Immanuel Wallerstein a nurt Porto Alegre Działalność i opinia

Immanuel Wallerstein a nurt Porto Alegre
Działalność i opinia profesora Immanuela Wallersteina dotycząca działalności
Światowego Forum Społecznego
Wojciech Scelina
Immanuel Wallerstein to urodzony w 1930 roku w Nowym Jorku socjolog, historyk oraz
ekonomista amerykański, autor między innymi „The Modern World-System”, pracy teorii
systemów światów.
Tytuł licencjata, magistra i doktora uzyskał na Columbia University. W 1971 roku został
profesorem socjologii na McGill University w Montrealu. Przez ponad dwadzieścia lat pracował
na Binghampton University, od 2000 roku jest procesorem socjologii na uniwersytecie w Yale.
W latach 1994-1998 był przewodniczącym Międzynarodowego Towarzystwa Socjologicznego,
w latach 1999-2005 dyrektorem Instytutu im. Fernanda Braudela. Jest również członkiem
Maison des Sciences Humanes w Paryżu.
Wallerstein, oprócz ogromnego wkładu w rozwój teorii systemów-światów, oraz
licznych prac m.in. z zakresu socjologii wiedzy oraz socjologii dziewiętnastowiecznej, jest
znany z udzielania się w nurcie Porto Alegre oraz licznych wypowiedzi dotyczących jego
charakteru oraz strategii, które powinien przyjmować.
Światowe Forum Społeczne- nazywane czasem nurtem Porto Alegre1- to spotkania
przedstawicieli organizacji związanych z ruchem alternatywnej globalizacji, mające na celu
ustalanie strategii, wymianę informacji pomiędzy zwolennikami alternatywnych form
globalizacji, oraz stworzenie przeciwwagi dla „nurtu Davos”2- Światowego Forum
Gospodarczego. Na spotkaniach Światowego Forum Społecznego, jak mówi profesor
Wallerstein, porusza się istotne i bardzo zróżnicowane kwestie- od trwających wojen (np.
wojna w Iraku), poprzez zagrożenia ekologiczne, respektowanie praw człowieka, epidemii
(m.in. AIDS), czy spraw związanych z równouprawnieniem kobiet.
„Obecnie ma miejsce zasadniczy spór o kierunek przeobrażeń systemu-świata. Określam
to jako walkę pomiędzy duchem Davos i duchem Porto Alegre. Za tym określeniem kryje się
1 Brazylijskie miasto, w którym odbyło się pierwsze Światowe Forum Społeczne (w roku 2001).
2 Davos- miasto w Szwajcarii, w którym w latach 1971-2001 odbywało się coroczne Światowe Forum Gospodarcze.
konflikt dwóch grup, z których jedna dąży do umocnienia systemu opartego na hierarchii i
podziałach — […] druga zaś pragnie względnie demokratycznego i względnie egalitarnego
systemu-świata. [...] chcemy pójść w kierunku względnie egalitarnego i względnie
demokratycznego systemu-świata, który byłby czymś zupełnie innym od świata, w którym
żyjemy obecnie”- stwierdza Wallerstein3, odwołując się do rozwiniętej przez siebie koncepcji
systemów-światów. Tą „drugą stroną”, o której mówi w przytoczonym fragmencie jest właśnie
nurt Światowego Forum Społecznego; nie ma specjalnych wątpliwości co do tego, że profesor
uznaje nurt Davos oraz nurt Porto Alegre jako wielkie instytucje o sprzecznych wizjach rozwoju
świata.
Wallerstein dobrze wpisuje się w antyneoliberalną i antyimperialistyczną wymowę
ruchu, który współtworzy. „Przebiegli ludzie na górze próbują znaleźć nowe sposoby
utrzymywania hierarchii, nierówności i polaryzacji społecznej [...]. Według mnie, ten system
[przyp. system kapitalistyczny] nie może przetrwać. W roku 2050 nie będziemy już żyli w
kapitalizmie.”- stwierdza4. Według Wallersteina związany z silną ekspansją „krajów
peryferyjnych”, jak je nazywa5, przez kraje dominujące w obecnym systemie-świecie, system
kapitalistyczny dobiega ku końcowi swojego istnienia, i może- aczkolwiek nie musi- przeształcić
się w system bardziej egalitarny, w którym nie będzie zachodził imperialistyczny wyzysk
doświadczany dzisiaj.
Historia nurtu Porto Alegre nie jest długa- pierwsze spotkanie odbyło się w dniach 25-30
stycznia 2001 roku, a więc 30 lat po pierwszym zjeździe Światowego Forum Gospodarczego.
„Gdy Światowe Forum Społeczne spotykało się po raz pierwszy w roku 2001, Światowe Forum
Gospodarcze w Davos było u szczytu potęgi.”- mówi Wallerstein6. Jeżeli chodzi o przyczynę
wybrania właśnie Porto Alegre na miejsce zjazdów, profesor wskazuje dwie główne przyczyny
sprzyjającą atmosferę wytworzoną przez lokalnych... (a welcoming atmosphere by local
authorities) oraz położenie miasta na południe od równika, co nijako w sposób symboliczny
. Wywiad Marcina Starnawskiego z Immanuelem Wallersteinem. Wrocław/Paryż, 31 stycznia 2007 Wywiad
ukazał się w piśmie "Recykling Idei", dostęp on-line: http://lewica.pl/index.php?id=15855 , data dostępu: 14.01.2011
3
. Wywiad Aleksandra Buzgalina z Immanuelem Wallersteinem przeprowadzony 3 lutego 2008 roku w Paryżu
(przełożył Marcin Starnawski), dostępny on-line: http://www.recyklingidei.pl/wallerstein_buzgalin_system_do_wziecia
, data dostępu: 14.01.2011
5
. Podział na kraje centru, pół-peryferii i peryferii to jedno z podstawowych założeń jego teorii systemówświatów.
6
. Wywiad Marcina Starnawskiego z Immanuelem Wallersteinem. Wrocław/Paryż, 31 stycznia 2007 Wywiad
ukazał się w piśmie "Recykling Idei", dostęp on-line: http://lewica.pl/index.php?id=15855 , data dostępu: 14.01.2011
4
podkreślało „orientację ku Południu” w działalności nurtu7.
Fakt, że nurt Porto Alegre trafił na podatny grunt a jego idea dobrze odpowiadała
potrzebom tysięcy ludzi i organizacji, świadczy jego popularność mierzona ilością uczestników.
„Było to [przyp. powołanie Światowego Forum Społecznego] pomyślane jako społeczna
odpowiedź na Światowe Forum Ekonomiczne w Davos, oficjalnym miejscu spotkań
wyznawców globalnego neoliberalizmu. Program zahamowania schyłku amerykańskiej
hegemonii wyraźnie kulał. Przyszedł więc czas na jego przemyślenie8.” Już pierwszy zjazd
cieszył się ogromnym powodzeniem- wzięło w nim udział ok. 12 tysięcy osób z całego świata.
Duży wpływ, jaki Światowe Forum Społeczne miało na świat, można uzasadniać m.in.
powstaniem wielu regionalnych forów społecznych, zorganizowanych na podobnej zasadzie,
m.in. Europejskiego Forum Społecznego, Azjatyckiego Forum Społecznego, czy naszego
rodzimego- Polskiego Forum Społecznego.
W piątej edycji Światowego Forum Społecznego uczestniczyło już 155 000 ludzi, w
siódmej natomiast, odbywającej się w Nairobi w Kenii, wzięło udział 1 400 organizacji ze 110
krajów z całego świata.
Ale dlaczego ruch ten jest taki istotny? Aby wyjaśnić stosunek Wallersteina do kwestii
terminologicznych, nurt Porto Alegre jest dla niego nie tyle ruchem co „rodziną ruchów”9,
kwestionujących albo obecny ład, albo tendencję/plan zmian, albo obie te rzeczy jednocześnie.
W opublikowanym na swojej oficjalnej stronie internetowej10 tekście „The dilemmas of open
space: the future of the WSF” pisze: The World Social Forum (WSF) seeks to bring together, in
its own words, all those who oppose ‘‘neo-liberal globalisation’’ and ‘‘imperialism in all its
forms’’. Kwestionowanie „neoliberalnej globalizacji” oraz „imperializmu we wszelkich jego
formach” wydaje się być uzasadnione, jeśli w sposób analizujący spojrzy się chociażby na
poniższe stwierdzenia:
-800 milionów ludzi głoduje a co roku 30 milionów z nich umiera, podczas gdy w
dzisiejszych czasach produkowane jest więcej żywności na osobę, aniżeli kiedykolwiek
7 „Porto Alegre was chosen for two main reasons–a welcoming atmosphere by the local authorities and the fact that it
was a city in the South, thereby ensuring a major role for the South in its deliberations.” Immanuel Wallerstein
„The dilemmas of open space: the future of the WSF”
Dostępne w: http://www.iwallerstein.com/wp-content/uploads/docs/WSFISSJ.PDF . Dostęp: 14.01.2011.
8 Immanuel Wallerstein „Świat bez hegemona” przeł. Tomasz Bieroń dostęp on-line:
http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/190342,swiat-bez-hegemona.html , dostęp: 14.01.2011.
9 „The WSF is not a movement. It is not even a movement of movements. It is more properly
conceived as a family of movements.” Immanuel Wallerstein „The dilemmas of open space: the future of the WSF”
Dostępne w: http://www.iwallerstein.com/wp-content/uploads/docs/WSFISSJ.PDF . Dostęp: 14.01.2011.
10 http://www.iwallerstein.com/ , dostęp on-line: 14.01.2011.
wcześniej.
-PKB per capita w Luksemburgu w 2009 roku wyniosło 78 395 USD, podczas gdy w
Demokratycznej Republice Konga wniosło 332 USD11.
-Współczynnik zgonu noworodków w Niemczech wynosi 0,09 promila, podczas gdy w
afrykańskim Lesotho- 9,4% a Czadzie- 13%12.
„Po trzydziestu latach rozwoju globalizacja nie przyniosła nowej wspólnoty ale
uszczelniła granice, nie wyrównała poziomów ale zaostrzyła sprzeczności, nie wzbogaciła
biednych ale uczyniła ich jeszcze biedniejszymi, nie zintegrowała gospodarek Świata
Pierwszego i Trzeciego ale jedynie rozwinęła niedorozwój tego drugiego […]. To prawda, że
zapożyczając się u Róży Luksemburg Wallerstein opisuje dzisiejszą sytuację w kategoriach
alternatywy "socjalizm albo barbarzyństwo".
13
” Przemysław Wielogosz14 również zdaje się
podważać zasadność neoliberalizmu jako nurtu utylitarnego i motywującego zarówno kraje
pierwszego świata, jak i drugiego i trzeciego do rozwoju. Mechanizmy rynkowe, prawa
patentowe czy polityki i krajów i międzynarodowych korporacji służą raczej utrwalaniu i
pogłębianiu podziałów gospodarczych (które to podziały przenoszą się na nierówności w
płaszczyźnie długości życia, zarobków, zdrowia, edukacji i wszystkich tych, które tworzą „ los
jednostki”).
Na czym więc polega różnica pomiędzy polityką nurtu Davos a polityką Porto Alegre?
Dla Wallersteina jest to przede wszystkim debata o tym, co zastąpi kapitalistyczny model
światowej gospodarki (capitalist world-economy). Ponownie w opinii profesora pojawia się
dychotomiczna wizja dwóch wielkich instytucji: czy po upadku aktualnego systemu-świata
nastanie inny, aczkolwiek opierający się na podobnych zasadach (hierarchiczności, elitaryzmu)
system-świat, czy- jak „chce to Porto Alegre” w nowy, relatywnie demokratyczny system.15
11 Dane za: oficjalna strona International Monetary Fund
12 Za: 2010 World Population Data Sheet
13
. Wielgosz Przemysław, System na zakręcie, dostępny on-line:
http://stowarzyszenie_wolnomyslicieli.free.ngo.pl/strony/syszak.htm , data dostępu: 14.01.2011
14 Dziennikarz i publicysta, uważany za lewicowego, ur. 1969.
15
„The conflict between Davos and Porto Alegre is not about the virtues and vices of neo-liberal globalisation,
although this is how it is often portrayed, including by the participants in both groups. It is not about capitalism as a
world-system, since capitalism as a world system is in structural crisis and will disappear in the next 20–50 years. The
conflict is about what will replace the capitalist world-economy as an historical system. It is about whether we
shall move in the direction of a different system that maintains one crucial feature of capitalism–its hierarchical,
inegalitarian, polarising nature–or of a new world system that is relatively democratic,”. Immanuel Wallerstein „The
dilemmas of open space: the future of the WSF” Dostępne w: http://www.iwallerstein.com/wpcontent/uploads/docs/WSFISSJ.PDF . Dostęp: 14.01.2011.
Poza wypowiedziami profesora Wallersteina dotyczącymi różnicy pomiędzy ideą
Światowego Forum Społecznego a Światowego Forum Gospodarczego, oraz tym, jaki według
niego kierunek powinno obrać „Davos”, w wywiadach często podkreśla również problemy
wewnętrzne występujące w nurcie Porto Alegre. „Problem organizacyjny jest poważny, ale
większym wyzwaniem dla forum jest zapoczątkowanie wypracowywania jakiegoś
pozytywnego kierunku, gdyż, jak dotąd, jest to zasadniczo „ruch negatywny”: zatrzymać to,
powstrzymać tamto, nie chcemy Światowej Organizacji Handlu, nie chcemy wojny w Iraku i tak
dalej. Wszystko to jest bardzo ważne, lecz nie można utrzymywać jedności w ruchu przez
dłuższy czas, jeśli nie pojawi się jakieś poczucie kierunku, w którym chcemy zmierzać. Toczy się
mnóstwo zbiorowych debat i dyskusji…”16 Co więc profesor uznaje za jeden z problemów WSF?
Z przytoczonej wypowiedzi wynika, że dla niego jest to przeniesienie orbity zainteresowań /
taktyki z negacji, kwestionowania wybranych elementów współczesnego ładu, w stronę
wyznaczania konkretnych trendów. Z tym działaniem- twórczym wpływem na rzeczywistośćwiąże się także kolejny jego postulat, który można nazwać zwiększonym wpływem
Światowego Forum Społecznego na globalną politykę17. Ta zmiana- od nurtu krytykującego w
stronę instytucji tworzącej globalne rozwiązania- wydaje się być kluczowym postulatem
organizacyjnym Wallersteina: „wydaje mi się, że w ramach Światowego Forum Społecznego
istnieje podobne przekonanie, że choć osiągnięcia poczynione od roku 2001 są znaczące, to
wciąż jest to zbyt mało, i że Forum nie może zwyczajnie powtarzać ciągle tego samego.”18 .
Wallerstein widzi odmienność Światowego Forum Społęcznego względem innych
struktur alterglobalistycznych. Pisze: The drawback of these organisations [przyp. Wymienia
m.in. Greenpeace wśród pionierów „takich” NGOsów, którch ten fragment dotyczy] is that
their large fund-raising activities led them almost inevitably into relating to potential funders
(foundations, wealthy individuals) and therefore controlling […]. Worse, they came to be seen
in the countries of the South […] as one more variant of intervention in their affairs by
. Wywiad Aleksandra Buzgalina z Immanuelem Wallersteinem przeprowadzony 3 lutego 2008 roku w Paryżu
(przełożył Marcin Starnawski), dostępny on-line: http://www.recyklingidei.pl/wallerstein_buzgalin_system_do_wziecia
, data dostępu: 14.01.2011
17
. „W założeniu ma ono [przyp. Światowe Forum Społeczne] stanowić otwartą przestrzeń, w której mogą
znaleźć się wszyscy sprzeciwiający się globalizacji neoliberalnej oraz różnym postaciom imperializmu. To oznacza
udział szerokiego spektrum ruchów społecznych. Od początku w ramach ŚFS toczy się też dyskusja na temat
przełożenia wysiłków podejmowanych w ramach Forum na działania polityczne.” Tekst ukazał się na stronie Fernand
Braudel Center, Binghamton University 15 lipca 2005, http://fbc.binghamton.edu/165en.htm. Cytat pobrany ze strony:
http://lewica.pl/index.php?id=15855 , data dostępu: 14.01.2011
18
. Tekst ukazał się na stronie Fernand Braudel Center, Binghamton University 15 lipca 2005,
http://fbc.binghamton.edu/165en.htm. Cytat pobrany ze strony: http://lewica.pl/index.php?id=15855 , data dostępu:
14.01.2011
16
institutions of the North. 19 Można z tego wywnioskować, że dla Wallersteina niezależność
finansowa i brak wpływu sponsorów (który mogą kierunkować działaność ogranizacji trzeciego
sektora) jest tym, co odróżnia w sposób pozytywny „Davos” od innych NGOsów. Światowe
Forum Społeczne może nie tracić według niego wiarygodności w oczach krajach i nie stawać
się interpretowanym jako nowy wariant interwencji „Północy”. Między innymi umiejscawianie
jej w miejscach na południe od (Nairobi, Porto Alegre) równika jest symbolem orientacji na
będącą „rewersem” bogatego, neoliberalnego i imperialistycznego „świata północy”.
. Immanuel Wallerstein „The dilemmas of open space: the future of the WSF” Dostępne w:
http://www.iwallerstein.com/wp-content/uploads/docs/WSFISSJ.PDF . Dostęp: 14.01.2011.
19
Wallerstein widzi też konflikt z tym, co nazywa „starą lewicą” („the Old Left”): „A more
significant criticism of the WSF has come from various groups that are heirs of the Old Left. [...]
This group refused to participate in the WSF.”20
Z powyższego opisu, powstałego na bazie tekstów Wallersteina oraz jego wypowiedzi,
można wywnioskować, że nie uważa on dzisiejszej pozycji Światowego Forum Społecznego za
docelową; taką, której nie warto już modyfikować. WSF to instytucja o ogromnym zasięgu,
która powinna jednak dążyć ku większemu wpływowi na politykę- legislację- oraz obraniu
odpowiedniego kierunku działania. Połączywszy te konstatacje dotyczące charakteru „Nurtu
Porto Alegre” z jego wizją rozwoju obecnego systemu-świata, można wysnuć hipotezę, że dla
Wallensteina działalność Światowego Forum Społecznego może stanowić klucz do modyfikacji
obecnej rzeczywistości społeczno-gospodarczo-politycznej nie w coś na kształt „nowego
imperializmu”, opartego o elitarystyczne rozwiązania znane z dzisiejszego kapitalizmu, a w to,
co nazywa, „względnie egalitarną demokracją”21.
BIBLIOGRAFIA22
Wallerstein Immanuel „Koniec świata jaki znamy”, przeł. Michał Bilewicz, Adam W. Jelonek,
Krzysztof Tyszka, Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2004, Warszawa.
Wallerstein Immanuel, „Analiza systemów-światów: wprowadzenie”, przeł. Katarzyna Gawlicz i
Marcin Starnawski, wydawnictwo Dialog, 2007, Warszawa.
20 . Immanuel Wallerstein „The dilemmas of open space: the future of the WSF” Dostępne w:
http://www.iwallerstein.com/wp-content/uploads/docs/WSFISSJ.PDF . Dostęp: 14.01.2011.
21
. „[...]relatively democratic”. (przypis 14.).
22 Poza pozycjami wymienionymi w przypisach do konkretnych cytatów / tekstów.