Kara pozbawienia wolności w perspektywie rozważań

Kara pozbawienia wolności
w perspektywie rozważań
penologicznych i
psychospołecznych
Dr hab. Tomasz Kalisz
Katedra Prawa Karnego Wykonawczego
Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii
Uniwersytet Wrocławski
W perspektywie historycznej pojawienie się kary
pozbawienia wolności było ewidentnym czynnikiem
postępu, co dzisiaj wydawać się może paradoksem.
Nie powinniśmy jednak zapominać, że najsurowsza
z kar kryminalnych – pozbawienie wolności –
wypierała stosowane z całym okrucieństwem karę
śmierci i kary cielesne. W dokumentach jednego z
pierwszych Międzynarodowych Kongresów
Penitencjarnych, który odbył się w 1847 r. w
Brukseli, możemy przeczytać, że: „Ani nie
przypadek, ani nie kaprys prawodawcy sprawiły, że
uwięzienie jest fundamentem i niemal całym
gmachem naszej obecnej konstrukcji kar, jeno
postęp techniczny i złagodzenie obyczajów”.
Proces tzw. kompresji populacji
osadzonych
 Proces ten jest wynikiem wprowadzania w życie zasady ultima ratio
w zakresie kar izolacyjnych.
 Zmniejszający się w strukturze skazań procentowy udział
bezwzględnej kary pozbawienia wolności, oznacza w praktyce, iż na
terenie zakładów karnych gromadzą się skazani o najgorszej
prognozie społecznej, głęboko zdemoralizowani, skazani za
najpoważniejsze przestępstwa.
 Tego rezultatu w żadnej mierze nie da się uniknąć, jest to logiczna
konsekwencja tendencji depenalizacyjnych w polityce kryminalnej.
 Wniosek ten rodzi wszakże konieczność jeszcze większego
zwrócenia uwagi, na kondycję systemów penitencjarnych, na
przebieg procesu oddziaływania penitencjarnego, w tym prób
resocjalizacji, mimo że efektywność tych działań może ulec jeszcze
większemu osłabieniu, niż to ma miejsce dzisiaj.
Zakład karny –instytucja totalna
 Cechą szczególną zakładu karnego jest to, że należy on do
klasy organizacji społecznych, które Erving Goffman nazwał
instytucjami totalnymi.
 Czyli organizacjami, które stwarzają dla osób z nimi
związanych rodzaj odrębnego świata, rządzącego się
własnymi prawami i odseparowanego od reszty
społeczeństwa mniej lub bardziej szczelnymi barierami.
 W przypadku zakładu karnego mówimy o instytucji totalnej,
represyjnej w swym rzeczywistym charakterze i
resocjalizacyjnej w przestrzeni oczekiwań.
Organizacja nieformalna
Nawet najbardziej drobiazgowy system norm
formalnych nie jest w stanie przewidzieć i objąć siatką
przepisów wszelkich możliwych sytuacji i zachowań.
W przepisach zawsze powstają jakieś luki, z drugiej
strony sam proces realizacji oficjalnych norm może
przebiegać w jakiś częściach sprzecznie czy też
odmiennie od założeń twórców organizacji (w naszym
przypadku ustawodawcy).
W tej przestrzeni niemal naturalnie tworzy się
nieformalna organizacja, oparta na normach
wynikających ze zwyczajów i tradycji, organizacja
obejmująca określone cele i idee, które mogą być
odmienne od tych wynikających z relacji oficjalnych.
Podkultura więzienna
 Oprócz jawnych norm i sposobów zachowania,
narzuconych w warunkach więziennych odgórnie,
istnieje inny zakamuflowany, okryty tajemnicą nurt
życia więziennego, przeciwstawny celom
resocjalizacyjnym, kolidujący z powszechnie
wyznawanymi normami, swoisty zbiór zasad
regulujących postępowanie w różnych sferach
więziennego bytowania, które zwykło się nazywać
drugim życiem.
 Zjawisko to jest wyrazem istnienia tzw. podkultury
więziennej, pojęcie której wprowadził do literatury
Donald Clemmer.
Więzienny kodeks –
reguły nieformalne
 Zasady więziennego kodeksu zbudowane są na założeniu
zakazu jakiejkolwiek współpracy z administracją, nakazu
wzajemnej solidarności i pomocy ale tylko w obrębie grupy
uprzywilejowanej, manipulacji administracją penitencjarną
oraz eksploatacji innych więźniów.
 Kultywowane są opanowanie, siła i twardość oraz
przyzwolenie na agresję i cwaniactwo.
 Normy te stają się niebezpieczne dla oficjalnego nurtu,
zwłaszcza, że podkultura więzienna wytworzyła wokół
swoich norm bardzo konsekwentny system autokontroli
społecznej więźniów, wsparty na surowym repertuarze
sankcji przewidzianych w przypadku lekceważenia norm
podkultury więziennej.
Podkultura więzienna
 Podkultura dąży do przejęcia władzy nad społecznością
skazanych, tym samym doprowadza do sytuacji, w
ramach której w zakładach karnych zaprogramowanych
jako jeden z elementów systemu wymiaru sprawiedliwości
panuje ukryte bezprawie i brutalność, a poniżanie ofiar i
łamanie poczucia godności własnej są na porządku
dziennym.
 Grozę zjawiska może pojąć tylko ten, kto potrafi wczuć się
w sytuację jakiegoś zaszczutego, nieustannie
prześladowanego więźnia, bezradnego, bezwolnego i
niezdolnego do obrony w obliczu bezrozumnej agresji
współwięźniów.
Psychiczne konsekwencje
izolacji penitencjarnej
 W trakcie odbywania kary pozbawienia wolności może występować bardzo
silna deprywacja sensoryczna i informacyjna polegająca na ograniczeniu
lub zupełnym odcięciu określonych bodźców oddziaływujących na zmysły
wzrokowe, słuchowe i inne. Deprywacji ulegają też potrzeby
samorealizacji, poczucia własnej wartości, bezpieczeństwa, miłości,
przyjaźni, stowarzyszenia i kontaktów z otoczeniem, zespół potrzeb
estetycznych i twórczych.
 Pojawić się może natomiast poczucie zagrożenia własnej osoby, a w
przypadkach intensywniejszych objawów spadek sprawności
intelektualnej, zmniejszenie koncentracji uwagi, stereotypia oraz utrata
poczucia rzeczywistości.
 Przedłużająca się sytuacja deprywacji seksualnej - przy monotonii wrażeń i
wspomnieniach swoich wcześniejszych doświadczeń seksualnych przyczynia się do wzrostu napięcia seksualnego i popycha więźniów do
poszukiwania zastępczych sposobów jego rozładowania.
Psychospołeczne następstwa
izolacji penitencjarnej
 Stygamtyzacja - procesem instytucjonalnego naznaczenia
skazanego, gdzie utrata wolności jest formą moralnego
odrzucenia i potępienia przez wolne społeczeństwo.
 Standaryzacja – jest konsekwencją swoistej uniformizacji
społeczności więziennej wynikającej z regulaminu
więziennego: te same ubrania, sprzęt kwaterunkowy, posiłki,
jednakowy sposób zaspokajania podstawowych potrzeb.
 Proces degradacji wiąże się z tym, że człowiek pozbawiony
wolności staje się często przedmiotem manipulacji tak ze
strony administracji jak i współwięźniów (sytuacje poniżania,
upokarzania i znieważania godności własnej).
 Depersonalizacja oznacza subiektywne doznanie
wewnętrznej zmiany przeżywanej jako poczucie obcości lub
wręcz nieralności siebie.
Kraj
Populacja w
liczbach
bezwzględnych
Współczynnik
pryzonizacji na
100.000 mieszk.
dane z lat 2002 lub 2003
Populacja w
liczbach
bezwzględnych
Współczynnik
pryzonizacji na
100.000 mieszk.
Zmiana w zakresie
współczynnika
pryzonizacji
dane z lat 2007 lub 2008
Polska
83113
218
84321
221
1,40%
Rumunia
43489
200
26551
124
-38,00%
Estonia
4874
361
3467
259
-28,30%
Portugalia
14300
137
11017
104
-24,10%
Łotwa
8156
352
6548
288
-18,20%
Litwa
9217
266
7866
234
-12,00%
Irlandia
3366
85
3325
76
-10,60%
Słowacja
8829
164
7986
148
-9,80%
Węgry
16700
165
14911
149
-9,70%
Niemcy
81176
98
73203
89
-9,20%
Finlandia
3617
70
3370
64
-8,60%
Włochy
56574
100
55057
92
-8,00%
Austria
8114
100
7909
95
-5,00%
Dania
3439
64
3448
63
-1,60%
Bułgaria
10500
134
10271
134
0,00%
Holandia
16239
100
16416
100
0,00%
Kanada
36024
116
38348
116
0,00%
Szwecja
6506
73
6770
74
1,40%
Chiny
1512194
117
1565771
119
1,70%
Rosja
864590
606
891738
629
3,80%
Belgia
9253
89
10002
93
4,50%
Czechy
17360
170
18901
182
7,00%
2033331
701
2293157
756
7,80%
Francja
55382
89
59655
96
7,90%
Anglia i Walia
74452
141
83392
153
8,50%
4987
68
5715
76
11,80%
Australia
22492
115
27615
129
12,20%
Hiszpania
56140
138
73687
160
15,90%
Słowenia
1120
56
1317
65
16,10%
Norwegia
2662
59
3276
69
16,90%
Szkocja
6569
129
7893
152
17,80%
Japonia
67255
53
81255
63
18,70%
1220
70
1562
88
25,70%
283
73
387
95
30,10%
154785
156
222671
207
32,70%
8500
80
12300
109
36,20%
284989
160
440013
227
41,90%
Argentyna
38604
107
60621
154
43,90%
Turcja
64051
92
101100
142
54,30%
380
85
745
155
82,30%
USA
Szwajcaria
Irlandia Półn.
Malta
Meksyk
Grecja
Brazylia
Luksemburg