3. Przyczyny Wulkanizmu i trzęsień Ziemi na naszym
advertisement
„Zagrożenia trzęsieniami ziemi i wulkanizmem w Europie. Przyczyny tych zjawisk na naszym kontynencie.” 1. Wstęp Termin „wulkan” został wprowadzony przez geografa Bernhardusa Valeriusa i pochodzi od imienia rzymskiego boga ognia, Wulkana. Powołując się na encyklopedie, wulkan to „miejsce na powierzchni Ziemi, w którym wydobywają się (lub wydobywały) z głębi Ziemi produkty wulkaniczne”1, z kolei wulkanizm to „ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się na powierzchnię Ziemi lotnych, stałych i ciekłych produktów magmowych”2. Trzęsienie ziemi to gwałtowny i krótki wstrząs (lub cała seria wstrząsów) gruntu, powstały w wyniku przemieszczania i ścierania się mas skalnych w skorupie ziemskich i w górnym płaszczu Ziemi. Trzęsienia Ziemi wywołują trwałe zmiany rzeźby terenu ( tworzenie zapadlisk, rozpadlin i zrębów), a także ogromne straty – materialne, gospodarcze, oraz w ludziach. Poznawszy już podstawowe zagadnienia, wokół których skupia się ta praca, czas ograniczyć się do naszego kontynentu i sprawdzić, w jakim stopniu zagrażają mu powyższe zjawiska. 2. Wulkanizm i trzęsienia Ziemi w dziejach Europy O zagrożeniu wulkanami i trzęsieniami ziemi w Europie nikogo przekonywać nie trzeba. Wystarczy rzut oka na dzieje naszego kontynentu, by się o tym przekonać. Najsłynniejsza chyba erupcja w historii Europy: Wezuwiusz, rok 79 naszej ery. Erupcja z 24 Sierpnia niszczy Pompeje i Herkulanum, a także sporo mniejszych okolicznych osad. Wulkan zasypuje okolice gradem lapilli, bomb wulkanicznych i popiołów wulkanicznych. Ludzie giną w wybuchających pożarach, walący się budynkach, a przede wszystkim zasypani popiołem i uduszeni trującymi gazami wydobywającymi się z wulkanu. Erupcja najprawdopodobniej trwała nieprzerwanie przez trzy dni, przykrywając okolicę warstwą popiołów o grubości 5-6 m. Tylko 25% mieszkańców Pompei uniknęło zagłady. 1680 p.n.e. Wybuch wyspy – wulkanu Santoryn, zwanej także Thira. Położona w południowej części morza Egejskiego, niegdyś okrągła wyspa o wysokości około 1300 metrów dosłownie eksplodowała. W powietrze wyrzucone zostało prawdopodobnie około 100 km3 skał. Ślady tego wybuchu odnaleziono aż w Egipcie, a wielu historyków jest zdania, że 1 2 Puskarz J., 2006. „Geografia: Encyklopedia Szkolna PWN”, PWN Warszawa, s.685 Tamże, s.685-686 1 „Zagrożenia trzęsieniami ziemi i wulkanizmem w Europie. Przyczyny tych zjawisk na naszym kontynencie.” eksplozja na Santorynie mogła przyczynić się do eksterminacji cywilizacji minojskiej na Krecie, a może nawet dała początek mitu o Atlantydzie. Nie inaczej przedstawia się kwestia trzęsień ziemi. Głównym przykładem działania tej niszczącej siły na naszym kontynencie jest trzęsienie ziemi w Lizbonie z roku 1755. Uderzenie z 1 Listopada miało prawdopodobnie natężenie 9 stopni w skali Richtera i umieszcza się go w czołówce najtragiczniejszych pod względem ofiar trzęsień ziemi (ta osiągnęła ok. 70 tys.). Epicentrum znajdowało się na Oceanie Atlantyckim, około 200 km od Przylądka Świętego Wincentego, co przyczyniło się do powstania 20 – metrowych fal tsunami, które zalały i tak zrujnowane już miasto. Około 85% zabudowań uległo zniszczeniu. Nie można nie wspomnieć o najbardziej zabójczym trzęsieniu w Europie (11 miejsce w rankingu najtragiczniejszych trzęsień wszechczasów3). Mowa oczywiście o trzęsieniu ziemi w Mesynie w roku 1908, w którym zginęło ok. 100 tys. ludzi (w samej Mesynie 83 tysiące, do tego należy doliczyć okoliczne miasteczka i wsie). Wstrząsy miały siłę 7,5 stopni Richtera i wywołały fale tsunami o wysokości 12 metrów na cieśninie Mesyńskiej. Ostatnie najpoważniejsze trzęsienie ziemi w Europie miało miejsce we Miedzioryt z 1755 roku ukazuje dokonane przez trzęsienie zniszczenia: w tle płonące ruiny Lizbony, a na pierwszym Włoszech, 6 Kwietnia 2009 roku. Wstrząsy planie gigantyczne fale tsunami porywające okręty. Źródło: http://geology.about.com/library/bl/bllisbon1755eq.htm miały silę 6,3 stopnia Richtera i nawiedziło okolice miasta L'Aquila. Statystyki są zatrważające; śmierć poniosło 308 osób, rannych zostało około 1500, a dach nad głową straciło około 40 000 osób – prawie 15 000 domów legło w gruzach. Powyższe przykłady ilustrują, jak wielkimi zagrożeniami są wulkanizm i trzęsienia ziemi, także na naszym kontynencie, który nam, mieszkańcom obszaru praktycznie nimi niezagrożonego może się wydawać bezpiecznym. Na podstawie Live Science „Deadliest Earthquakes in History”, Wtorek, 13 Maj 2008, http://www.livescience.com/environment/deadliest_earthquakes.html 3 2 „Zagrożenia trzęsieniami ziemi i wulkanizmem w Europie. Przyczyny tych zjawisk na naszym kontynencie.” 3. Przyczyny Wulkanizmu i trzęsień Ziemi na naszym kontynencie Aby zrozumieć, dlaczego pewne rejony naszego kontynentu są o wiele bardziej narażone na trzęsienie ziemi i wybuchy wulkanów od innych, należy spojrzeć w głąb naszej planety. Związek wybuchów wulkanów, trzęsień ziemi i ruchów płyt tektonicznych tłumaczy teoria tektoniki płyt litosfery. Powierzchnia naszego globu jest podzielona na osiem4 dużych i kilkanaście mniejszych ruchomych płyt, które pozostając w stałym ruchu, to zderzają, to oddalają się od siebie. Na granicach ich styku zwykle powstają wulkany, bo tam magmie najprościej jest znaleźć drogę na powierzchnię. Ścieranie i nachodzenie się płyt powoduje natomiast trzęsienie ziemi. Ruchy płyt litosferycznych (wg. Założeń teorii tektoniki płyt) i związane z tym procesy geologiczne. Wykonanie własne, rysunek odręczny, obróbka w programie Adobe Photoshop CS4. Ruchy płyt tektonicznych nie biorą się z nikąd – mają swoje źródło w najgłębszych warstwach Ziemi. Wszystko bierze początek w jądrze Ziemi, skąd niewyobrażalne ilości energii są przenoszone przez płaszcz Ziemi ku litosferze ( najbardziej zewnętrznej, sztywnej powłoce naszej planety). Gorąca materia docierając do astenosfery (jest to podścielająca 4 za M.Summerfied, Płyty litosferyczne i ich granice, 1992 3 „Zagrożenia trzęsieniami ziemi i wulkanizmem w Europie. Przyczyny tych zjawisk na naszym kontynencie.” litosferę, półpłynna i plastyczna warstwa płaszcza Ziemi), wymuszając w niej ruch konwekcyjny. Ruch ten wywołuje zaś tensję (rozciąganie) skorupy ziemskiej i rozsuwanie się płyt litosferycznych. W miejscu rozsuwania się płyt – tzw. ryfcie – wydobywa się nieustannie lawa tworząc świeże fragmenty litosfery, w związku z czym w rejonie ryftów odnotowuje się niezwykle silną aktywność tektoniczną i wulkaniczną. Wspomniana strefa ryftu to jedna z trzech możliwych granic między płytami – nazywana jest także granicą dywergentną, konstruktywną lub akrecyjną. Rozróżniamy także granice konwergentne (zwane też destrukcyjnymi lub konsumpcyjnymi), wzdłuż których występuje tak zwana strefa subdukcji – miejsce, w którym jedna płyta litosferyczna wsuwa się pod drugą. Trzecim rodzajem granic są granice konserwatywne, wzdłuż których sąsiadujące ze sobą płyty ani się nie rozsuwają, a nie na siebie nie nachodzą, a jedynie przemieszczają się względem siebie. Rozmieszczenie wulkanów na świecie. Wykonanie własne w programie Adobe Photoshop CS4, na podstawie map serwisu http://media.maps.com/ W Europie mamy do czynienia z dwoma zasadniczymi obszarami wzmożonej aktywności wulkanicznej i tektonicznej. Mowa o Oceanie Atlantydzkim, na którego dnie znajduje się strefa ryftu pomiędzy płytami Euroazjatycką a Północnoamerykańską, tworząca grzbiet Środkowoatlantycki, którego częścią jest Islandia. Drugim takim obszarem jest basen morza Śródziemnego, w którym dochodzi do kolizji dwóch płyt litosfery – afrykańskiej i eurazjatyckiej. Obszar ten jest częścią wielkiej strefy sejsmicznej, zwanej strefą Śródziemnomorską i Transazjatycką (albo też 4 „Zagrożenia trzęsieniami ziemi i wulkanizmem w Europie. Przyczyny tych zjawisk na naszym kontynencie.” Medyterańską); biegnie ona od Nowej Gwinei przez Indonezję, Birmę, pn. Indie, Uzbekistan, Turkmenistan, Iran, Gruzję, Turcję aż po morze Śródziemne. Szacuje się, że w strefie tej występuje ok. 15 proc. wszystkich trzęsień ziemi. Ze względu na częstotliwość występowania trzęsień możemy wyróżnić trzy zasadnicze obszary: Sejsmiczne – trzęsienie występują często i są dość silne. Obszary te dość dokładnie pokrywają się z granicami płyt litosfery. Pensejsmiczne – wstrząsy występują sporadycznie; są słabe i raczej nieszkodliwe. Asejsmiczne – praktyczny brak wstrząsów sejsmicznych – jeśli już jakieś wystąpią, to niezwykle słabe. Generalnie, całą wschodnią Europę możemy zaklasyfikować jako obszar asejsmiczny, natomiast centralna i zachodnia część naszego kontynentu to strefa pansejsmiczna. Basen morza Śródziemnego i Islandia to tereny zdecydowanie sejsmiczne – są to miejsca najniebezpieczniejsze, i to na nich się teraz skoncentrujemy. 4. Morze Śródziemne Znane przede wszystkim ze swych wulkanów. Wśród tych warto wymienić: Etna Znajduje się we Włoszech, na wschodnim wybrzeżu Sycylii. Jest to największy (145 km obwodu u podnóża) i najwyższy (3340 m n.p.m) stożek wulkaniczny w Europie. Etna budzi się bardzo często (niektórzy mówią, że właściwie nigdy nie sypia), lecz niezbyt groźnie. W 1669 r. zniszczyła większość Katanii, a w roku 1928 zmiotła z powierzchni ziemi miasteczko Mascali. Jako jeden z trzech europejskich wulkanów, Etna została zakwalifikowana do 16 tzw. Decade Volcanoes, czyli grupy wybranych przez IAVCEI5 wulkanów, które ze względu na potęgę i dawne erupcje zasługują na szczególną obserwacje i badania. Wezuwiusz Naukowcy są zgodni, że Wezuwiusz to tykająca bomba zegarowa Na temat siły 5 IAVCEI - International Association of Volcanology and Chemistry of the Earth's Interior 5 „Zagrożenia trzęsieniami ziemi i wulkanizmem w Europie. Przyczyny tych zjawisk na naszym kontynencie.” kolejnego wybuchu i liczby zagrożonych toczy się poważna debata” 6. Na przełomie ostatnich 25 000 lat Wezuwiusz wybuchał nieregularnie, ale zatrważająco rytmicznie. Największe erupcje miały miejsce 22 500, 17 000, 15 000, 11 400 i 8 000 lat temu. Następnie potężna eksplozja 3 780 lat temu (znacznie silniejsza niż słynna erupcja z 79r, kiedy zniszczone zostały Pompeje. Erupcja Avellinio (od nazwy obszaru, gdzie odkryto pokłady pyłu) zasypała popiołami i lapillami prawie cały teren Kampanii, gdyby miała miejsce dziś, zniszczyłaby między innymi milionowy Neapol. Ostatnia erupcja Wezuwiusza nastąpiła w roku 1944, zabijając ok. 45 osób, niszcząc kilka okolicznych wsi i uszkadzając 88 alianckich samolotów. Teraz wulkanolodzy i mieszkańcy przyległych miast z niepokojem patrzą w przyszłość. Wezuwiusz to drugi z Europejskich „Decade Volcanoes”. Stromboli Wulkan Stromboli tworzy malutką wyspę wznoszącą się na wysokość 924 m n.p.m. w archipelagu wysp Liparyjskich na morzu Tyrreńskim. Starożytni nazwali go „latarnią Morza Śródziemnego” – ze względu na ogromne ilości wyrzucanego drobnego materiału wulkanicznego. Te niewielkie wybuchy przypominają fajerwerki i mają miejsce średnio kilka razy na godzinę. Największa erupcja miała miejsce w roku 1930, zaś ostatnia większa eksplozja zdarzyła się siedem lat temu (2002). Choć wyspę zamieszkuje jedynie 600 osób, liczba ofiar potencjalnego wybuchu może być znacznie większa, ze względu na setki turystów wspinających się na Stromboli każdego dnia. Santoryn Santoryn to obecnie olbrzymim krater (kaldera) – jedynie tyle pozostało z wyspy Thira po wybuchu wulkanu i trzęsieniu ziemi prawie 4000 lat temu. Znajduje się na Morzu Egejskim, jakieś 175 km na południowy wschód od wybrzeży Grecji. Obecnie na małej wysepce Nea Kameni, która leży w obrębie kaldery, nadal znajduje się aktywny krater. Trzeci z europejskich „Decade Volcanoes”. 5. Islandia Islandia jest lądem, który swoje istnienie w całości zawdzięcza wulkanizmowi. Położona na grzbiecie śródoceanicznym, a niezależnie od ryftu pod Islandią funkcjonuje też plama gorąca (ang. hot spot), – czyli miejsce, w którym magma z płaszcza Ziemi podchodzi 6 National Geographic, Wrzesień 2007, s.92 6 „Zagrożenia trzęsieniami ziemi i wulkanizmem w Europie. Przyczyny tych zjawisk na naszym kontynencie.” do powierzchni, topiąc stojące na jej drodze skały. Taka kombinacja sprawia, że Islandia jest nieustannie narażona na erupcje starych, a także powstawanie nowych wulkanów. Podobna sytuacja miała miejsce w roku 1963 na zachód od wybrzeży Islandii, kiedy to powstała wyspa Surtsey. Znienacka z morza wystrzeliły bloki lawy i masy popiołu, a słupy pary wzniosły się na 3600 metrów. W przeciągu zaledwie paru dni w miejscu erupcji stała już wyspa wysoka na 40m i długa na pół kilometra. Rok później wyspa mierzyła już 150m i zajmowała powierzchnię 2,5 km2, a erupcje ustały dopiero po 4 latach. Podobnych zjawisk jest na Islandii całe mnóstwo. Wśród wulkanów należy wymienić: Hekla Leżąca na południu Islandii Hekla osiąga wysokość 1,491 m n.p.m. i jest najbardziej aktywnym i najwyższym wulkanem Islandii. Zalicza się do wulkanów eksplozywno – efuzywnych. W średniowieczu był brany za wrota do piekielnych czeluści. Największa erupcja Hekli miała miejsce przed naszą erą i mówi się, że przyczyniła się do ochłodzenia klimatu północnej europy na parę lat. W ciągu ostatnich 50 lat Hekla wybuchała w latach 1947-1948, 1970, 1980, 1981, 1991 i 2000, czyli często i dość regularnie. Grimsvötn Wulkan o wysokości 1719 m n.p.m. jest trzecim co do wielkości w Europie. Jego erupcje powodują topnienie największego europejskiego lodowca – Vatnajökull – i wywołują powodzie glacjalne zwane jökulhlaupami. Ostatni znaczący wybuch miał miejsce w roku 2004, kiedy to wulkan wyrzuca kłęby dymu i popiołów na wysokość 12 000m przez 4 dni. Szczęśliwie nikt nie zginął, ale konieczne okazało się odwołanie dziesiątków lotów i ratowanie bydła przed śmiercionośnymi pyłami i gazami. Poza klasycznymi wulkanami, na Islandii znajdziemy też potężne wulkany szczelinowe (linearne), z których wydobywająca się lawa tworzy ogromne pokrywy zwane trapami. Tragicznie zakończyła się erupcja ze szczeliny Laki, z której w czerwcu 1783 r. wydostało się 12 km3 lawy. Towarzyszące erupcji trujące gazy wybiły połowę bydła na wyspie, doprowadzając do klęski głodu, podczas której zmarł co trzeci Islandczyk. Nie sposób nie wspomnieć też o gejzerach Islandii – sama nazwa gejzer pochodzi z islandzkiego, gdzie słowo „gjósa” oznacza „tryskać”, „wybuchać'. 7 „Zagrożenia trzęsieniami ziemi i wulkanizmem w Europie. Przyczyny tych zjawisk na naszym kontynencie.” 8 „Zagrożenia trzęsieniami ziemi i wulkanizmem w Europie. Przyczyny tych zjawisk na naszym kontynencie.” 6. Niebezpieczeństwa Erupcje wulkanów mogą wydarzyć się nagle i niespodziewanie, a do tego w miejscach, w których nie zawsze się tego spodziewamy – jak w przypadku wspomnianej wcześniej Surtsey, kiedy to nowa wyspa w ciągu paru dni wyłoniła się z morza. Choć to mało prawdopodobne, podobne erupcje stanowią zagrożenie dla jednostek pływających, a znalezienie się tankowca lub promu pasażerskiego w takim miejscu mogłoby doprowadzić do katastrofy. Prognozowanie erupcji wulkanów i trzęsień ziemi jest z natury bardzo nieprecyzyjne. Choć zazwyczaj aktywność wulkanów wzmaga się przed wybuchem, nie zawsze jest to znak najgorszego. Gdyby było inaczej, nie dochodziłoby dziś do śmierci tylu ofiar. Niestety zazwyczaj, gdy uzyskujemy pewność o wybuchu/trzęsieniu jest już za późno na całkowitą ewakuację zagrożonej ludności. Wiąże się z tym fakt, że tereny wokół wulkanów należą do jednych z najgęściej zaludnionych na świecie. W Europie nie zawsze jest to prawdą, biorą pod uwagę choćby Islandię. Inaczej sprawa przedstawia się na południu kraju – dla przykładu obszar zagrożony wybuchem Wezuwiusza zamieszkuje prawie 3 miliony ludzi. Rządy często bagatelizują sprawę i nie posiadają konkretnych i logicznych planów ewakuacji – a ta musi mieć miejsce o wiele wcześniej przed wybuchem. Gdy wulkan wyrzuci z siebie tony materiałów piroklastycznych jest już za późno – samoloty nie mogą latać wśród chmur pyłów i gazów, a samochody i pociągi nie będą mogły jeździć po kilkunastocentymetrowej warstwie popioły. Ludziom pozostanie wtedy ucieczka pieszo lub szukanie schronienia… Wulkan posiada spory arsenał broni. Po pierwsze, lawa. Choć często wypływa leniwymi strumieniami, może zdarzyć się, że pędzi do 40km/h. Osiąga temperaturę setek stopni Celsjusza paląc i topiąc wszystko na swej drodze. Czasami zdarza się, że komin wulkaniczny został zasklepiony zastygłą lawą. Aby przedrzeć się na powierzchnie, potrzebne jest ogromne ciśnienie, pod którym lawa wystrzeliwuje z taką siłą, że pokonuje barierę dźwięku (włosi nazywają to zjawisko boato – potężny ryk). Powstają wówczas opady piroklastyczne, czyli wyrzucona w powietrze mieszanina popiołów wulkanicznych, lapilli, bomb wulkanicznych, a także wielkich bloków skalnych wyrwanych ze stożka wulkanicznego. Wyrzucony w atmosferę popiół może zatrzymać dopływ światła na wiele dni, poza tym może uniemożliwić swobodne oddychanie i w konsekwencji doprowadzić do śmierci. 9 „Zagrożenia trzęsieniami ziemi i wulkanizmem w Europie. Przyczyny tych zjawisk na naszym kontynencie.” Czynniki erupcji wulkanów powodujące największe straty w ludziach. Wykonanie własne w programie Microsoft Excel 2002, na podstawie danych z www.geografia.com.pl Ponadto, podczas wybuchów wulkanów możemy mieć do czynienia z podmuchami rozgrzanego do 500oC powietrza (zwanymi chmurami gorejącymi); mogą one pędzić do 300 km/h. W 1902 chmura gorejąca powstała w wyniku wybuchu wulkanu Pelee na Martynice zabiła 26 tys. ludzi. Poza tym możemy mieć do czynienia z następującymi zjawiskami: Potoki / lawiny piroklastyczne, czyli staczające się po zboczach wulkanów mieszaniny materiałów piroklastycznych i rozgrzanych gazów. Lahary, czyli spływy popiołowe, to nic innego jak potoki błotne powstałe w wyniku zmieszania materiałów piroklastycznych z wodą. Źródłem wody mogą być intensywne opady atmosferyczne towarzyszce wybuchom, jeziora kalderowe, lub tzw. Jökulhlaupy, czyli powodzie glacjalne wywołane topnieniem lodowców w wyniku erupcji wulkanów. Gazy Wulkaniczne – siła napędowa erupcji eksplozywnych i mieszanych sama sobie może być zabójcza. Gazy zawierają m.in. dwutlenek węgla, wodór, chlorowodór, fluorowodór, siarkowodór, dwutlenek siarki, metan i amoniak. Ich spora ilość w atmosferze może wywołać zatrucia lub śmierć przez niedotlenienie, a także zmniejszyć dopływ promieni słonecznych na wiele dni. 10 „Zagrożenia trzęsieniami ziemi i wulkanizmem w Europie. Przyczyny tych zjawisk na naszym kontynencie.” Tsunami – ogromne fale powstałe w wyniku trzęsień ziemi, czyli także przy niektórych wybuchach wulkanów. Należą do najbardziej śmiercionośnych skutków trzęsień i wybuchów wulkanów. Wulkaniczne trzęsienia ziemi same w sobie są z reguły słabe, i na ogół poprzedzają erupcje. Groźniejsze mogą być ich konsekwencje, czyli wspomniane już lawiny piroklastyczne. Trzęsienia ziemi niosą ze sobą dalsze niebezpieczeństwa. Trzęsienia związane z wulkanizmem stanowią jedynie 7% wszystkich trzęsień, a ich siła nie jest zbyt wielka. Obok nich wyróżniamy trzęsienia zapadliskowe – związane z zapadaniem się jaskiń lub wyrobisk górniczych (tąpnięć) – choć te ostatnie bardziej pasują do kolejnej grupy – wstrząsów antropogenicznych. Wśród nich wymieniamy tąpnięcia, a także inne trzęsienia związane z działalnością człowieka – np. wznoszeniem tam lub drapaczy chmur. Te rodzaje wstrząsów są najsłabsze i występują najrzadziej. Najgroźniejsze są, rzecz jasna, trzęsienia tektoniczne – bezpośrednio związane z ruchami płyt litosferycznych. Te – podobnie jak wybuchy wulkanów – są trudne do przewidzenia. Istnieją przypadki, że wiadomo o nadejściu wstrząsów, ale nie sposób stwierdzić, kiedy nastąpią – może to być kwestia paru dni lub paru lat, a ewakuacja ludności na taki okres czasu jest po prostu nierealna. Póki co, ludziom pozostaje jedynie bronieni się przed nadejściem wstrząsów – wznoszenie budynków odpornych na wstrząsy sejsmiczne, odpowiednie projektowanie zabudowy miejskiej, w celu ułatwienia ewakuacji i minimalizacji liczby ofiar, a także odpowiednie przygotowanie na wypadek kataklizmu (kursy, szkolenia, edukacja w szkole). 7. Podsumowanie Wybuchy wulkanów i trzęsienia Ziemi to jedne z najstraszniejszych kataklizmów, jakie nawiedzają naszą planetę. Nie oszczędzają przy tym naszego kontynentu – zwłaszcza basenu Morza Śródziemnego i Islandii. Przyczyny tych zjawisk należy szukać głęboko pod powierzchnią ziemi – wiąże się ona z ruchami płyt tektonicznych. Niebezpieczeństwo trzęsień Ziemi i wybuchów wulkanów wiąże się w znacznej mierze z ich nieprzewidywalnością; a skoro nie możemy ani przewidywać, ani zapobiegać, musimy się przygotowywać. Dlatego tak istotna jest odpowiednia edukacja, logiczna i bezpieczna zabudowa, odporne budynki, a także konkretne plany ewakuacji, zwłaszcza w rejonach sejsmicznych, ale nie tylko. Uważam, że 11 „Zagrożenia trzęsieniami ziemi i wulkanizmem w Europie. Przyczyny tych zjawisk na naszym kontynencie.” nawet mieszkańcy stref uważanych za asejsmiczne nie mogą być święcie przekonani, że nic nigdy się nie stanie. Matka natura jest nieprzewidywalna, a nasza planeta już wiele razy pokazywała nam, jak potężna i kapryśna zarazem potrafi być. 12 „Zagrożenia trzęsieniami ziemi i wulkanizmem w Europie. Przyczyny tych zjawisk na naszym kontynencie.” 8. BIBLIOGRAFIA: Baraniecki L., Skrzypczak W., 2000. „Geografia Fizyczna Ogólna: Podręcznik dla szkół ponadpodstawowych”, Warszawa, s. 131 – 175 Bogucka M.,2003. „Geografia: Spojrzenie na Kontynenty”, PWN Warszawa, s.20 – 38 Cranfield I., 1996. „100 Największych Cudów Natury”, Poznań, s.10 – 25 Hall S.S. „Wezuwiusz. Cisza przed burzą.” National Geographic, Wrzesień 2007, s.82 – 97 Maślankiewicz K., 1976 "Wulkany i człowiek" WsiP Warszawa Scarth A., Tanguy J.C., 2001. “Volcanoes of Europe”, Oxford Univeristy Press Puskarz J., 2006. „Geografia: Encyklopedia Szkolna PWN”, PWN Warszawa Riezanow I.A., 1986 " Wielkie katastrofy w historii Ziemi", PWN Warszawa http://www.volcanodiscovery.com http://www.volcano.si.edu/ http://vulcan.wr.usgs.gov/Volcanoes/DecadeVolcanoes/ 13
