NSDAP

NSDAP
Informacje ogólne
NSDAP, Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, Narodowosocjalistyczna
Niemiecka Partia Robotników, niemiecka partia faszystowska (faszyzm), sprawująca
w latach 1933-1945 niepodzielną władzę w Niemczech.
Założona w 1919 przez A. Drexlera jako lokalna partia bawarska o nacjonalistycznej ideologii
(nazwa NSDAP od 1920). W chwili powstania liczyła 64 członków, a w latach 1935-1944 8,5
mln.
Początkowo skupiała liczną grupę weteranów I wojny światowej, mających często trudności
z przystosowaniem się do życia w warunkach pokoju. W 1921 po przejęciu władzy nad partią
przez A. Hitlera powołano tzw. oddziały szturmowe (SA), paramilitarne oddziały przeznaczone
do zwalczania przeciwników politycznych i ochrony działań partyjnych. W ramach SA powstały
zalążki tzw. oddziałów ochronnych - SS.
Rozwiązana w 1923, po nieudanej próbie przejęcia władzy w Bawarii podjętej przez członków
partii pod przewodnictwem A. Hitlera (tzw. pucz monachijski). Odbudowywana od 1924 po
zwolnieniu Hitlera z więzienia. Prezentowany przez partię program był mieszaniną haseł
nacjonalistycznych, rasistowskich i socjalistycznych.
Objęcie władzy przez Adolfa Hitlera
W 1933, po objęciu przez A. Hitlera urzędu kanclerza i wprowadzeniu zakazu działalności
innych partii, NSDAP uzyskała monopol polityczny. W 1934 zamordowano działaczy
reprezentujących odmienną od Hitlera linię polityczną (Noc długich noży). Wykorzystując
niezadowolenie społeczne wywołane powojennym kryzysem gospodarczym, uzyskała poparcie
drobnomieszczaństwa, drobnej burżuazji, weteranów wojennych, urzędników i zrujnowanych
chłopów, później także kapitalistów i junkrów.
Zasady polityki wewnętrznej i zagranicznej partii: podporządkowanie życia społecznego,
politycznego i gospodarczego ideologii narodowego socjalizmu, system terroru politycznego,
totalna inwigilacja, likwidacja opozycji, wprowadzenie zasady wodzostwa (Führerprinzip)
i program podboju Europy. Oddziały SS oraz kierownictwo NSDAP zostały w procesie
norymberskim uznane za organizacje przestępcze.
SA, Die Sturmabteilungen der Nationalsozialistischen Deutschen Arbeiterpartei,
Oddziały Szturmowe NSDAP, niemiecka formacja paramilitarna, założona jako bojówka
partyjna NSDAP w 1920 (nazwa SA od 1921). 1923 rozwiązana za udział w puczu
monachijskim. Zorganizowana ponownie w 1925.
Odegrała dużą rolę w zdobyciu władzy przez reżim hitlerowski i podsycaniu terroru
w Niemczech, zwłaszcza w latach 1931-1933 pod kierownictwem E. Röhma. Pozbawiona
znaczenia politycznego w 1934 na skutek konfliktów wewnątrz ruchu hitlerowskiego
i wymordowania jej przywódców podczas nocy długich noży. Pełniła funkcję policji
pomocniczej.
Reichstag,
1) przedstawicielstwo stanów w Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego. Skład Reichstagu
ustaliła Złota Bulla cesarza Karola IV z 1356. Od 1489 dzielił się na 3 kolegia: elektorów,
książąt i wolnych panów oraz miast. Znaczenie Reichstagu malało wraz z rozkładem
Cesarstwa.
2) jednoizbowy parlament Rzeszy 1871-1945, wybierany w wyborach powszechnych. Pożar
gmachu Reichstagu 27 II 1933, o którego spowodowanie oskarżono grupę komunistów z G.
Dymitrowem na czele, miał uzasadnić wprowadzenie władzy dyktatorskiej przez A. Hitlera.
Po 1933 Reichstag pełnił rolę fasadową, stając się organem propagandy hitlerowskiej.
SS, Die Schutzstaffeln der Nationalsozialistischen Deutschen Arbeiterpartei, Sztafety
Ochronne NSDAP, organizacja powołana 1923 jako osobista straż A. Hitlera.
Zdelegalizowana po puczu monachijskim w 1923, reaktywowana pod nazwą SS w 1925. 1926
podporządkowana SA. Od 1929 kierowana przez H. Himmlera, który ją znacznie rozbudował w 1933 liczba członków wzrosła z 280 do 52 tys. Pełniła wówczas rolę policji partyjnej
i wywiadu politycznego.
1934 odegrała główną rolę podczas nocy długich noży i stała się samodzielną organizacją
członkowską NSDAP. SS pełniła straż w obozach koncentracyjnych, przejęła też częściowo rolę
policji. Rekrutowała się z ochotników, a kandydaci musieli spełniać rygorystyczne kryteria
rasowe.
Podczas II wojny światowej utworzono Siły Zbrojne SS (Waffen SS), które podlegały
Naczelnemu Dowództwu jedynie pod względem operacyjno-taktycznym. W 1945 liczyły one
ok. 830 tys. żołnierzy, początkowo werbowanych ochotniczo, a od 1942 częściowo
poborowych, częściowo ochotników różnych narodowości.
W trakcie wojny SS zaczęła dublować funkcje urzędów państwowych, dominując nad aparatem
administracyjnym i tworząc najpotężniejszy czynnik polityczno-policyjny III Rzeszy.
Realizowała politykę eksterminacji rasowej Żydów, zwłaszcza na terytoriach wschodnich.
Przyczyniała się też do germanizacji terenów przewidzianych do kolonizacji. W procesie
norymberskim 1946 uznano wszystkie formacje SS za organizacje przestępcze,
odpowiedzialne za zbrodnie przeciw ludzkości. Wyrokiem tym objęto również Waffen SS.
Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy, Reichssicherheitshauptamt, RSHA, centralna
struktura organizacji niemieckiego aparatu policyjnego i partyjnego (SS). Utworzony 27
września 1939 na mocy rozkazu H. Himmlera, w celu ściślejszej koordynacji działań
partyjnego Głównego Urzędu Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst, SD) z państwowym
Głównym Urzędem Policji Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei, Sipo), w którego skład od 1936
wchodziły: policja kryminalna (Kriminalpolizei, Kripo) i policja polityczna (Gestapo).
1939-1942 Urzędem kierował R. Heydrich, 1943-1945 E. Kaltenbrunner. RSHA tworzył sześć,
a od 1940 siedem departamentów, podzielonych między Sipo i SD (m.in. III – wywiad
wewnętrzny, IV – Gestapo, V – Kripo, VI – wywiad zagraniczny i częściowo wojskowy, VII –
ideologiczny). Realizując główne cele ideologii faszystowskiej, Urząd przeprowadzał akcje
represyjne i eksterminację ludności okupowanych przez III Rzeszę terenów, w pierwszej
kolejności ludności żydowskiej (Holocaust). Do jego kompetencji należała administracja
obozów pracy i obozów koncentracyjnych w Europie.
Gestapo (Geheime Staatspolizei), nazistowska Tajna Policja Państwowa, utworzona przez
H. Göringa po reorganizacji policji pruskiej. Jej szefem został R. Diels, a w roku następnym R.
Heydrich podporządkowany służbom bezpieczeństwa kierowanym przez H. Himmlera. W 1939
włączona została do RSHA (Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy). W czasie wojny aparat
gestapowski osiągnął 40 tys. funkcjonariuszy. Ścigała wszelkie formy działalności
antypaństwowej, organizowała terror, a także, od strony administracyjnej, Holocaust.
W procesie norymberskim uznana została za organizację zbrodniczą.
Wehrmacht, nazwa sił zbrojnych III Rzeszy (bez Waffen SS) obejmujących: siły lądowe
(Heer), lotnictwo (Luftwaffe), marynarkę wojenną (Kriegsmarine). Utworzony 16 marca 1935,
wbrew traktatowi wersalskiemu, w miejsce Reichswehry, po wprowadzeniu przez A. Hitlera
powszechnej służby wojskowej, rozbudowywany ze 100 tys. (traktat wersalski) do 3,92 mln
(1939) i 11 mln w 1944.
Na czele Wehrmachtu stali: feldmarszałek W. von Blomberg (do 1938) i Hitler (1938-1945).
Naczelne Dowództwo Wehrmachtu wraz ze sztabami generalnymi przygotowywało plany
agresji niemieckiej, współpracując z SS i Gestapo. Obozy jenieckie Wehrmachtu były często
miejscami masowej zagłady. Na frontach II wojny światowej zginęło ok. 4 mln żołnierzy
Wehrmachtu. Zbrodnie wojenne Wehrmachtu były sądzone przez Międzynarodowy Trybunał
Wojskowy.
Waffen SS, rodzaj sił zbrojnych poza ramami Wehrmachtu. Część organizacji SS
o charakterze wojskowym rozbudowana w czasie II wojny światowej. Zalążkiem były jednostki
dyspozycyjne SS (Verfgungstruppen, SS-VT), które brały udział w aneksji Austrii i Czech oraz
agresji na Polskę. W 1939 w liniowych oddziałach SS-VT istniało 6 pułków zmotoryzowanych:
SS-Standarte, Adolf Hitler, Germania, Der Führer, Deutschland, Heimwehr Danzig. Liczyły 18
tys. żołnierzy. Pierwsze dywizje SS-VT powstały w końcu 1939 (SS-Totenkopf, SS
Polizeidivizion, SS-VT).
W lipcu 1940 nastąpiło połączenie sił SS w Waffen SS, które obejmowały oddziały frontowe SS
oraz formacje dozorujące obozy koncentracyjne. Największy liczebny rozwój formacji przypada
na grudzień 1944, kiedy Waffen SS posiadało 38 dywizji, w tym 6 pancernych,10
zmechanizowanych, łącznie ok. 950 tys. żołnierzy. Najbardziej fanatyczne formacje wyborowe,
dokonywały masowych zbrodni. W ich szeregach walczyli również obcokrajowcy, od 1940
Ukraińska 14 Dywizja Grenadierów SS. Zwierzchnikiem sił był SS Reichsführer H. Himmler
Abwehra, właściwie Abwehr, organ wywiadu i kontrwywiadu niemieckich sił zbrojnych,
działający 1921-1945. Ze względu na ograniczenia nałożone na Rzeszę Niemiecką na mocy
wersalskiego traktatu pokojowego 1919, jednostkę kontrwywiadu, tzw. Abwehrgruppe,
utworzono początkowo przy ministerstwie obrony, 1935-1938 kierownictwo Abwehry było
jednym z oddziałów ministerstwa wojny. Po kolejnej reorganizacji, od 1938 Abwehra podlegała
Naczelnemu Dowództwu Wehrmachtu, jako Amtsgruppe Auslandsnachrichten und Abwehr,
a od II 1944 - Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy jako Zarząd Wojskowy. Na czele
Abwehry stali kolejno: pułkownik F. Gempp, major G. Schwantes, pułkownik F. von Bredow
(do 1932), komandor C. Patzig (1932-1934) i admirał W. Canaris (1935-1944), a po jej
połączeniu z wywiadem SS - W. Schellenberg.
Do 1944 strukturę Abwehry tworzyły: 1) Abwehra I (1936-1943 dowodzona przez generała
porucznika H. Piekenbrocka), zajmująca się wywiadem i rozpoznaniem; 2) Abwehra II (19381943 na czele generał major E. Edler von Lahousen-Vivremont), odpowiedzialna za dywersję,
sabotaż oraz wojnę psychologiczną; 3) Abwehra III (1939-1944 dowódca generał pułkownik F.
Eccard von Bentivegni), której zadaniam było prowadzenie walki z sabotażem, kontrwywiad,
a także przenikanie do organów wywiadu i rozpoznania przeciwnika; 4) Grupa Zagranica,
dokonująca rozpoznania za pomocą attachés wojskowych i prasy; 5) Oddział Z, prowadzący
centralną kartotekę i archiwum. Organem wykonawczym Abwehry w ramach sił zbrojnych była
tajna policja polowa (Geheime Feldpolizei). Ponadto w całych Niemczech, a późnej także na
terenach okupowanych powstawały delegatury Abwehry, tzw. Abwehrstellen, z siedzibami przy
dowództwach korpusów.
Do zadań dywersyjno-sabotażowych utworzono jednostkę specjalną "Brandenburg 800",
przekształconą w 1939 w batalion, w 1940 w pułk, a wreszcie w 1943 w dywizję (pod
dowództwem generała majora A. von Pfuhlsteina), obejmującą kompanie: powietrznodesantową, tropikalną, ochrony wybrzeża i łączności, oraz bataliony "Nachtigall" i "Roland",
a także pułk "Bergmann". Abwehrze podlegała ponadto specjalna eskadra rozpoznawcza
samolotów dalekiego zasięgu, dowodzona przez majora. T. Rowehla, a od IV 1943 także
jednostka specjalna SS "Oranianburg" na czele z O. Skorzennym. Po Anschlussie Abwehrze
podporządkowano również austriacką służbę wywiadowczą. Ponadto Abwehra zorganizowała
Legion Arabski i Legion Indyjski, planowano również utworzenie Legionu Perskiego.
Abwehra była jedną z największych służb wywiadowczych na świecie, w 1943 liczyła 30 tys.
etatowych pracowników. Uczestniczyła w organizowaniu, planowaniu i realizacji planów
wojennych III Rzeszy, ponosząc odpowiedzialność za: organizowanie V kolumny w krajach
okupowanych, formowanie legionów faszystowskich, wspomaganie Irlandzkiej Armii
Republikańskiej i ukraińskich nacjonalistów, dokonywanie zbrodni na jeńcach wojennych
i członkach ruchu oporu, przeprowadzanie zamachów i operacji dywersyjnych oraz licznych
prowokacji, m.in. gliwickiej w 1939.
Do spektakularnych sukcesów Abwehry należy zaliczyć m.in.: zdobycie w 1939 pełnej
dokumentacji linii Maginota, przejęcie tajnych archiwów czechosłowackiego i polskiego II
Sztabu Generalnego, jugosłowiańskich służb wywiadowczych oraz greckiego ministerstwa
marynarki, objęcie kontrolą paryskiego (operacja “Porto”) i holenderskiego (operacja
“Nordpol”) ruchu oporu, a także odbicie B. Mussoliniego w 1943. Fiaskiem natomiast
zakończyły się próby likwidacji przywódców Wielkiej Trójki podczas konferencji teherańskiej
1943 (operacja “Weit Sprung”) oraz opanowania Kwatery Głównej partyzantów
jugosłowiańskich w Drvar i wzięcia do niewoli Tito 1944.
SD, Sicherheitsdienst des Reichsführers SS, Służba Bezpieczeństwa Przywódcy SS,
wywiad polityczny NSDAP utworzony 1931 przez R. Heydricha, formalnie jako komórka
prasowo-informacyjna SS. Po dojściu nazistów do władzy rywalizowała z Abwehrą, 1936
została włączona do Sipo (Policji Bezpieczeństwa), a 1939 do RSHA jako departament III i IV.
Wydzielone jednostki SD tworzyły policję bezpieczeństwa na obszarach okupowanych. Za
współudział w akcjach ludobójstwa 1946 Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze
uznał SD za organizację zbrodniczą.
kapo (niem. Kapo z wł. capo ‘głowa; przywódca’ z łc. caput ‘głowa’) hist. więzień
hitlerowskiego obozu koncentracyjnego, pełniący funkcję dozorcy nad określoną grupą
więźniów.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod
redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 8387977-08-X. Rok wydania 2001.