4. Rozpoznawanie roślin na potrzeby waloryzacji przyrodniczych

Podręcznik metodyczny
Mieczysława Aldona Fenyk
Tadeusz Korniak
Krystyna Kuszewska
Marzena Środa
Magdalena Kucewicz
Katarzyna Krawczyk
Przemysław Kołodziej
Rozpoznawanie
roślin na
potrzeby
waloryzacji
przyrodniczych
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach
Europejskiego Funduszu Społecznego
CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!
Podręcznik ,,Rozpoznawanie roślin na potrzeby waloryzacji przyrodniczych” został przygotowany i wydany w ramach projektu pt. „Wzmocnienie potencjału dydaktycznego UWM w Olsztynie” współfinansowanego ze
środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i realizowanego przez Uniwersytet WarmińskoMazurski w Olsztynie.
Publikacja bezpłatna
UNIWERSYTET WARMIŃSKO-MAZURSKI
W OLSZTYNIE
Rozpoznawanie roślin na potrzeby
waloryzacji przyrodniczych
Podręcznik metodyczny
Mieczysława Aldona Fenyk, Tadeusz Korniak,
Krystyna Kuszewska, Marzena Środa, Magdalena Kucewicz,
Katarzyna Krawczyk, Przemysław Kołodziej
Olsztyn 2013
Recenzent podręcznika
Prof. dr hab. Maria Dynowska
Redakcja
dr Mieczysława A. Fenyk, prof. dr hab. Tadeusz Korniak
Projekt okładki
Krystyna Kuszewska
Autor fotografii na okładce
Krystyna Kuszewska
Wydano na zlecenie Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
w Olsztynie
© Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2013
ISBN 978-83-62860-23-4
Wydanie I
Wydawca
Wydawnictwo Mantis, Olsztyn
Druk
Zakład poligraficzny Gutgraf, Olsztyn
Spis treści
Wstęp …………...................................................................................................………… 7
I. Informacje pomocnicze ….........................................................................…………. 7
1. Zasady nazewnictwa naukowego gatunków roślin ……….......................……… 7
2. Źródła aktualnej wiedzy o gatunkach ….....................................................…….. 9
3. Podstawowe informacje o budowie morfologicznej roślin …............................. 10
4. Słowniczek terminów morfologicznych .........................................................… 17
5. Podstawowe informacje dotyczące zbioru roślin i sporządzania zielnika …..… 20
6. Literatura ……………….............................................................................…… 22
II. Lokalizacja stanowisk do zajęć terenowych …........................................................ 23
III. Alfabetyczna lista taksonów – Wybrane cenne rośliny, występujące w północnowschodniej Polsce ………..............................................................................…….. 24
IV. 1.Porównanie cech roślin z klasy jedno- i dwuliściennych …………....................… 37
IV. 2.Rozpoznawanie roślin na poziomie klas i rodzin – przewodnik obrazkowy …...… 40
V. Podstawowe cechy diagnostyczne charakterystyczne dla wybranych rodzin roślin
jedno- i dwuliściennych …....................................................................................... 57
VI. Gatunki reprezentujące różne typy siedlisk północno-wschodniej Polski …........... 61
1. Charakterystyka głównych typów siedlisk występujących w północno-wschodniej Polsce …...............................................................................................….. 61
1.1. Zbiorowiska leśne ……......................................................................…….. 61
1.2. Zbiorowiska torfowisk …........................................................................…. 62
1.3. Zbiorowiska szuwarów i wodne ….............................................................. 62
1.4. Zbiorowiska łąk i pastwisk …...................................................................... 63
1.5. Zbiorowiska synantropijne (segetalne i ruderalne) ..................................... 63
2. Rośliny lasów liściastych (grąd, łęg, ols) ............................................................ 64
3. Rośliny borów sosnowych i mieszanych ............................................................ 69
4. Rośliny torfowisk (wysokich i przejściowych) ................................................. 72
5. Rośliny szuwarów i wybrane rośliny wodne ...................................................... 73
6. Rośliny łąk i pastwisk ......................................................................................... 75
7. Rośliny siedlisk ruderalnych i segetalnych ........................................................ 80
VII. Rozpoznawanie wybranych gatunków mszaków .................................................... 85
VIII. Rozpoznawanie wybranych gatunków paprotników ............................................... 95
IX. Rozpoznawanie drzew, krzewów i krzewinek ......................................................... 98
X. Rozpoznawanie roślin zielnych z klasy dwuliściennych ....................................... 119
XI. Rozpoznawanie roślin zielnych z klasy jednoliściennych ..................................... 187
XII. Inne rośliny jednoliścienne .................................................................................... 215
Wstęp
Przewodnik do zajęć terenowych z botaniki jest adresowany do studentów biologii, ochrony środowiska i leśnictwa. Treści w nim zawarte pomogą w praktycznym przyswojeniu
materiału z botaniki, a w szczególności z systematyki roślin wyższych. Przewodnik nie
jest kluczem do oznaczania gatunków, stanowi tylko przegląd taksonów najpospolitszych,
które poznają studenci w trakcie zajęć terenowych. Zamieszczone ilustracje i krótkie opisy
najbardziej istotnych i charakterystycznych cech diagnostycznych pozwolą zapoznać się
z wyglądem ponad 200 gatunków, a następnie ich rozpoznaniem w naturze. Wcześniejsze
przygotowanie teoretyczne z morfologii roślin, a także rozdziały wstępne są niezbędne do
dokonania właściwej identyfikacji poszczególnych gatunków. Należy jednak pamiętać, że
przewodnik zawiera opisy tylko niewielkiej liczby mszaków, paprotników i roślin nasiennych, które spotykamy w naszym otoczeniu. Ich szybkie i łatwe rozpoznanie na podstawie
rysunków, nie w każdym przypadku może okazać się możliwe, bądź nie w pełni wiarygodne. Bardziej szczegółowe i wiarygodne zapoznanie się ze światem roślin umożliwia oznaczanie za pomocą odpowiednich kluczy.
Nazwy dla mszaków i paprotników podano według Wójcik (2007). Nomenklaturę roślin
naczyniowych przyjęto za Mirkiem (2002).
I. Informacje pomocnicze
1. Zasady nazewnictwa naukowego gatunków roślin
Pierwsze zasady nazewnictwa botanicznego ustalił Karol Linneusz w połowie XVIII w.,
następnie były one modyfikowane podczas Międzynarodowych Kongresów Botanicznych.
Obecnie obowiązującym zbiorem zasad nomenklaturycznych jest tzw. „Kod Wiedeński”
(ang. „Vienna Code”; pełna nazwa: „International Rules of Botanical Nomenclature, Vienna
Code”) z 2005 roku. W najbliższym czasie zmieni go zbiór zasad ustalony na ostatnim Kongresie Botanicznym, który odbył się w lipcu 2011 roku w Melbourne („International Code
of Nomenclature for algae, fungi, and plants – Melbourne Code” (2012). Zasady tworzenia
nazw odmian roślin uprawnych regulowane są natomiast przez „Międzynarodowy Kodeks
Nomenklatury Roślin Uprawnych”. Głównym celem kodyfikacji nazewnictwa botanicznego jest ujednolicenie na całym świecie nazw taksonów, co pozwala uniknąć nieporozumień i pomyłek wynikających ze stosowania różnych nazw gatunków w różnych regionach
świata. Dodatkowo, zbiór zasad nomenklaturycznych odnosi się do ustaleń gramatycznych
i stylistycznych.
Nazwy naukowe gatunków, niezależnie od ich pochodzenia, to nazwy łacińskie, a podstawą ich uznania jest ważność opublikowania w publikacji naukowej (np. dla roślin naczyniowych, torfowców, wątrobowców oraz znacznej części glonów i grzybów za prawidłowe uznaje się nazwy powstałe od 1 maja 1753 roku, tj. wraz z opublikowaniem „Species
Plantarum” Karola Linneusza). Nazwy naukowe wyróżnia się kursywą. Naukowa nazwa
gatunku składa się z dwóch członów, nazwy rodzajowej i nazwy gatunkowej. Nazwa rodzajowa (np. Acer) jest rzeczownikiem w pierwszym przypadku liczby pojedynczej i pisana
jest zawsze dużą literą. Nazwy rodzajowe zazwyczaj pochodzą od nazw starorzymskich
i starogreckich, rzadziej od nazw języków nowożytnych. W obu przypadkach stosuje się do
nich zasady gramatyki łacińskiej. Drugi człon nazwy (epitet gatunkowy) ma postać przydawki rzeczownikowej lub przymiotnika i zawsze pisany jest małą literą, nawet gdy utworzony został od nazwiska. Nazwy łacińskie pisze się kursywą, pozostałe elementy nazwy
(np. nazwiska autora, nazwa polska) piszemy normalną czcionką.
Przy nazwie naukowej gatunków podawana jest, w wersji skróconej, informacja o jej
autorze lub autorach. Takie wskazanie nazywane jest „cytowaniem”. Umożliwia to jednoznaczne określenie znaczenia danej nazwy, gdyż często zdarzało się, że te same nazwy były
używane w różnych kombinacjach i różnym znaczeniu. W celu uniknięcia nieporozumień
oraz ujednolicenia zapisów, jako źródło skrótów, kodeks nomenklatoryczny rekomenduje
publikację pt. „Authors of plant names” (Brummitt, Powell 1992), natomiast ze źródeł elektronicznych „International Plant Names Index”.
Podstawowym kryterium w uznaniu autora nazwy naukowej jest nie tylko jej pierwsze
opublikowanie, ale także opisanie taksonu. Jeżeli nazwa została opublikowana jako pierwsza przez jednego autora, a opisana przez innego, to wtedy podaje się nazwisko tego drugiego lub poprzedzone jest nazwiskiem pierwszego i łacińskim przyimkiem „ex” (np. Oxytropis halleri Bunge ex W. D. J. Koch = Oxytropis halleri Bunge.). Jeżeli nazwa naukowa
ma dwóch autorów, podaje się skróty obu nazwisk połączonych łacińskim spójnikiem „et”
lub znakiem pisarskim & (np. Cuscuta trifolii Bab. & Gibson) . W przypadku kilku autorów,
podaje się pierwszego z dopiskiem „et al.” lub „& al.”. Jeżeli gatunek, w wyniku zmiany ujęcia systematycznego, zostaje podzielony to jego część, której dotyczy dotychczasowe ujęcie nomenklaturyczne, zachowuje niezmienioną nazwę i autora, natomiast w części
nowo powstałej, dla podkreślenia zmiany, po nazwisku autora nazwy taksonu dodaje się
skrót „emend. (od słowa „emendavit) i nazwisko autora poprawki (np. Mentha spicata L.
emend. Huds).
Każdy gatunek to zbiór osobników, który zachowuje swoje cechy przy rozmnażaniu
generatywnym. W obrębie każdej populacji obserwuje się większą lub mniejszą zmienność
wewnątrzgatunkową cech drugorzędowych. W przypadku istotnego odstępstwa cech od
wzorca typowego dla gatunku wyróżnia się niższe jednostki taksonomiczne, np. podgatunki
(łac. subspecies), odmiany botaniczne (łac. varietas) czy odmiany uprawne – kultywary
(łac. cultus = uprawny + varietas = odmiana). Tworzenie nazw kultywarów, jak wcześniej
wspomniano, jest regulowane przepisami „Międzynarodowego Kongresu Nomenklatury
Roślin Uprawnych”. Nazwy odmian uprawnych muszą pochodzić z języków nowożytnych, nie mogą być nazwą koloru czy innej rośliny. Wyjątek stanowią nazwy kultywarów,
wprowadzone przed 1959 rokiem, kiedy kodeks wprowadzono. Nazwy kultywarów pisze
się zwykłą czcionką, dużą literą i ujmuje w pojedynczy cudzysłów oraz umieszcza bezpośrednio po nazwie botanicznej (np. Viburnum opulus ‘Roseum’). Jeżeli nie można zaliczyć
nazwy odmiany do konkretnego gatunku, albo gdy jest on mieszańcem o trudnym do ustalenia rodowodzie, nazwę kultywaru umieszcza się bezpośrednio po nazwie rodzajowej (np.
Clematis ‘The President’).
W nazwach mieszańców międzygatunkowych pomiędzy nazwą rodzajową i gatunkową
umieszcza się znak x, np. Clematis xdurandii, powstały ze skrzyżowania Clematis integrifolia i Clematis lanuginosa.
2. Źródła aktualnej wiedzy o gatunkach
Wiedza na temat gatunków roślin zasiedlających terytorium Polski była przez wieki szczątkowa. Flora naszego kraju została dokładnie poznana i opisana dopiero w XX wieku. Pierwszym opracowaniem było dzieło pod redakcją Mariana Raciborskiego „Flora polska” tom I,
które było wydawane przez dziesiątki lat (1919–1980). Pierwszy klucz do oznaczania roślin pt. „Rośliny polskie” autorstwa wybitnych polskich botaników: Władysława Szafera,
Stanisława Kulczyńskiego i Bogumiła Pawłowskiego pochodzi z 1924 roku. Jego drugie
wydanie ukazało się w 1953 roku (Szafer, Kulczyński, Pawłowski 1953). Tylko ono obejmuje aktualne granice Polski. Opracowaniem, które dostarczyło znacznie więcej danych
na temat flory naszego kraju, a zwłaszcza nazewnictwa oraz liczby gatunków rodzimych
i aklimatyzowanych, była „Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski” (Mirek i in. 1995)
i jej kolejne wydanie z 2002 roku pod redakcją Zbigniewa Mirka (Mirek 2002). Kluczem
najszerzej ujmującym florę naszego kraju jest wydany w 1998 roku „Klucz do oznaczania
roślin naczyniowych Polski niżowej” Lucjana Rutkowskiego.
Bardzo szczegółowych informacji na temat rozmieszczenia gatunków na obszarze Polski
dostarcza system kartograficzny ewidencji rozmieszczenia gatunków ATPOL (ang. Atlas of
Poland). Metoda ta została opracowana i udostępniona przez Instytut Botaniki im. Władysława Szafera PAN w Krakowie. Kartogram stanowi siatkę pól o wymiarach 10x10 km, które
następnie są zestawione w 44 duże kwadraty o bokach 100x100 km. W sumie, w granicach
Polski znajduje się 3 137 podstawowych pól kartogramu, w których zawarta jest informacja
o obecności lub braku w jego granicach danego gatunku. Zwieńczeniem 28-letniej pracy
polskich botaników jest opracowanie pod redakcją Adama Zająca z 2001 roku, pt. „Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce” (Zając 2001). Atlas ten oparty jest na imponującej liczbie około 4,5 mln dat florystycznych. Prezentuje on rozmieszczenie około 90% składników polskiej flory. Około 400 map taksonów trudnych i krytycznych opracowali osobno
specjaliści, opierając się na rewizji materiałów zielnikowych tych taksonów. Dla około 20%
gatunków przedstawiono na mapach stanowiska współczesne i historyczne.
Aktualnych informacji na temat stanu zachowania i zagrożeń na jakie narażone są gatunki roślin w naszym kraju dostarcza opracowanie pt. „Polska czerwona księga roślin”. Pierwsze książkowe wydanie polskiej czerwonej księgi roślin ukazało się w 1993 roku. Zawiera
opisy 206 taksonów, w tym 34 wymarłych. Drugie wydanie ukazało się w 2001 roku i objęło
już 296 taksonów. Liczba ta stanowi 58% gatunków zagrożonych w naszej florze oraz 15%
gatunków flory roślin naczyniowych Polski.
Ochrona gatunkowa w Polsce ma długą historię, za jej początki uważa się przepisy chroniące cisa, które obowiązywały już w średniowieczu. W 1946 roku wydano pierwsze rozporządzenie o ochronie gatunkowej, którą objęto 110 gatunków roślin. Przepisy te zostały
zastąpione nowym rozporządzeniem w 1957 roku. W latach późniejszych lista ta była wielokrotnie modyfikowana. Zmieniała się zarówno lista gatunków prawnie chronionych, jak
i podstawy prawne ochrony gatunkowej. Najnowsze Rozporządzenie Ministra Środowiska
w sprawie ochrony gatunkowej roślin z dnia 5 stycznia 2012 roku opublikowane zostało
20 stycznia 2012 roku. (Dz.U. poz. 81). Rozporządzenie to na podstawie art. 48 ustawy
z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody określa w załącznikach gatunki chronione objęte ochroną ścisłą (całkowitą), ochroną częściową i wymagające ustalenia stref
ochronnych. Rozporządzenie to zawiera także wykaz zakazów i wyjątków od nich oraz
sposoby ochrony.
3. Podstawowe informacje o budowie morfologicznej roślin
Korzeń – organ (zazwyczaj podziemny) pozbawiony liści i mocujący roślinę w podłożu.
Odpowiada za pobieranie wody i soli mineralnych, może również pełnić funkcję organu
magazynującego lub służyć do rozmnażania wegetatywnego. U dwuliściennych korzeń zarodkowy dominuje przez całe życie rośliny- wytworzony w ten sposób system korzeniowy
nazywamy palowym. U jednoliściennych korzeń zarodkowy (główny) szybko zamiera a
jego funkcję przejmują korzenie przybyszowe, wyrastające z nasady pędu tworząc system
wiązkowy. Korzenie przybyszowe mogą wyrastać również na pędach nadziemnych, kłączach czy cebulach (Ryc. 1).
a
b
c
d
Ryc. 1. Korzeń: a – system korzeniowy palowy, b – system korzeniowy wiązkowy, c, d – korzenie spichrzowe
Pęd – typowy stanowi nadziemną część rośliny. Składa się z łodygi i osadzonych na niej
liści. Wyróżnia się pęd główny i pędy boczne. Pędy mogą być pojedyncze lub rozgałęziać
się: monopodialnie, sympodialnie, dychotomicznie lub pseudodychotomicznie (Ryc. 2).
Pędy mogą być prosto wzniesione, pokładać się, płożyć, wić wokół lub czepiać podpór.
Przystosowując się do różnych warunków życia ulegają wielu modyfikacjom (Ryc. 3). Liście wyrastają na łodydze w miejscach zwanych węzłami, natomiast miejsca pomiędzy nimi
nazywa się międzywęźlami. Wzrost pędu głównego i jego odgałęzień przebiega w różnym
tempie, w wyniku czego powstają pędy o różnej długości, te o wydłużonych odstępach między węzłami nazywamy długopędami, natomiast o krótkich międzywęźlach krótkopędami.
10
a
b
c
d
Ryc. 2. Rozgałęzienia pędu: a – monopodialne, b – sympodialne, c – dychotomiczne, d – pseudodychotomiczne
c
b
a
f
e
d
Ryc. 3. wybrane modyfikacje pędu: a – rozłogi, b – ciernie, c – wąsy, d – bulwy, e – cebula, f – kłącze
a
b
c
d
Ryc. 4. Kształt łodygi: a – spłaszczona, b – kanciasta, c – żeberkowana, d – oskrzydlona
11
a
b
f
k
c
d
h
g
l
ł
e
m
i
n
j
o
p
Ryc. 5. Liść i jego modyfikacje: a, b, c – pochwy liściowe (a – traw, b – baldaszkowatych, c – gatka
rdestowatych; d – liść siedzący, e – obejmujący łodygę, f - przerośnięty, g – liście zrośnięte nasadą, h –
liść zbiegający po łodydze, i – liść szpilkowy, j – wąs liściowy, k – przylistki; l, ł – języczek i uszka
u traw; unerwienie liści: m – widlaste (dychotomiczne), n, o – siatkowe (n – dłoniaste, o – pierzaste),
p – równoległe
Łodyga – zazwyczaj jest obła, często jednak przybiera różny kształt, który jest charakterystyczny dla gatunku, rodzaju lub rodziny, może być m.in.: spłaszczona, kanciasta,
żeberkowana, oskrzydlona (Ryc. 4), wewnątrz pełna lub pusta, na zewnątrz naga lub
owłosiona.
Liść – pełni głównie funkcję asymilacyjną, może również magazynować substancje
zapasowe lub ochraniać inne organy. Typowy liść zróżnicowany jest na blaszkę, ogonek i nasadę. Niekiedy ulega modyfikacjom wytwarzając pochwy, przylistki, wąsy itp.
(Ryc. 5). Ważnym elementem składowym liścia jest użyłkowanie (nerwacja). Liście mogą
być jednożyłkowe (skrzypy i niektóre nagozalążkowe) lub wielożyłkowe. Nerwy mogą
krzyżować się i układać względem siebie w różny sposób tworząc systemy unerwienia:
widlaste (paprotniki i niektóre nagozalążkowe), siatkowe – dłoniaste lub pierzaste (dwuliścienne) oraz równoległe (jednoliścienne – Ryc. 5).
12
j
A
B
a b c
a
D
F
b
b
c
g
c
b
a
a
f
e
d
c
d e
C
d
e
d
f
g
h i
j
G a
k
i
h
a
b
E
b
a
c
d
e
c
d
b
c
f
g
Ryc. 6. Blaszka liściowa, osadzenie liści na pędzie: A) kształt blaszki liściowej: a – igiełkowaty, b
– równowąski, c – lancetowaty, d – klinowaty, e – jajowaty, f – odwrotniejajowaty, g – eliptyczny, h
– sercowaty, i – strzałkowaty, j – nerkowaty, k – tarczowaty; B) szczyt blaszki liściowej: a – zaostrzony,
b – zaokrąglony, c – zakończony kończykiem, d – wycięty; C) nasada blaszki liśćiowej: a – klinowata,
b – zaokrąglona, c – sercowata, d – strzałkowata; D) wcięcie blaszki liściowej: a – pierzastowrębny, b –
pierzastoklapowany, c – pierzastosieczny; E) osadzenie liści na pędzie: a – skrętoległe, b – naprzeciwległe,
c – okółkowe; F) brzeg blszki liściowej: a – cały, b – falisty, c – piłkowany, d – podwójnie piłkowany,
e – karbowany, f – podwójnie karbowany, g – ząbkowany, h – podwójnie ząbkowany, i – orzęsiony, j
– kolczasty; G) typy owłosienia: a – szczecinkowate, b – wełniste, c – kutnerowate, d – kolczaste, e –
gruczołkowate, f – gwiazdkowate, g – tarczowate
Blaszka liściowa może przybierać różne kształty: od igiełkowatego do okrągłego. Zróżnicowany jest również kształt nasady i szczytu blaszki liściowej. Brzeg blaszki liściowej
może być cały lub w różny sposób urzeźbiony, a sama blaszka mniej lub bardziej wcięta
lub cała. Powierzchnia liścia może być naga lub w całości albo częściowo pokryta różnego rodzaju włoskami (Ryc. 6). Niektóre liście pozbawione są ogonka, wówczas mówi się
o liściach siedzących lub zbiegających czy obejmujących łodygę (Ryc. 5).
13
Pojawiające się kolejno na roślinie liście, zwłaszcza te najwcześniejsze i najpóźniejsze
(najwyżej położone), różnią się od pozostałych kształtem i wielkością, szczególnie dotyczy
to liści przykwiatowych (Ryc. 7).
Ryc. 7. Liście przykwiatowe
Liście składające się z jednej blaszki liściowej nazywamy pojedynczymi, natomiast składające się z kilku pojedynczych listków osadzonych na wspólnej osi (osadce) złożonymi.
W zależności od liczby listków w liściu oraz ich ułożenia wyróżniamy liście trójlistkowe,
dłoniasto- i pierzastozłożone (Ryc. 8).
a
b
c
d
e
Ryc. 8. Liście złożone: a – trójlistkowy, b – dłoniastozłożony, c – parzystopierzastozłożony, d – nieparzystopierzastozłożony, e – podwójnie nieparzystopierzastozłożony
Kwiat – jest organem typowym dla roślin nasiennych, powstaje z przekształconego, skróconego pędu służącego do rozmnażania generatywnego, w wyniku którego powstaje nasienie
i owoc (Ryc. 9).
Ryc. 9. Schemat budowy kwiatu
14
Kwiatostan – stanowi specjalny odcinek pędu (oś kwiatostanu – osadka, osadnik)
z przynajmniej kilkoma kwiatami. W zależności od sposobu rozgałęziania się pędu kwiatostanowego oraz sposobu osadzenia kwiatów kwiatostany przybierają różną postać (Ryc. 10).
A
a
b
c
d
e
f
h
i
g
j
k
l
B
a
b
c
d
Ryc. 10. Kwiatostany: A) groniaste (monopodialne): a – grono, b – baldachogrono, c – kłos prosty, d – kolba, e – kotka (bazia), f – wiecha prosta, g – baldach, h – główka, i – koszyczek, j – wiecha złożona,
k – baldach złożony, l – kłos złożony; B) wierzchotkowe (sympodialne): a – wierzchotka dwuramienna,
b – wierzchotka wieloramienna, c – sierpik, d – wachlarzyk
15
Owoc – jest tworem charakterystycznym dla okrytonasiennych, w jego powstawaniu bierze udział zalążnia słupka, a niekiedy i inne elementy kwiatu. Typowy owoc składa się
z owocni, powstałej ze ścian zalążni oraz nasienia lub nasion. W zależności od rodzaju
zalążni owoce dzielimy na suche i mięsiste. Jeżeli w powstawaniu owocu bierze udział
wiele słupków jednego kwiatu powstaje owoc zbiorowy, natomiast ze zrośnięcia się ze sobą
kilku kwiatów z kwiatostanu powstaje owocostan. Kiedy w budowie owocu uczestniczy
dno kwiatowe, powstaje owoc szupinkowy (pozorny) – Ryc. 11.
A
a
b
c
d
e
c
d
e
f
f
g
B
a
b
g
h
i
C
a
b
c
D
a
b
c
d
Ryc. 11. Typy owoców: A) owoce suche pękające: a – mieszek, b – strąk, c – łuszczyna, d – łuszczynka, e
– puszka, f, g – torebka; B) owoce suche niepękające: a, b, c, d – orzeszek, e, f – rozłupnia, g,h – niełupka, i
– ziarniak; C) owoce mięsiste: a – pestkowiec, b, c – jagoda; D) owoce zbiorowe (złożone): a – wieloorzeszkowy, b – wielopestkowcowy, c – wieloorzeszkowy (szupinkowy), d – wielomieszkowy (szupinkowy)
16
4. Słowniczek terminów morfologicznych
Baldach prosty – kwiatostan groniasty o skróconej osi, kwiatach wyrastających prawie
z tego samego miejsca, osadzonych na szypułach podobnej długości.
Baldachogrono – kwiatostan groniasty o kwiatach wyrastających w różnych miejscach osi
głównej, szypułach różnej długości, dorastających do tego samego poziomu.
Baldaszek – mały baldach stanowiący część baldachu złożonego.
Brodawka – mała ziarenkowata wypukłość na powierzchni liścia , pędu lub korzenia.
Bulwa – kuliste lub podłużne zgrubienie podziemnego pędu lub korzenia.
Bulwka – łatwo odpadające, niewielkie, kuliste zgrubienie, wyrastające w pachwinie liściowej lub kwiatostanie, służące do rozmnażania wegetatywnego.
Cebula – zmodyfikowany pęd podziemny o silnie skróconej łodydze i mięsistych liściach.
Cierń – kłujący zmodyfikowany pęd, liść, przylistek lub kwiatostan.
Długopęd – pęd rośliny drzewiastej odznaczający się szybkim wzrostem, wydłużonymi
międzywęźlami, na którym występują pojedynczo liście, rzadziej kwiaty, por. z krótkopęd.
Dno kwiatowe – rozszerzony szczyt szypułki kwiatowej, na której osadzone są elementy
kwiatu.
Endokarp – wewnętrzna warstwa owocni, często ulegająca stwardnieniu tworząc pestkę
otaczającą nasienie.
Gatka – błoniasta pochewka obejmująca łodygę u nasady liścia (rodzina rdestowatych
– Polygonaceae).
Głąbik – pozbawiona liści łodyżka wyrastająca wprost z kłącza lub szyi korzeniowej.
Główka – kwiatostan groniasty o silnie skróconej osi oraz gęsto osadzonych siedzących lub
krótkoszypułowych kwiatach.
Grono – kwiatostan groniasty o wydłużonej, pojedynczej osi i wyrastających z niej kwiatach na szypułach.
Gruczoł, gruczołek – organ wydzielniczy zazwyczaj w postaci pęcherzyka, często na
szczycie włoska (włosek gruczołowaty).
Hypancjum – silnie wgłębione lub o wąskiej gardzieli dno kwiatowe z ukrytymi wewnątrz
zalążniami słupków.
Jagoda – owoc mięsisty z ukrytymi wewnątrz licznymi nasionami, które otacza twarda
łupina.
Języczek – błoniasty twór występujący u traw i turzyc na pograniczu blaszki i pochwy
liściowej.
Karpofor – trzonek wynoszący słupek, potem owoc ponad nasadę innych części kwiatu.
Kielich – zewnętrzna część kwiatu składająca się z zielonych zazwyczaj działek i różniących się od nich płatków korony, rzadziej stanowi jedyny element okwiatu.
Kieliszek – dodatkowy element okwiatu umieszczony poniżej działek kielicha.
Kłącze – wydłużony, zazwyczaj podziemny pęd zmodyfikowany, ze zredukowanymi łuskowatymi liśćmi
Kłębik – mały, zbity kwiatostan wierzchotkowaty.
Kłos – kwiatostan groniasty o siedzących kwiatach umieszczonych na wydłużonej osi.
Kłosek – mały kłos, złożony z jednego, kilku lub kilkunastu kwiatów otoczonych dwoma
plewami.
17
Kolanko – zgrubiały węzeł źdźbła traw.
Kolba – kwiatostan groniasty o silnie zgrubiałej osi i siedzących kwiatach ustawionych na
niej spiralnie, występuje np. u kukurydzy.
Kolec – ostro zakończony wytwór skórki lub kory, por. z cierń.
Kończyk – niewielki wyrostek na szczycie liścia lub osi liściowej liścia złożonego.
Korona – wewnętrzna części okwiatu złożona z wolnych lub zrośniętych płatków.
Koszyczek – kwiatostan groniasty o silnie rozszerzonym dnie (osadniku), z osadzonymi
na nim, siedzącymi kwiatami, otoczonym wielolistkową okrywą. Występuje w rodzinie
astrowatych (Asteraceae).
Kotka (bazia) – odmiana kwiatostanu typu kłos, o wiotkiej, przewieszającej się osi. Występuje np. u wierz, topól.
Krótkopęd – pęd o silnie skróconych odstępach między węzłami, por. z długopęd.
Kwiat – skrócony pęd z przekształconymi liśćmi, służący do wytwarzania owoców i nasion:
– dolny – ze słupkiem górnym i pozostałymi elementami kwiatu osadzonymi poniżej
zalążni słupka,
– górny – ze słupkiem dolnym, obrośniętym przez dno kwiatowe i pozostałymi elementami kwiatu osadzonymi powyżej zalążni słupka,
– grzbiecisty – posiadający tylko 1 płaszczyznę symetrii, np. kwiat motylkowy lub wargowy,
– języczkowy (-aty) – o symetrii grzbiecistej ze zrośniętą koroną w taśmowaty, pojedynczy płatek,
– motylkowaty (-owy) – o symetrii grzbiecistej, płatkach korony zróżnicowanych na
1górny żagielek, 2 boczne skrzydełka i 2 dolne tworzące łódeczkę,
– promienisty – posiadający przynajmniej 2 płaszczyzny symetrii,
– wargowy – o symetrii grzbiecistej, o zrosłopłatkowej koronie, podzielonej głębokimi
wcięcimi na dwie różne części zwane wargami, górnej powstałej ze zrośnięcia 2 płatków i dolnej zrośniętej z 3 płatków.
Kwiatostan – pęd kwiatonośny przynajmniej z 2 kwiatami.
Listek – część składowa liścia złożonego, osadzona na wspólnej osi liścia.
Łuska – twór powstały z przekształcenia liścia, rzadziej epidermy.
Łuszczyna – owoc pojedynczy, suchy, pękający, powstały ze zrośnięcia 2 owocolistków,
posiadający wewnątrz „fałszywą” przegrodę, powstałą w wyniku bujania owocolistków,
3–5 razy długa jak szeroka.
Łuszczynka – jak łuszczyna, lecz do 3 razy tak długa jak szeroka.
Mezokarp – środkowa warstwa owocni, ze względu na sposób wykształcenia wyróżnia się
owoce soczyste (mezokarp gruby mięsisty, tworzony przez miękisz) lub suche (mezokarp suchy i cienki).
Mieszek – owoc pojedynczy, suchy, pękający, powstały ze zrośnięcia się jednego owocolistka, otwierający się wzdłuż miejsca zrośnięcia.
Międzywęźle – część łodygi pomiędzy dwoma węzłami.
Miodnik – organ wydzielający nektar.
Nerwy (żyłki) – miejsce przebiegu wiązek naczyniowo-sitowych na powierzchni liścia.
Nerwacja – sposób i układ rozmieszczenia nerwów na powierzchni liścia.
18
Niełupka – owoc suchy niepękający, jednonasienny, o skórzastej owocni, która luźno otacza nasienie.
Okwiat – płonne części kwiatu składające się z wolnych lub zrośniętych płatków i kielicha.
– podwójny – zróżnicowany na kielich i koronę,
– pojedynczy – niezróżnicowany.
Orzech – jednonasienny owoc suchy niepękający o stwardniałej owocni, podobny do niełupki, zazwyczaj od niej większy.
Orzeszek – mały orzech.
Osadnik kwiatostanu – rozszerzony szczyt szypuły kwiatostanu, na której osadzone są
elementy kwiatostanu.
Osklepki – łuskowate wyrostki zamykające wylot gardzieli korony, występuje u niektórych
szorstkolistnych (Boraginaceae).
Ostroga – zamknięty na końcu, walcowaty wyrostek u nasady płatka korony, działki kielicha lub listka miodnikowego.
Ość – włosowaty, sztywny wyrostek na szczycie plewki lub liścia.
Owoc – organ u okrytozalążkowych, powstający z zalążni słupka, zawierający wewnątrz
nasiono bądź nasiona i osłaniający je.
Owocnia – ściana owocu powstała ze ścian zalążni.
Owocolistek (-ki) – element (-y) słupka kwiatu, który (-re) po zrośnięciu tworzą słupek.
Owocostan – owoc (skupienie owoców) powstały z przekształcenia całego kwiatostanu.
Paznokieć – silnie zwężona część nasadowa (dolna) płatka korony, występuje np. u niektórych goździkowatych (Caryophyllaceae).
Pączek – zawiązek pędu.
Pestkowiec (pestczak) – owoc pojedynczy z mięsistym mezokarpem i twardym endokarpem (pestką).
Plewinka – łuska występująca u podstawy kwiatu na dnie koszyczka u astrowatych (Asteraceae).
Plewki – małe listki u podstawy kwiatu traw.
Plewy – małe listki u podstawy kłoska traw.
Pochwa liściowa – nasadowa, często rozszerzona i obejmująca łodygę, część liścia.
Podsadka – listek, z którego pachwiny wyrasta kwiatostan lub jego część.
Pokrywki – przysadki (małe listki) występujące u podstawy baldaszka w kwiatostanie baldaszkowatych (Apiaceae).
Pokrywy – przysadki występujące u podstawy baldachu złożonego baldaszkowatych.
Przykoronek – łuski występujące na granicy, gdzie blaszka płatka korony przechodzi
w paznokieć. Pełni funkcję powabni i ochrania elementy rozrodcze kwiatu. Występuje
np. u goździkowatych (Caryophyllaceae).
Przylistki – zazwyczaj niewielkie wyrostki u nasady ogonka liściowego.
Przysadka – liść, z którego pachwiny wyrasta kwiat.
Rozłogi – wydłużone i płożące się pod lub nad ziemią pędy.
Rozłupki – elementy owocu typu rozłupnia, na jakie rozpada się on po dojrzeniu.
Rozmnóżka – patrz bulwka.
Rozeta (różyczka) liściowa – skupienie równomiernie rozmieszczonych liści odziomkowych.
19
Sierpik – jednoramienny kwiatostan wierzchotkowy, kwiaty widziane z góry układają się
w jednej linii. Kwiaty kwitną od środka na zewnątrz. Bardzo podobny do niego jest skrętek, którego kwiaty widziane z góry kwiatostanu układają się zygzakowato.
Skrętek – patrz sierpik.
Skrzydlak – oskrzydlony orzeszek lub rozłupka, występuje np. u klonów.
Strąk – owoc pojedynczy,suchy, pękający, powstały ze zrośnięcia się 1 owocolistka, pękający wzdłuż szwu zrośnięcia i linii grzbietowej.
Zalążek – żeński organ w którym rozwija się woreczek zalążkowy z komórką jajową, a po
jej zapłodnieniu zarodek, a następnie nasiono.
Zalążnia – dolna część słupka zawierająca zalążki.
Zarodnia – organ rozmnażania bezpłciowego roślin zarodnikowych, w którym powstają
haploidalne zarodniki.
Zarodnik – jednokomórkowy twór powstający w zarodniach roślin zarodnikowych.
Zawijka – skórny wyrostek spodniej strony liścia paproci, okrywający kupki zarodni (skupienie zarodni).
Ziarniak – owoc pojedynczy, suchy, niepękający, którego owocnia zrasta się z pojedynczym nasieniem.
Źdźbło – łodyga traw.
5. Podstawowe informacje dotyczące zbioru roślin i sporządzania zielnika
Prowadząc różnorodne botaniczne, a zwłaszcza florystyczne badania terenowe, często sporządza się zielnik. Zwykle zbiera się nieznane gatunki, w celu późniejszego ich zidentyfikowania przy pomocy odpowiednich kluczy. Zielnik ma także dokumentować występowanie
gatunku na danym terenie; obecnie tę rolę może spełniać dobrze wykonana fotografia. Poprawnie zebrany, oznaczony i opisany materiał roślinny włącza się do zielnika naukowego
albo dydaktycznego. Każdy z nich może mieć charakter taksonomiczny lub morfologiczny,
chociaż ten ostatni najczęściej ilustruje morfologię organów roślinnych oraz ich modyfikacje, bądź przedstawia charakterystyczne gatunki z wybranych rodzin lub siedlisk.
Zbierając materiały do zielnika, należy uwzględniać zasady ochrony przyrody i ochrony gatunkowej roślin, pamiętać o poszanowaniu prywatnej własności terenu, a szczególnie
uwzględniać właściwości uczulające wydzielin roślinnych.
Do zielnika wybieramy okazy typowe dla danej populacji, w fazie generatywnej (zwłaszcza kwitnące), zdrowe, nie uszkodzone żerowaniem owadów, pomijając okazy usychające
lub zwiędnięte. Rośliny zielne o mniejszych rozmiarach zbieramy i suszymy w całości.
Większe można zgiąć, pociąć na części albo zebrać z nich tylko fragmenty istotne dla identyfikacji gatunku (np. liście odziomkowe + środkowa część łodygi z liściem + szczyt pędu
z kwiatami/owocami). W przypadku drzew i krzewów ścinamy sekatorem boczne gałązki
z liśćmi, kwiatami/owocami; pędy odroślowe często wyglądają nietypowo, dlatego je pomijamy. Jeżeli nie znamy zbieranego gatunku, warto zapisać w notatniku dodatkowe informacje przydatne przy jego oznaczaniu, np. wysokość, pokrój, sposób wzrostu (kępowy,
rozłogowy) i te cechy, które po zasuszeniu są trudne lub niemożliwe do stwierdzenia, np.
zapach, wydzielanie soku mlecznego czy szczegóły barwy kwiatów. Warto wykonać fotografię całej rośliny lub jej ważnych diagnostycznie organów, np. kwiatów. Wskazane jest
20
również zebranie i zasuszenie oddzielnie paru kwiatów lub owoców przeznaczonych tylko
do oznaczania.
Jednego dnia najlepiej zbierać niewiele roślin, ponieważ dalszy sposób postępowania
z nimi jest pracochłonny. Okazy szybko więdnące powinno się od razu po zbiorze, jeszcze
w terenie, starannie rozłożyć na zwykłym, dobrze chłonącym wilgoć papierze gazetowym,
nadając im w miarę naturalny wygląd. Uprzednio, rośliny należy oczyścić z przyczepionych
resztek podłoża, kurzu, owadów, pajęczyn, fragmentów innych roślin. Nie wolno jednak
„poprawiać” wyglądu zasuszanej rośliny, np. usuwając uschnięte liście lub przekwitłe kwiaty. Do każdej rośliny trzeba dołączyć podstawowe informacje o miejscu zbioru (lokalizacja,
siedlisko) i datę zbioru. W terenie dane te można zapisać pod kolejnym numerem w notatniku i potem wykorzystać do sporządzenia etykiety zielnikowej, a obok rośliny położyć
jedynie karteczkę z tym numerem. Stosik roślin przełożonych gazetami ściskamy teczką lub
ramką z tak przymocowanymi taśmami, aby możliwe było ich regulowane związywanie.
Teczkę łatwo sporządzić ze sztywnych tekturowych okładek dużego bloku rysunkowego
(format zbliżony do A3) albo odpowiednio przyciętych boków pudeł kartonowych. Jako
ramki zielnikowe można wykorzystać ażurowe, metalowe półki z lodówki. Jeżeli niemożliwe jest rozłożenie roślin w terenie, najlepiej umieścić je pojedynczo w foliowych torebkach
(dołączając kartkę z opisem/numerem) i rozłożyć do suszenia zaraz po powrocie.
Rośliny suszy się w miejscu przewiewnym, suchym, przekładając je delikatnie do suchych gazet początkowo codziennie, potem rzadziej, aż do całkowitego wyschnięcia.
Jeżeli możemy, najlepiej od razu po zbiorze oznaczyć nieznane rośliny, m.in. wykorzystując zebrane dodatkowo części generatywne. Jeżeli oznaczamy rośliny zasuszone, ich
drobne, delikatne, kruszące się części, zwłaszcza kwiaty, trzeba uprzednio na kilka minut
zanurzyć w gorącej wodzie, a po wyjęciu i ostygnięciu oglądać na szalce z wodą, delikatnie
manewrując igłą preparacyjną lub pęsetą.
Wysuszone i zidentyfikowane rośliny można przymocować paskami papieru do sztywnego papierowego arkusza formatu A3. Do każdego arkusza dołączamy etykietę zielnikową, zawierającą w nagłówku nazwę zielnika, a następnie (w zielniku naukowym):
– nazwę łacińską gatunku, zgodną z obowiązującą nomenklaturą i nazwisko autora, który opisał dany gatunek; zalecana aktualna Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski,
– pełną datę zbioru, w tym rok – zapisany koniecznie czterema cyframi,
– miejsce zbioru, zwane stanowiskiem; minimum miejscowość albo najbliższa miejscowość (z podaniem kierunku geograficznego i odległości), albo utrwalona nazwa topograficzna – zawsze z podaniem przynależności administracyjnej (przynajmniej nazwy gminy);
zalecane jest też podanie współrzędnych geograficznych, odczytanych z map topograficznych albo dzięki GPS,
– dokładny opis miejsca zbioru i siedliska (np.: ok. 20 m na E od ujścia odpływu przy
brzegu N śródleśnego jeziorka, szuwar trzcinowy, na głęb. 0,5 m i dnie zamulonym),
– pełne imię i nazwisko (nie inicjały!) osoby, która gatunek zebrała,
– pełne imię i nazwisko osoby, która gatunek oznaczyła.
Dokładnie zasady sporządzania zielnika opisuje Drobnik (2007).
21
6. Literatura
Czarnocki J. 1950. Klucz do oznaczania traw. PWRiL, Warszawa.
Drobnik J. 2007. Zielnik i zielnikoznawstwo. PWN, Warszawa.
Falkowski M. (red.) 1982. Trawy polskie. PWRiL, Warszawa.
Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych., 1919–1980. t. I–XIV. PAU – PWN, Warszawa
– Kraków.
Flora Polski. Rośliny naczyniowe., t. IV 1985, t.V 1987. PWN, Warszawa – Kraków. t III 1992. Inst. Botaniki PAN im. W. Szafera, Kraków.
Hamilton A. C., Hamilton P. 2006. Plant conservation: an ecosystem approach. Earthscan.
Klama H. 2006. Czerwona lista wątrobowców i glewików w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda
W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN,
Kraków.
Kościelny S. 1954. Klucz do oznaczania pospolitych traw. PWRiL, Warszawa.
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Vascular plants of Poland a checklist. Krytyczna
lista roślin naczyniowych Polski. W: Z. Mirek (red.). Różnorodność biologiczna Polski. 1: Instytut
Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa.
Mowszowicz J. 1977. Pospolite rośliny naczyniowe Polski. wyd. 3. PWN. Warszawa.
Mowszowicz J. 1979. Przewodnik do oznaczania drzew i krzewów krajowych i aklimatyzowanych. WSiP,
Warszawa.
Ochyra R. 1992. Czerwona lista mchów zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z.
(red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. 2003. Census catalouge of Polish mosses. W: Mirek Z. W.
Szafer Institute of Botany, Polisch Academy of Science, Kraków.
Rostafiński J., Seidl O. 1979. Przewodnik do oznaczania roślin. wyd. 21. PWRiL.
Rothmaler W., Schubert R., Vent W. 1988. Exkursionsflora die Gebiete der DDR und der BRD.
Gefaβpflanzen. 14 Aufl. Volk u. Wissen Volkseigner, Berlin.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U.
z dnia 20 stycznia 2012 r. poz. 81).
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie siedlisk przyrodniczych gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów
wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000. (Dz.U.
z dnia 20 stycznia 2012, poz. 1041).
Rutkowski L. 2011. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. Wyd. II. PWN, Warszawa.
Szweykowska A., Szweykowski J. 2002. Botanika, t. II. Systematyka. PWN. Warszawa.
Szweykowski J. 2006. An Annotated checklist of polish liverworts and hornworts. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland 4. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.
Seneta W. 1987. Drzewa i krzewy iglaste. t. I i II wyd. 2. PWN, Warszawa.
Seneta W., Dolatowski J. 2007. Dendrologia. wyd. 3. PWN, Warszawa.
Simpson M.G. 2010. Plant Systematics. Amsterdam, Boston, London, Elsevier, s. 200–203.
Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1969. Rośliny polskie. wyd. 3. PWN, Warszawa.
Tutin T. G., Burges N. A., Chater A. O., Edmondson J. R., Heywood V. H., Moore D. M., Valentine D. H,
Walters S. M., Webb D. A. 1993. Flora Europaea. Vol. 1. Cambridge University Press.
Wójcik H. 2007. Porosty, mszaki, paprotniki. Flora Polski. Multico
Zając A., Zając M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii
Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.) 2001. Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K.,
Wojewoda W. & Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W.
Szafera PAN, Kraków.
22
II. Lokalizacja stanowisk do zajęć terenowych
Poniższy szkic (Ryc. 12) przedstawia obszar, na którym prowadzone będą zajęcia terenowe
z rozpoznawania roślin.
– lasy i zarośla
– zbiorowiska łąkowe, ruderalne i ziołorośla
– tereny zabudowane
– ścieżki
– linia kolejowa
– drogi
1, 2 – torfowiska przejściowe
Ryc. 12. Szkic sytuacyjny do zajęć terenowych
23
24
Nazwa polska
Rzęsiak pospolity
Wgłębka wodna
Rzęsienica kutnerowata
Ptilidium ciliare
Riccia fluitans
Trichocolea tomentella
Próchniczek błotny
Bezlist okrywowy
Mokradłoszka zaostrzona
Drabik drzewkowaty
Widłoząb szczecinkowaty
Widłoząb miotłowy
Widłoząb zielony
Sierpowiec błyszczący
Aulacomnium palustre
Buxbaumia viridis
Calliergonella cuspidata
Climacium dendroides
Dicranum polysetum
Dicranum scoparium
Dicranum viride
Drepanocladus vernicosus
Klasa: Mchy Bryopsida
Biczyca trójwrębna
Bazzania trilobata
Gromada: Mszaki Bryophyta
Klasa: Wątrobowce Marchantiopsida
Nazwa łacińska
–
–
–
–
1381
1393
1386
–
–
–
–
–
cz.
cz.
cz.
cz.
ś.
ś.
ś.
cz.
cz.
–
cz.
cz.
Natura Ochrona
2000 a
gat. b
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
V
–
–
–
–
–
Cz. K. Cz. L.
Kategorie
zagrożenia c
–
–
–
–
–
+
+
–
–
+
–
–
Gat. rzadkie
regionalnie d
torfowiska wysokie i przejściowe,
bory bagienne, podmokłe łąki, olsy
epiksyl – lasy bukowe, dąbrowy i bory
mieszane
torfowiska, olsy
podmokłe łąki, zarośla łozowe, olsy
bory sosnowe
bory iglaste i mieszane
epifit/epiksyl – lasy liściaste
torfowiska niskie i przejściowe
olsy, bory bagienne sosnowe i
świerkowe, brzegi torfowisk i jezior
wilgotne bory, torfowiska, brzegi
zarastających jezior
wody stojące, lekko kwaśne, stawy,
starorzecza
źródliska i wysięki wody, olsy,
zabagnione lasy świerkowe i
mieszane, podmokłe doliny
Preferowane środowisko
III. Alfabetyczna lista taksonów – Wybrane cenne rośliny, występujące w północno-wschodniej
Polsce
25
Dzióbkowiec Zetterstedta
Dzióbkowiec bruzdowany
Zdrojek potokowy
Gajnik lśniący
Bielistka sina
Płaszczeniec marszczony
Rokietnik pospolity
Płonnik pospolity
Płonnik właściwy
Brodawkowiec czysty
Piórosz pierzasty
Fałdownik nastroszony
Fałdownik trzyrzędowy
Torfowiec spiczastolistny
Torfowiec kończysty
Torfowiec postrzępiony
Torfowiec brunatny
Torfowiec Girgensona
Torfowiec magellański
Torfowiec błotny
Torfowiec czerwonawy
Torfowiec nastroszony
Torfowiec obły
Polytrichum commune
Polyrtichum strictum
Pseudoscleropodium purum
Ptilium crista-castrensis
Rhytidiadelphus squarrosus
Rhytidiadelphus triquetrus
Sphagnum cuspidatum
Sphagnum fallax
Sphagnum fimbriatum
Sphagnum fuscum
Sphagnum girgensohnii
Sphagnum magellanicum
Sphagnum palustre
Sphagnum rubellum
Sphagnum squarrosum
Sphagnum teres
Nazwa polska
Eurhynchium angustirete
Eurhynchium striatum
Fontinalis antipyretica
Hylocomium splendens
Leucobryum glaucum
Plagiothecium undulatum
Pleurozium schreberi
Nazwa łacińska
1409
1409
1409
1409
1409
1409
1409
1409
–
1409
1409
–
–
–
–
–
–
–
–
–
1400
–
–
ś.
cz.
ś.
ś.
ś.
ś.
ś.
ś.
cz.
ś.
cz.
cz.
cz.
cz.
cz.
cz.
cz.
cz.
–
cz.
cz.
–
cz.
Natura Ochrona
2000 a
gat. b
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
V
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Cz. K. Cz. L.
Kategorie
zagrożenia c
+
–
–
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
–
–
+
–
Gat. rzadkie
regionalnie d
lasy liściaste (grądy, łęgi)
lasy liściaste (grądy, łęgi)
czyste wody płynące, rzadziej stojące
bory iglaste i mieszane, wrzosowiska
wilgotne lasy iglaste i łąki
bory
bory i wrzosowiska
wilgotne bory, łąki , torfowiska niskie
i przejściowe
torfowiska wysokie i przejściowe,
bory bagienne
lasy szpilkowe, rzadziej lasy liściaste
bory
brzegi lasów, dróg, trawiaste, wilgotne
stoki, śródleśne łąki
lasy liściaste, mieszane, bory
torfowiska wysokie i przejściowe
torfowiska przejściowe i wysokie
torfowiska przejściowe, podmokłe
lasy
torfowiska wysokie
bory świerkowe, torfowiska
torfowiska wysokie
torfowiska przejściowe i wysokie,
olsy, bory bagienne
torfowiska wysokie
torfowiska, bory bagienne i olsy
torfowiska wysokie i przejściowe
Preferowane środowisko
26
Widłaczek torfowy
Lycopodiella inundata
–
Skrzyp zimowy
Skrzyp olbrzymi
Skrzyp pstry
Podejźrzon księżycowy
Podejźrzon marunowy
Podejźrzon pojedynczy
Nerecznica grzebieniasta
Pióropusznik strusi
Nasięźrzał pospolity
Długosz królewski
Paprotka zwyczajna
Equisetum hyemale
Equisetum telmateia
Equisetum variegatum
Klasa: Paprocie Filicopsida
Botrychium lunaria
Botrychium matricariifolium
Botrychium simplex
Dryopteris cristata
Matteucia struthiopteris
Ophioglossum vulgatum
Osmunda regalis
Polypodium vulgare
–
–
1419
–
–
–
–
–
–
–
1413
1413
Widłak jałowcowaty
Lycopodium annotinum
Widłak goździsty
Lycopodium clavatum
Klasa: Skrzypy Sphenopsida
1413
–
Poryblin jeziorny
Isoëtes lacustris
ś.2
ś.2
ś.1, 2
–
ś.
ś.2
ś.
ś.
ś.
ś.
–
ś.
ś.
ś.
ś.
ś.
ś.
ś.
Natura Ochrona
2000 a
gat. b
–
–
–
Nazwa polska
Gromada: Paprotniki Pteridiophyta
Klasa: Widłaki Lycopsida
Diphasiastrum complanatum Widłak spłaszczony
Widlicz cyprysowy
Diphasiastrum tristachyum
Widłak wroniec
Huperzia selago
Nazwa łacińska
–
CR
CR
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
VU
VU
–
EN
–
V
E
E
V
–
V
V
–
–
–
–
–
–
V
V
–
V
[V]
Cz. K. Cz. L.
Kategorie
zagrożenia c
+
+
+
–
+
+
+
–
+
+
+
–
–
+
+
+
+
+
Gat. rzadkie
regionalnie d
nasłonecznione zbocza i łąki
łąki i widne lasy
murawy bliźniczkowe, wrzosowiska
olszyny, łozowiska, torfowiska
łęgi, brzegi strumieni, żyzne grądy
wilgotne łąki, zarośla, skraje torfowisk
wilgotne lasy, olsy, łęgi, brzegi rzek
skarpy, strome zbocza, wykroty drzew
wysięki na zboczach, obniżenia terenu,
lasy i leśne łąki
źródliska, łęgi, wilgotne lasy
wilgotne piaski, torfowiska - podłoże
alkaliczne
bory sosnowo-świerkowe
wrzosowiska, bory sosnowe
wilgotne, cieniste lasy
zbiorniki oligotroficzne - piaszczyste
lub żwirowe dno
na mokrym piasku - torfowiska, brzegi
zbiorników wodnych
bory i lasy mieszane, brzegi torfowisk
bory, wrzosowiska, torfowiska
Preferowane środowisko
27
Rzepik szczeciniasty
Dąbrówka piramidalna
Aldrowanda pęcherzykowata 1516
Zawilec wielkokwiatowy
Orlik pospolity
Mącznica lekarska
Arnika górska
Parzydło leśne
Kopytnik pospolity
Traganek duński
Włosienicznik wodny
Włosienicznik krążkolistny
Włosienicznik
skąpopręcikowy
Bukwica zwyczajna
Agrimonia pilosa
Ajuga pyramidalis
Aldrovanda vesiculosa
Anemone sylvestris
Aquilegia vulgaris
Arctostaphylos uva-ursi
Arnica montana
Aruncus sylvestris
Asarum europaeum
Astragalus danicus
Batrachium aquatile
Batrachium circinatum
Betonica officinalis
Batrachium trichophyllum
4068
Dzwonecznik wonny
Adenophora lilifolia
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
1393
–
ś.
–
–
ś.
ś.
ś.
ś.2
ś.
cz
–
ś.
–
ś.2
ś.1
.
ś.1, 2
+stref.
ś.1, 2
ś.
Natura Ochrona
2000 a
gat. b
–
Nazwa polska
Gromada: Nasienne Spermatophyta
Podgromada: Nagonasienne Gymnospermae
Klasa: Szpilkowe Pinopsida
Cis pospolity
Taxus baccata
Podgromada: Okrytonasienne Angiospermae
Klasa: Dwuliścienne Magnoliopsida
Tojad dzióbaty
Aconitum variegatum
Nazwa łacińska
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
CR
–
–
–
–
VU
–
–
–
–
V
–
–
–
–
–
–
E
–
–
E
–
–
Cz. K. Cz. L.
Kategorie
zagrożenia c
+
+
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Gat. rzadkie
regionalnie d
widne grądy, dąbrowy
wody stojące i wolno płynące
skraje lasów, zarośla nad rzekami
świetliste dąbrowy, lasy, brzegi lasów–
do odnalezienia w lasach grądowych,
świetlistych dąbrowach i w sosnowodębowych borach mieszanych–
brzegi dróg, w grądach
widne lasy, murawy
ciepłe zatoki eutroficznych i
mezotroficznych jezior
ciepłolubne grądy, murawy na glebach
alkalicznych, pastwiska
świetliste lasy, polany
wrzosowiska, brzegi borów
bory, suche murawy
lasy, zarośla
lasy liściaste i zarośla
suche murawy, zbocza, skraje lasów
wody stojące i wolno płynące
wody stojące i wolno płynące
grądy
Preferowane środowisko
28
Brzoza niska
Brzoza karłowata
Dzwonek boloński
Dzwonek szerokolistny
Dziewięćsił bezłodygowy
Chamedafne północna
Pomocnik baldaszkowaty
Pluskwica europejska
Kokorycz pusta
Kokorycz drobna
Kokorycz pełna
Wawrzynek wilczełyko
Goździk piaskowy
Goździk kartuzek
Goździk kropkowany
Goździk pyszny
Naparstnica zwyczajna
Rosiczka długolistna
Rosiczka pośrednia
Rosiczka okrągłolistna
Bażyna czarna
Wiązówka bulwkowa
Kruszyna pospolita
Dianthus carthusianorum
Dianthus deltoides
Dianthus superbus
Digitalis grandiflora
Drosera anglica
Drosera intermedia
Drosera rotundifolia
Empetrum nigrum
Filipendulina vulgaris
Frangula alnus
Nazwa polska
Betula humilis
Betula nana
Campanula bononiensis
Campanula latifolia
Carlina acaulis
Chamaedaphne calyculata
Chimaphila umbellata
Cimicifuga europaea
Corydalis cava
Corydalis pumila
Corydalis solida
Daphne mezereum
Dianthus arenarius
Nazwa łacińska
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
cz.
–
ś.
ś.
ś.
–
ś.
ś.2
–
–
ś.
ś.
ś.2
ś.
ś.
ś.
ś.
–
–
ś.
–
ś.
ś.
2
Natura Ochrona
2000 a
gat. b
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
EN
EN
–
–
–
EN
–
–
–
VU
–
–
–
–
–
E
E
V
[V]
–
V
–
–
V
V
–
V
–
V
–
–
–
V
–
–
–
Cz. K. Cz. L.
Kategorie
zagrożenia c
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Gat. rzadkie
regionalnie d
torfowiska niskie, mokradła
torfowiska wysokie
murawy ciepłolubne, brzegi grądów
żyzne grądy, buczyny
suche murawy, widne bory
torfowiska
bory
lasy liściaste
żyzne grądy i buczyny
buczyny, żyzne grądy
żyzne grądy i buczyny
lasy liściaste i zarośla
murawy napiaskowe
prześwietlone bory, suche polany
śródleśne
murawy napiaskowe, prześwietlone
bory, suche polany śródleśne
łąki trzęślicowe, łąki podmokłe,
turzycowiska
ciepłolubne zarośla, zręby, bory
mieszane
torfowiska wysokie i przejściowe
torfowiska wysokie i przejściowe
torfowiska wysokie i przejściowe
bory, wrzosowiska, torfowiska
murawy ciepłolubne, alkaliczne łąki,
polany śródleśne
lasy, zarośla, brzegi wód
Preferowane środowisko
29
Przytulia wonna
Goryczka krzyżowa
Goryczka wąskolistna
Goryczuszka gorzkawa
Goryczuszka błotna
Kuklik sztywny
Bluszcz pospolity
Kocanki piaskowe
Przylaszczka pospolita
Turówka leśna
Turówka wonna
Okrężnica bagienna
Wąkrota zwyczajna
Rojownik pospolity
Okrzyn szerokolistny
Łuskiewnik różowy
Groszek skrzydlasty
Groszek czerniejący
Groszek błotny
Groszek wielkoprzylistkowy
Bagno zwyczajne
Zimoziół północny
Miesiącznica trwała
Miodownik melisowaty
Hydrocotyle vulgaris
Jovibarba sobolifera
Laserpitium latifolium
Lathraea squamaria
Lathyrus montanus
Lathyrus niger
Lathyrus palustris
Lathyrus pisiformis
Ledum palustre
Linnaea borealis
Lunaria rediviva
Melittis melissophyllum
Nazwa polska
Galium odoratum
Gentiana cruciata
Gentiana pneumonanthe
Gentianella amarella
Gentianella uliginosa
Geum aleppicum
Hedera helix
Helichrysum arenarium
Hepatica nobilis
Hierochloë australis
Hierochloë odorata
Hottonia palustris
Nazwa łacińska
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
ś.
ś.
–
ś.
ś.
–
–
–
–
ś.
–
–
2
cz.
ś.2
ś.2
ś.
ś.2
–
Cz.
cz.
ś.
cz.
cz.
–
Natura Ochrona
2000 a
gat. b
–
–
–
–
R
VU
–
–
–
–
V
–
–
–
–
–
–
–
–
V
E
E
–
–
–
–
V
V
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Cz. K. Cz. L.
Kategorie
zagrożenia c
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
+
+
+
+
+
–
–
–
+
+
+
Gat. rzadkie
regionalnie d
lasy liściaste -najczęściej bukowe
brzegi lasów, murawy
podmokłe łąki, łąki trzęślicowe
łąki i murawy
młaki, mokradła, alkaliczne torfowiska
lasy liściaste, zarośla
lasy liściaste
suche murawy, wydmy
lasy liściaste, zarośla
bór mieszany
łąki, zarośla, słoneczne zbocza
olsy, wody stojące i wolno płynące
torfowiska, olszyny, mokre łąki, brzegi
wód
piaski
łąki, zarośla, skraje lasów
pasożyt leszczyny, olszy, grabu – u
podnóża zboczy, w grądach
widne lasy i zarośla
widne lasy liściaste, zarośla i ich
skraje
mokre łąki i zarośla
ciepłolubne grądy, dąbrowy,
ciepłolubne zarośla
torfowiska wysokie, bory bagienne
bory sosnowe
wilgotne lasy liściaste
ciepłolubne grądy, lasy mieszane
Preferowane środowisko
30
Bobrek trójlistkowy
Gruszycznik jednokwiatowy
Korzeniówka pospolita
Grążel żółty
Grążel drobny
Grzybienie białe
Grzybienie północne
Grzybieńczyk wodny
Gruszkówka jednostronna
Starodub łąkowy
Żurawina drobnolistna
Ostrołódka kosmata
Gnidosz błotny
Gnidosz królewski
Tłustosz pospolity
Wielosił błękitny
Pięciornik biały
Pierwiosnka lekarska
Nuphar lutea
Nuphar pumila
Nymphaea alba
Nymphaea candida
Nymphoides peltata
Orthilia secunda
Ostericum palustre
Oxycoccus microcarpus
Oxytropis pilosa
Pedicularis palustris
Pedicularis sceptrumcarolinum
Pinguicula vulgaris
Polemonium coeruleum
Potentilla alba
Primula veris
Nazwa polska
Menyanthes trifoliata Moneses uniflora
Monotropa hypopitys
Nazwa łacińska
–
–
–
–
–
–
–
1617
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
2
cz.
ś.
–
ś.
ś.
ś.
–
ś.1, 2
–
ś.2
ś.
ś.
cz.
ś.
cz.
cz.
–
­
Natura Ochrona
2000 a
gat. b
–
–
–
VU
–
–
V
E
V
–
V
V
–
[V]
–
–
V
–
–
–
–
CR
–
–
–
EN
–
–
VU
VU
–
VU
–
–
–
–
Cz. K. Cz. L.
Kategorie
zagrożenia c
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
+
–
–
+
+
Gat. rzadkie
regionalnie d
torfowiska niskie, młaki, rowy
bory
bory sosnowe
wody stojące o bardzo zróżnicowanej
żyzności
wody stojące o bardzo zróżnicowanej
żyzności
wody stojące lub wolno płynące,
oligo- do słabo eutroficznych
wody stojące lub wolno płynące,
oligo- do słabo eutroficznych
eutroficzne wody stojące lub wolno
płynące, o mulistym dnie
bory, bory mieszane
podmokłe łąki, w dolinach rzek
torfowiska wysokie
suche wzgórza, murawy, piaski, żwiry
mokradła, torfowiska niskie, źródliska,
podmokłe łąki
mokradła, torfowiska niskie, źródliska,
podmokłe łąki
torfowiska niskie, wilgotne łąki,
źródliska
zarośla, brzegi potoków, mokre łąki
widne lasy liściaste (dąbrowy)
widne lasy i zarośla ich skraje,
murawy
Preferowane środowisko
31
Sasanka otwarta
Sasanka łąkowa
Sasanka wiosenna
Gruszyczka zielonawa
Gruszyczka mniejsza
Gruszyczka okrągłolistna
Jaskier kaszubski
Jaskier wielki
Porzeczka czarna
Malina moroszka
Wierzba lapońska
Wierzba borówkolistna
Szałwia łąkowa
Krwiściąg mniejszy
Krwiściąg lekarski
Skalnica torfowiskowa
Czarcikęsik kluka
Niebielistka trwała
Pulsatilla pratensis
Pulsatilla vernalis
Pyrola chlorantha
Pyrola minor
Pyrola rotundifolia
Ranunculus cassubicus
Ranunculus lingua
Ribes nigrum
Rubus chamaemorus
Salix lapponum
Salix myrtilloides
Salvia pratensis
Sanguisorba minor
Sanguisorba officinalis
Saxifraga hirculus
Succisella inflexa
Swertia perennis
Nazwa polska
Pulsatilla patens
Nazwa łacińska
–
–
1528
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
1477
ś.2
–
V
V
VU
ś.
E
EN
–
–
–
E
V
V
–
–
–
–
V
–
V
V
E
2
–
–
–
EN
EN
EN
–
–
–
–
–
–
VU
–
LR
Cz. K. Cz. L.
Kategorie
zagrożenia c
ś.1
–
–
–
ś.2
ś.1, 2
ś.
–
–
–
–
–
cz.
ś.2
ś.2
ś.1, 2
Natura Ochrona
2000 a
gat. b
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
+
+
+
Gat. rzadkie
regionalnie d
brzegi, skarpy, linie leśnego podziału
powierzchniowego w borach, murawy
napiaskowe
murawy, suche pastwiska, brzegi
borów
brzegi lasów, skarpy, w borach,
murawy napiaskowe
bory
bory
bory, bory mieszane
lasy liściaste, zarośla
szuwary, brzegi wód, torfowiska niskie
olsy i wilgotne zarośla
torfowiska wysokie i przejściowe, bór
bagienny
torfowiska przejściowe i niskie,
mokradła
torfowiska przejściowe i niskie,
mokradła
alkaliczne łąki, polany śródleśne,
skarpy
suche zbocza, murawy, żwirowiska
wilgotne łąki i zarośla
alkaliczne mokradła, torfowiska niskie
i źródliskowe
wilgotne łąki
torfowiska niskie, źródliska, podmokłe
łąki
Preferowane środowisko
32
Wełnianeczka darniowa
Turzyca ciborowata
Turzyca Buxbauma
Turzyca strunowa
Turzyca dwupienna
Turzyca kulista
Turzyca torfowa
Turzyca bagienna
Turzyca życicowa
Baeothryon caespitosum Carex bohemica
Carex buxbaumii
Carex chordorrhiza
Carex dioica
Carex globularis
Carex heleonastes
Carex limosa
Carex loliacea
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Wełnianeczka alpejska
Baeothryon alpinum
ś.
ś.
ś.
–
–
ś.
–
–
–
ś.
cz.
–
ś.1, 2
ś.2
ś.
ś.
ś.
ś.
cz.
Cz.
ś.
ś.2
1437
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Leniec bezpodkwiatkowy
Thesium ebracteatum
–
–
–
Natura Ochrona
2000 a
gat. b
Pełnik europejski
Trollius europaeus
Pływacz zachodni
Utricularia australis
Pływacz średni
Utricularia intermedia
Pływacz drobny
Utricularia minor
Pływacz zwyczajny
Utricularia vulgaris
Kalina koralowa
Viburnum opulus
Barwinek pospolity
Vinca minor
Fiołek torfowy
Viola epipsila
Fiołek mokradłowy
Viola stagnina
Klasa: Jednoliścienne Liliopsida
Czosnek niedźwiedzi
Allium ursinum
Rutewka orlikolistna
Rutewka wąskolistna
Rutewka pojedyncza
Nazwa polska
Thalictrum aquilegifolium
Thalictrum lucidum
Thalictrum simplex
Nazwa łacińska
VU
LR
EN
–
–
VU
–
EN
–
EN
–
–
–
–
–
–
–
–
CR
–
–
–
–
–
V
V
V
V
E
V
V
[E]
V
V
[V]
–
V
V
V
–
–
–
E
V
V
–
–
–
Cz. K. Cz. L.
Kategorie
zagrożenia c
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
–
+
+
+
+
+
+
Gat. rzadkie
regionalnie d
łęgi, strumienie, żyzne grądy
torfowiska niskie, przejściowe,
źródliska
torfowiska
namuliska
tereny podmokłe
torfowiska przejściowe i wysokie
torfowiska wysokie
wilgotne lasy sosnowe
torfowiska wysokie
torfowiska przejściowe, brzegi
dystroficznych jezior
torfowiska
wilgotne zarośla, łęgi, łąki śródleśne
wilgotne łąki i zarośla
wilgotne lasy liściaste, torfiaste łąki
murawy ciepłolubne, alkaliczne
polany
wilgotne i mokre łąki
mezotroficzne wody stojące
wody, torfowiska niskie
młaki, torfowiska
wody stojące
wilgotne lasy i zarośla, okrajki
lasy, zarośla
torfowiska, mszary
mokre łąki i zarośla
Preferowane środowisko
33
Turzyca skąpokwiatowa
Turzyca wczesna
Turzyca luźnokępkowa
Buławnik czerwony
Kłoć wiechowata
Ozorka zielona
Konwalia majowa
Żłobik koralowy
Cibora żółta
Obuwik pospolity
Kukułka bałtycka
Kukułka Fuchsa
Kukułka krwista
Kukułka plamista
Kukułka szerokolistna
Kruszczyk rdzawoczerwony
Kruszczyk szerokolistny
Kruszczyk błotny
Kruszczyk siny
Storzan bezlistny
Wełnianka wąskolistna
Wełnianka szerokolistna
Wełnianka pochwowata
Złoć mała
Złoć łąkowa
Cypripedium calceolus
Dactylorhiza baltica
Dactylorhiza fuchsii
Dactylorhiza incarnata
Dactylorhiza maculata
Dactylorhiza majalis
Epipactis atrorubens
Epipactis helleborine
Epipactis palustris
Epipactis purpurata
Epipogium aphyllum
Eriophorum angustifolium
Eriophorum latifolium
Eriophorum vaginatum
Gagea minima
Gagea pratensis
Nazwa polska
Carex pauciflora
Carex praecox
Carex vaginata
Cephalanthera rubra
Cladium mariscus
Coeloglossum viride
Convallaria majalis
Corallorhiza trifida
Cyperus flavescens
Nazwa łacińska
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
1902
–
–
–
–
–
–
–
–
–
ś.
ś.2
ś.2
ś.
ś.
ś.
ś.
ś.
–
–
–
–
–
2
ś.2
ś.2
ś.1, 2
–
–
–
ś.
ś.
ś.2
cz.
ś.
–
Natura Ochrona
2000 a
gat. b
V
–
V
–
–
–
V
R
E
–
–
–
V
V
–
EN
–
–
–
–
–
CR
–
–
–
–
–
V
V
V
V
V
E
–
V
–
V
V
–
–
VU
–
–
VU
EN
–
–
–
–
VU
Cz. K. Cz. L.
Kategorie
zagrożenia c
–
+
+
+
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
–
+
+
Gat. rzadkie
regionalnie d
torfowiska wysokie
suche murawy, przydroża, widne bory
lasy, łąki
lasy liściaste i zarośla
brzegi wód, torfowiska węglanowe
łąki i turzycowiska
lasy i ich skraje, poręby
bory i cieniste lasy
namuliska, brzegi wód
prześwietlone grądy, dąbrowy, brzegi
zarośli
torfiaste łąki i zarośla
wilgotne łąki śródleśne, lasy liściaste ,
torfowiska
łąki, torfowiska niskie
mokre łąki
torfiaste łąki i zarośla
zbocza, zarośla, widne bory;
lasy, zarośla i ich skraje
torfowiska niskie, mokre łąki
torfowiska niskie, mokre łąki
lasy iglaste, grądy, kwaśne buczyny
torfowiska niskie i przejściowe
torfowiska niskie, źródliska
torfowiska wysokie
lasy liściaste, zarośla
pola, przydroża, zarośla
Preferowane środowisko
34
Złoć pochwolistna
Mieczyk dachówkowaty
Tajęża jednostronna
Gółka długoostrogowa
Wątlik błotny
Miodokwiat krzyżowy
Przesiąkra okółkowa
Kosaciec syberyjski
Sit czarny
Rzęsa garbata
Lilia złotogłów
Lipiennik Loesela
Listera sercowata
Listera jajowata
Wyblin jednolistny
Gnieźnik leśny
Kukuczka kapturkowata
Storczyk samiczy
Storczyk blady
Storczyk błotny
Storczyk purpurowy
Podkolan biały
Podkolan zielonawy
Kokorycz okółkowa
Rdestnica ostrolistna
Orchis morio
Orchis pallens
Orchis palustris
Orchis purpurea
Platanthera bifolia
Platanthera chlorantha
Polygonatum verticillatum
Potamogeton acutifolium
Nazwa polska
Gagea spathacea
Gladiolus imbricatus
Goodyera repens
Gymnadenia conopsea
Hammarbya paludosa
Herminium monorchis
Hydrilla verticillata
Iris sibirica
Juncus atratus
Lemna gibba
Lilium martagon
Liparis loeselii
Listera cordata
Listera ovata
Malaxis monophyllos
Neottia nidus-avis
Neottianthe cucullata
Nazwa łacińska
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
1903
–
–
–
–
–
V
–
–
–
–
VU
–
–
–
–
ś.
ś.
ś.
–
–
E
CR
V
V
R
–
[E]
–
E
E
V
V
V
–
–
E
[V]
–
V
–
E
2
VU
EN
–
–
–
–
EN
CR
EN
–
–
–
–
VU
–
–
LR
–
EN
Cz. K. Cz. L.
Kategorie
zagrożenia c
ś.2
ś.2
ś.2
–
ś.2
ś.
ś.2
ś.
ś.1 +stref.
cz.
ś.2
–
­–
ś.
ś.1, 2
ś.
ś.
ś.
ś.
ś.+stref.
Natura Ochrona
2000 a
gat. b
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Gat. rzadkie
regionalnie d
lasy i łąki śródleśne
łąki, wilgotne pola, zarośla
bory sosnowe
grądy, dąbrowy, ciepłolubne zarośla
torfowiska
torfowiska
wody
podmokłe łąki, brzegi zarośli
torfowiska, wilgotne łąki
wody
grądy, buczyny
alkaliczne mokradła, młaki
bory sosnowe
torfowiska lasy gradowe, bory, łąki
alkaliczne torfowiska, mokradła
lasy liściaste
bory sosnowe
suche zarośla, naturalne łąki, świetliste
lasy
zbiorowiska leśne i zaroślowe,
murawy kserotermiczne
szuwar wielkoturzycowy, łąki
trzęślicowe
na obrzeżach świetlistych lasów
widne lasy, polany śródleśne, łąki
lasy liściaste, rzadko wilgotne łąki
grądy i lasy liściaste
wody
Preferowane środowisko
35
Rdestnica alpejska
Rdestnica nitkowata
Rdestnica błyszcząca
Przygiełka biała
Bagnica torfowa
Jeżogłówka pojedyncza
Jeżogłówka najmniejsza
Osoka aloesowata
Kosatka kielichowata
Nazwa polska
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
ś.
–
–
–
ś.2
Natura Ochrona
2000 a
gat. b
–
CR
CR
–
–
–
–
–
–
V
V
–
–
E
–
–
–
[V]
Cz. K. Cz. L.
Kategorie
zagrożenia c
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Gat. rzadkie
regionalnie d
wody
wody
wody
torfowiska, mokre wrzosowiska
torfowiska
wody i ich brzegi
torfowiska, brzegi wód
wody
wilgotne łąki i torfowiska niskie
Preferowane środowisko
Źródła kwalifikacji gatunków:
a
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie siedlisk przyrodniczych gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000. (Dz. U.
z dnia 20 stycznia 2012, poz. 1041).
b
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz. U. z dnia 20 stycznia 2012 r. poz. 81).
Rutkowski L. 2011. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. Wyd. II. PWN, Warszawa.
Tutin T. G., Burges N. A., Chater A. O., Edmondson J. R., Heywood V. H., Moore D. M., Valentine D. H, Walters S. M., Webb D. A. 1993. Flora
Europaea. Vol. 1. Cambridge University Press.
Układ systematyczny wg:
Nomenklatura wg:
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Vascular plants of Poland a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. W: Z. Mirek
(red.), Różnorodność biologiczna Polski. 1: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków
Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. 2003. Census catalouge of Polish mosses. In: Mirek Z. W. Szafer Institute of Botany, Polisch Academy of
Science, Kraków.
Szweykowski J. 2006. An Annotated checklist of polish liverworts and hornworts. In: Mirek Z. (ed.), Biodiversity of Poland 4. W. Szafer Institute of Botany,
Polish Academy of Sciences, Kraków.
Potamogeton alpinus
Potamogeton filiformis
Potamogeton rutilus
Rhynchospora alba
Scheuchzeria palustris
Sparganium emersum
Sparganium minimum
Stratiotes aloides
Tofieldia calyculata
Nazwa łacińska
36
Klama H. 2006. Czerwona lista wątrobowców i glewików w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W. & Szeląg Z. (red.), Czerwona lista roślin i
grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
Ochyra R. 1992. Czerwona lista mchów zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.), Lista roślin zagrożonych w Polsce. Instytut Botaniki im. im. W. Szafera PAN, Kraków.
Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.) 2001. Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Instytut
Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W. & Szeląg Z. (red.), Czerwona lista
roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
d
Rutkowski L. 2011. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. Wyd. II. PWN, Warszawa.
Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków.
Czerwona Lista (Ochyra 1992; Klama 2006; Zarzycki, Szeląg 2006):
E – Wymierające – krytycznie zagrożone. Gatunki mocno zagrożone wymarciem, których przeżycie jest mało prawdopodobne, jeśli nadal będą działać
czynniki zagrożenia. Należą tu gatunki określane jako CR – krytycznie zagrożone.
|E| – Wymierające – krytycznie zagrożone. Gatunki silnie zagrożone wymarciem na izolowanych stanowiskach, poza głównym obszarem występowania.
V – Narażone. Gatunki zagrożone, które w najbliższej przyszłości zostaną przesunięte do kategorii wymierających – krytycznie zagrożonych, jeśli nadal będą
działać czynniki zagrożenia.
|V| – Narażone – Gatunki zagrożone na izolowanych stanowiskach, poza głównym obszarem występowania.
R – Rzadkie – potencjalnie zagrożone. Gatunki o ograniczonych zasięgach
Czerwona Księga: (Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.) 2001)
CR – gatunek krytycznie zagrożony
EN – gatunek zagrożony
VU – gatunek narażony
LR – gatunki niższego ryzyka
Ochrona gatunkowa:
ś. – ochrona ścisła
cz. –. ochrona częściowa
ś. + stref. – ochrona ścisła strefowa
1
Gatunek, dla którego nie stosuje się odstępstw od zakazów, określonych w § 7 Rozp. Min. Środ. z dnia 5 stycznia 2012 r.
2
Gatunek wymagający ochrony czynnej
c
IV. 1. Porównanie cech roślin z klasy jedno- i dwuliściennych
Poniższa tabela ma za zadanie ułatwić czytelnikowi oznaczającemu roślinę przyporządkowanie jej do klasy jedno- albo dwuliściennych. W tabeli wymieniono najważniejsze cechy
morfologii oraz anatomii korzenia, pędu, liścia, kwiatu, nasienia i zarodka, które mogą być
użyteczne podczas ustalania przynależności rośliny do jednej z klas. Podano także dominujące formy życiowe oraz liczbę gatunków roślin tworzących obie klasy. Tabela została
zawężona do grupy roślin rodzimych, dlatego warto zaznaczyć, iż pewne cechy podane
jako niewystępujące w danej klasie, mogą pojawiać się u roślin rosnących poza granicami
Polski.
Tabela 2. Porównanie cech roślin z klasy jednoliściennych – Liliopsida oraz dwuliściennych – Magnoliopsida, ze szczególnym uwzględnieniem cech anatomicznych i morfologicznych. Przedstawione w tabeli
cechy odnoszą się wyłącznie do roślin rodzimych
CECHA
JEDNOLIŚCIENNE
DWULIŚCIENNE
KORZEŃ
System korzeniowy
Rozwój systemu
korzeniowego
Przyrost na grubość
Modyfikacje korzeni
Wiązkowy
Palowy lub wiązkowy
Korzeń zarodkowy wcześnie obumiera, wzrost rozpoczynają korzenie przybyszowe
Brak, sporadycznie nietypowy
Korzeń zarodkowy kontynuuje wzrost
przez całe życie. Korzenie przybyszowe fakultatywne często
Jako efekt działania kambium oraz
fellogenu
Haustoria, pneumatofory, korzenie
spichrzowe, bulwy korzeniowe, korzenie kurczliwe, korzenie podporowe, korzenie szkarpowe
Bulwy i bulwki korzeniowe
ŁODYGA
Rozgałęzianie się
łodygi
Przekrój poprzeczny
łodygi
Wnętrze łodygi
Sok mleczny
Drewnienie łodygi
Korkowacenie łodygi
Przyrost na długość
Wtórny przyrost na
grubość
Ułożenie tkanek w
łodydze
Typ wiązek
przewodzących
Słabo rozgałęziona
Silnie lub słabo rozgałęziona
Trójkątna lub obła
Obła lub wielokątna
Najczęściej puste
Pełne lub puste
Brak
Obecny lub brak
Najczęściej niezdrewniała
Niezdrewniała lub zdrewniała
Brak
Obecne lub brak
Merystemy interkalarne i wierzchołMerystemy wierzchołkowe
kowe
Często jako efekt działania kambium
Brak u gatunków rodzimych
i fellogenu
Brak wyraźnej granicy pomiędzy korą Wyraźna granica pomiędzy korą pierpierwotną a walcem osiowym
wotną a walcem osiowym
Najczęściej kolateralne otwarte (obecKolateralne zamknięte (brak kambium
ne kambium wiązkowe), czasem biwiązkowego)
kolateralne
37
Ułożenie wiązek
przewodzących
Kambium i fellogen
Tkanki wzmacniające
Endoderma
Plastydy w rurkach
sitowych
Modyfikacje pędu
Nieregularne, rozproszone w całej łodydze. Sporadycznie wiązki w ukła- Najczęściej zgrupowane w pierścień
dzie pierścieniowym
Obecne (kambium – budowa pierwotSporadycznie (niekiedy obecne śladona i wtórna, fellogen – budowa wtórwe ilości kambium śródwiązkowego)
na)
Sklerenchyma
Sklerenchyma i kolenchyma
Najczęściej brak
Obecna, jednowarstwowa
Typu S (z ziarnami skrobi) oraz typu
Typu P (z kryształkami białka)
P
Krótko i długopędy, kłącza, rozłogi,
Kłącza, rozłogi, pędy kseromorficzne, pędy wijące i czepne, wąsy, pędy mabulwy pędowe, cebule
gazynujące, ciernie, pędy kseromorficzne, bulwy, bulwki
LIŚĆ
Rodzaj liści
Pojedyncze
Ulistnienie
Skrętoległe
Umocowanie liścia
Nerwacja liścia
Nerw główny
Kształt blaszki
liściowej
Brzeg blaszki liściowej
Owłosienie brzegu
blaszki liściowej
Przylistki
Języczek u nasady
blaszki
Tutka (gatka)
Sok mleczny
Miękisz
Aparaty szparkowe
Modyfikacje liści
Pojedyncze, złożone
Okółkowe, skrętoległe lub naprzeciwległe
Liście siedzące, rzadko ogonek liściowy
Najczęściej równoległa, łukowata,
rzadko pierzasta
Niewyraźny
Ogonek liściowy lub liście siedzące
Pierzasta, dłoniasta, rzadziej równoległa
Wyraźny lub niewyraźny
Najczęściej równowąska, lancetowata Różny
Całobrzega
Całobrzega lub powcinana
Brak
Owłosiony, orzęsiony lub brak
Brak
Obecne lub brak
Brak lub obecny
Brak
Brak
Brak
Obecna lub brak
Obecny lub brak
Zróżnicowany (palisadowy, gąbczasty)
Niezróżnicowany
Mniej liczne niż u dwuliściennych,
Liczne, mniejsze, typu Amaryllis
typu Gramineae lub Amaryllis
Ciernie, wąsy, liście pułapki roślin
owadożernych, liście spichrzowe,
Sporadycznie
okrywowe, przykwiatowe i przykwiatostanowe
KWIAT
Krotność okwiatu
Najczęściej 3-krotny
Płeć kwiatów
Obupłciowe, rozdzielnopłciowe
38
4 lub 5-krotne, sporadycznie 2 i 3-krotne
Obupłciowe, rozdzielnopłciowe
Położenie słupka
Budowa okwiatu
Ułożenie elementów
okwiatu
Dolny, na wpół dolny, górny, zamknięty w hypancjum
Zróżnicowany na kielich i koronę,
Niezróżnicowany na kielich i koronę,
niezróżnicowany, zredukowany lub
zredukowany lub brak
brak
Dolny, górny
Spiralne lub okółkowe
Okółkowe, rzadko spiralne
Symetria kwiatu
Promienista, asymetryczna
Rozgałęzienie
kwiatostanu
Promienista, dwuboczna i grzbiecista,
asymetryczna
Nierozgałęzione i rozgałęzione
Nierozgałęzione i rozgałęzione
NASIENIE I ZARODEK
Typy nasion
(pod względem
posiadanej tkanki
spichrzowej)
Najczęściej bielmowe
Liścienie
Jeden liścień, drugi zredukowany
Bielmo
Najczęściej jądrowe i helobialne
Bezbielmowe, obielmowe, rzadziej
bielmowe
Dwa liścienie, sporadycznie jeden
liścień
Jądrowe, helobialne lub komórkowe
FORMY ŻYCIOWE
Pod względem
trwałości pędów
Zielne (jednoroczne, wieloletnie)
Pod względem
położenia pąków
zimujących
Zielne (jednoroczne, dwuletnie,
wieloletnie).
Drzewiaste (krzewinki, półkrzewy,
krzewy, pnącza, drzewa)
Najczęściej hemikryptofity i geofity
Fanerofity, chamefity, hemikryptofity,
kryptofity, geofity, terofity
39
IV. 2. Rozpoznawanie roślin na poziomie rodzin – przewodnik
obrazkowy
Zadaniem tabeli 3 jest ułatwienie osobie oznaczającej roślinę przyporządkowanie jej do
jednej z klas (jednoliścienne, dwuliścienne) oraz do wybranej i omówionej w podręczniku
rodziny – Apiaceae, Asteraceae (wraz z podrodzinami Asteroideae i Cichorioideae), Boraginaceae, Brassicaceae, Caryophyllaceae Chenopodiaceae, Cyperaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Liliaceae (sensu lato), Poaceae, Polygonaceae, Ranunculaceae, Rosaceae, Scrophulariaceae oraz Solanaceae. Szybkie określenie przynależności do danej grupy taksonomicznej znacznie ułatwia pracę, w wyniku zawężenia liczby potencjalnych gatunków. W tabeli
zamieszczono tylko wybrane, wyróżniające cechy morfologiczne, które jesteśmy w stanie
zaobserwować gołym okiem. Aby z dużym prawdopodobieństwem określić, do jakiej klasy
i rodziny należy badana roślina, koniecznym jest posłużenie się co najmniej kilkoma wyróżniającymi cechami z poniższej tabeli (im więcej cech użyjemy do oznaczania, tym większe
prawdopodobieństwo, że zrobimy to w sposób prawidłowy).
Tabela 3. Wybrane cechy diagnostyczne przydatne w określaniu przynależności okazu rośliny do rodziny
lub klasy. W nawiasie podano te rodzaje i gatunki, które w rodzinie wyróżniają się daną cechę (reszta
przedstawicieli rodziny tej cechy nie posiada). II – dwuliścienne, I – jednoliścienne
Lp.
Cecha wyróżniająca
Takson
Organy podziemne
1.
kłącze z komorami
powietrznymi
II – sporadycznie Apiaceae (Cicuta
virosa)
2.
bulwy korzeniowe
II – niektóre: Ranunculaceae,
Rosaceae, Fabaceae, Asteraceae,
I – niektóre Liliaceae s.l.
40
Lp.
Cecha wyróżniająca
Takson
3.
korzenie spichrzowe
4.
korzenie z brodawkami
5.
cebule
II – niektóre: Apiaceae,
Brassicaceae, Chenopodiaceae
II – Fabaceae
I – Liliaceae s.l.
Pędy
6.
bulwy pędowe
II – Ranunculaceae, Solanaceae
41
Lp.
Cecha wyróżniająca
Takson
I – Liliaceae s.l.
7.
cebulki w kwiatostanie
8.
wąsy czepne
9.
ciernie
II – niektóre: Rosaceae, Fabaceae
10.
kolce
II – niektóre Rosaceae
11.
łodyga trójkątna
42
II – Fabaceae
I – Cyperaceae (rodzaj Carex)
Lp.
Cecha wyróżniająca
Takson
12.
łodyga czworokątna,
żeberkowana
II – Lamiaceae, niektóre
Scrophulariaceae
13.
łodyga pusta w środku
(dęta)
14.
wyraźne węzły na
łodydze / kolanka
15.
pędy bezzieleniowe
II – niektóre Scrophulariaceae
16.
sok mleczny w łodygach
II – Asteraceae – (podrodzina
Cichorioideae)
II – Polygonaceae, Apiaceae,
Lamiaceae, Asteraceae, I – Poaceae
(z wyjątkiem Zea mays)
II – Caryophyllaceae, Apiaceae,
I – Poaceae
43
Lp.
Cecha wyróżniająca
Takson
Liście
17.
ulistnienie okółkowe
18.
liście złożone
19.
liście rurkowate
20.
przylistki
44
II – niektóre: Ranunculaceae,
Caryophyllaceae i Brassicaceae,
I – Liliaceae s.l.
II – Rosaceae, Fabaceae,
Solanaceae, Scrophulariaceae
I – Liliaceae s.l (rodzaj Allium)
II – Rosaceae, Fabaceae
Lp.
21.
Cecha wyróżniająca
gatka (tutka)
Takson
II – Polygonaceae, niektóre
Apiaceae
22.
nerwacja równoległa
II – niektóre Caryophyllaceae
(Saponaria officinalis),
I – Poaceae, Liliaceae s.l.,
Cyperaceae
23.
pokrywy, pokrywki
II – większość Apiaceae
24.
uszka, języczek
I – Poaceae
45
Lp.
25.
Cecha wyróżniająca
liście i łodygi
z krzemionką
w epidermie
Takson
I – Poaceae, Cyperaceae
Kwiatostany
26.
27.
kłos / kłos złożony
Baldach prosty / baldach
złożony
II – niektóre Lamiaceae,
Polygonaceae – sierpiki zebrane
w kłos złożony,
I – Poaceae, Cyperaceae
Baldach prosty: II – niektóre
Fabaceae (rodzaj Lotus),
I – Liliaceae s.l.
Baldach złożony: II – Apiaceae
28.
46
baldachogrono
II – niektóre Rosaceae
Lp.
Cecha wyróżniająca
Takson
Wiecha prosta, wiecha
złożona
II – niektóre Polygonaceae,
Brassicaceae, Rosaceae
(rodzaje: Filipendula, Aruncus),
Caryophyllaceae (rodzaje:
Gypsophila, Silene)
Scrophulariaceae (rodzaj
Scrophularia),
I – Poaceae
30.
główka
II – Fabaceae, Lamiaceae (rodzaj
Prunella), Rosaceae (rodzaj
Sanguisorba), I – Liliaceae s.l.
(rodzaj Sparganium)
31.
koszyczek
32.
sierpik / skrętek
33.
wierzchotka
dwuramienna
29.
II – Asteraceae
II – Boraginaceae, Solanaceae,
Polygonaceae
II – Caryophyllaceae, zredukowana
wierzchotka u Lamiaceae
47
Lp.
Cecha wyróżniająca
Takson
Kwiaty
34.
kwiaty
rozdzielnopłciowe
35.
okwiat niepozorny /
zredukowany
36.
Płatki korony zrośnięte
ze sobą
37.
kieliszek
48
II – Asteraceae (Antennaria dioica,
rodzaj Xanthium), Chenopodiaceae
(rodzaj Atriplex), Polygonaceae
(Rumex acetosa, R. acetosella,
R. thyrsiflorus),
I – Cyperaceae (rodzaj Carex)
II – Chenopodiaceae (rodzaje:
Chenopodium, Atriplex),
I – Poaceae, Cyperaceae
II – Solanaceae, Asteraceae,
Fabaceae, Lamiaceae,
Boraginaceae, niektóre
Scrophulariaceae
II – Rosaceae (rodzaje: Geum,
Potentilla, Fragaria, Alchemilla,
Aphanes)
Lp.
38.
Cecha wyróżniająca
okwiat 3-krotny
(lub wielokrotność 3)
39.
kwiat 4-krotny
40.
Kwiat 5-krotny
41.
Kwiaty wielopłatkowe
(więcej niż 6 płatków
korony)
Takson
II – Chenopodiaceae (rodzaj
Atriplex), I – Liliaceae s.l.
II – Brassicaceae, Ranunculaceae
(rodzaj Delphinium, Actaea
spicata, Cimicifuga europaea),
Scrophulariaceae (rodzaj Veronica)
II – Rosaceae, Ranunculaceae,
Caryophyllaceae, Apiaceae,
Solanaceae, Boraginaceae
II – Ranunculaceae (rodzaje:
Ficaria, Trollius, Adonis), Rosaceae
(rodzaj Filipendula)
49
Lp.
42.
Cecha wyróżniająca
Takson
pręciki zrośnięte ze sobą
główkami lub nitkami
43.
pręciki 2 lub 3
44.
pręciki 4
45.
słupkowie apokarpiczne
/ słupki liczne
50
II – Fabaceae, Asteraceae, niektóre
Solanaceae
II – Scrophulariaceae (rodzaj
Veronica), Lamiaceae (rodzaje:
Salvia, Lycopus), I – Poaceae,
Cyperaceae
II – Lamiaceae, niektóre
Scrophulariaceae
II – Ranunculaceae, niektóre
Rosaceae, I – Liliaceae s.l.
Lp.
Cecha wyróżniająca
Takson
46.
znamiona słupka
pierzaste
47.
kwiat motylkowaty
48.
kłębiki
49.
paznokieć
I – Cyperaceae, Poaceae
II – Fabaceae
II – Chenopodiaceae
II – niektóre Caryophyllaceae,
Rosaceae, Fabaceae
51
Lp.
Cecha wyróżniająca
Takson
50.
ostroga
II – Ranunculaceae (rodzaje:
Consolida, Aquilegia, Delphinium)
i Scrophulariaceae (rodzaj Linaria)
51.
osklepki
II – Boraginaceae
52.
plewy i plewki
53.
kwiaty wiatropylne
52
I – Poaceae
I – Poaceae, Cyperaceae
Lp.
Cecha wyróżniająca
Takson
Owoce i nasiona
54.
owoc złożony
II – niektóre Rosaceae
55.
owoc szupinkowy
II – niektóre Rosaceae
56.
mieszek
57.
strąk
II – niektóre Ranunculaceae
i Rosaceae
II – Fabaceae
53
Lp.
Cecha wyróżniająca
Takson
II – Caryophyllaceae,
Scrophulariaceae, niektóre
Solanaceae, niektóre
Ranunculaceae,
I – Liliaceae s.l.
58.
torebka
59.
łuszczyna / łuszczynka
II – Brassicaceae
60.
orzeszek trójgraniasty
II – Polygonaceae,
I – niektóre Cyperaceae
61.
orzeszek otoczony
pęcherzykiem
I – Cyperaceae (rodzaj Carex)
62.
Owoc zbiorowy
wieloorzeszkowy
II – niektóre Rosaceae
54
Lp.
Cecha wyróżniająca
Takson
63.
niełupka
II – Asteraceae
64.
rozłupnia z karpoforem
65.
ziarniak
I – Poaceae
66.
jagoda
II – Solanaceae, niektóre
Ranunculaceae (Actaea spicata),
I – Liliaceae s.l.
67.
pestkowiec
II – Apiaceae
II – niektóre Rosaceae
55
Lp.
Cecha wyróżniająca
68.
wielopestkowiec
69.
fałszywa przegroda
w łuszczynie lub
łuszczynce
70.
puch jako aparat lotny
71.
elementy czepne owocu
(przystosowanie do
epizoochorii)
72.
56
nasiona z elajosomem
Takson
II – Niektóre Rosaceae
II – Brassicaceae
II – Asteraceae
II – niektóre: Rosaceae, Apiaceae,
Asteraceae
II – Ranunculaceae, Lamiaceae
(rodzaj Lamium), Boraginaceae
(rodzaj Pulmonaria),
I – Poaceae (rodzaj Melica),
Liliaceae s.l.
V. Podstawowe cechy diagnostyczne charakterystyczne dla
wybranych rodzin roślin jedno- i dwuliściennych
W rozdziale tym zamieszczono informacje ułatwiające określenie przynależności danej
rośliny do odpowiedniej rodziny. Zawiera on wybrane cechy morfologiczne roślin, łatwe
do obserwacji w terenie. Informacje w tabelach zostały zawężone do rodzin omawianych
w podręczniku (Ranunculaceae, Caryophyllaceae, Polygonaceae, Chenopodiaceae, Brassicaceae, Rosaceae, Fabaceae, Lamiaceae, Apiaceae, Asteraceae, Cichoriaceae, Boraginaceae, Scrophulariaceae, Solanaceae, Poaceae, Cyperaceae, Liliaceae (sensu lato)). Niekiedy
uzupełniono je o charakterystyki gatunków innych rodzin.
57
58
*K5C5A5G(2)
Apiaceae
(selerowate)
↓K0-n[C(5)A(5)]G(2)
K(5)[C(5)A5]G(2)
*K2+2C4A2+4!G(2)
Cichorioideae
(języczkokwiatowe)*
Boraginaceae
(szorstkolistne)
Brassicaceae
(kapustowate)
*K5C5A3-10G(3-5)
*K5C5A5+5G(5)
Alsinoideae
(mokrzycowe)*
Paronychioideae
(paznokciowe)*
Caryophyllaceae
(goździkowate)
*↓K0-n[C(5)A(5)]G(2)
Asteroideae
(rurkokwiatowe)*
Asteraceae
(astrowate)
Wzór kwiatowy
Nazwa rodziny
wierzchotka
wierzchotka
grono bez
szczytowego kwiatu
dwurzędka
koszyczek
koszyczek
baldach złożony lub
baldach prosty
Typ kwiatostanu
torebka
torebka
łuszczyna;
łuszczynka
czterodzielna
rozłupnia
niełupka
naprzeciwległe
naprzeciwległe
skrętoległe
skrętoległe
skrętoległe
skrętoległe, rzadziej
naprzeciwległe
skrętoległe
dwudzielna
rozłupnia
z karpoforem
niełupka
Ulistnienie
Typ owocu
Tabela 4. Podstawowe cechy diagnostyczne wybranych rodzin roślin jedno- i dwuliściennych
Inne cechy
diagnostyczne
-
pojedyncze,
zwykle szorstko
owłosione
niepodzielone,
z przylistkami
niepodzielone,
bez przylistków
kolankowata łodyga,
kielich wolnodziałkowy,
płatki korony wyciągnięte w krótki paznokieć
lub bez
kolankowata łodyga,
kielich wolnodziałkowy,
korona słabo rozwinięta
-
obecność soku mlecznego, kwiaty języczkowe
pojedyncze
lub złożone;
skrętoległe; bez
przylistków
bez przylistków
kwiaty w koszyczku
rurkowe i czasem nibyjęzyczkowe
bez przylistków
silnie podzielone;
łodyga dęta, żeberkowaz wyraźną
na; korzeń spichrzowy
pochwą liściową
Morfologia liścia
59
↓K(5)C1+2+(2)A(9)+1G1
↓K(5)C1+2+(2)A(10)G1
↓K(5)[C(5)A2+2!]G(2)
*P3-6A3+3G(2-3)
*PnAnGn
*K5C5AnGn
Fabaceae
(bobowate)
Lamiaceae
(jasnotowate)
Polygonaceae
(rdestowate)
Ranunculaceae
(jaskrowate)
*K5C5AnGn
*K5C5AnG1
*K5C5A10-nG2-5
Rosoideae
(różowe)*
Prunoideae
(śliwowe)*
Pomoideae
(jabłkowe) *
Rosaceae
(różowate)
*P5A5G(2-5)
*K5C5A3-10G(5)
Silenoideae
(lepnicowe)*
Chenopodiaceae
(komosowate)
Wzór kwiatowy
Nazwa rodziny
skrętoległe
(wyjątkowo
naprzeciwległe)
skrętoległe (wyj.
w okółkach lub
naprzeciwległe)
dwuboczny lub
trójgraniasty
orzeszek
mieszek,
orzeszek,
torebka, jagoda
baldach prosty,
baldachogrono
grono,
baldachogrono
owoc rzekomy
-wielomieszek
pestkowiec
skrętoległe
skrętoległe
skrętoległe
naprzeciwległe,
parami nakrzyżległe
skrętoległe
skrętoległe, rzadziej
naprzeciwległe
naprzeciwległe
Ulistnienie
czterodzielna
rozłupnia
strąk
orzeszek;
rzadziej torebka
torebka
Typ owocu
wierzchotka, grono,
orzeszek,
baldach prosty,
wieloorzeszek,
baldachogrono
wielopestkowiec
kwiaty pojedyncze
lub grona
brak, kwiaty w
kątach liści, często
tworzą nibyokółki
skrętki zebrane
w kwiatostan
kłosokształtny
grono, główka
kłoso- lub wierzchotkokształtne
wierzchotka
Typ kwiatostanu
Inne cechy
diagnostyczne
kolankowata
łodyga,
kielich wolnodziałkowy,
płatki korony wyciągnięte w długi paznokieć
kwiaty i owoce mogą
zrastać się w tzw. kłębki
-
-
przylistki
wcześnie
opadające
pojedyncze lub
złożone
-
powszechnie występują
miodniki
pojedyncze lub
złożone; często z
przylistkami
blaszka z reguły
podzielona; bez
przylistków
pierzasto-,
dłoniastozłożone
często występują wąsy
lub trójlistkowe;
czepne lub ciernie
często z
przylistkami
łodyga 4-kanciasta, pupojedyncze
sta w środku; obecność
olejków eterycznych
przylistki
łodyga dęta, kolankozrośnięte w gatkę
wata
(tutkę)
bez przylistków
niepodzielone,
bez przylistków
Morfologia liścia
60
torebka, jagoda
kłos prosty
grono, baldach
prosty, wiecha,
główka lub kwiaty
pojedyncze
*K(5)[C(5)A5]G(2)
♀P0A0G(2-3)
♂P0A3G0
lub
*P0-nA3G(2-3)
*P3+3A3+3G(3)
*P0A3G(2)
Solanaceae
(psiankowate)
Cyperaceae
(ciborowate)
Liliaceae
(liliowate)
Poaceae
(wiechlinowate)
* podrodzina
orzeszek
wierzchotkowate
(głównie sierpik)
K5[C(5)A5]G(2)
K4[C(4)A2]G(2)
wiecha złożona lub
kłos złożony
grono
ziarniak
jagoda, torebka
torebka
mieszek
Scrophulariaceae
(trędownikowate)
wierzchotka
*K5C5AnG2-5
Typ owocu
Spireoideae
(tawułowe) *
Typ kwiatostanu
Wzór kwiatowy
Nazwa rodziny
obecny języczek
i ostrogi;
w dwóch prostnicach pochwa liściowa
najczęściej
otwarta
skrętoległe, rzadziej
okółkowe
w trzech prostnicach
pochwa liściowa
zamknięta; liście
o szorstkich
blaszkach,
nasycone
krzemionką
całobrzegie,
siedzące;
unerwienie
równoległe lub
łukowate
proste lub
złożone; bez
przylistków
łodyga w postaci obłego
źdźbła, zróżnicowanego
na puste międzywęźla
i pełne węzły
rośliny cebulowe lub
kłączowe
łodyga pełna, trójgraniasta lub obła; okwiatu
brak lub zredukowany
do szczecinek lub włosków
-
pojedyncze,
ogonkowe;
blaszki
niepodzielone,
ząbkowane
skrętoległe, czasem
naprzeciwległe,
rzadko okółkowe
skrętoległe
-
Inne cechy
diagnostyczne
bez przylistków
Morfologia liścia
skrętoległe
Ulistnienie
VI. Gatunki reprezentujące różne typy siedlisk
północno-wschodniej Polski
1. Charakterystyka głównych typów siedlisk występujących
w północno-wschodniej Polsce
1.1. Zbiorowiska leśne
Grądy – wielogatunkowe i wielowarstwowe lasy liściaste z dominacją grabu pospolitego
i dębu szypułkowego. W fitosocjologii lasy grądowe zaliczane są do związku Carpinion betuli. Wykształcają się na glebach mineralnych świeżych, żyznych i średnio żyznych, zazwyczaj brunatnych. Siedliska grądowe należą w kraju do najczęstszych, zajmują około 42%
powierzchni. Z uwagi na dużą przydatność rolniczą w dużej większości zostały zniszczone
i przekształcone w grunty orne. W sieci Natura 2000 grądy stanowią chronione siedlisko
przyrodnicze.
Łęgi – bogate florystycznie lasy liściaste, wykształcające się zazwyczaj w dolinach cieków,
w zasięgu wód zalewowych lub spływów powierzchniowych. Wykształcają się na żyznych
i mokrych glebach (stale lub okresowo z wysokim poziomem wód gruntowych) organiczno-mineralnych lub mineralnych w typie mady, czarnych ziem lub bagnogleju. Zbiorowiska
łęgowe mają zazwyczaj charakter lasów olszowych, jesionowo-olszowych i wiązowo-jesionowych z bujnym, wielogatunkowym runem. W nomenklaturze fitosocjologicznej lasy
łęgowe zaliczane są do związku Alno-Ulmion. Siedliska łęgowe są często odlesiane i przekształcane w wysoko produktywne użytki zielone. Lasy łęgowe stanowią chronione siedliska przyrodnicze w ramach sieci Natura 2000.
Olsy (olesy) – lasy bagienne z panującą olszą czarną. Cechą wyróżniającą olsy jest kępkowa struktura runa, z gatunkami borowymi na kępkach wokół szyj korzeniowych olszy
oraz gatunkami bagiennymi występującymi w dolinkach, które przynajmniej okresowo wypełnione są wodą. Są to najczęściej wody stojące, rzadziej bardzo wolno płynące. Olsy
wykształcają się zazwyczaj na torfach niskich lub murszowo-mineralnych, murszowych,
mułowo-murszowych czy torfowo-murszowych.
Bory – acydofilne, oligo- i mezotroficzne lasy z dominacją drzew iglastych, krzewinek
i mszaków. W fitosocjologii zaliczane są do klasy Vaccinio-Piceetea. Wykształcają się
głównie na ubogich, piaszczystych glebach bielicowych. Gatunkami dominującymi w drzewostanie są głównie sosna, świerk oraz brzoza, jarząb i osika. W runie licznie występują
krzewinki, jak: wrzosy i borówki. W północno-wschodniej części Polski dominują bory
z przewagą sosny zwyczajnej. Z uwagi na uwilgotnienie podłoża wyróżniamy: bór suchy,
który wykształca się na najsuchszych piaskach. Charakteryzuje się słabo rozwiniętą warstwą zielną runa, natomiast zwartą przyziemną, budowaną głównie przez porosty (głównie
61
chrobotki). W północno-wschodniej Polsce występuje głównie jako antropogeniczna faza
degeneracji boru świeżego lub mieszanego. Do najczęściej spotykanych w regionie lasów
borowych należy bór sosnowy świeży. Charakteryzuje się występowaniem gatunków acydofilnych, takich jak: borówka czarna (Vaccinium myrtillus), wrzos pospolity (Calluna vulgaris), siódmaczek leśny (Trientalis europaea) czy rokietnik pospolity (Pleurozium schreberi) oraz w odmianie subborealnej stałym udziałem świerka (Picea abies) w niższych warstwach drzewostanu. W obniżeniach terenu, na glebach torfowych i murszowych (wysokich) wykształca się bór bagienny z borówką bagienną (Vaccinium uliginosum) i bagnem
zwyczajnym (Ledum palustre). Drzewostan lasów bagiennych zdominowany jest głównie
przez sosnę zwyczajną (Pinus sylvestris) z domieszką brzozy omszonej (Betula pubescens)
lub świerka oraz kruszyny pospolitej (Frangula alnus) w podszycie.
1.2. Zbiorowiska torfowisk
Torfowiska niskie – wykształcają się w zagłębieniach terenu, szczególnie w dolinach rzecznych. Zasilane są przez wody powierzchniowe i gruntowe bogate w substancje biogenne.
Porastają je głównie zarośla wierzbowe z domieszką brzozy, lasy olszowe oraz szuwary
z udziałem trzciny pospolitej (Phragmites australis) i kępowych turzyc, np. błotnej, sztywnej, zaostrzonej i tunikowej (Carex acutiformis, C. elata, C. gracilis, C. appropinquata).
Torfowiska wysokie (mszary, rojsty) – powstają w procesie narastania złoża torfowego,
w miejscach o utrudnionym odpływie, budowanego głównie przez torfowce (np. Sphagnum
magellanicum, S. rubellum, S. cuspidatum). Są to siedliska oligotroficzne, zasilane głównie przez wody opadowe. Torfowiska wysokie charakteryzuje w terenie wyniesiony ponad
otoczenie pokład torfu w części środkowej i podtopiony i żyźniejszy okrajek. Ze względu
na uzależnienie od wód opadowych są to zbiorowiska szczególnie wrażliwe na warunki
klimatyczne i spływy powierzchniowe bogate w biogeny. Występują tu głównie gatunki
o małych wymaganiach siedliskowych, odporne na duże zakwaszenie i brak substancji biogennych. Powierzchnię torfowiska wysokiego porastają obok torfowców, m.in. owadożerne
rosiczki (Drosera rotundifolia, D. anglica), żurawina błotna (Oxycoccus palustris) i bagno
zwyczajne (Ledum palustre).
Torfowiska przejściowe – porastają głównie śródleśne jeziora dystroficzne zwane sucharami. W składzie gatunkowym występują zarówno gatunki charakterystyczne dla torfowisk
niskich i wysokich. Główną rolę budulcową odgrywają torfowce oraz rosiczki, żurawina
i turzyca bagienna, które tworzą na wodzie swoisty kożuch zwany płem.
1.3. Zbiorowiska szuwarów i wodne
Wykształcają się w strefach przybrzeżnych i wodach cieków oraz zbiorników wodnych.
Szuwary obejmują strefę roślin przybrzeżnych (makrofitów). Wyróżnia się szuwar niski
(porasta płytsze strefy zbiorników wodnych i rzek), budowany głównie przez turzyce, oraz
szuwar wysoki (gatunki tu rosnące tolerują większą głębokość wody) z trzciną, pałką, oczeretem, itp. Zbiorowiska szuwarów zgrupowane zostały w klasie Phragmitetea, Zespoły roślinne wyróżnia się głównie na podstawie dominacji gatunków dla nich charakterystycznych.
Do najczęściej spotykanych w regionie szuwarów wysokich zaliczyć należy m.in. szuwar
62
trzcinowy (Phragmitetum communis), szerokopałkowy (Typhetum latifoliae), tatarakowy (Acoretum calami), oczeretowy (Scirpetum lacustris), natomiast z szuwarów niskich:
szuwar kosaćcowy (Iridetum pseudacori), mozgowy (Phalaridetum arundinaceae), turzycy
zaostrzonej (Caricetum gracilis) oraz turzycy błotnej (Caricetum acutiformis). Zbiorowiska wodne skupiają głównie rośliny pleustonowe (pływające na powierzchni wody). Zbiorowiska te łatwo ulegają zaburzeniom i przekształceniom. Bardzo często tworzą kompleksy
zbiorowisk z roślinnością nadwodną. Pospolicie występują w wodach stojących i wolno
płynących, wśród szuwarów nad brzegami jezior, rzek i w stawach. Do najczęściej spotykanych należą zbiorowiska z udziałem rzęsy drobnej (Lemna minor), spirodeli wielokorzeniowej (Spirodela polyrhiza) i wolfii bezkorzeniowej (Wolffia arrhiza).
1.4. Zbiorowiska łąk i pastwisk
To półnaturalne i antropogeniczne asocjacje darniowe wykształcające się na glebach mineralnych, organiczno-mineralnych, a niekiedy na organicznych i murszowych. Powstały na
miejscach zajmowanych pierwotnie przez ekosystemy leśne. Ich istnienie jest ściśle powiązane i uzależnione od prowadzonej w ich obrębie gospodarki rolnej. Większość zbiorowisk
łąkowych i pastwiskowych zalicza się do klasy Molinio-Arrhenatheretea. Dzieli się ona
na dwa rzędy. Pierwszy rząd Molinietalia skupia zbiorowiska łąk zmiennowilgotnych, odznaczających się wysokim poziomem wód gruntowych wiosną i znacznym ich obniżeniem
w okresie lata i jesieni. Siedliska jakie zajmują wywodzą się z ekosystemów borowych
i uboższych grądów i łęgów. Zaliczane tu zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe charakteryzuje niska wartość gospodarcza, są to najczęściej łąki jednokośne, dające słabej jakości
siano. Odznaczają się natomiast wysokimi walorami przyrodniczymi, szczególnie z uwagi
na duże bogactwo florystyczne, w tym gatunków rzadkich i ginących. W składzie gatunkowym przeważają, barwnie kwitnące gatunki dwuliścienne. Trawy, jako gorzej znoszące
zmienny poziom wód gruntowych, występują mniej licznie. Drugi rząd Molinietalia skupia
natomiast zbiorowiska łąk i pastwisk wysokowydajnych. Występują na żyznych i optymalnie uwilgotnionych siedliskach grądowych i suchszych łęgach. W składzie gatunkowym
przeważają trawy nad roślinami dwuliściennymi. Częstym składnikiem są tu również rośliny motylkowe.
1.5. Zbiorowiska synantropijne (segetalne i ruderalne)
Związane są z działalnością człowieka. Asocjacje synantropijne utrzymują się wyłącznie
dzięki stałej ingerencji człowieka i są siedliskami sztucznymi. Zaliczamy tu zbiorowiska
segetalne – chwastów, które występują na polach uprawnych oraz zbiorowiska ruderalne,
związane z bytowaniem człowieka. Roślinność synantropijna zgrupowana została w kilku
klasach: Chenopodietea obejmuje m.in. zbiorowiska chwastów upraw okopowych i ogrodowych, a także zbiorowiska chwastów ruderalnych, nasypów kolejowych i gruzowisk; Secalietea głównie zbiorowiska chwastów upraw zbożowych oraz Artemisietea zbiorowiska
chwastów podwórek, przydroży, śmietników i okrajków leśnych.
63
2. Rośliny lasów liściastych (grąd, łęg, ols)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
64
Bez czarny
Biedrzeniec mniejszy
Bluszcz pospolity
Bluszczyk kurdybanek
Bniec czerwony
Bodziszek cuchnący
Brzoza brodawkowata
Brzoza niska
Brzoza omszona
Buk pospolity
Chmiel zwyczajny
Cienistka trójkątna
Cis pospolity
Czartawa drobna
Czartawa pospolita
Czeremcha zwyczajna
Czerniec gronkowy
Czosnaczek pospolity
Czosnek niedźwiedzi
Czworolist pospolity
Czyściec błotny
Czyściec leśny
Dąb bezszypułkowy
Dąb szypułkowy
Dąbrówka rozłogowa
Dereń świdwa
Długosz królewski
Drabik drzewkowaty
Dzięgiel leśny
Dzióbkowiec bruzdowany
Dziurawiec zwyczajny
Dzwonek brzoskwiniolistny
Dzwonek jednostronny
Dzwonek pokrzywolistny
Fałdownik szeleszczący
Fiołek błotny
Fiołek leśny
Fiołek przedziwny
Fiołek wonny
Firletka poszarpana
Gajowiec żółty
Glistnik jaskółcze ziele
Sambucus nigra
Pimpinella saxifraga
Hedera helix
Glechoma hederacea
Melandrium rubrum
Garenium robertianum
Betula pendula
Betula humilis
Betula pubescens
Fagus sylvatica
Humulus lupulus
Gymnocarpium dryopteris
Taxus baccata
Circaea alpina
Circaea lutetiana
Prunus padus
Actaea spicata
Alliaria petiolata
Allium ursinum
Paris quadrifolia
Stachys palustris
Stachys sylvatica
Quercus petraea
Quercus robur
Ajuga reptans
Cornus sanguinea
Osmunda regalis
Climacium dendroides
Angelica sylvestris
Eurhynchium striatum
Hypericum perforatum
Campanula persicifolia
Campanula rapunculoides
Campanula trachelium
Rhytidiadelphus triquetrus
Viola palustris
Viola reichenbachiana
Viola mirabilis
Viola odorata
Lychnis flos-cuculi
Galeobdolon luteum
Chelidonium majus
Cz
Ś, KEN, LV
Ś, KVU
Cz
Ś, LV
Cz
Cz
Cz
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
Głowienka pospolita
Głóg jednoszyjkowy
Gnieźnik leśny
Gorysz błotny
Grab pospolity
Groszek leśny
Groszek wiosenny
Gwiadnica długolistna
Gwiazdnica gajowa
Gwiazdnica pospolita
Gwiazdnica wielkokwiatowa
Jabłoń domowa
Jarząb pospolity
Jaskier kaszubski
Jaskier kosmaty
Jaskier rozłogowy
Jaskier różnolistny
Jaskier wielki
Jasnota plamista
Jesion wyniosły
Jeżyna popielica
Kalina koralowa
Karbieniec pospolity
Klon jawor
Klon polny
Klon zwyczajny
Kłosownica leśna
Knieć błotna
Kokorycz pełna
Kokorycz pusta
Kokoryczka wielokwiatowa
Kokoryczka wonna
Konwalijka dwulistna
Kopytnik pospolity
Kosaciec żółty
Kostrzewa olbrzymia
Kościenica wodna
Kozłek dwupienny
Kruszczyk szerokolistny
Kruszyna pospolita
Krwawnica pospolita
Kuklik pospolity
Kuklik zwisły
Prunella vulgaris
Crataegus monogyna
Neottia nidus-avis
Peucedanum palustre
Carpinus betulus
Lathyrus sylvestris
Lathyrus vernus
Stellaria longifolia
Stellaria nemorum
Stellaria media
Stellaria holostea
Malus domestica
Sorbus aucuparia
Ranunculus cassubicus
Ranunculus lanuginosus
Ranunculus repens
Ranunculus auricomus
Ranunculus lingua
Lamium maculatum
Fraxinus excelsior
Rubus caesius
Viburnum opulus
Lycopus europaeus
Acer pseudoplatanus
Acer campestre
Acer platanoides
Brachypodium sylvaticum
Caltha palustris
Corydalis solida
Corydalis cava
Polygonatum multiflorum
Polygonatum odoratum
Maianthemum bifolium
Asarum europaeum
Iris pseudacorus
Festuca gigantea
Myosoton aquaticum
Valeriana dioica
Epipactis helleborine
Frangula alnus
Lythrum salicaria
Geum urbanum
Geum rivale
Ś
Cz
Cz
Ś
65
86.Kukułka plamista
87.Kupkówka aschersona
88.Lepnica zwisła
89.Leszczyna pospolita
90.Lilia złotogłów
91.Lipa drobnolistna
92.Lipa szerokolistyna
93.Łoczyga pospolita
94.Łuskiewnik różowy
95.Malina właściwa
96.Manna jadalna
97.Manna mielec
98.Marek szerokolistny
99.Mięta nadwodna
100.Miodunka ćma
101.Miodunka plamista
102.Mokradłoszka zaostrzona
103.Mozga trzcinowata
104.Możylinek trójnerwowy
105.Mydlnica lekarska
106.Nerecznica grzebieniasta
107.Nerecznica krótkoostna
108.Nerecznica samcza
109.Nerecznica szerokolistna
110.Niecierpek pospolity
111.Niezapominajka błotna
112.Okrężnica bagienna
113.Olsza czarna
114.Olsza szara
115.Orlik pospolity
116.Ostrożeń warzywny
117.Perłówka zwisła
118.Perz psi
119.Pępawa błotna
120.Pierwiosnek wyniosły
121.Pięciornik biały
122.Pióropusznik strusi
123.Piżmaczek wiosenny
124.Płożymerzyk falisty
125.Podagrycznik pospolity
126.Podkolan zielonawy
127.Pokrzywa zwyczajna
128.Porzeczka alpejska
66
Dactylorhiza maculata
Dactylis aschersoniana
Silene nutans
Corylus avellana
Lilium martagon
Tilia cordata
Tilia platyphyllos
Lapsana communis
Lathraea squamaria
Rubus idaeus
Glyceria fluitans
Glyceria maxima
Sium latifolium
Mentha aquatica
Pulmonaria obscura
Pulmonaria officinalis
Caliergonella cuspidata
Phalaris arundinacea
Moehringia trinervia
Saponaria officinalis
Dryopteris cristata
Dryopteris carthusiana
Dryopteris filix-mas
Dryopteris dilatata
Impatiens noli-tangere
Myosoton palustris
Hottonia palustris
Alnus glutinosa
Alnus incana
Aquilegia vulgaris
Cirsium oleraceum
Melica nutans
Elymus caninus
Crepis paludosa
Primula elatior
Potentilla alba
Matteuccia struthiopteris
Adoxa moschatellina
Plagiomnium undulatum
Aegopodium podagraria
Platanthera chlorantha
Urtica dioica
Ribes alpinum
Ś, LV
Ś
Cz
Ś
Cz
Ś
Ś
129.Porzeczka czarna
130.Porzeczka czerwona
131.Prosownica rozpierzchła
132.Przetacznik bobowniczek
133.Przetacznik górski
134.Przetacznik leśny
135.Przylaszczka pospolita
136.Przytulia bagienna
137.Przytulia błotna
138.Przytulia czepna
139.Przytulia północna
140.Przytulia wonna
141.Psianka słodkogórz
142.Pszeniec gajowy
143.Rdestówka zaroślowa
144.Róża dzika
145.Rutewka orlikolistna
146.Rzepicha ziemnowodna
147.Rzepik szczeciniasty
148.Rzęsa drobna
149.Sadziec konopiasty
150.Sałatnica leśna
151.Sałatnik leśny
152.Siedmiopalecznik błotny
153.Sit rozpierzchły
154.Sitowie leśne
155.Skrzyp bagienny
156.Skrzyp błotny
157.Skrzyp leśny
158.Skrzyp łąkowy
159.Skrzyp olbrzymi
160.Skrzyp zimowy
161.Starzec bagienny
162.Szalej jadowity
163.Szczaw lancetowaty
164.Szczaw tępolistny
165.Szczawik zajęczy
166.Szczyr trwały
167.Śledziennica skrętolistna
168.Śmiałek darniowy
169.Świerząbek korzenny
170.Tarczyca pospolita
171.Tojad dzióbaty
Ribes nigrum
Ribes spicatum
Milium effusum
Veronica beccabunga
Veronica montana
Veronica officinalis
Hepatica nobilis
Galium uliginosum
Galium palustre
Galium aparine
Galium boreale
Galium odoratum
Solanum dulcamara
Melampyrum nemorosum
Fallopia dumetorum
Rosa canina
Thalictrum aquilegiifolium
Rorippa amphibia
Agrimonia pilosa
Lemna minor
Eupatorium cannabinum
Aposeris foetida
Mycelis muralis
Comarum palustre
Juncus effusus
Scirpus sylvaticus
Equisetum fluviatile
Equisetum palustre
Equisetum sylvaticum
Equisetum pratense
Equisetum telmateia
Equisetum hyemale
Senecio paludosus
Cicuta virosa
Rumex hydrolapathum
Rumex obtusifolius
Oxalis acetosella
Mercurialis perennis
Chrysosplenium alternifolium
Deschampsia caespitosa
Chaerophyllum aromaticum
Scutellaria galericulata
Aconitum variegatum
Ś
Cz
Ś, N
Ś
Ś
67
172.Tojeść bukietowa
173.Tojeść gajowa
174.Tojeść pospolita
175.Tojeść rozesłana
176.Topola biała
177.Topola osika
178.Torfowiec błotny
179.Torfowiec nastroszony
180.Trędownik bulwiasty
181.Trybula leśna
182.Trzcina pospolita
183.Trzcinnik lancetowaty
184.Trzmielina brodawkowata
185.Trzmielina pospolita
186.Turzyca błotna
187.Turzyca brzegowa
188.Turzyca długokłosa
189.Turzyca dzióbkowata
190.Turzyca leśna
191.Turzyca nibyciborowata
192.Turzyca palczasta
193.Turzyca pęcherzykowata
194.Turzyca rzadkokłosa
195.Turzyca sztywna
196.Turzyca zgrzebłowata
197.Turzyca zwisła
198.Tuzyca sztywna
199.Wawrzynek wilczełyko
200.Wiąz górski
201.Wiąz pospolity
202.Wiąz szypułkowy
203.Wiązówka błotna
204.Wiciokrzew pospolity
205.Wiechlina błotna
206.Wiechlina gajowa
207.Wierzba biała
208.Wierzba iwa
209.Wierzba krucha
210.Wierzba pięciopręcikowa
211.Wierzba purpurowa
212.Wierzba rokita
213.Wierzba szara
214.Wierzba trójpręcikowa
68
Lysimachia tyrsiflora
Lysimachia nemorum
Lysimachia vulgaris
Lysimachia nummularia
Populus alba
Populus tremula
Sphagnum palustre
Sphagnum squarrosum
Scrophularia nodosa
Anthriscus sylvestris
Phragmites communis
Calamagrostis canescens
Euonymus verrucosa
Euonymus europaea
Carex acutiformis
Carex riparia
Carex elongata
Carex rostrata
Carex sylvatica
Carex pseudocyperus
Carex digitata
Carex vesicaria
Carex remota
Carex elata
Carex strigosa
Carex pendula
Carex elata
Daphne mezereum
Ulmus glabra
Ulmus minor
Ulmus laevis
Filipendula ulmaria
Lonicera xylosteum
Poa palustris
Poa nemoralis
Salix alba
Salix caprea
Salix fragilis
Salix pentandra
Salix purpurea
Salix repens ssp. rosmarinifolia
Salix cinerea
Salix triandra
Ś
Cz
Ś
215.Wierzba uszata
216.Wierzbownica błotna
217.Wierzbownica górska
218.Wietlica samicza
219.Wiśnia ptasia
220.Wyka leśna
221.Zachylnik błotny
222.Zawilec gajowy
223.Zawilec żółty
224.Zdrojówka rutewkowata
225.Zerwa kłosowa
226.Ziarnopłon wiosenny
227.Złoć mała
228.Złoć żółta
229.Żankiel zwyczajny
230.Żurawiec falisty
231.Żywiec cebulkowy
232.Żywokost lekarski
Salix aurita
Epilobium palustre
Epilobium montanum
Athyrium filix-femina
Prunus avium
Vicia sylvatica
Thelypteris palustris
Anemone nemorosa
Anemone ranunculoides
Isopyrum thalictroides
Phyteuma spicatum
Ficaria verna
Gagea minima
Gagea lutea
Sanicula europaea
Atrichum undulatum
Dentaria bulbifera
Symphytum officinale
3. Rośliny borów sosnowych i mieszanych
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
Bagno zwyczajne
Berberys zwyczajny
Biedrzeniec mniejszy
Bielistka siwa
Borówka bagienna
Borówka brusznica
Borówka czarna
Brzoza brodawkowata
Brzoza omszona
Bukwica zwyczajna
Chamedafne północna
Cis pospolity
Dąb szypułkowy
Dąbrówka rozłogowa
Dzwonek brzoskwiniolistny
Dzwonek okrągłolistny
Fałdownik szeleszczący
Fiołek leśny
Fiołek rivina
Gajnik lśniący
Gajowiec zółty
Ledum palustre
Berberis vulgaris
Pimpinella saxifraga
Leucobryum glaucum
Vaccinium uliginosum
Vaccinium vitis-idaea
Vaccinium myrtillus
Betula pendula
Betula pubescens
Betonica officinalis
Chamaedaphne calyculata
Taxus baccata
Quercus robur
Ajuga reptans
Campanula persicifolia
Campanula rotundifolia
Rhytidiadelphus triquetrus
Viola reichenbachiana
Viola riviniana
Hylocomium splendens
Galeobdolon luteum
Ś
Cz
Ś
Cz
Cz
69
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
70
Głóg jednoszyjkowy
Gorysz pagórkowy
Groszek czerniejący
Groszek wiosenny
Grusza pospolita
Gruszyczka mniejsza
Gruszyczka okrągłolistna
Gruszyczka zielonawa
Gruszycznik jednokwiatowy
Gruszynka jednostronna
Jałowiec pospolity
Janowiec barwierski
Jarząb pospolity
Jaskier wielokwiatowy
Jastrzębiec baldaszkowaty
Jastrzębiec kosmaczek
Jastrzębiec lachenala
Jastrzębiec leśny
Jeżyna fałdowana
Knotnik zwisły
Kocanki piaskowe
Kokoryczka wonna
Koniczyna dwukłosowa
Koniczyna pogięta
Konwalia majowa
Konwalijka dwulistna
Korzeniówka pospolita
Kosmatka owłosiona
Kruszyna pospolita
Leszczyna pospolita
Lipa drobnolistna
Macierzanka piaskowa
Malina kamionka
Malina właściwa
Mącznica lekarska
Miodownik melisowaty
Modrzew europejski
Modrzewnica zwyczajna
Nawłoć pospolita
Nerecznica krótkoostna
Orlica pospolita
Orlik pospolity
Paprotka zwyczajna
Crataegus monogyna
Peucedanum oreoselinum
Lathyrus niger
Lathyrus vernus
Pyrus pyraster
Pyrola minor
Pyrola rotundifolia
Pyrola chlorantha
Moneses uniflora
Orthilia secunda
Juniperus communis
Genista tinctoria
Sorbus aucuparia
Ranunculus polyanthemos
Hieracium umbellatum
Hieracium pilosella
Hieracium Lachenali
Hieracium murorum
Rubus plicatus
Pohlia nutans
Helichrysum arenarium
Polygonatum odoratum
Trifolium alpestre
Trifolium medium
Convallaria majalis
Maianthemum bifolium
Monotropa hypopitys
Lusula pilosa
Frangula alnus
Corylis avellana
Tilia cordata
Thymus serpyllum
Rubus saxatilis
Rubus idaeus
Arctostaphylos uva-ursi
Melittis melissophyllum
Larix decidua
Andromeda polifolia
Solidago virgaurea
Dryopteris carthusiana
Pteridium aquilinum
Aquilegia vulgaris
Polypodium vulgare
Cz
Ś
Ś
Ś
Ś
65.Perłówka zwisła
66.Pierwiosnek lekarski
67.Pięciornik biały
68.Pięciornik kurze ziele
69.Piórosz pierzasty
70.Płonnik cienki
71.Płonnik jałowcowaty
72.Płonnik pospolity
73.Płonnik włosisty
74.Pomocnik baldaszkowy
75.Poziomka pospolita
76.Prosownica rozpierzchła
77.Przetacznik leśny
78.Przetacznik ożankowy
79.Przylaszczka pospolita
80.Pszeniec gajowy
81.Pszeniec zwyczajny
82.Rokiet cyprysowy
83.Rokietnik pospolity
84.Rosiczka okrągłolistna
85.Rozchodnik ostry
86.Rzęsiak pospolity
87.Sałatnik leśny
88.Sasanka otwarta
89.Sierpik barwierski
90.Siódmaczek leśny
91.Skrzyp leśny
92.Sosna zwyczajna
93.Szczaw polny
94.Szczawik zajęczy
95.Szczotlicha siwa
96.Śmiałek pogięty
97.Świerk pospolity
98.Tajęża jednostronna
99.Tojeść pospolita
100.Topola osika
101.Torfowiec błotny
102.Torfowiec magellański
103.Torfowiec ostrolistny
104.Traganek piaskowy
105.Trzcinnik leśny
106.Trzcinnik piaskowy
107.Trzęślica modra
Melica nutans
Primula veris
Potentilla alba
Potentilla erecta
Ptilium crista-castrensis
Polytrichum strictum
Polytrichum juniperinum
Polytrichum commune
Polytrichum piliferum
Chimaphila umbellata
Fragaria vesca
Milium effusum
Veronica officinalis
Veronica chamaedrys
Hepatica nobilis
Melampyrum nemorosum
Melampyrum pratense
Hypnum cupressiforme
Pleurozium schreberi
Drosera rotundifolia
Sedum acre
Ptilidium ciliare
Mycelis muralis
Pulsatilla patens
Serratula tinctoria
Trientalis europaea
Equisetum sylvaticum
Pinus sylvestris
Rumex acetosella
Oxalis acetosella
Corynephorus canescens
Deschampsia flexuosa
Picea abies
Goodyera repens
Lysimachia vulgaris
Populus tremula
Sphagnum palustre
Sphagnum magellanicum
Sphagnum capillifolium
Astragalus areniarius
Calamagrostis arundinacea
Calamagrostis epigejos
Molinia caerulea
Cz
Cz
Cz
Cz
Ś
Ś
Cz
Ś, LV
Cz
Ś, KLR, LE, N
Ś, LE
Ś
Ś
Ś
71
108.Trzmielina brodawkowata
109.Turzyca pagórkowa
110.Turzyca palczasta
111.Turzyca pospolita
112.Ukwap dwupienny
113.Wełnianka pochwowata
114.Wężymord niski
115.Widlicz spłaszczony
116.Widłak goździsty
117.Widłak jałowcowaty
118.Widłak spłaszczony
119.Widłoząb kędzierzawy
120.Widłoząb miotłowy
121.Wiechlina gajowa
122.Wierzba uszata
123.Wierzbówka kiprzyca
124.Wroniec widlasty
125.Wrzos zwyczajny
126.Wyka kaszubska
127.Wyka płotowa
128.Zawilec gajowy
129.Zawilec wielkokwiatowy
130.Złotowłos strojny
131.Żarnowiec miotlasty
132.Żurawina błotna
Euonymus verrucosa
Carex montana
Carex digitata
Carex nigra
Antennaria dioica
Eriophorum vaginatum
Scorzonera humilis
Diphasiastrum complanatum
Lycopodium clavatum
Lycopodium annotinum
Diphasiastrum complanatum
Dicranum polysetum
Dicranum scoparium
Poa nemoralis
Salix aurita
Chamaenerion angustifolium
Huperzia selago
Calluna vulgaris
Vicia cassubica
Vicia sepium
Anemone nemorosa
Anemone sylvestris
Polytrichastrum formosum
Sarothamnus scoparius
Oxycoccus palustris
Cz
Cz
Ś
4. Rośliny torfowisk (wysokich i przejściowych)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
72
Bagnica torfowa
Bagno zwyczajne
Bobrek trójlistkowy
Borówka bagienna
Chamedafne północna
Czermień błotna
Dziewięciornik błotny
Fiołek błotny
Gnidosz błotny
Gnidosz królewski
Gwiazdnica błotna
Jaskier płomiennik
Kruszczyk błotny
Lipiennik loesela
Scheuchzeria palustris
Ledum palustre
Menyanthes trifoliata
Vaccinium uliginosum
Chamaedaphne calyculata
Calla palustris
Parnassia palustris
Viola palustris
Pedicularis palustris
Pedicularis sceptrum-carolinum
Stellaria palustris
Ranunculus flammula
Epipactis palustris
Liparis loeselii
Ś, LE
Ś
Cz
Ś, KEN, LV
Ś, LV
Ś, LE
Ś, LV
Ś, KVU, LE, N
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
Modrzewnica zwyczajna
Płonnik cienki
Pływacz drobny
Ponikło skąpokwiatowe
Przetacznik błotny
Przygiełka biała
Rosiczka długolistna
Rosiczka okrągłolistna
Siedmiopalecznik błotny
Sit cienki
Sit członowaty
Świbka błotna
Torfowiec brunatny
Torfowiec czerwony
Torfowiec magellański
Torfowiec obły
Torfowiec odgięty
Torfowiec spiczastolistny
Trzcinnik prosty
Turzyca bagienna
Turzyca gwiazdkowata
Turzyca nitkowata
Turzyca pospolita
Turzyca siwa
Turzyca strunowa
Turzyca żółta
Wąkrota zwyczajna
Wełnianka pochwowata
Wełnianka szerokolistna
Wełnianka wąskolistna
Wierzba borówkolistna
Żurawina błotna
Andromeda polifolia
Polytrichum strictum
Utricularia minor
Eleocharis quinqueflora
Veronica scutellata
Rhynchospora alba
Drosera anglica
Drosera rotundifolia
Comarum palustre
Juncus filiformis
Juncus articulatus
Triglochin palustre
Sphagnum fuscum
Sphagnum rubellum
Sphagnum magellanicum
Sphagnum teres
Sphagnum fallax
Sphagnum cuspidatum
Calamagrostis stricta
Carex limosa
Carex echinata
Carex lasiocarpa
Carex nigra
Carex canescens
Carex chordorrhiza
Carex flava
Hydrocotyle vulgaris
Eriophorum vaginatum
Eriophorum latifolium
Eriophorum angustifolium
Salix myrtillloides
Oxycoccus palustris
Cz
Ś, LV
Ś, LE
Ś, LV
Ś
Ś
Ś
Ś
Cz
Ś
Ś, KLR, LV
Ś, KVU, LV
Ś, KEN, LE
5. Rośliny szuwarów i wybrane rośliny wodne
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Gorysz błotny
Grążel żółty
Grzybienie białe
Grzybienie północne
Jaskier wielki
Jeżogłówka gałęzista
Jeżogłówka najmniejsza
Peucedanum palustre
Nuphar lutea
Nymphaea alba
Nymphaea candida
Ranunculus lingua
Sparganium erectum
Sparganium minimum
Cz
Cz
Ś, KVU
73
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
74
Jeżogłówka pojedyncza
Kłoć wiechowata
Kosaciec żółty
Kropidło wodne
Łączeń baldaszkowy
Manna jadalna
Manna mielec
Marek szerokolistny
Mięta nadwodna
Moczarka kanadyjska
Mozga trzcinowata
Oczeret jeziorny
Okrężnica bagienna
Osoka aloesowata
Pałka szerokolistna
Pałka wąskolistna
Pływacz drobny
Pływacz średni
Pływacz zwyczajny
Ponikło błotne
Potocznik wąskolistny
Przetacznik bobowniczek
Przetacznik bobownik
Przytulia błotna
Rdest ziemnowodny
Rdestnica drobna
Rdestnica grzebieniasta
Rdestnica kędzierzawa
Rdestnica pływająca
Rdestnica połyskująca
Rdestnica przeszyta
Rdestnica ściśniona
Rdestnica włosowata
Rogatek krótkoszyjkowy
Rogatek sztywny
Rzepicha ziemnowodna
Rzesa garbata
Rzęsa drobna
Rzęsa trójrowkowa
Rzęśl długoszyjkowa
Rzęśl wiosenna
Skrzyp bagienny
Spirodela wielokorzeniowa
Sparganium emersum
Cladium mariscus
Iris pseudacorus
Oenanthe aquatica
Butomus umbellatus
Glyceria fluitans
Glyceria maxima
Sium latifolium
Mentha aquatica
Elodea canadensis
Phalaris arundinacea
Schoenoplectus lacustris
Hottonia palustris
Stratiotes aloides
Typha latifolia
Typha angustifolia
Utricularia minor
Utricularia intermedia
Utricularia vulgaris
Eleocharis palustris
Berula erecta
Veronica beccabunga
Veronica anagallis-aquatica
Galium palustre
Polygonum amphibium
Potamogeton pusillus
Potamogeton pectinatus
Potamogeton crispus
Potamogeton natans
Potamogeton lucens
Potamogeton perfoliatus
Potamogeton compressus
Potamogeton trichoides
Ceratophyllum submersum
Ceratophyllum demersum
Rorippa amphibia
Lemna gibba
Lemna minor
Lemna trisulca
Callitriche cophocarpa
Callitriche verna
Equisetum fluviatile
Spirodela polyrrhiza
Ś, LV
Ś, LV
Ś
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
Strzałka wodna
Szalej jadowity
Szczaw lancetowaty
Tarczyca pospolita
Tatarak zwyczajny
Tojeść bukietowa
Trędownik skrzydlaty
Trzcina pospolita
Turzyca błotna
Turzyca brzegowa
Turzyca buxbauma
Turzyca dwustronna
Turzyca dzióbkowata
Turzyca lisia
Turzyca nibyciborowata
Turzyca pęcherzykowata
Turzyca prosowa
Turzyca sztywna
Turzyca tunikowa
Turzyca zaostrzona
Wiechlina błotna
Włosienicznik krążkolistny
Włosienicznik wodny
Wywłócznik kłosowy
Wywłócznik okółkowy
Żabieniec babka wodna
Żabiściek pływający
Sagittaria sagittifolia
Cicuta virosa
Rumex hydrolapathum
Scutellaria galericulata
Acorus calamus
Lysimachia thyrsiflora
Scrophularia umbrosa
Phragmites australis
Carex acutiformis
Carex riparia
Carex buxbaumii
Carex disticha
Carex rostrata
Carex vulpina
Carex pseudocyperus
Carex vesicaria
Carex paniculata
Carex elata
Carex appropinquata
Carex gracilis
Poa palustris
Batrachium circinatum
Batrachium aquatile
Myriophyllum spicatum
Myriophyllum verticillatum
Alisma plantago-aquatica
Hydrocharis morsus-ranae
Ś
6. Rośliny łąk i pastwisk
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Babka lancetowata
Babka średnia
Babka zwyczajna
Barszcz syberyjski
Barszcz zwyczajny typowy
Biedrzeniec mniejszy
Biedrzeniec wielki
Bliźniczka psia trawka
Bluszczyk kurdybanek
Bniec czerwony
Bodziszek błotny
Bodziszek leśny
Plantago lanceolata
Plantago media
Plantago major
Heracleum sphondylium ssp. sibiricum
Heracleum sphondylium ssp. sphondylium
Pimpinella saxifraga
Pimpinella major
Nardus stricta
Glechoma hederacea
Melandrium rubrum
Geranium palustre
Geranium sylvaticum
75
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
76
Bodziszek łąkowy
Brodawnik jesienny
Brodawnik zwyczajny
Bukwica zwyczajna
Centuria pospolita
Chaber driakiewnik
Chaber łąkowy
Cieciorka pstra
Cykoria podróżnik
Czarcikęs łąkowy
Czosnek kątowaty
Czyściec błotny
Dąbrówka rozłogowa
Drabik drzewkowaty
Drżączka średnia
Dzięgiel leśny
Dziurawiec czteroboczny
Dziurawiec skrzydełkowaty
Dziurawiec zwyczajny
Dzwonek okrągłolostny
Dzwonek rozpierzchły
Dzwonek skupiony
Fiołek drobny
Fiołek psi
Fiołek trójbarwny
Fiołek wyniosły
Firletka poszarpana
Głowienka pospolita
Goryczka wąskolistna
Goździk pyszny
Groszek błotny
Groszek łąkowy
Grzebienica pospolita
Gwiazdnica bagienna
Gwiazdnica błotna
Gwiazdnica trawiasta
Janowiec barwierski
Jaskier bulwkowy
Jaskier ostry
Jaskier płomiennik
Jaskier rozłogowy
Jaskier różnolistny
Jaskier wielokwiatowy
Geranium pratense
Leontodon autumnalis
Leontodon hispidus
Betonica officinalis
Centaurium erythraea
Centaurea scabiosa
Centaurea jacea
Coronilla varia
Cichorium intybus
Succisa pratensis
Allium angulosum
Stachys palustris
Ajuga reptans
Climacium dendroides
Briza media
Angelica sylvestris
Hypericum maculatum
Hypericum tetrapterum
Hypericum perforatum
Campanula rotundifolia
Campanula patula
Campanula glomerata
Viola pumila
Viola canina
Viola tricolor
Viola elatior
Lychnis flos-cuculi
Prunella vulgaris
Gentiana pneumonanthe
Dianthus superbus
Lathyrus palustris
Lathyrus pratensis
Cynosurus cristatus
Stellaria uliginosa
Stellaria palustris
Stellaria graminea
Genista tinctoria
Ranunculus bulbosus
Ranunculus acris
Ranunculus flammula
Ranunculus repens
Ranunculus auricomus
Ranunculus polyanthemos
Ś
Cz
Ś
Ś
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
Jastrun właściwy
Jastrzębiec kosmaczek
Kłosówka wełnista
Kminek zwyczajny
Knieć błotna
Komonica błotna
Komonica zwyczajna
Koniczyna biała
Koniczyna białoróżowa
Koniczyna drobnogłówkowa
Koniczyna łąkowa
Koniczyna pagórkowa
Koniczyna pogięta
Koniczyna rozdęta
Koniczyna złocistożółta
Konietlica łąkowa
Kosaciec syberyjski
Kosmatka licznokwiatowa
Kosmatka polna
Kostrzewa czerwona
Kostrzewa łąkowa
Kozibród łąkowy
Kozłek dwupienny
Kozłek lekarski
Kruszczyk błotny
Krwawnica pospolita
Krwawnik kichawiec
Krwawnik pospolity
Krwiściąg lekarski
Krzyżownica zwyczajna
Kuklik zwisły
Kukułka krwista
Kukułka plamista
Kukułka szerokolistna
Kupkówka pospolita
Listera jajowata
Lnica pospolita
Lucerna nerkowata
Lucerna sierpowata
Łubin trwały
Macierzanka zwyczajna
Marchew zwyczajna
Mieczyk dachówkowaty
Leucanthemum vulgare
Hieracium pilosella
Holcus lanatus
Carum carvi
Caltha palustris
Lotus uliginosus
Lotus corniculatus
Trifolium repens
Trifolium hybridum
Trifolium dubium
Trifolium pratense
Trifolium montanum
Trifolium medium
Trifolium fragiferum
Trifolium aureum
Trisetum flavescens
Iris sibirica
Luzula multiflora
Luzula campestris
Festuca rubra
Festuca pratensis
Tragopogon pratensis
Valeriana dioica
Valeriana officinalis
Epipactis palustris
Lythrum salicaria
Achillea ptarmica
Achillea millefolium
Sanguisorba officinalis
Polygala vulgaris
Geum rivale
Dactylorhiza incarnata
Dactylorhiza maculata
Dactylorhiza majalis
Dactylis glomerata
Listera ovata
Linaria vulgaris
Medicago lupulina
Medicago falcata
Lupinus polyphyllus
Thymus pulegioides
Daucus carota
Gladiolus imbricatus
Ś, LV
Ś, LV
Ś
Ś, LV
Ś
Ś
77
99.Mietlica olbrzymia
100.Mietlica pospolita
101.Mietlica psia
102.Mietlica rozłogowa
103.Mięta długolistna
104.Mięta polna
105.Mniszek pospolity
106.Mozga trzcinowata
107.Nasięźrzał pospolity
108.Niezapominajka błotna
109.Okrzyn łąkowy
110.Olszewnik kminkolistny
111.Oman łąkowy
112.Ostrożeń błotny
113.Ostrożeń lancetowaty
114.Ostrożeń łąkowy
115.Ostrożeń polny
116.Ostrożeń warzywny
117.Owsica omszona
118.Pasternak zwyczajny
119.Pełnik europejski
120.Perz właściwy
121.Pępawa błotna
122.Pierwiosnek lekarski
123.Pięciornik gęsi
124.Pięciornik kurze ziele
125.Pięciornik rozłogowy
126.Podejźrzon księżycowy
127.Podkolan biały
128.Prosienicznik szorstki
129.Przelot pospolity
130.Przetacznik długolistny
131.Przetacznik macierzankowy
132.Przetacznik nitkowaty
133.Przetacznik ożankowy
134.Przytulia bagienna
135.Przytulia błotna
136.Przytulia pospolita
137.Przytulia północna
138.Przytulia właściwa
139.Przywrotnik pasterski
140.Rajgras wyniosły
141.Rdest wężownik
78
Agrostis gigantea
Agrostis capillaris
Agrostis canina
Agrostis stolonifera
Mentha longiflia
Mentha arvensis
Taraxacum officinale
Phalaris arundinacea
Ophioglossum vulgatum
Myosotis palustris
Laserpitium prutenicum
Selinum carvifolia
Inula britannica
Cirsium palustre
Cirsium vulgare
Cirsium rivulare
Cirsium arvense
Cirsium oleraceum
Avenula pubescens
Pastinaca sativa
Trollius europaeus
Elymus repens
Crepis paludosa
Primula veris
Potentilla anserina
Potentilla erecta
Potentilla reptans
Botrychium lunaria
Platanthera bifolia
Hypochoeris radicata
Anthylis vulneraria
Veronica longifolia
Veronica serpyllifolia
Veronica filiformis
Veronica chamaedrys
Galium uliginosum
Galium palustre
Galium mollugo
Galium boreale
Galium verum
Alchemilla monticola
Arrhenatherum elatius
Polygonum bistorta
Ś, LV
Ś
Cz
Ś, LV
Ś
142.Rogownica polna
143.Rogownica pospolita
144.Rumianek bezpromieniowy
145.Rutewka wąskolistna
146.Rutewka żółta
147.Rzepik pospolity
148.Rzeżucha łąkowa
149.Selernica żyłkowana
150.Sierpik barwierski
151.Sit chudy
152.Sit czarny
153.Sit członowaty
154.Sit ostrokwiatowy
155.Sit rozpierzchły
156.Sit siny
157.Sit skupiony
158.Sit tępokwiatowy
159.Sitowie leśne
160.Skrzyp błotny
161.Skrzyp polny
162.Smółka pospolita
163.Sparceta siewna
164.Starodub łąkowy
165.Starzec jakubek
166.Stokłosa bezostna
167.Stokłosa groniasta
168.Stokłosa miękka
169.Stokrotka pospolita
170.Szczaw kędzierzawy
171.Szczaw rozpierzchły
172.Szczaw zwyczajny
173.Szelężnik mniejszy
174.Szelężnik większy
175.Śmiałek darniowy
176.Świbka błotna
177.Świerzbnica polna
178.Świetlik łąkowy
179.Tarczyca oszczepowata
180.Tojeść pospolita
181.Tojeść rozesłana
182.Tomka wonna
183.Trybula leśna
184.Trzcinnik piaskowy
Cerastium arvense
Cerastium holosteoides
Chamomilla suaveolens
Thalictrum lucidum
Thalictrum flavum
Agrimonia eupatoria
Cardamine pratensis
Cnidium dubium
Serratula tinctoria
Juncus tenuis
Juncus atratus
Juncus articulatus
Juncus acutiflorus
Juncus effusus
Juncus inflexus
Juncus conglomeratus
Juncus subnodulosus
Scirpus sylvaticus
Equisetum palustre
Equisetum arvense
Viscaria vulgaris
Onobrychis viciifolia
Ostericum palustre
Senecio jacobaea
Bromus inermis
Bromus racemosus
Bromus hordeaceus
Bellis perennis
Rumex crisspus
Rumex thyrsiflorus
Rumex acetosa
Rhinanthus minor
Rhinanthus angustifolius
Deschampsia caespitosa
Triglochin palustre
Knautia arvensis
Euphrasia rostkoviana
Scutellaria hastifolia
Lysimachia vulgaris
Lysimachia nummularia
Anthoxanthum odoratum
Athriscus sylvestris
Calamagrostis epigejos
79
185.Trzęślica modra
186.Turzyca blada
187.Turzyca filcowata
188.Turzyca lisia
189.Turzyca owłosiona
190.Turzyca pospolita
191.Turzyca żółta
192.Tymotka łąkowa
193.Ukwap dwupienny
194.Wiązówka błotna
195.Wiązówka bulwkowata
196.Wiechlina błotna
197.Wiechlina łąkowa
198.Wiechlina roczna
199.Wiechlina zwyczajna
200.Wielosił błękitny
201.Wierzbownica błotna
202.Wilczomlecz błotny
203.Wilczomlecz błyszczacy
204.Wilczomlecz sosnka
205.Wszewłoga górska
206.Wyczyniec kolankowy
207.Wyczyniec łąkowy
208.Wyka drobnokwiatowa
209.Wyka płotowa
210.Wyka ptasia
211.Wyka wąskolistna
212.Zerwa kłosowa
213.Złoć łąkowa
214.Życica trwała
215.Życica wielokwiatowa
216.Żywokost lekarski
Molinia caerulea
Carex palescens
Carex tomentosa
Carex vulpina
Carex hirta
Carex nigra
Carex flava
Phleum pratense
Antennaria dioica
Filipendula ulmaria
Filipendula vulgaris
Poa palustris
Poa pratensis
Poa annua
Poa trivialis
Polemonium caeruleum
Epilobium palustre
Euphorbia palustris
Euphorbia lucida
Euphorbia cyparissas
Meum athamanticum
Alopecurus geniculatus
Alopecurus pratensis
Vicia hirsuta
Vicia sepium
Vicia cracca
Vicia angustifolia
Phyteuma spicatum
Gagea pratensis
Lolium perenne
Lolium multiflorum
Symphytum officinale
Ś, KVU
7. Rośliny siedlisk ruderalnych i segetalnych
1.Babka zwyczajna
2.Barwinek pospolity
3.Bez czarny
4.Bieluń dziędzierzawa
5.Blekot pospolity
6.Bniec biały
7.Bodziszek cuchnący
80
Plantago najor
Vinca minor
Sambucus nigra
Datura stramonium
Aethusa cynapium
Melandrium album
Geranium robertianum
Cz
8.Bodziszek drobny
9.Bylica piołun
10.Bylica pospolita
11.Chaber bławatek
12.Chłodek drobny
13.Chwastnica jednostronna
14.Cykoria podróżnik
15.Czyściec roczny
16.Dymnica pospolita
17.Dziewanna kutnerowata
18.Dziewanna pospolita
19.Dziewanna wielkokwiatowa
20.Dziurawiec zwyczajny
21.Farbownik polny
22.Fiołek polny
23.Glistnik jaskółcze ziele
24.Gorczyca polna
25.Groszek bulwiasty
26.Gwiazdnica pospolita
27.Iglica pospolita
28.Jaskier polny
29.Jasnota biała
30.Jasnota purpurowa
31.Jasnota różowa
32.Jęczmień płonny
33.Kąkol polny
34.Kolczurka klapowana
35.Komosa biała
36.Komosa czerwonawa
37.Komosa kalinolistna
38.Komosa mierzliwa
39.Komosa murowa
40.Komosa sina
41.Komosa wielonasienna
42.Komosa wzniesiona
43.Koniczyna biała
44.Konyza kanadyjska
45.Kostrzewa łąkowa
46.Kozibród wielki
47.Krzywoszyj polny
48.Kurzyślad polny
49.Lebiodka pospolita
50.Lepnica rozdęta
Geranium pusillum
Arthemisia absinthium
Arthemisia vulgaris
Centaurea cyanus
Arnoseris minima
Echinochloa crus-galli
Cichorium intybus
Stachys annua
Fumaria officinalis
Verbascum phlomoides
Verbascum nigrum
Verbascum densiflorum
Hypericum perforatum
Anchusa arvensis
Viola arvensis
Chelidonium majus
Sinapis arvensis
Lathyrus tuberosus
Stellaria media
Erodium cicutarium
Ranunculus arvensis
Lamium album
Lamium purpureum
Lamium amplexicaule
Hordeum murinum
Agrostemma githago
Echinocystis lobata
Chenopodium album
Chenopodium rubrum
Chenopodium opulifolium
Chenopodium vulvaria
Chenopodium murale
Chenopodium glaucum
Chenopodium polyspermum
Chenopodium strictum
Trifolium repens
Conyza canadensis
Festuca pratensis
Tragopogon pratensis
Anchusa arvensis
Anagallis arvensis
Origanum vulgare
Silene vulgaris
81
51.Lilak pospolity
52.Lnica pospolita
53.Lniczka mała
54.Lucerna nerkowata
55.Lucerna pośrednia
56.Lulek czarny
57.Łoboda błyszcząca
58.Łoboda długolistna
59.Łoboda oszczepowata
60.Łoboda rozłożysta
61.Łoboda szara
62.Łoczyga pospolita
63.Łopian mniejszy
64.Łopian pajęczynowaty
65.Łopian większy
66.Łubin trwały
67.Łubin żółty
68.Mak piaskowy
69.Mak polny
70.Mak wątpliwy
71.Maruna bezwonna
72.Mietlica pospolita
73.Miotła zbożowa
74.Mlecz kolczasty
75.Mlecz zwyczajny
76.Mniszek lekarski
77.Nawłoć kanadyjska
78.Nawłoć późna
79.Nawrot polny
80.Niezapominajka polna
81.Nostrzyk biały
82.Nostrzyk żółty
83.Ostrożeń lancetowaty
84.Ostrożeń polny
85.Ostróżeczka polna
86.Owies głuchy
87.Palusznik nitkowaty
88.Perz właściwy
89.Pępawa dachowa
90.Pieprzyca gruzowa
91.Podbiał pospolity
92.Pokrzywa zwyczajna
93.Pokrzywa żegawka
82
Syringa vulgaris
Linaria vulgaris
Chaenorhinum minus
Medicago lupulina
Medicago x varia
Hyoscyamus niger
Atriplex nitens
Atriplex oblongifolia
Atriplex prostrata
Atriplex patula
Atriplex tatarica
Lapsana communis
Arctium minus
Arctium tomentosum
Arctium lappa
Lupinus polyphyllus
Lupinus luteus
Papaver argemone
Papaver rhoeas
Papaver dubium
Matricaria perforata
Agrostis capillaris
Apera spica-venti
Sonchus asper
Sonchus oleraceus
Taraxacum officinale
Solidago canadensis
Solidago gigantea
Lithospermum arvense
Myosotis arvensis
Melilotus alba
Melilotus officinalis
Cirsium vulgare
Cirsium arvense
Consolida regalis
Avena fatua
Digitaria ischaemum
Elymus repens
Crepis tectorum
Lepidium ruderale
Tussilago farfara
Urtica dioica
Urtica urens
94.Powój polny
95.Poziewnik pstry
96.Poziewnik szorstki
97.Przetacznik bluszczykowy
98.Przetacznik ćmy
99.Przetacznik lśniący
100.Przetacznik perski
101.Przetacznik rolny
102.Psianka czarna
103.Rdest plamisty
104.Rdest ptasi
105.Rdest szczawiolistny
106.Rdestówka powojowata
107.Rogownica pięciopręcikowa
108.Rogownica polna
109.Róża pomarszczona
110.Rumian polny
111.Rumianek bezpromieniowy
112.Rumianek pospolity
113.Rzepień pospolity
114.Rzeżusznik piaskowy
115.Rzodkiew świrzepa
116.Rzodkiewnik pospolity
117.Sałata kompasowa
118.Skrytek polny
119.Skrzyp polny
120.Sporek polny
121.Sporek wiosenny
122.Starzec lepki
123.Starzec wiosenny
124.Starzec zwyczajny
125.Stokłosa dachowa
126.Stokłosa miękka
127.Stokłosa płonna
128.Stokłosa polna
129.Stokłosa żytnia
130.Stulicha psia
131.Stulisz lekarski
132.Szczaw kędzierzawy
133.Szczaw polny
134.Szczawik rożkowaty
135.Szczawik żółty
136.Szelężnik większy
Convolvulus arvensis
Galeopsis speciosa
Galeopsis tetrahit
Veronica hederifolia
Veronica opaca
Veronica polita
Veronica persica
Veronica agrestis
Solanum nigrum
Polygonum persicaria
Polygonum aviculare
Polygonum lapathifolium
Fallopia convolvulus
Cerastium semidecandrum
Cerastium arvense
Rosa rugosa
Anthemis arvensis
Chamomilla suaveolens
Chamomilla recutita
Xanthium strumarium
Cardaminopsis arenisa
Raphanus raphanistrum
Arabidopsis thaliana
Lactuca serriola
Aphanes arvensis
Equisetum arvense
Spergula arvensis
Spergula morisonii
Senecio viscosus
Senecio vernalis
Senecio vulgaris
Bromus tectorum
Bromus hordeaceus
Bromus sterilis
Bromus arvensis
Bromus secalinus
Descurainia sophia
Sisymbrium officinale
Rumex crispus
Rumex acetosella
Oxalis corniculata
Oxalis europaea
Rhinanthus angustifolius
83
137.Ślaz drobnokwiatowy
138.Ślaz zaniedbany
139.Tasznik pospolity
140.Tobołki polne
141.Trybula leśna
142.Wiechlina łąkowa
143.Wiechlina roczna
144.Wierzbówka kiprzyca
145.Wiesiołek czerwonołodygowy
146.Wilczomlecz drobny
147.Wilczomlecz obrotny
148.Włośnica sina
149.Włośnica zielona
150.Wyczyniec polny
151.Wyka czteronasienna
152.Wyka drobnokwiatowa
153.Wyka kosmata
154.Wyka siewna
155.Wyżlin polny
156.Zagorzałek wiosenny
157.Złocień polny
158.Złoć łąkowa
159.Żmijowiec zwyczajny
160.Żółtlica drobnokwiatowa
161.Żółtlica owłosiona
162.Życica trwała
Malva pusilla
Malva neglecta
Capsella bursa-pastoris
Thlaspi arvense
Anthriscus sylvestris
Poa pratensis
Poa annua
Chamaenerion angustifolium
Oenothera rubricaulis
Euphorbia exigua
Euphorbia helioscopia
Setaria pumila
Setaria viridis
Alopecurus myosuroides
Vicia tetrasperma
Vicia hirsuta
Vicia villosa
Vicia sativa
Misopates orontium
Odontites verna
Chrysanthemum segetum
Gagea pratensis
Echium vulgare
Galinsoga parviflora
Galinsoga ciliata
Lolium perenne
Objaśnienia skrótów:
Ś – ochrona ścisła
Cz – ochrona częściowa
LE – Czerwona Lista, gatunek wymierający
LV – Czerwona Lista, gatunek narażony
KEN – Czerwona Księga, gatunek zagrożony
KLR – Czerwona Księga, gatunek niskiego ryzyka
KVU – Czerwona Księga, gatunek narażony
N – gatunek o znaczeniu wspólnotowym, wymaga wyznaczenia obszaru Natura 2000
84
VII. Rozpoznawanie wybranych gatunków mszaków
Torfowiec – Sphagnum
Liczne gatunki pokrojowo do siebie podobne, w miejscach wilgotnych ubogich w wapń,
tworzą torfowiska. Gęsto ulistniona, rozgałęziona łodyżka (a) tworzy na szczycie gęste skupienie najmłodszych gałązek (b), zwane główką (c), dolna część głównej łodyżki stopniowo
obumiera. Liście na łodyżce (la) i na gałązkach (lb) często różnią się kształtem i mogą być cechą diagnostyczną przy określaniu gatunku. Liście nie mają żeberka, zbudowane są z dwóch
rodzajów komórek; wodonośnych (d) i asymilacyjnych (e). Wielkości, kształty i usytuowanie komórek asymilacyjnych i komórek wodonośnych są również cechami diagnostycznymi.
Niewielkie sporofity nie mają sety, kuliste zarodnie (f) osadzone stopą na zielonej nibynóżce
(pseudopodium – g) gametofitu, otwierają się wieczkiem. Torfowiska, brzegi zbiorników
wodnych, zabagnione tereny.
f
e
g
c
d
b
1b
1a
1b
d
e
1a
a
85
Torfowiec błotny – Sphagnum palustre L.
Zielononiebieskawe rośliny do 20 cm dł.,
duże główki do 2 cm średnicy. Języczkowate licie łodygowe do 2 mm dł., na gałązkach bardziej okrągłe, wklęsłe – brzegi
na szczycie lekko zawinięte. Trójkątne na
przekroju poprzecznym komórki asymilacyjne zwrócone podstawą do strony
brzusznej liścia. Kulista zarodnia brunatna.
Gatunek pospolity. Olsy, torfowiska wysokie i przejściowe. Objęty ochroną.
Torfowiec nastroszony – Sphagnum squarrosum Crome.
Duży, do 20 cm dł., zielony. Liście łodygowe szerokie – do 1,5 mm, języczkowate, do 2 mm dł., postrzępione na szczycie.
Liście gałązkowe nastroszone – z szerokojajowatej nasady zwężają się w odgięty
kończyk. Komórki asymilacyjne na przekroju poprzecznym w centrum, wolne od
góry i dołu. Zarodnie brunatne, kuliste.
Gatunek pospolity, olsy, leśne torfowiska,
pod ochroną częściową.
Torfowiec Girgensohna – Sphagnum girgensohnii Russ.
Zielony, czasami żółtawy, ale nigdy czerwonawy, średniej wielkości, gałązki zebrane w główkę w kształcie gwiazdy. Liście
łodygowe prostokątno-języczkowo-łopatkowate, 1–1,3 mm dł., 0,5–0,75 mm szer.,
czasami zwężone w 1/3 od podstawy, wystrzępione (rozdarte na szczycie). Liście
gałązkowe owalno-lancetowate, mniejsze,
z zawiniętym szczytem. Komórki asymilacyjne trapezoidalne na przekroju poprzecznym, często wolne z góry i z dołu, szersze
86
od strony brzusznej. Brunatne, kuliste zarodnie – rzadko. Leśne torfowiska, leśne tereny
podmokłe
Torfowiec magellański – Sphagnum magellanicum Brid..
Rośliny do 20 cm dł., o dużych główkach
(1–1,5 cm średnicy), czerwone lub czerwonawe. Okrągławe liście gałązkowe do
2 mm dł., wklęsłe i zawinięte na szczycie
kapturkowato, liście łodygowe łopatkowate. Owalne komórki asymilacyjne na
przekroju poprzecznym umieszczone centralnie i obustronnie zamknięte komórkami
wodonośnymi. Gatunek pospolity, torfowiska wysokie, pod ochroną.
Torfowiec czerwonawy – Sphagnum rubellum Wils.
Rośliny delikatne, ok. 15 cm dł., w gęstych kępkach, czerwone lub czerwonawe.
Główki spłaszczone. Wąskie (0,5 mm szer.)
liście gałązkowe języczkowate, do 1,2 mm
długości. Liście łodygowe lancetowate,
stępione na szczycie. Komórki asymilacyjne na przekroju poprzecznym trójkątne,
szersze od strony brzusznej. Zarodnie występują rzadko. Gatunek pospolity na torfowiskach wysokich, pod ochroną.
Torfowiec kończysty (odgięty) – Sphagnum fallax Klinggr. (=Sphagnum recurvum)
Zielone rośliny do 20 cm dł.. zmienny
gatunek z wieloma podgatunkami. Liście
łodygowe trójkątne do 1 mm dł., zwężone
i zaostrzone na szczycie. Liście gałązkowe długie do 2 mm i wąskie. Gałązki po 5
w pęczku, zwykle 2–3 sterczące i 2–3 zwisające, zgięte. Gatunek pospolity, na torfowiskach przejściowych, na mokradłach.
Objęty ochroną częściową.
87
Wątrobowce
Biczyca trójwrębna – Bazzania trilobata
(L.) S. F. Gray.
Ciemnozielone darnie, do 20 cm wysokie
w mokrych siedliskach, w suchszych – do
2 cm wysokie. Gałązki 5–20 cm dł., do
6 mm szerokości, z brzusznej strony gałązek wyrastają biczowate gałązki, liczne
chwytniki. Liście gęsto, dachówkowato
ułożone (do 3 mm dł.), okrągławe, z trzema ząbkami na szczycie. Gatunek pospolity, objęty ochroną częściową.
Porostnica wielokształtna – Marchantia
polymorpha (L.) Steph.
Rośliny plechowate o widlastych rozgałęzieniach. Górna powierzchnia plechy skórzasta, ciemnozielona, z ciemniejszym żebrem. Plechy długie 4 –6 cm, szerokości do
2 cm. Widoczne podłużne pola z aparatem
szparkowym w centrum. Charakterystyczne koliste zbiorniczki z rozmnóżkami. Na
brzusznej stronie plechy gęste chwytniki
i trzy rzędy brzusznych łusek. Dwupienne.
Plemniostany tarczowate, płaskie, wcinane, wyniesione na trzoneczkach, plemnie
zagłębione w grzbietowej tkance. Rodniostany wyniesione na trzoneczkach z 8–9 ramionami, rodnie umieszczone od brzusznej strony. Występuje pospolicie na wilgotnych łąkach, torfowiskach, pogorzeliskach, wilgotnych
siedliskach lasów liściastych, przy potokach, w szklarniach.
88
Mchy
Widłoząb – Dicranum
Duże mchy naziemne unikające wapiennego podłoża, tworzą darnie. Wydłużone liście
(szydlaste), ok. 10 mm długości, 2 mm szerokości, sierpowato zgięte. W puszce wykształcona columella, ozębnia pojedyncza, przeważnie z 16 dwuramiennych zębów (podzielone
do połowy na dwa ramiona), zęby perystomu podłużnie żeberkowane.
Widłoząb miotlasty – Dicranum scoparium (L.) Hedw.
Gatunek mchu występującego na glebach kwaśnych i silnie kwaśnych; zwłaszcza w borach
iglastych i mieszanych, na wrzosowiskach, w suchych murawach. Luźne darnie, łodyżki
do 8 cm z chwytnikami (białawymi do brązowych). Liście przeważnie sierpowato zgięte,
lancetowate u nasady, zwężają się stopniowo w długi kończyk, ostro piłkowany. Żebro liścia piłkowane, na stronie grzbietowej z 4 lamellami. Brunatna puszka zakrzywiona, gładka,
wieczko z długim dzióbkiem. Gatunek podlegający częściowej ochronie gatunkowej.
Widłoząb kędzierzawy (falisty, wieloszczecinkowy) – Dicranum polysetum Sw. (= Dicranum undulatum Ehrh.)
Darnie luźne, żółtozielone, nieco błyszczące. Łodyżki długości 6–12 cm, pokryte chwytnikami (od brązowych do białawych na szczycie). Lancetowate liście odstają od łodyżki, wyraźnie poprzecznie faliste, kończyk ostro piłkowany. Cienkie,
gładkie żebro z lamellami nie dochodzi do końca liścia. Puszka z bruzdami, zgięta, wieczko z długim dzióbkiem, na jednej
łodyżce kilka sporogonów – lecz występują rzadko. Gatunek
chroniony częściowo.
89
Płonnik – Polytrichum
Łodygi pojedyncze, sztywne, wzniesione, z podziemnymi rozłogami, często z pilśnią chwytników w dole. Na łodygach pochwiasto-lancetowate liście, często grubo ząbkowane. Część
pochwiasta liścia (a) bez chlorofilu. Blaszka liścia od strony brzusznej z lamellami (b).
Żebro (c) dochodzi do szczytu lub wychodzi w postaci ząbkowanego kończyka. Skupienie
gametangiów dwupienne. Skupienia plemni otoczone większymi liśćmi perychecjalnymi
(d). Seta (e) z krążkowatą szyją (f), często odgraniczoną od puszki zarodniowej (g). Odpadające wieczko z dzióbkiem (h), charakterystyczny czepek z włosków (i) okrywa puszkę
w czasie dojrzewania zarodników. Perystom pojedynczy, zęby (k) perystomu zgięte, połączone epifragmą (l).
i
e
h
g
f
l
k
b
d
c
Płonnik pospolity – Polytrichum commune Hedw.
Duży, ciemnozielony, proste łodyżki do 40 cm wys.,
bez pilśni chwytników. Lancetowate liście z odlegle
piłkowanym brzegiem do 2 cm dł. i 1 mm szer., żebro
wystaje ząbkowanym kolcem, pochewkowate w dolnej
części. Komórki szczytowe lamelli z półksiężycowatą
bruzdą. Prosta, czterokanciasta puszka z krążkowatą
szyją, wieczko z długim dzióbkiem, perystom pojedynczy, zęby połączone epifragmą, seta czerwona do
12 cm, czepek złocistożółty. Liście perychecjalne zielone. Gatunek pospolity. Torfowiska niskie, przejściowe, lasy, łąki, wilgotne, kwaśne podłoże. Pod częściową ochroną.
a
90
Płonnik właściwy (cienki) – Polytrichum strictum Menzies
ex Brid.
Dość duży, zielononiebieskawy, proste łodyżki ( 5–30 cm)
z pilśnią chwytników na dole, tworzy gęste darnie. Sztywne
liście, do 6 mm dł., odstające ukośnie gdy są wilgotne (suche
przylegają), z pochwiastą nasadą, zwężające się lancetowato
do ostrego brunatnego kończyka na końcu żebra, całobrzegie.
Szczytowe komórki lamelli butelkowate (gruszkowate). Puszka czterokanciasta 3–4 mm dł., wieczko płaskie z krótkim
dzióbkiem, szyja krążkowana, brązowa seta do 8 cm dł., perystom pojedynczy, zagięte ząbki połączone epifragmą. Czepek
z żółtobrązowymi włoskami. Liście perychecjalne żółtopomarańczowe. Torfowiska wysokie i przejściowe. Gatunek pospolity, objęty ochroną częściową.
Płonnik włosisty – Polytrichum piliferum Hedw.
Średniej wielkości, 3–5 cm, luźne murawy, szarozielony
(srebrzystoszare włoski hyalinowe), bez pilśni chwytników.
Liście całobrzegie 4–6 mm dł., szeroka pochwiasta nasada,
wydłużone lancetowato, odstające, żebro wydłuża się w długi, szklisty kończyk. Szczytowe komórki lamelli gruszkowate. Charakterystyczne czerwone do brunatnych liście perychecjalne (otaczające plemniostany). Czworokątna puszka
(3 mm dł.) z przewężoną szyją, wieczko płaskie z krótkim
dzióbkiem, seta 3 cm dł., 64 zgięte zęby perystomu połączone
epifragmą, między zębami wieniec szczelinowych otworków.
Jasnobrązowy czepek sięga poniżej puszki. Gatunek pospolity. Kwaśne podłoże, suche, piaszczyste, nasłonecznione.
Płonnik jałowcowaty – Polytrichum juniperinum Hedw.
Niebieskozielone darnie, łodyżki do 10 cm z chwytnikami
u podstawy. Liście całobrzegie 1 cm dł., odstające, z kończykiem i pochwiastą nasadą. Żebro wystające kończykiem,
ząbkowane na grzbiecie. Szczytowe komórki lamelli większe,
gruszkowate, zgrubiałe przy szczycie. Liście perychecjalne
szerokie, białawe, żółte do pomarańczowych. Puszka czworokątna do 5 mm dł., wieczko płaskie z dzióbkiem, krążkowata
szyja. Seta brązowa do 6 cm dł., biało-brązowy, pilśniowaty
czepek. Perystom pojedynczy, ząbki połączone epifragmą.
Włoski czepka białawe. Gatunek pospolity. Suche słoneczne
miejsca, piaszczyste, kwaśne podłoże.
91
Złotowłos (płonnik) strojny – Polytrichastrum formosum
(Hedw.) G. L. Sm. (=Polytrichum formosum)
Duży mech, łodyżki do 15 cm dł. w dolnej części z chwytnikami, proste. Liście lancetowate, piłkowane, ostro zakończone, wilgotne odstające ku tyłowi, żebro wystające. Szczytowe
komórki lamelli takie same jak pozostałe. Zarodnia czterokanciasta okryta rdzawo brązowym czepkiem z delikatnych rdzawo brązowych włosków. Ozębnia z 64 zaokrąglonych w ‘U’
ząbków, po odpadnięciu stożkowato zaostrzonego wieczka
puszkę zamyka epifragma. Liście perychecjalne żółtokremowe. Gatunek pospolity, na kwaśnym podłożu.
Żurawiec falisty – Atrichum undulatum (Hedw.) P. Beauv.
(=Catharinea undulata)
Ciemnozielone darnie, łodyżki do 8 cm dł. Wydłużone listki do 1 cm dł., zaostrzone na szczycie, brzegiem piłkowane,
wyraźnie poprzecznie pofałdowane, z żebrem do szczytu. Na
brzusznej stronie 4–8 lamelli. Wydłużona, cylindryczna puszka do 4 mm dł., pochylona, perystom pojedynczy z 32 zębów, gładki czepek. Gatunek pospolity, liściaste lasy, wilgotne
łąki.
Gajnik lśniący – Hylocomium splendens (Hedw.)
Schimp.
Lśniące darnie z wyraźną warstwową budową
– łodygi (10–15 cm długości) podwójnie lub potrójnie pierzasto rozgałęzione, bez chwytników,
pokryte rozgałęzionymi parafiliami (drobnymi,
nitkowatymi nibylistkami). Liście łodygowe podłużnie jajowate, wklęsłe, 1–3 mm długości, do
1,5 mm szerokości, zwężone w ząbkowany, rynienkowaty i pogięty kończyk. Żebro liścia podwójne, często ząbkowane, dochodzi do 1/4 długości liścia. Sporogony rzadko – seta 3 cm dł.,
puszka 3 mm dł., zgięta, stożkowate wieczko
z grubym dzióbkiem, podwójny perystom. Gatunek naziemny, pospolity w lasach szpilkowych i na wrzosowiskach. Gatunek chroniony częściowo.
92
Piórosz pierzasty (grzebieniasty) – Ptilium crista-castrensis (Hedw.) De Not.
Luźne, żółtawozielone piórkowate darnie, łodyżki
10 cm dł., pierzasto rozgałęzione, bez chwytników.
Gałązki ok. 2 cm dł. ułożone w jednej płaszczyźnie, sierpowato zagięte. Szeroko jajowate u nasady, sierpowato zgięte liście łodygowe do 2,5 mm
dł., zwężają się w zgięty kończyk, do połowy piłkowane, podłużnie fałdowane. Podwójne, krótkie
żebro. Rzadko tworzą się zgięte, czerwone puszki
3,5 mm dł., na secie do 4 cm dł., ze stożkowatym
wieczkiem z tępym dzióbkiem. Gat. pospolity,
w lasach szpilkowych, objęty ochroną częściową.
Drabik drzewkowaty – Climacium dendroides
(Hedw.) Web. & Mohr.
Rośnie w luźnych skupieniach. Główne łodygi
plagiotropowe, z chwytnikami, płożą się pod ziemią. Wtórne łodyżki do 10 cm dł., rosną pionowo,
rozgałęziają się drzewkowato u góry, nierozgałęzione na dole. Języczkowate liście do 3 mm dł.,
gruboząbkowane, szczyt tępy lub zaokrąglony, pofałdowane podłużnie, widlaste żebro o nierównych
ramionach nie dochodzi do końca. Prosta, jajowata
puszka na czerwonej secie (do 4,5 cm dł.), stożkowate, czerwone wieczko. Podwójny perystom.
Występuje na obszarach podmokłych łąk oraz torfowiskach niskich, w szczególności w lasach olsowych. Gatunek objęty jest w Polsce częściową
ochroną
Mochwian (próchniczek) błotny – Aulacomnium palustre (Hedw.) Schwaegr.
Żółtozielone poduszkowate darnie, łodyżki do
15 cm dł., z brązowymi chwytnikami. Lancetowate liście do 4 mm dł. i 1 mm szerokości, górne
zaostrzone i ząbkowane, dolne zaokrąglone, wilgotne odstają, suche – stulone. Żebro zanika przed
szczytem liścia. Zarodnie występują rzadko. Puszka do 3 mm dł., zwiesza się, seta – 2,5 cm dł., perystom podwójny. Rozmnaża się przez rozmnóżki
tworzące się na szczytach nieulistnionych łodyżek. Gatunek pospolity. Torfowiska przejściowe,
podmokłe lasy i łąki. Objęty ochroną częściową.
93
Płaskomerzyk kędzierzawy (fałdowany) – Plagiomnium undulatum (Hedw.) T. Kop. (=Mnium
undulatum Hedw.)
Łodyżki do 10 cm z języczkowatymi liśćmi tworzą
zielone, luźne darnie, u dołu z rdzawymi chwytnikami. Liście języczkowate do 1 cm dł., i do 2 mm
szer., zaokrąglone, z kończykiem na szczycie, piłkowane, wyraźnie poprzecznie fałdowane, zbiegające. Szerokie u nasady żebro zwęża się dochodząc
do szczytu liścia. Puszka zarodni zielona, wydłużona, zwisająca na 3 cm czerwonawej secie. Perystom podwójny, stożkowate wieczko z długim
dzióbkiem. Wilgotne lasy. Gatunek pospolity.
Krótkosz wyblakły – Brachythecium albicans
(Hedw.) Schimp.
Bladozielona sucha, lśniąca darń, łodyżki do 8 mm
dł., płożące, rozgałęzione pierzasto, gałązki gęsto
ulistnione. Zakończone kończykiem liście łodygowe do 3 mm dł., przylegające, szerokie u nasady. Liście gałązkowe mniejsze. Pojedyncze żebro
kończy się powyżej połowy liścia. Puszka zgięta
ok. 2 mm dł., seta 2 cm dł, wieczko stożkowate,
podwójny perystom. Gatunek pospolity, miejsca
suche.
Szroniak (skalniczek) siwy – Niphotrichum canescens (Hedw.) Bednarek-Ochyra & Ochyra
(=Racomitrium canescens)
Szarozielone darnie (żółtozielone w stanie wilgotnym) z prostymi łodygami do 6 cm dł. wąsko lancetowate liście z szerszą nasadą przylegające (odgięte w stanie wilgotnym). Żebro kończy się przed
szczytem, który zwęża się w skąpo ząbkowany,
brodawkowaty włos. Prosta, eliptyczna, brązowa
puszka (2 mm dł.) podłużnie prążkowana, seta
zielonożółta (kilka cm dł.), czerwone, stożkowate
wieczko z czerwonym, prostym dzióbkiem, perystom pojedynczy, purpurowe zęby rozdzielone do
nasady. Gatunek pospolity. Suche piaski skały ubogie w wapń, kwaśne.
94
VIII. Rozpoznawanie wybranych gatunków paprotników
Widłaki
Rodzina widłakowate – Lycopodiaceae
Widłak jałowcowaty – Lycopodium annotinum L.
Trwała wieloletnia roślina, o długich, ciemnozielonych
płożących pędach nadziemnych, przytwierdzonych do
podłoża korzeniami przybyszowymi, z prosto wzniesionymi widlastymi gałązkami, do 20 cm dł. Łodygi pokryte
są skrętolegle, gęsto ustawionymi i odstającymi, równowąskolancetowatymi, drobno piłkowanymi liśćmi, zaa
kończonymi ostrym szczytem (a). Część wzniesionych
gałązek kończy się jednym bezszypułkowym, siedzącym
kłosem zarodnionośnym. Kłos zarodnionośny zbudowany jest z żółtawych, jajowatych, nierówno ząbkowanych,
o zaostrzonym wierzchołku liści zarodniowych (b). Na
górnej stronie liści zarodniowych umieszczone są nerkowatego kształtu zarodnie. Podobnie jak u innych widłakowatych cała roślina jest sporofitem, a bulwkowaty gametofit rozwinie się z zarodników wytworzonych w zarodniach. Roślina podlega całkowitej ochronie gatunkowej. Występuje w cienistych lasach
(często bagiennych).
b
b
Widłak goździsty – Lycopodium clavatum L.
Sporofit tego widłaka jest trwałą wieloletnią rośliną. Jasnozielone pędy nadziemne są długie, płożące się i dichotomicznie rozgałęzione, przyrastają do podłoża korzeniami przybyszowymi. Na łodydze umieszczone są gęsto
a
i skrętolegle, równowąskolancetowate, całobrzegie, do
1 mm szerokie liście, 3–5 mm dł., zakończone białym
włosem (a). Z płożącego pędu wyrastają do góry pędy
zarodnionośne, 5–18 cm dł., rozwidlające się na dwa lub
więcej szypułek zakończonych kłosami zarodnionośnymi.
Kłos zarodnionośny utworzony jest z jajowatych, łuskowatych liści zarodniowych (sporofili) wydłużonych w biały
włos (b). Na liściach zarodniowych, po ich górnej stronie
umieszczone są nerkowatego kształtu zarodnie. Wytworzone w zarodni zarodniki w swym rozwoju (po upływie
6–7 lat) utworzą bulwkowaty gametofit widłaka. Widłak goździsty, podobnie jak inne gatunki widłakowatych podlega ochronie gatunkowej roślin. Występuje w borach sosnowych.
95
Skrzypy
Rodzina skrzypowate – Equisetaceae
Skrzyp polny – Equisetum arvense L.
Sporofit skrzypu jest wieloletnią rośliną zarodnikową z podziemnymi kłączami. Pędy nadziemne
są dwupostaciowe. Wczesną wiosną pojawiają się
pędy zarodniowe, a nieco później pędy płonne.
Pęd zarodnionośny jest bezzieleniowy, nierozgałęziony, żółtawy, o wysokości 15–20 cm. W węzłach
łodygi wyrastają łuskowate, pochwiaste liście,
zrośnięte nasadmi, a u góry lejkowato rozszerzone, z 6–12 ząbkami zrośniętymi po 2–3 w tępe
łatki. Pęd zarodnionośny zakończony jest kłosem
z zarodniami, umieszczonymi na dolnej stronie
tarczowatych liści. Z wytworzonych w zarodniach
zarodników rozwijają się gametofity w postaci
blaszkowatych przedrośli. Po wysypaniu zarodników pędy te zasychają. Pędy płonne są zielone,
do 40 cm wysokie, gęsto okółkowo rozgałęzione. Łodygi główne z 6–19 wypukłymi żeberkami
i rozdętymi w górze pochwami liściowymi, o 6–
18 czarniawych ząbkach, z wąskim, białawym obrzeżeniem (a). Łodygi bocznych odgałęzień,
różnej długości, z 4–6 żeberkami i pochwami z trójkątnymi, zaostrzonymi ząbkami.
Pospolite rośliny, rosnące na polach uprawnych, ugorach i łąkach, rzadziej w lasach.
Skrzyp leśny – Equisetum sylvaticum L.
Podobnie jak u skrzypu polnego, występują dwua postaciowe pędy nadziemne: zarodniowe i płonne. Pęd zarodniowy najpierw jest bezzieleniowy,
bladobrązowy, nierozgałęziony, 15–30 cm dł.,
z dużymi dzwonkowatymi pochwami liściowymi, których ząbki zrastają się w 3–6 łat (a). Pęd
zakończony jest kłosem zarodniowym. Po dojb rzeniu zarodników pędy zielenieją i rozgałęziają
się (nie zasychają). Pędy płonne są jasnozielone,
30–60 cm wysokości, z 10–18 żeberkami i pochwami z ząbkami zrośniętymi w 2–4 szerokie
łaty (b). Z węzłów wyrastają liczne boczne gałązki, do 15 cm dł., łukowato zwisające i ponownie okółowo rozgałęzione na pędy III i IV rzędu.
Pochwy odgałęzień bocznych są lancetowate
i ostre. Występuje pospolicie w cienistych lasach
i zaroślach.
96
Paprocie
Rodzina wietlicowate – Woodsiaceae (Athyriaceae)
Wietlica samicza – Athyrium filix-femina (L.)
Roth
Okazała paproć z podziemnymi kłączami, o wysokości 0,4–1 m. Liście jasnozielone, delikatne,
o ogonku krótszym od blaszki, w dole okrytym
wąskolancetowatymi łuskami. Blaszki liściowe
podwójnie pierzaste. Odcinki pierwszego rzędu
równowąskolancetowate, odcinki drugiego rzędu
wąskopodługowate, zębate albo pierzastowrębne.
Na spodniej stronie liści obecne zarodnie skupione w kupki i przykryte zawijką. Zawijki wydłużone, a w dolnej części listków hakowato wygięte.
Brzeg zawijki wyraźnie orzęsiony. Cała roślina należy do pokolenia bezpłciowego, tj. sporofitu. Dopiero z zarodników wytworzonych w zarodniach
rozwiną się w sprzyjających warunkach niewielkie
blaszkowate przedrośla, z narządami rozmnażania
płciowego, będące gametofitami. Rośnie pospolicie, w wilgotnych lasach i zaroślach.
Rodzina orlicowate – Hypolepidaceae
Orlica pospolita – Pteridium aquilinum (L.)
Kuhn
Paproć o długim, czołgającym się, podziemnym
kłączu, zakończonym jednym liściem, bardzo dużych rozmiarów, 0,5–2 m dł., na długim grubym
ogonku. Na poprzecznym przekroju ogonka widoczna postać orła, stąd nazwa orlica. Blaszka
liściowa skórzasta, w zarysie trójkątna, lub jajowatotrójkątna, 3-krotnie pierzasta. Dolne odcinki
blaszki, pierwszego rzędu, prawie naprzeciwległe.
Odcinki ostatniego rzędu równowąskolancetowate,
tępe, całobrzegie o zawiniętym brzegu. Zawinięty
brzeg pokrywa równowąskie kupki zarodni, okryte delikatną, szczątkową zawijką. Cała roślina jest
sporofitem. Zarodniki wytworzone w zarodniach,
kiełkują w plechowate przedrośla będące gametofitem. Sporofit rozmnaża się też przez kłącza. Orlicę
uważa się za roślinę trującą (również dla bydła i koni).Pospolita paproć w suchych średnio
wilgotnych lasach, a zwłaszcza w borach sosnowych.
97
IX. Rozpoznawanie drzew, krzewów i krzewinek
Rodzina sosnowate – Pinaceae
Jodła pospolita (jodła biała) – Abies
alba Mill. (A. pectinata (Lam.) DC.)
Zimozielone, wysokie drzewo osiągające do 50(60) m wys.; starsze z charakterystycznym wierzchołkiem (bocianim
gniazdem, które powstaje w wyniku zahamowania wzrostu). Kora na pniu długo
gładka, popielatoszara, z kropelkami żywicy. Pędy za młodu krótko owłosione,
szare lub jasnobrązowe. Pączki na szczycie zaokrąglone, brązowe. Igły spłaszczone, do 3 cm dł., błyszczące, ciemnozielone, od spodu z dwoma, białymi pasmami nalotu woskowego, na szczycie zaokrąglone
lub lekko wcięte, układają się na płasko w jednej płaszczyźnie; blizny liściowe w zarysie
owalne. Szyszki duże do 17 cm dł., stojące pionowo na pędzie, wyrastają z boku pędów, łuski
wspierające nieco dłuższe od nasiennych, wywinięte; po dojrzeniu szyszki rozpadają się, na
drzewie pozostaje jedynie trzpień. Naturalne stanowiska jodły pospolitej występują jedynie
na południu Polski. Preferuje gleby głębokie, żyzne i świeże, tworząc czyste drzewostany
(jedliny) lub wspólnie z dębem, świerkiem lub bukiem.
Świerk pospolity – Picea abies (L.) H.
Karst. (P. excelsa Link)
Zimozielone, wysokie drzewo do 50 m
wys. o łuskowatej korze. Pędy brązowe
rzadziej czerwonawe, nagie lub słabo
owłosione. Pączki łuskowate, brązowe.
Igły ostro zakończone, kwadratowe lub
rombowate na przekroju, do 2,5 cm dł.,
ciemnozielone, błyszczące na całej powierzchni, na starszych pędach nastroszone i łukowato wygięte; blizny liściowe prostokątne, odstające. Szyszki duże
do 15–20 cm dł., wyrastają na końcach
pędów, młode sterczące, potem w dół
zwisające, na szczycie lekko zaostrzone, brązowe, po dojrzeniu opadają na ziemię. W Polsce naturalnie występuje na południu
i w północno-wschodniej części (niżowe i górskie bory świerkowe), na glebach świeżych
gliniasto-piaszczystych. Preferuje stanowiska chłodne.
98
Modrzew europejski (pospolity) – Larix decidua Mill. (L. europaea DC.)
Drzewo do 40 m wys., o stożkowatej,
dość wąskiej, niekiedy powyginanej
koronie i łukowato wygiętym odziomku. Kora głęboko spękana, dość gruba.
Pędy zróżnicowane na długo- i krótkopędy, roczne długopędy żółtobrązowe.
Igły opadające na zimę, jasnozielone,
miękkie, delikatne, na długopędach
osadzone skrętolegle, na krótkopędach
po kilkadziesiąt, ściśle osadzone wokół
pączka, jesienią przebarwiają się na żółto, do 3 cm dł. Szyszki zmienne, zazwyczaj podłużniejajowate, do 6 cm dł., pozostają na drzewie przez wiele lat; łuski
na szczycie zaokrąglone lub lekko wykrojone, proste lub lekko odgięte, łuski
wspierające zazwyczaj lekko wystające.
W Polsce naturalnie występuje tylko w
Tatrach, na pozostałym obszarze sadzony. Gatunek wybitnie światłolubny.
Sosna zwyczajna – Pinus sylvestris L.
Zimozielone drzewo do 30(40) m wys.
Kora na młodych pniach i gałęziach
cienka, łuszcząca się, żółtobrązowa do
ceglastobrązowej, z czasem od dołu
ciemnieje i robi się głębiej spękana. Igły
osadzone po 2 na krótkopędach, szarozielone, z woskowym nalotem, 3–8 cm
dł., podłużnie skręcone. Szyszki małe do
7 cm dł., zmienne, często asymetryczne,
jajowate w zarysie, łuski sztywne, wąskie, tarczki szare, matowe z prostym
lub haczykowato wygiętym szczytem.
Najpospolitszy gatunek iglasty w kraju.
Tworzy zbiorowiska borów sosnowych
na różnych glebach, od bardzo ubogich
i suchych piasków do gleb torfowych
(bory suche, świeże, wilgotne i bagienne).
99
Rodzina cyprysowate – Cupressaceae
Jałowiec pospolity – Juniperus communis L.
Zimozielony, dwupienny krzew lub niskie drzewo
(do 14 m wys.) o bardzo zmiennym pokroju. Igły po 3
w okółku, sztywne, ostro zakończone, do 1,5 cm dł.,
z wyraźnymi paskami nalotu woskowego na górnej
stronie, wklęsłe, od spodu z wyraźnym kilem. Owoce – małe, kuliste szyszkojagody (do 9 mm śr.), za
młodu zielone, w 2–3 roku zmieniają barwę na granatową. Gatunek pospolity na suchych i jałowych
glebach, preferuje miejsca nasłonecznione. Częsty
składnik w widnych borach sosnowych, jak również
na piaszczystych i słonecznych nieużytkach.
Rodzina brzozowate – Betulaceae
Rodzaj brzoza – Betula
Kwiaty zebrane w kotkowate kwiatostany; męskie po 2–3, zawiązują się na szczytach lub
bokach pędów jesienią poprzedniego roku, żeńskie rozwijają się wraz z liśćmi wiosną na
krótkopędach.
Brzoza brodawkowata – Betula pendula Roth (B.
verrucosa Ehrh.)
Drzewo do 30 m wysokości o parasolowatym pokroju,
dzięki zwisającym długim gałązkom. Kora na młodszych pędach cienka, brązowa, naga i szorstka oraz
pokryta charakterystycznymi brodawkami, z czasem
biała, łuszcząca się okrężnie, od podstawy starych
pni gruba, spękana i czerniejąca. Liście 3–7 cm dł.,
w zarysie trójkątne lub rombowe z klinowatą nasadą
i brzegu podwójnie piłkowanym, nagie, niekiedy lekko szorstkie; odroślowe u nasady sercowate i omszone; młode liście nieco lepkie. Gatunek pionierski
o małych wymaganiach siedliskowych – gleby suche
i piaszczyste, często spotykana w borach sosnowych,
mieszanych, dąbrowach acydofilnych oraz na nieużytkach wraz z osiką i sosną pospolitą.
100
Brzoza omszona – Betula pubescens Ehrh.
Drzewo o podobnym pokroju do b. brodawkowatej, jedynie
z gęstszą koroną i mniej zwisłymi gałęziami. Kora w odróżnieniu do poprzedniego gatunku szarawobiała, nieczerniejąca
w dole pnia. Młode pędy miękko owłosione, bez brodawek.
Liście zazwyczaj jajowate (niekiedy rombowate) z sercowatą
lub zaokrągloną nasadą i zaostrzonym szczycie, oraz brzegu piłkowanym, do 8 cm dł., wraz z ogonkami za młodu lekko owłosione, z czasem łysiejące. Po spodniej stronie blaszki liściowej,
w kątach nerwów widoczne kępki włosków. Gatunek rzadszy
od poprzedniego, preferuje gleby zasobne w próchnicę, głównie
bagna i torfowiska (brzezina bagienna Betuletum pubescentis).
Rodzaj olsza – Alnus
Pączki na trzoneczkach, męskie kotkowate do kilku cm długie, żeńskie szyszeczkowate do
kilku mm dł., zawiązują się latem w roku poprzednim; wegetatywne okryte 2–3 łuskami.
Owoce – drobne orzeszki zebrane w zdrewniałe szyszeczkowate owocostany, które pozostają na drzewie do wiosny roku następnego.
Olsza (olcha) czarna – Alnus glutinosa (L.) Gaertn.
Drzewo do 30 m wys., o luźnej i wydłużonej koronie. Kora pnia
spękana, czarna. Młode liście i pędy lepkie. Liście szeroko, odwrotnie jajowate z charakterystycznie wciętym lub zaokrąglonym szczytem i szeroko klinowatą nasadą, brzegiem podwójnie
piłkowane, obustronnie zielone, od spodu z kępkami włosków
w kątach nerwów. Gatunek pospolity na niżu. Preferuje gleby
o dużej wilgotności, typowy dla olszyn, łęgów i olsów. Nie
znosi długotrwałego zalania szyi korzeniowej. Drewno po ścięciu zmienia kolor na pomarańczowy lub czerwony, w wyniku
utleniania zawartych w nim związków żelaza.
Olsza (olcha) szara – Alnus incana (L.)
Moench
Drzewo lub wielopniowy krzew do 20 m
wys., o gładkiej i popielatoszarej korze.
Pędy i pączki szaro omszone. Pączki
i szyszki na bardzo krótkich trzoneczkach
(prawie siedzące). Liście w zarysie jajowate o zaostrzonym szczycie i wcinanopiłkowanym brzegu oraz spodzie szarym
i lekko omszone (za młodu całe liście są
owłosione). Gatunek częsty w górach,
na niżu naturalnie głównie wzdłuż rzek,
gdzie woda zanosi nasiona. Daje mieszańce z olszą czarną (A. xpubescens).
101
Rodzina leszczynowate – Corylaceae
Leszczyna pospolita – Corylus avellana L.
Wielopniowy krzew do 5(7) m wys. Młode pędy
i ogonki liściowe gruczołowato owłosione. Liście
duże, do 13 cm dł., odwrotnie jajowate, o sercowatej nasadzie i zaostrzonym szczycie, brzegiem
lekko wrębnie piłkowane, obustronnie miękko
owłosione. Kwiaty męskie zebrane w kotkowate
kwiatostany zawiązują się latem w roku poprzednim, żeńskie rozwijają się z pąków mieszanych;
podczas kwitnienia na zewnątrz wystają z nich jedynie znamiona słupków. Okres kwitnienia znacznie wyprzedza rozwój liści – w korzystnych warunkach pogodowych rozpoczyna się już w lutym.
Owoce typu orzech ukryte w listkowatych okrywach, osadzone po 1–3 do 5. Gatunek pospolity,
typowy składnik podszytu lasów grądowych, występuje również w borach mieszanych i zaroślach
kserotermicznych.
Grab pospolity – Carpinus betulus L.
Drzewo do 20–30 m wys. o krótkim i pofalowanym na przekroju pniu. Kora gładka, popielatoszara z jaśniejszymi smugami. Pędy nagie rozgałęziające się w jednej płaszczyźnie. Pączki przylegające do gałązek, zaostrzone, długie, okryte wieloma,
dachówkowato zachodzącymi na siebie łuskami.
Liście z błoniastymi, szybko odpadającymi przylistkami, nagie za wyjątkiem kątów nerwów i nerwów po spodniej stronie, w zarysie eliptyczne do
wąskojajowatych, długości do 10 cm, o zaokrąglonej lub lekko sercowatej nasadzie i zaostrzonym
szczycie oraz brzegu podwójnie piłkowanym.
Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w kotkowate
kłosy, męskie rozwijają się z pączków bocznych
(wyraźnie większych), żeńskie z pączków szczytowych. Kwitnienie wraz z rozwojem liści, IV–V.
Owocem jest mały żebrowany orzech otoczony
trójklapową, liściastą okrywą. Gatunek pospolity
na niżu i w niższych położeniach górskich. Typowy składnik drzewostanów lasów grądowych.
102
Rodzina bukowate – Fagaceae
Buk pospolity – Fagus sylvatica L.
Masywne drzewo osiągające wys. 30–50 m o gładkiej, popielatoszarej korze. Pędy nagie rozgałęziające się w jednej płaszczyźnie, roczne wyraźnie
zygzakowate. Pąki długie, wrzecionowate, ostro
zakończone, wielołuskowe, odstające od pędów.
Liście z szybko odpadającymi, błoniastymi przylistkami, 5–10 cm długie, w zarysie eliptyczne,
rzadziej jajowate, o brzegu falistym, za młodu
wraz z ogonkiem jedwabisto owłosione i orzęsione, u starszych orzęsienie pozostaje jedynie na
brzegu blaszki i w kątach nerwów. Siewka buka posiada charakterystyczne, duże, nerkowate liścienie
oraz pierwszą parę liści ustawioną naprzeciwlegle
(przy pozostałych ustawionych skrętolegle). Owocem są trójgraniaste orzeszki ukryte w pękajacej po
dojrzeniu zdrewniałej okrywie
Rodzaj dąb – Quercus
Pączki skupione po kilka na szczycie pędów, okryte wieloma dachówkowato zachodzącymi
na siebie łuskami. Kwiaty męskie zebrane w luźne, kłosokształtne kwiatostany, żeńskie
jedno- lub kilkukwiatowe, wyrastają w kątach liści na rozwijających się gałązkach. Owoce
typu orzech (żołądź), osadzone w pokrytych wieloma łuskami miseczkach, dojrzewają od
IX do X.
Dąb szypułkowy – Quercus robur L. (Q. pedunculata Ehrh.)
Masywne drzewo o szerokiej, luźnej koronie z grubymi konarami, dorastające do 20–30(50) m. Pień gruby (do 3 m średnicy), krótki o głęboko spękanej, szarej korze. Pędy roczne
szare do szarobrązowych, nagie, kanciaste. Pączki o łuskach
brązowych z czarnym obrzeżeniem, lekko, czterokanciaste,
zaokrąglone na szczycie. Liście pierzastoklapowane, skórzaste, zazwyczaj obustronnie nagie (niekiedy od spodu lekko
owłosione), dł. 5–10(15) cm, o zaokrąglonych brzegach; nasada blaszki uszkowata lub sercowata; ogonki krótkie do 1 cm.
dł. owoce osadzone pojedynczo lub po kilka na długiej szypule (5–12 cm), podłużne do 3,5 cm dł., młode z wyraźnymi,
podłużnymi prążkami. Gatunek pospolity na niżu, o dużych
wymaganiach glebowych – gleby żyzne i świeże, dobrze znosi
okresowe zalanie. Występuje w domieszce w lasach łęgowych i grądowych, wraz z dębem
bezszypułkowym Q. petraea tworzy dąbrowy. Gatunek bardzo podobny do Q. petraea, który posiada liście na długich (do 2,5 cm dł.) ogonkach, o klinowatej nasadzie, oraz siedzące
żołędzie pozbawione prążków.
103
Dąb czerwony – Quercus rubra L. (Q. borealis
F.Michx.)
Drzewo do 25 m wys. o szerokiej koronie. Kora pędów gładka, popielata. Pączki zazwyczaj ostro zakończone. Liście duże, do 25 cm dł., pierzastoklapowane, o brzegu ościstoząbkowanym, obustronnie
nagie z wyjątkiem kątów nerwów po spodniej stronie. Żołędzie owalne ze spłaszczoną podstawą, osadzone w płytkiej miseczce. Gatunek o mniejszych
wymaganiach glebowych i szybciej rosnący w stosunku do poprzedniego. Jedno z częstszych drzew
obcego pochodzenia, często sadzone w lasach, ze
względu na szybki wzrost i małe wymagania siedliskowe. Uznany w Polsce za gatunek inwazyjny
– jego duże i skórzaste liście uniemożliwiają rozwój gatunkom runa.
Rodzina wierzbowate – Salicaceae
Rodzaj topola – Populus
Drzewa dwupienne, wiatropylne; liście pojedyncze; kwiatostany kotkowate, zwykle pojawiają się przed liśćmi; kwiaty z przysadką; owoc – torebka otwierająca się dwiema klapami;
nasiona z licznymi włoskami
Topola biała (białodrzew) – Populus alba L.
Drzewo wysokości do 40 m o zaokrąglonej koronie
i z licznymi odrostami korzeniowymi. Za młodu pędy,
pączki i liście pokryte białym kutnerem. Liście różne:
długopędowe i odroślowe duże, 3–5 klapowe, od spodu
pokryte trwale kutnerem, z wierzchu z czasem „łysiejące”, ciemnozielone i błyszczące; krótkopędowe mniejsze, eliptycznojajowate o brzegu falistoząbkowanym,
szybko „łysiejące”. Kwiaty rozwijają się przed liśćmi
(koniec III do połowy IV). Siedlisko: tereny nadrzeczne,
lasy łęgowe, łęgi topolowo-wierzbowe Salici-Populetum.
Gatunek tolerancyjny w stosunku do siedliska, gleby od
wilgotnych i kwaśnych po suche.
Tworzy mieszańce z Populus tremula – Populus xanescens (Aiton) Sm. – topola szara o cechach pośrednich.
104
Topola osika (osina, trzepocina) – Populus tremula L.
Gatunek zazwyczaj niższy od topoli białej, maksymalnie do 35 m wys., z głębokim systemem korzeniowym
dającym liczne odrosty. Kora za młodu gładka oliwkowozielona, z czasem szara, dość płytko, podłużnie spękana. Gałązki z licznymi krótkopędami, nagie, błyszczące,
brunatne. Pączki stożkowate, ostro zakończone, lśniące,
ciemnobrunatne, lepkie (zwłaszcza wisoną). Liście szybko „łysiejące”, różne: na krótkopędach w zarysie okrągławe, brzegiem karbowanopiłkowane, z długimi, silnie
bocznie spłaszczonymi i wiotkimi ogonkami (dzięki
temu na wietrze liście silnie trzepocą – stąd nazwa gatunku); długopędowe i odroślowe w zarysie jajowate
z sercowatą nasadą i zaostrzonym wierzchołkiem oraz
gęstopiłkowanym brzegiem, niekiedy słabo owłosione,
z krótszym ogonkiem; młode liście czerwonawo zabarwione; jesienią przybierają barwę od żółtej do czerwonej i fioletowej. Kwiaty rozwijają się przed liśćmi już
w marcu – najwcześniej ze wszystkich topól. Podobnie
jak topola biała jest gatunkiem bardzo tolerancyjnym
w stosunku do siedliska, wybitnie światłolubny: gatunek
pionierski szybko zasiedlający odsłonięte tereny (skraje lasów, polany, odłogi, często wraz
z brzozą brodawkowatą).
Rodzaj wierzba – Salix
Rośliny dwupienne, owadopylne; liście pojedyncze, często z przylistkami; kwiatostany kotkowate, zwykle pojawiają się przed liśćmi; owoc – torebka otwierająca się dwoma klapami;
nasiona z licznymi włoskami; pączki okryte jedną łuską.
Wierzba biała – Salix alba L.
Drzewo do 30 m wys., o zaokrąglonej, szerokiej koronie.
Młode pędy jedwabisto, miękko owłosione z czasem łysiejące, barwy żółtawej do oliwkowo brązowej, niekiedy
pomarańczowe lub czerwone, cienkie i wiotkie. Pączki
małe, jajowate, jednostronnie płaskie, ściśle przylegające do pędu, owłosione za młodu. Liście początkowo
obustronnie silnie jedwabiście owłosione (białe), z czasem górna strona blaszki łysiejąca, w zarysie lancetowate, do 10(12) cm dł., obustronnie ostro zakończone, brzegiem drobno piłkowane z gruczołkami. Kwiaty rozwijają
się wraz z liśćmi od IV do V. Gatunek pospolity w całej
Polsce, głównie na glebach wilgotnych, wzdłuż cieków
i zbiorników wodnych (m.in. łęgi topolowo-wierzbowe).
Daje mieszańce z S. fragilis = S. xrubens Schrank.
105
Wierzba krucha – Salix fragilis L.
Drzewo zbliżone wyglądem do S. alba. Pędy nagie,
błyszczące, barwy oliwkowej, łatwo odłamujące się
w rozgałęzieniach (kruche – stąd nazwa gatunku). Liście nagie, błyszczące, ciemnozielone z góry, spodem
sinawe, lancetowate, brzegiem piłkowane, dłuższe
niż u gat. poprzedniego (do 15 cm) i o wyciągniętym szczycie. Gatunek częsty w łęgach nadrzecznych
i wzdłuż mniejszych cieków.
Do niedawna, wraz z S. alba, sadzona wzdłuż dróg
i zagród (jako kołki ogrodzeniowe). Ogławiane z licznych konarów odroślowych przybierały charakterystyczny kulisty pokrój, stąd nazwa wierzba głowiasta.
Wierzba iwa – Salix caprea L.
Wysoki krzew lub małe drzewo do
10(12) m wys. Pędy za młodu krótko,
gęsto owłosione, z czasem łysiejące,
oliwkowozielone, niekiedy czerwonawe, grube z odstającymi w bok
bliznami liściowymi. Liście o bardzo
zmiennym kształcie i wielkości, do
10(12) cm dł., w zarysie szerokoeliptyczne lub eliptyczne, o karbowanopiłkowanym (rzadko całym)
brzegu, młode jednolicie owłosione,
starsze jedynie od spodu pokryte gęstym kutnerem, lekko pomarszczone
i z wypukłymi od spodu nerwami,
niekiedy z przylistkami. Najwcześniej
kwitnący (III–IV – przed rozwojem liści) i najczęściej spotykany, rodzimy
gatunek wierzby. Rośnie pojedynczo
w zbiorowiskach różnego typu (zręby,
zarośla, podszycia lasów), zazwyczaj
na glebach żyznych i wilgotnych.
106
Wierzba szara (łoza) – Salix cinerea L.
Gęsty, półkolisty krzew do 2(3) m wys., rozrastający się na boki poprzez
ścielące i ukorzeniające się gałęzie. Pędy z podłużnymi, wąskimi listewkami (widoczne dopiero po zdarciu kory). Roczne pędy krótko owłosione, potem łysiejące. Liście w zarysie eliptyczne, najszersze na szczycie
do 9 cm dł., młode na całej powierzchni, starsze jedynie od spodu biało- lub szaro-, filcowato owłosione, z wierzchu pomarszczone, niekiedy
z przylistkami. Okres kwitnienia od końca III do początku V. Wierzba
szara wraz z podobną do niej wierzbą uszatą Salix aurita, o liściach: nieco mniejszych do 5–6 cm dł., na szczycie z charakterystycznie odgiętym
końcem, niepomarszczonych i z uszkowatymi przylistkami, na terenach podmokłych i bagnistych tworzy zwarte zarośla łozowe.
Rodzina wiązowate – Ulmaceae
Wiąz górski (w. szorstki, brzost) – Ulmus
glabra Huds. (U. montana With., U. scabra
Mill.)
Drzewo do 40 m wys., niedające odrostów korzeniowych. Pędy rozgałęziające się w jednej
płaszczyźnie, owłosione, dość grube i sztywne,
Pączki wegetatywne lekko zaostrzone, ciemne – prawie czarne, kwiatowe zaokrąglone
i spłaszczone. Liście duże do 16 cm dł., grube,
matowe, z góry szorstko, a z dołu miękko owłob
sione; blaszka w zarysie odwrotniejajowata,
o słabo asymetrycznej nasadzie i zaostrzonym
szczycie, brzegiem podwójnie piłkowana, często na szczycie trójklapowa. Kwiaty zebrane
w pęczki, czerwono orzęsione, rozwijają się
przed liśćmi. Owoce – małe orzeszki położone
a
centralnie w otaczającym go zielonym skrzydełku, osadzone na b. krótkich szypułkach – prawie siedzące (a), opadają po kilku tygodniach
od kwitnienia (V). Gatunek pospolity na niżu i w górach, występuje w żyznych lasach liściastych – łęgi, grądy, buczyny.
Gatunek tworzy mieszańce z podobnym do niego wiązem szypułkowym Ulmus laevis,
który posiada liście o wyraźnie asymetrycznej nasadzie, bez klap bocznych na szczycie
i z połyskiem na górnej stronie blaszki, oraz kwiaty o białych znamionach i owoce małe do
1,5 cm, na długich i cienkich szypułkach, orzęsione i owłosione (b).
107
Rodzina różowate – Rosaceae
Głóg jednoszyjkowy – Crataegus monogyna Jacq.
Krzew lub małe drzewo do 12 m wys. Pędy z cierniami,
zróżnicowane na długo- i krótkopędy, za młodu szorstko owłosione, starsze nagie, barwy czerwonobrązowej.
Pączki małe kuliste. Liście z całobrzegimi przylistkami,
pierzasto dzielne lub sieczne, o klinowatej nasadzie,
całobrzegie lub tylko na szczycie skąpo piłkowane, jaśniejsze od spodu – często sinawe. Kwiaty białe z jedną, rzadziej dwiema szyjkami słupka. Owoce czerwone,
kuliste z jednym, rzadziej dwoma orzeszkami. Pospolity
na niżu i pogórzu; mało wymagający, występuje na terenach otwartych, w zaroślach oraz świetlistych lasach
liściastych i mieszanych.
Czeremcha pospolita – Prunus padus L. (Padus avium
Mill.)
Wysoki krzew lub drzewo do 15 m wys., często z odrostami korzeniowymi, o wąskiej i gęstej koronie z przewieszającymi się gałązkami. Kora na pniu długo gładka,
ciemna – prawie czarna. Pędy o specyficznym ostrym
zapachu (szczególnie po przecięciu lub roztarciu), czerwonobrązowe z jasnymi i dużymi przetchlinkami. Pączki
dość duże, ciemnobrunatne, jajowate, ostro zakończone,
początkowo owłosione, potem łysiejące. Liście jajowato
eliptyczne do 15 cm dł.; nagie, jedynie od spodu, wzdłuż
nerwu głównego z kępkami włosków, brzeg blaszki ostro piłkowany, końce nerwów nie dochodzą do brzegu
blaszki; ogonek często z 1–3 gruczołkami. Kwiaty białe,
o nieprzyjemnej ostrej woni, zebrane w długie, groniaste
kwiatostany, początkowo sterczące do góry, z czasem
w dół opadające; kwitnienie niedługo po rozwoju liści
(V). Owoce – małe, czarne pestkowce, cierpkie w smaku; pestka o rzeźbionej powierzchni. Gatunek pospolity
na niżu, nad zbiornikami wodnymi, w wilgotnych lasach (grądy, łęgi, olsy) oraz w mokrych
miejscach.
108
Czeremcha późna (cz. amerykańska) – Prunus serotina Ehrh. (Padus serotina (Ehrh.) Borkh.)
Drzewo do 40 m wys. w ojczyźnie (Am. Płn.), w Polsce do 30 m lub krzew o luźnej koronie. Kora początkowo gładka, na starszych pniach tarczkowato spękana. Pędy nagie, ciemnobordowe, cienkie, zwisające,
o ostrej korzennej woni po roztarciu. Pączki małe,
bordowe, niekiedy dwukolorowe, spłaszczone. Liście
do 15 cm dł., skórzaste, błyszczące, o jaśniejszym spodzie, często z owłosieniem wzdłuż nerwu głównego,
w zarysie eliptyczne, z zaostrzonym szczytem i brzegiem karbowano-piłkowanym; ogonek z gruczołkami.
Kwiaty drobne zebrane zazwyczaj w wyprostowanych
gronach. Owoce – czarne pestkowce o słodkim miąższu i gładkiej pestce. Gatunek o małych wymaganiach
siedliskowych, dawniej sadzony w lasach, zdziczały
i ekspansywny – gatunek inwazyjny.
Malina właściwa – Rubus idaeus L.
Niewielki krzew do 2 m wys. Pędy
owłosione, w górze często z woskowym nalotem, w dole z licznymi delikatnymi kolcami. Liście nieparzystopierzastozłożone z 3–5 listków;
boczne listki prawie siedzące, szczytowy ogonkowy, o bardzo zmiennym
kształcie – szczytowy często trójklapowy, dolne niekiedy podzielone, od
spodu blaszka biało- lub szarobiało
filcowato owłosiona; od spodu nerwy
oraz spodnia strona ogonków liściowych pokryte haczykowato zagiętymi
kolcami. Kwiaty białe, drobne, zwisające na długich szypułkach, działki kielicha dłuższe od korony. Owoc
złożony wielopestkowcowy, barwy czerwonej, rzadziej żółtawej. Gatunek pospolity w Polsce, zazwyczaj tworzy zwarte zarośla w lasach liściastych i mieszanych; preferuje gleby
świeże, żyzne i próchniczne. Owocowanie odbywa się na pędach w drugim roku wegetacji,
po wydaniu owoców pędy te zamierają.
109
Rodzina agrestowate – Grossulariaceae
Porzeczka czarna – Ribes nigrum L.
Krzew do 2 m wys. o silnym zapachu liści
i drewna. Pędy nagie o szarym lub brązowym
zabarwieniu. Pączki jajowate lub owalne, czerwono nabiegłe, boczne odstające, łuski na brzegu orzęsione. Liście trzy do pięcioklapowe,
brzegiem karbowanopiłkowane, górna strona
blaszki naga, dolna pokryta żółtymi gruczołkami. Kwiaty małe, zebrane w groniaste kwiatostany, płatki korony mniejsze od działek kielicha. Owoc typu jagoda, czarnej barwy, z zachowanymi działkami kielicha. Gatunek występuje
w Polsce na całym niżu; preferuje gleby wilgotne, żyzne i kwaśne, gatunek typowy dla olsów
Ribeso nigri-Alnetum. Posiada wiele odmian
uprawnych. Gatunek pod częściową ochroną.
Rodzina bobowate (motylkowate) – Fabaceae (Papilionaceae)
Robinia biała (r. akacjowa) – Robinia pseudoacacia L.
Drzewo do 25 m wys. z licznymi odrostami korzeniowymi. Kora początkowo na pędach gładka i brązowa, na pniach ciemna i głęboko spękana. Pędy kanciaste, młode niekiedy owłosione,
starsze nagie, z cierniami typu przylistkowego.
Pączki ukryte w bliznach liściowych. Liście
nieparzysto-pierzastozłożone z 7 do 21 listków;
listki dł. od 3 do 6 cm, w zarysie eliptyczne do jajowatych, całobrzegie, na szczycie lekko wycięte, z kończykiem. Kwiaty barwy białej, z żółtą
plamką na żagielku, o silnym przyjemnym zapachu, zebrane w długie (do 20 cm), groniaste
kwiatostany; okres kwitnienia zaraz po rozwoju liści V–VI (niekiedy powtarza kwitnienie).
Owoce – ciemne (zimą czarne), gładkie strąki,
do 10 cm dł. Gatunek tolerancyjny w stosunku do siedliska, nie lubi jedynie gleb mokrych
i zwięzłych. Pochodzi z Ameryki Płn., w Polsce
sadzona w alejach, jako gatunek glebochronny, miododajny i do rekultywacji hałd kopalnianych. Gatunek wykazuje znaczną inwazyjność, z uwagi na liczne odrosty korzeniowe
trudny do wytępienia – w Polsce uznany za gatunek inwazyjny.
110
Rodzina lipowate – Tiliaceae
Rodzaj lipa –Tilia
Wysokie i długowieczne drzewa, dające często liczne odrosty przy szyi korzeniowej, o
liściach zazwyczaj asymetrycznych. Pączki okryte 3 łuskami, smaczne ( kleiste). Kwiaty
obupłciowe, 5-krotne, miododajne, aromatyczne, barwy żółtawej. Owoce typu orzeszek,
zebrane po kilka, ze skrzydełkiem (podsadką) u nasady.
Lipa szerokolistna – Tilia platyphyllos Scop.
Drzewo do 40 m wys. o zaokrąglonej, niekiedy szerokiej koronie. Pędy zielone lub czerwono nabiegłe, za młodu zwykle owłosione. Pączki jajowate, lekko asymetryczne, z dolną łuską zazwyczaj sięgającą do połowy wysokości pączka.
Liście duże do 15 cm dł., w zarysie okrągłe, z nasadą asymetrycznie sercowatą i zaostrzonym szczytem, brzegiem ościsto piłkowane, w różnym stopniu, obustronnie owłosione
(a). Kwiaty po 1–6 w kwiatostanach, wcześnie zakwitające
(VI). Owoce kuliste, do 8–10 mm śr. z 5 podłużnymi żebrami, gęsto, kutnerowato owłosione (b). Naturalnie występuje jedynie na południu kraju i w górach do 900 m n.p.m.,
zazwyczaj w grądach zboczowych. Przez Polskę przebiega
północna granica zasięgu lipy szerokolistnej.
a
Lipa drobnolistna – Tilia cordata Mill.
Drzewo do 30(35) m wys. Pędy zazwyczaj nagie, oliwkowobrązowe, błyszczące. Pączki
podobnej barwy jak pędy, z dolną łuską sięgającą powyżej połowy pączka. Liście mniejsze
do 9 cm dł., sercowate, z zaostrzonym szczytem i piłkowanym brzegiem oraz kępkami
rudych włosków jedynie w kątach nerwów po spodniej stronie liści (c). Kwiaty drobniejsze
niżu u lipy szerokolistnej i aromatyczniejsze. Owoce małe do 8 mm śr., bez żeberek (d).
Gatunek częsty na niżu w lasach grądowych, o mniejszych wymaganiach siedliskowych.
d
b
c
111
Rodzina klonowate – Aceraceae
Rodzaj klon – Acer
Pączki naprzeciwległe, okryte wieloma łuskami, zazwyczaj osadzone po 3 na szczycie pędów (jeden większy i 2 mniejsze). Owoce typu rozłupnia, rozpadające się po dojrzeniu na
dwie oskrzydlone niełupki (skrzydlaki – potocznie zwane „noskami’).
Klon pospolity – Acer platanoides L.
Drzewo do 30 m wys. o kulistej koronie, zazwyczaj krótkim
i niekiedy skręconym spiralnie pniu. Kora płytko spękana,
ciemnoszara, często z zielonym nalotem glonów. Pędy oliwkowozielone lub brunatnoczerwone, nagie, z nielicznymi
przetchlinkami. Pączki dwukolorowe – brunatnoczerwone na
górze, w dole (niekiedy całe) oliwkowe, szczytowe większe
i wielołuskowe, boczne mniejsze, spłaszczone i przylegające
do pędów, okryte 2–3 łuskami. Liście do 20 cm średnicy, pięcioklapowe, o zaostrzonych końcach, łukowatych wcięciach
oraz brzegu odlegle ząbkowanym; po spodniej stronie blaszki
kępki włosków w kątach nerwów; ogonki liściowe z sokiem
mlecznym. Kwiaty zebrane w szczytowych podbaldachach,
rozdzielnopłciowe, jednopienne (żeńskie i męskie na jednym
kwiatostanie), żółtozielone, miododajne, rozwijają się tuż
przed rozwojem liści (IV–V). Owoce – skrzydlaki dojrzewające w IX–X. Gatunek pospolity w Polsce (najpospolitszy ze wszystkich gat. drzewiastych),
preferuje gleby świeże i żyzne, choć może rosnąć i na słabszych, nie znosi jedynie gleb
podmokłych.
Klon jawor (jawor) – Acer pseudoplatanus L.
Drzewo wys. do 35 m. Kora długo gładka (do 30–40 roku
życia), z zielonym nalotem, na starszych pniach łuszczy się
płatami. Pędy masywne, żółtawe do szarozielonych, z licznymi przetchlinkami, lekko połyskujące. Pączki oliwkowozielone z ciemnymi brzegami łusek, boczne odstające od pędu,
wielołuskowe. Liście zbliżone wielkością do A. platanoides,
o wcięciach zatok ostrych, brzegu karbowanopiłkowanym
i owłosionych nerwach na spodzie blaszki; czasami od spodu
sinawe lub czerwonawe. Kwiaty zebrane w długie, zwisające,
wiechy rozdzielnopłciowe, jednopienne, barwy zielonkawożółtej, rozwijają się po rozwoju liści na końcach tegorocznych
przyrostów. Owoce – ustawione pod ostrym kątem. Gatunek
pospolity w górach (szczególnie w reglu dolnym) i na południu niżu. W Polsce przebiega płn.-wsch. granica zasięgu
jawora. W północno-wschodniej części kraju brak jego stanowisk naturalnych.
112
Klon jesionolistny – Acer negundo L.
Niskie drzewo o szerokiej koronie, do
10–15 m (niekiedy 20 m) wys., często
kilkupniowe, pnie zazwyczaj krzywe
z naroślami. Pędy zazwyczaj nagie, młode z woskowym nalotem, zielone lub fioletowo nabiegłe. Pączki liściowe ukryte
w rozszerzonych nasadach liści, kwiatowe
okrągłe, wyraźnie widoczne. Liście nieparzystopierzastozłożone z 3–9 listków;
listki w zarysie jajowate lub jajowatolancetowate, zaostrzone na szczycie i odlegle
piłkowane brzegiem, pierwsza para listków i listek szczytowy często klapowane
Kwiaty dwupienne; żeńskie zebrane w długie kwiatostany groniaste, męskie zwisają
na długich szypułkach zebrane po kilka;
kwitnienie przed rozwojem liści (III–IV).
Owoce o skrzydełkach zachodzących na siebie. Gatunek sprowadzony z Ameryki Płn.
W Polsce zdziczały tworzy często gęste zarośla na różnych siedliskach – gatunek inwazyjny, szczególnie groźny w łęgach nadrzecznych.
Rodzina dławiszowate –Celastraceae
Trzmielina pospolita – Euonymus europaeus
L.
Krzew, rzadziej niskie drzewo do 12 m wys.
z nadziemnymi, zakorzeniającymi się rozłogami.
Pędy zielone lub brunatno zielone, na długopędach często z 4 podłużnymi listwami korkowymi. Pączki małe, zielone lub brunatne, naprzeciwległe, okryte wieloma czarnoobrzeżonymi
łuskami. Liście w zarysie eliptyczne, zaostrzone,
o brzegu karbowano piłkowanym, do 8–10 cm dł.
Kwiaty małe do 1 cm śr., żółtawozielone, czterokrotne, zebrane po kilka na szypułach w kątach
liści. Owoce – czterokomorowe, różowe torebki
z pomarańczowymi nasionami wewnątrz. Gatunek pospolity na niżu i w niższych położeniach
górskich, charakterystyczny dla wilgotnych i żyznych lasów liściastych (grądy, łęgi).
113
Trzmielina brodawkowata – Euonymus verrucosa Scop.
Niewielki krzew, do 2 m wys. Pędy cienkie,
zielone lub zielonobiałe, pokryte ciemnymi odstającymi brodawkami (w miejscach dobrze
nasłonecznionych pędy grubsze i bardzo gęsto
pokryte brodawkami). Pączki nieco mniejsze niż
u E. europaeus. Liście eliptyczne lub jajowate,
mniejsze niż u gat. poprzedniego (do 6 cm dł.),
całobrzegie lub bardzo drobno piłkowane. Kwiaty i owoce delikatniejsze w stosunku do E. europaeus. Gatunek częsty jedynie na wschód od
Wisły (przez Polskę przebiega zachodnia granica
zasięgu). Preferuje gleby wapienne i stanowiska
słoneczne, występuje w zaroślach kserotermicznych, na terenach otwartych, ale również często
w zbiorowiskach leśnych (gat. cienioznośny)
Rodzina szakłakowate – Rhamnaceae
Kruszyna pospolita – Frangula alnus Mill.
(Rhamnus frangula L.)
Niski krzew do 7 m wys. z odrostami korzeniowymi. Pędy po roztarciu pachnące zgnilizną,
młode kutnerowato owłosione. Pączki małe, bez
łusek, otulone kutnerowato owłosionymi listkami, szczytowy większy od bocznych. Liście do
12 cm dł., w zarysie od eliptycznych do jajowatolancetowatych, tępo zakończone i o całym brzegu blaszki, z 7–9 parami zagłębionych nerwów
bocznych. Kwiaty małe, niepozorne o działkach
dłuższych od płatków, wyrastają po kilka w kątach liści; długi okres kwitnienia (V–IX). Owoce
– małe pestkowce, po dojrzeniu barwy fioletowej,
długo utrzymujące się na pędach. W Polsce gatunek pospolity szczególnie w lasach łęgowych,
olszynach, na torfowiskach, niekiedy również na
glebach suchszych. Gatunek podlega częściowej
ochronie.
114
Rodzina wrzosowate – Ericaceae
Bagno pospolite – Ledum palustre L.
Niewielki krzew, do 1 m wys., o aromatycznych
i pokładających się, łukowatych gałązkach. Pędy
wełnisto, krótko owłosione. Liście zimozielone,
wąskolancetowate, do 5 cm dł., z podwiniętymi do spodu brzegami, od góry ciemnozielone
i błyszczące, za młodu całe, starsze jedynie od
spodu rudo-, filcowato owłosione. Kwiaty o silnym duszącym zapach, białe, drobne, zebrane w
szczytowe baldachogrona. Owoc – torebka, pękająca 5 klapami. Bagno występuje na glebach bagiennych: na torfowiskach, w borach bagiennych.
Gatunek znajduje się pod ochroną częściową.
Borówka czarna (czarna jagoda, czernica)
– Vaccinium myrtillus L.
Krzewinka, rzadziej niski krzew (15–60 cm wys.),
z podziemnymi rozłogami. Pędy długo zielone,
nagie i kanciaste, z zamierającymi szczytami. Liście cienkie, małe do 3 cm, w zarysie jajowate
do eliptycznych, nagie, o brzegu drobno piłkowanym. Kwiaty o beczułkowatej koronie, zielonkawe, wyrastają pojedynczo w kątach liści
tegorocznych pędów. Owoce – kuliste jagody o granatowoczarnym miąższu, pokryte szarym
woskowym nalotem. W Polsce gatunek pospolity na niżu i w górach, w borach i lasach mieszanych, często występuje łanowo tworząc rozległe jagodziska.
Borówka bagienna (pijanica, łochynia) – Vaccinium uliginosum L.
Krzew do około 1 m wys., z podziemnymi rozłogami. Pędy za młodu lekko owłosione potem
łysiejące, obłe, zamierające na szczycie. Liście
w zarysie jajowate do okrągłych, do 3 cm dł.,
o całym brzegu, po spodniej stronie sinonabiegłe.
Kwiaty wyrastają pojedynczo lub zebrane w skąpokwiatowe grona na końcach zeszłorocznych pędów; korona beczułkowata, barwy białej
lub jasnoróżowej. Owoce – niebieskawoczarne jagody z woskowym nalotem o białawym
miąższu. Gatunek związany głównie z borami bagiennymi, torfowiskami niskimi i przejściowymi, często razem z Ledum palustre.
115
Borówka czerwona (brusznica) – Vaccinium
vitis-idaea L.
Zimozielona krzewinka do 20–30 cm wys.,
z podziemnymi rozłogami. Pędy za młodu delikatnie owłosione, obłe, zakończone pączkiem.
Liście skórzaste, o brzegu podwiniętym, odwrotniejajowate, do 2 cm dł., z góry ciemnozielone
i błyszczące, od spodu sinawe z brązowymi gruczołkami. Kwiaty zebrane w gęste grona na szczytach gałązek; korona biała lub różowa,
szerokodzwonkowata, z długimi, odwiniętymi łatkami. Owoce – kuliste jagody, dojrzałe
czerwono zabarwione. Występuje na glebach ubogich i kwaśnych w borach bagiennych
i suchych (zajmuje stanowiska bardziej suche niż V. myrtillus).
Żurawina błotna – Oxycoccus quadripetalus
Schinz et Thell. (Vaccinium oxycoccus L.)
Zimozielona krzewinka o cienkich, wiotkich
i pełzających pędach, dł. do 1 m. Liście małe do
15 mm dł., w zarysie jajowate lub jajowatoeliptyczne, tępo zakończone, o podwiniętych brzegach, od góry ciemno zielone, spodem niebieskawozielone, z gruczołkmi. Kwiaty zebrane w skąpe grona na końcach pędów, na wyprostowanych,
owłosionych i dł. do 3,5 cm szypułkach; korona
czteropłatkowa (płatki odgięte), różowa, głęboko
rozcięta. Owoc – kulista jagoda, początkowo biała, w miarę dojrzewania czerwieniejąca, szklista,
pozostają na roślinie do wiosny następnego roku.
Gatunek zasiedlający głównie północną część
kraju, związany z torfowiskami wysokimi.
Modrzewnica pospolita (modrzewnica północna) – Andromeda polifolia L.
Zimozielona krzewinka lub niski krzew do 0,5 m
wys., z rozłogami. Pędy wiotkie, cienkie. Liście
podługowate lub lancetowate, do 3,5 cm dł., ostro zakończone, o podwiniętych brzegach, z góry
ciemnozielone, spodem z niebieskawozielonym
nalotem. Kwiaty beczułkowate, pięciokrotne, różowe, zebrane na szczytach pędów w baldachogrona. Owoc typu torebka, pękająca od szczytu.
Występuje w całej Polsce na torfowiskach wysokich i przejściowych oraz w borach bagiennych
(częstsza na Pojezierzu Pomorskim).
116
Wrzos pospolity – Calluna vulgaris (L.)
Hull.
Zimozielony krzew lub krzewinka o pokładających i zakorzeniających się pędach, do
40 (80) cm wys. Liście naprzeciwległe, gęsto
ułożone na pędzie w czterech rzędach, zachodzące na siebie dachówkowato, z dwoma
szydlastymi wyrostkami u nasady, brzegiem
orzęsione, małe. Kwiaty zebrane w szczytowe, jednostronne grona, koloru lilaróż, czterokrotne, z dłuższymi działkami kielicha od
korony i z dodatkowym kieliszkiem; VIII–
IX. Owoc – otoczona zeschniętym okwiatem
torebka. Gatunek pospolity w kraju na glebach kwaśnych i suchych, w świetlistych borach sosnowych, na torfowiskach wysokich;
zazwyczaj występuje łanowo.
Rodzina oliwkowate – Oleaceae
Jesion wyniosły – Fraxinus excelsior L.
Wysokie drzewo do 30–40(50) m wys., zazwyczaj o wysoko osadzonej, luźnej koronie
oraz grubym i prostym pniu. Pędy oliwkowoszare, nagie, spłaszczone w międzywęźlach.
Pączki czarne, szczytowe piramidalne, czterołuskowe, boczne mniejsze, okrągłe, dwułuskowe. Liście nieparzystopierzastozłożone
z 7–11(15) siedzących listków, wąskojajowatych w zarysie, do 10 cm dł., o brzegu karbowanopiłkowanym, spodem zwykle owłosione wzdłuż nerwu głównego. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w gęstych wiechach
rozwijają się przed rozwojem liści (IV–V).
Owoce – spłaszczone, oskrzydlone orzeszki, niekiedy pozostają na drzewie do wiosny. Gatunek pospolity na niżu i w niższych
położeniach górskich, na glebach żyznych,
wilgotnych i zasobnych w wapń, częsty
w lasach łęgowych, jak również w grądach
i buczynach.
117
Lilak pospolity (bez) – Syringa vulgaris L.
Krzew lub małe drzewo, do 7 m wys., z licznymi odrostami korzeniowymi. Pędy nagie, zakończone zazwyczaj 2, rzadziej 1 pączkiem. Pączki wielołuskowe, kanciaste, duże i grube, jajowate, o zaostrzonym
szczycie, oliwkowozielone lub czerwononabiegłe, łuski brunatno obwiedzione. Liście jajowate lub szerokojajowate, do 12 cm dł., nagie, całobrzegie. Kwiaty
rurkowate, o silnym zapachu, zebrane w wiechy do
20 cm dł., barwy lila lub białej. Gatunek obcy, sadzony, ozdobny.
Rodzina przewiertniowate – Caprifoliaceae
Bez czarny (dziki bez czarny) – Sambucus nigra L.
Duży krzew lub małe drzewo, do 10 m
wys., o charakterystycznym, niemiłym zapachu. Pędy barwy szarej z wyraźnie widocznymi przetchlinkami,
z dużym, białym i gąbczastym rdzeniem. Liście duże (do 30 cm dł.), nieparzystopierzastozłożone z 3 do 7 listków, w zarysie jajowatoeliptycznych,
o piłkowanym brzegu i zaostrzonym
szczycie, od spodu owłosionych na
nerwach, u nasady liścia i listków
z nektarnikami. Kwiaty małe, białe
lub kremowe, o „duszącym” zapachu,
zebrane w szczytowe podbaldachy
(od V do VII). Owoce małe (do 8 mm
śr.), kuliste pestkowce, po dojrzeniu
czarne i błyszczące. W Polsce gatunek
pospolity na całym terenie w lasach,
zaroślach i terenach ruderalnych. Gatunek wybitnie azotolubny.
118
X. Rozpoznawanie roślin zielnych z klasy dwuliściennych
Rodzina selerowate (baldaszkowate) – Apiaceae (Umbelliferae)
Podagrycznik pospolity – Aegopodium podagraria L.
Bylina, wys. 60–90 cm, o silnych, rozgałęzionych kłączach. Łodyga sztywno, przylegająco owłosiona (ale wrażenie nagiej). Liście dolne podwójnie 3-listkowe, liście górne pojedynczo 3-dzielne, nagie lub z rzadka
owłosione. Baldach o 12–30 szypułach, pokryw brak, pokrywek brak. Kwiaty białe lub
różowawe, płatki o koniuszkach ostrych, zagiętych do środka. Pospolity; wilgotne lasy
liściaste, lasy mieszane, zarośla, niekiedy
roślina ruderalna.
a
Trybula leśna – Anthriscus sylvestris L.
(Hoffm.)
Bylina, wys. 50–120 cm. Łodyga kanciastobruzdowana, dołem owłosiona. Liście połyskujące, 2–3-krotnie, trójdzielnie pierzaste,
o łatkach zaostrzonych, od dolnej strony
i wzdłuż nerwów krótko owłosione. Kwiaty białe, zebrane w baldachy złożone, 8–15
nagich szypuł, pokryw brak (lub 1–2), pokrywek 5–8 (lancetowate, orzęsione, odgięte
(a). Płatki bardzo płytko sercowato wycięte,
z małym koniuszkiem, zagiętym do środka.
Pospolita; brzegi lasów, lasy mieszane, zarośla, ogrody, przydroża, średnio wilgotne
i wilgotne łąki, miejsca ruderalne
Uwaga: Gatunek b. podobny do Chaerophyllum temulentum (świerząbek gajowy)
– łodyga brunatnoczerwono cętkowana.
119
Dzięgiel leśny – Angelica sylvestris L.
Bylina, wys. 50–150 cm. Roślina aromatyczna. Łodyga gruba, sztywna, w górze owłosiona, z białawym nalotem, czasem czerwonawo nabiegła. Liście podwójnie lub potrójnie pierzaste, nagie, pochwy liściowe bardzo
duże, rozdęte, u nasady włochate, najwyższe
liście zredukowane, o b. dużych pochwach.
Baldachy duże (15–30 szypuł), szypuły mączysto owłosione, baldaszki prawie kuliste.
Pokryw brak lub szczątkowe (1–3 drobne
szczecinki), pokrywki liczne, odgięte, równowąskie (a). Kwiaty białe, często różowe,
płatki eliptyczne lub lancetowate, ostre. Korzeń ma charakterystyczny smak i zapach, na
wiosnę zawiera dużo żółtego soku. Bardzo
częsty; lasy, wilgotne zarośla, brzegi wód,
wilgotne, mokre łąki, brzegi wód, torfowiska niskie.
a
a
120
Świerząbek korzenny – Chaerophyllum
aromaticum L.
Bylina, z kłączem podziemnym. Wys.
40–100 cm. Pod węzłami zgrubiała, szczecinkowato owłosiona, sinozielona. Liście
w zarysie trójkątne, podwójnie, potrójnie
3-sieczne, Baldachy 15–20 szypułowe. Pokryw brak, Pokrywki jajowato lancetowate,
brzegiem delikatnie orzęsione (a). Płatki białe, gładkie, nie orzęsione, głęboko sercowato
wycięte, z wyraźnym koniuszkiem zagiętym
do środka. Częsty; zarośla, gaje, ogrody.
a
Barszcz syberyjski (łąkowy) – Heracleum
sibiricum L
Roślina dwuletnia lub bylina, wys. 50–
120 cm. Łodyga z rzadka szorstko owłosiona. Liście spodem szorstko owłosione,
3-dzielne lub pierzastodzielne, o listku
szczytowym trójklapowym, pochwy liściowe silnie rozdęte, duże, pokryw brak, pokrywki równowąskie (a), łatwo odpadają,
czasem brak. Kwiaty żółtawozielone, płatki
jednakowe (także u kwiatów na obwodzie
baldachu), koniuszki zaostrzone. Zalążnia
i owoce nagie. Częsty; łąki, pola, brzegi lasów, widne zarośla.
Uwaga: Gat. podobny do barszczu zwyczajnego (H. sphondylium) – kwiaty śnieżnobiałe lub różowawe, zalążnia owłosiona,
owocki młode owłosione (później nagie).
Rodzina astrowate (złożone) – Asteraceae (Compositae)
b
a
Krwawnik pospolity – Achillea millefolium L.
Bylina, z podziemnymi rozłogami. Tworzy rozetki pędów płonych. Pędy kwiatowe wys. 10–80 cm. Roślina o charakterystycznym balsamicznym zapachu. Łodyga
wzniesiona, pojedyncza, gęsto ulistniona,
bruzdowana, słabo ulistniona, owłosiona.
Liście 2–3-krotnie pierzastosieczne, lancetowate. Koszyczki liczne, śr. 4–6 mm, zebrane w gęste, rozpostarte baldachogrono.
Listki okrywy koszyczka jajowate, żółtozielone, z brunatną obwódką. Kwiaty brzeżne
nibyjęzyczkowate, najczęściej w liczbie 5,
słupkowe, białe, rzadziej różowe, 3-ząbkowe (a), wewnętrzne rurkowate, 5-ząbkowe,
obupłciowe, żółtobiałe (b). Owocem niełupka. Pospolity; łąki, pola, pastwiska, zarośla,
skraje lasów, przydroża.
121
Łopian większy – Arctium lappa L.
Koszyczki ustawione w podbaldach, koszyczki prawie kuliste, szer. 3–4 cm, ± nagie,
człony okrywy koszyczka zielone, wąskie,
zakończone haczykiem. Okrywa dłuższa
od kwiatów. Dolne liście sercowate, jednakowej długości i szerokości, dł. do 50 cm,
ogonki liściowe pełne. Pospolity; widne lasy
i zarośla, na skrajach dróg, przychacia.
Łopian pajęczynowaty – Arctium tomentosum Mill.
Koszyczki ustawione w podbaldach, koszyczki mniejsze niż A. lappa – 2–3 cm szer.,
gęsto białawo pajęczynowato osnute, najbardziej wewnętrzne łuski okrywy koszyczka
podługowate, w górnej części ząbkowane,
zaokrąglone lub wycięte, z prostą purpurową
szczecinką na szczycie, Okrywa krótsza od
kwiatów. Liście duże, sercowato okrągławe
lub jajowate, spodem gęsto cieniutko kutnerowate. Ogonki liściowe pełne. Bardzo częsty; zarośla, nieużytki, brzegi lasów, skraje
dróg, przychacia, b. podobny do A. lappa.
Łopian mniejszy – Arctium minus Bernh.
Koszyczki ustawione w wydłużone grono,
koszyczki szer. 1,5–2,5 cm, początkowo pajęczynowato owłosione, później nagie. Okrywa krótsza od kwiatów. Dolne liście szeroko
jajowate, dłuższe niż szersze, u nasady sercowate, ogonki liściowe w środku puste. Częsty; widne lasy, brzegi rzek, nieużytki, skraje
dróg.
122
a
a
Bylica polna – Artemisia campestris L.
Półkrzew, wys. do 100 cm. Pędy nagie lub
górą owłosione, różnie zabarwione, ciemnopurpurowe, żółtawe lub zielonawe. Oprócz
podnoszących się pędów kwiatonośnych liczne pędy płone. Liście dolne ogonkowe, 2–3krotnie pierzastosieczne, środkowe i górne
siedzące, pojedynczo pierzastosieczne lub
równowąskie. Kwiatostan – jednostronne
grono. Koszyczki jajowate (2–2,5 mm dł.)
zwisające (a). Liście okrywy zielone, jajowate, nagie. Na nagim dnie koszyczka kwiaty
brzeżne żeńskie rurkowate, środkowe obupłciowe. Częsta na podłożu piaszczystym
lub kamienistym; nieużytki, przydroża, miedze, zręby, zarośla.
Bylica pospolita – Artemisia vulgaris L.
Bylina wys. 0,5–1,5 m. Łodyga bruzdowana,
czerwono nabiegła, góra wełnisto owłosiona.
Liście pierzastosieczne, dolne ogonkowe,
górne siedzące, ciemnozielone. Górą nagie,
dołem pokryte białawym kutnerem. Liście
u nasady (przynajmniej łodygowe dolne)
opatrzone uszkami. Na brzegu pod spód podwinięte. Kwiatostan – kłosokształtna wiecha. Koszyczki podłużne (3–5 mm dł.) listki
okrywy koszyczka pokryte licznymi włoskami, z zieloną smugą na grzbiecie (a). Dno
koszyczka nagie. Kwiaty w koszyczku żółte
lub czerwonawe. Brzeżne słupkowe o silnie
zredukowanej koronie, środkowe obupłciowe, typowo rurkowe. Pospolita; nieużytki,
wysypiska, tereny kolejowe, pobocza dróg,
rowy, nad rzekami, uprawy, miedze.
123
a
Chaber driakiewnik – Centaurea scabiosa L.
Roślina wieloletnia. Łodyga słabo rozgałęziona lub nierozgałęziona, sztywna, kanciasta,
zwykle z 3–5 (czasem więcej) koszyczkami.
Liście ± delikatne, pajęczynowato omszone,
pojedynczo lub podwójnie pierzastosieczne.
Koszyczki duże, 1–2,5 cm szerokie, osadzone pojedynczo na zakończeniach rozgałęzień.
Okrywa koszyczka kulistawo jajowata. Listki
okrywy zielone, na szczycie i z boków przyczepka brunatnoczarna frędzlowana lub ząbkowana (a). Kwiaty w koszyczku fioletowopurpurowe. Brzeżne lejkowate, bezpłciowe,
wewnętrzne rurkowate, obupłciowe. Częsty;
suche i mokre łąki, zarośla, przydroża, miedze,
odłogi.
Chaber bławatek – Centaurea cyanus L.
Roślina roczna lub dwuletnia, wys. do 80 cm.
Roślina nieco pajęczynowato owłosiona. Liście
łodygowe równowąskie lub równowąskolancetowate, dolne czasem podzielone. Na końcach
rozgałęzień pojedyncze koszyczki. Kwiaty
w koszyczkach niebieskie – niebieskofioletowe. Okrywa koszyczka pajęczynowato osnuta, do 16 mm dł., o dachówkowato ułożonych
listkach. Środkowe listki okrywy na szczycie
z błoniastymi, ząbkowanymi przyczepkami,
z żółtobrunatnym lub czarniawym brzegiem,
zbiegającym wzdłuż członów okrywy. Kwiaty
zewnętrznego okółka okazałe, płonne, o koronie asymetrycznej, lejkowatej, 5-łatkowej, pozostałe kwiaty rurkowate, obupłciowe. Pospolity chwast upraw zbożowych (zwłaszcza ozimych), rzadziej w okopowych i motylkowych;
okolice magazynów zbożowych, na przydrożach, wzdłuż szlaków kolejowych.
124
Ostrożeń polny – Cirsium arvense (L.) Scop.
Bylina, roślina dwupienna. Wys. 0,5–1,5 m. Liście różnego pokroju, podłużnie lancetowate,
zazwyczaj wydłużone, mogą być falisto wcinane i sieczne, słabo lub silnie kolczaste, ostre lub
tępe, całobrzegie, nagie lub spodem nieco pajęa
b
czynowate, niezbiegające lub nieco zbiegające
wzdłuż łodygi. Z wierzchu nie kolczasto owłosione. Dolne krótkoogonkowe, górne siedzące.
Liczne koszyczki tworzą nieregularną wiechę.
Koszyczki dwupienne. Koszyczki wraz z kw.
15–20 mm (owocujące do 35 mm) – u osobników
męskich koszyczki nieco mniejsze, jajowate, na
pajęczynowato owłosionych szypułkach, zebrane
po 2–3. Zewnętrzne liście okrywy dość szerokie,
z odgiętym kłującym kolcem, wewnętrzne lancetowate, fioletowe (a). Korona rozcięta prawie
do nasady na pięć łatek. Kw. jasnofioletowe lub
różowoliliowe, wszystkie rurkowate. W kwiatach żeńskich – dolna zalążnia, długa szyjka,
dwudzielne znamię, w kwiatach męskich – 5 pręcików, zalążnia niedokształcona, szyjki
i znamienia brak. Owoc: niełupka 3–4 mm długa, puch kielichowy 20–30 mm, pierzasty (b)
(co odróżnia ostrożenie od rodzaju oset Carduus). Włoski puchu przy przekwitaniu dłuższe od korony. Pospolity; pola, pastwiska, przydroża, nieużytki, miejsca ruderalne, zarośla,
skraje lasów.
Ostrożeń warzywny – Cirsium oleraceum (L.)
Scop.
Bylina, wys. 0,4–1,2 m, żółtozielona. Łodyga
naga, aż po kwiatostan równomiernie ulistniona.
Liście nagie, miękkie, liście dolne duże, podługowato-jajowate, pierzasto- lub lirowato pierzastodzielne, liście górne całkowite, ostro ząbkowane.
Koszyczki wyprostowane, zebrane po kilka, otoczone zielonożółtymi ząbkowanymi liśćmi (a),
wraz z kwiatami 20–35 mm. Kwiaty jasnożółte,
wszystkie rurkowate. Owoc: niełupka 4–4,5 mm
dł, puch kielichowy 12–17 mm. Bardzo częsty;
wilgotne łąki i zarośla, brzegi rzek, torfowiska
wysokie.
a
125
Ostrożeń błotny – Cirsium palustre (L.)
Scop.
Roślina dwuletnia. W pierwszym roku wytwarza zieloną rozetę liści, w drugim – wysoki (do
2 m), w górze rozgałęziony pęd kwiatowy. Łodyga po sam kwiatostan ulistniona i oskrzydlona
kolczasto, pajęczynowato osnuta, kutnerowata.
Liście z wierzchu prawie nagie, spodem kutnerowate. Liście dolne wydłużone pierzastodzielne, łodygowe mniejsze, wrębne, na brzegach
ostro kolczasto szczeciniaste. Wszystkie zbiegające. Koszyczki siedzące, z kw. 15–20 mm
długie, po kilka na szczycie łodygi. Kwiaty
wszystkie rurkowate, purpurowe. Korona rozcięta do połowy na pięć łatek. Owoc: niełupka
3 mm dł., puch kielichowy 10–12 mm. Częsty; wilgotne łąki i zarośla, torfowiska niskie;
wskaźnik gleb zasobnych w próchnicę.
a
126
Ostrożeń lancetowaty – Cirsium vulgare
(Savi) Ten. (=C. lanceolatum (L.) Scop.)
Roślina dwuletnia. Wys. 60–120 cm. Łodyga nieco owłosiona, kolczasto oskrzydlona
(zbiegające liście). Liście pierzastodzielne,
na szczycie bardzo silnie kolczaste, spodem
ciemnoszaro owłosione, z wierzchu obficie,
kolczasto owłosione. Koszyczki jajowate,
nieco pajęczynowato osnute, wraz z kwiatami
3–5 cm. Łuski okrywy na szczycie z długim
kolcem, odstające (a). Kwiaty purpurowe,
wszystkie rurkowate, o miodowym zapachu.
Owoc: niełupka 3,5–4,5 mm, puch kielichowy
2–3 cm dł. Częsty; pastwiska, miejsca ruderalne, przydroża, zarośla, skraje lasów, siedliska
średnio wilgotne lub suche.
Rodzaj jastrzębiec – Hieracium
Łodyga ulistniona, przynajmniej 1–2 liście lub z drobniutkimi łuskowatymi liśćmi. Okrywa
koszyczka w kilku szeregach, dachówkowato pokrywających się. Włoski puchu kielichowego nie pierzaste, pojedyncze, brudnobiałe.
a
a
Jastrzębiec kosmaczek – Hieracium pilosella L.
Bylina, wys. 5–30 cm. Liczne nadziemne
ulistnione rozłogi, pokryte gęsto włoskami. Liście zebrane w różyczkę, z wierzchu
zielone, prawie nagie, spodem z gęstym
białawym kutnerem. Łodyga bezlistna lub
z drobniutkimi łuskowatymi listkami, naga,
dołem biało owłosiona, nie rozgałęziona,
pojedyncza, zakończona 1 koszyczkiem.
Człony okrywy koszyczka równowąskie,
ostre, z białym obrzeżeniem (a). Kwiaty języczkowe, cytrynowożółte, brzeżne często
z czerwonawą smugą od zewnątrz. Pospolity; suche łąki, pastwiska, suche zbocza, piaski, skały, żwiry.
Jastrzębiec murowy (= leśny) – Hieracium
murorum L. Em Huds. (=H. sylvaticum
(L.) Grufb.)
Bylina, łodyga 20–80 cm wys. Liście eliptyczne lub jajowate, miękkie, wierzchem
szarozielone, niekiedy plamiste, spodem jasnozielone. Liście odziomkowe u nasady często nieco sercowate lub zaokrąglone, rzadko
zwężone. Liście łodygowe (1 lub ł. bezlistna)
poniżej połowy pędu. Kwiatostanów 4–15.
Szypułki i koszyczki gęsto ogruczolone. Liście okrywy koszyczka dachówkowato pokrywające się, ostre, zewnętrzne ciemnozielone, wewnętrzne bledsze, błoniasto obrzeżone (a). Kwiaty języczkowate złocistożółte.
Częsty; lasy, zarośla, zręby, skały.
127
a
Jastrzębiec gładki – Hieracium laevigatum
Willd.
Bylina, łod. 30–100 cm wys. Liście jajowato
lancetowate, o nasadzie klinowatej, zielone.
Liście okrywy szare lub czarniawe, owłosione z prostymi, gruczołowymi gwiazdkowatymi włoskami (a). Koszyczki kwiatowe
owłosione, z gruczołami i włoskami prostymi. Szyp. gęsto gwiazdkowato owłosione,
z gruczołowymi i prostymi włoskami. Dość
częsty; zarośla, brzegi lasów.
Rodzaj prosienicznik Hypochoeris i brodawnik Leontodon
Włoski puchu kielichowego rozwinięte, pierzaste, z włoskami 2-rzędowymi, łodyga bezlistna lub z łuskowatymi liśćmi.
Prosienicznik szorstki – Hypochoeris radicata L.
Bylina, wys. 50–60 cm. Łodyga słabo gałęzista, z 1–3 koszyczkami, niebieskawa, naga
lub nieliczne włoski, z poj. łuskowatymi listkami (a). Liście zebrane w przyziemną rozetę, zatokowo pierzasto wcinane lub ząbkowane, z nielicznymi szorstkimi włoskami. Koszyczki o śr. 2–4 cm. Dno koszyczka bez plewinek. Listki okrywy koszyczka lancetowate,
przylegające, ciemnozielone, wzdłuż środkowego nerwu szorstko owłosione. Wszystkie
a
kwiaty języczkowate, żółte, brzeżne dłuższe
od okrywy, spodem zielonkawoszare. Owoc
– niełupka o długim cienkim dzióbku, włoski puchu kielichowego w dwóch rzędach,
zewnętrzne krótsze niepierzaste, wewnętrzne
dłuższe, pierzaste. Częsty; murawy napiaskowe, średnio wilgotne i suche łąki, pastwiska,
przydroża, zarośla.
Uwaga: gatunek b. podobny do Leontodon
autumnalis L. (brodawnik jesienny) – różni
się od niego dużymi koszyczkami, kolorem
kwiatów brzeżnych i pędami kwiatonośnymi, które w górze są prawie nie zgrubiałe.
128
Brodawnik jesienny – Leontodon autumnalis L.
Bylina, wys. 15–45 cm. Liście różyczkowe
nagie, pierzastodzielne lub pierzastowrębne,
nagle zwężają się w ogonek. Pęd kwiatonośny na szczycie zwykle widlasto rozgałęziony, podnoszący się łukowato, z licznymi
drobnymi, szczytowymi łuskami podkwiatostanowymi. Koszyczki (kilka) złożone
z języczkowatych, złocistożółtych kwiatów,
rozwijają się na szczytach łodyg nieco zgrubiałych pod koszyczkiem. Okrywa dachówkowata. Człony okrywy koszyczka lancetowate, krótko omszone lub odstająco owłosione, szarozielone lub czarniawe. Kwiaty
brzeżne spodem z brudnopurpurową smugą.
Słupki o szyjkach brudno zielonawych. Włoski puchu kielichowego jednakowe, pierzaste, w jednym szeregu, żółtawoszare, z czerwonawym odcieniem (11–20 mm). Częsty;
wzgórza, zarośla, przydroża, wilgotne łąki,
lasy, czasem na odłogach, gleby obfitujące
w azot, piaszczysto-gliniaste.
Sałatnik leśny – Mycelis muralis (L.) Dum.
Bylina, wys. 0,5–1 m., wytwarzająca biały
sok mleczny, roślina trująca. Łodyga miękka, sinozielona, naga. Liście delikatne, żółtozielone, często czerwonawo nabiegłe, spodem sine, z górnym większym odcinkiem
i kilkoma mniejszymi po bokach, zwężonymi w oskrzydlony ogonek liściowy strzałkowatą nasadą obejmujący łodygę. Liście na
brzegu nie kolczasto ząbkowane. Kwiatostan – duża rozpierzchła wiecha z drobnych
koszyczków. Pospolity; cieniste lasy, zarośla
i zręby.
129
Łoczyga pospolita – Lapsana communis L.
Roślina roczna, wys. 0,3–1 m, w górze b.
rozgałęziona. Łodygi ciemnozielone, w środku puste, powyginane, sztywne i elastyczne.
Liście dolne lirowato pierzastodzielne, górne
– stopniowo zmniejszające się, pojedyncze,
ząbkowane, najwyższe – lancetowate. Młodsze osobniki zawierają w łodygach i liściach
sok mleczny. Koszyczki liczne, drobne. Listki okrywy w dwu rzędach: zewnętrzne (±5)
bardzo małe, wewnętrzne (8–10), kilkakrotnie dłuższe. Kwiaty jasnożółte, języczkowe
(8–15) kilkakrotnie dłuższe, jasnożółte, znamiona słupka ciemne. Niełupki żółte, gładkie, wrzecionowate, lekko łukowato zgięte,
na wierzchołku wąski wałeczek, bez aparatu
lotnego. Częsta; ogrody, zarośla, zacienione
przydroża.
Nawłoć pospolita – Solidago virga-aurea L.
Bylina, wys. 10–100 cm. Roślina z rzadka
owłosiona lub naga. Liście rozetkowe eliptyczne lub jajowate. Liście środkowe ogonkowe, górne siedzące, lancetowate, ostre.
Listki okrywy niejednakowe, szeroko obrzeżone. Brzeżne kwiaty nibyjęzyczkowe znacznie dłuższe od okrywy koszyczka. Kwiaty
środkowe rurkowe. Koszyczki średnio duże
(0,6–1,2 cm wys.), zebrane w prosto wzniesione wiechokształtne grona. Bardzo częsta;
suche widne lasy, zarośla, zbocza, przydroża,
miejsca suche trawiaste.
130
Nawłoć olbrzymia (=późna) – Solidago
giganthea Aiton (=S. serotina Aiton )
Bylina, wys. 0,6–2 m, łodyga obła, często
czerwonawo nabiegła, poza obrębem kwiatostanu naga. Liście lancetowate, brzegiem
odlegle ostro piłkowane, brzeg orzęsiony.
Górna pow. liścia naga, część nerwu na dolnej pow. owłosiona. Wyraźnie zaznaczony
nerw środkowy i 2 asymetryczne nerwy
boczne. Kwiatostan – piramidalna wiecha. Gałązki wiechy i szypuły koszyczków
owłosione. Koszyczki b. drobne. Okrywa
koszyczka do 4 mm wys., listki okrywy podługowato lancetowate, obłonione. Kwiaty brzeżne języczkowate, żeńskie, płodne,
środkowe o koronie rurkowato lejkowatej.
Języczki kwiatów brzeżnych nieco dłuższe
niż kwiaty wewnętrzne. Częsta; przydroża,
okolice ogrodów i ogródków działkowych,
wysypiska śmieci, trwałe nieużytki, siedliska aluwialne, łąki, lasy łęgowe.
Nawłoć kanadyjska – Solidago canadensis L.
Bylina, wys. 0,6–2 m. Łodyga owłosiona,
przynajmniej w górnej połowie. Liście lancetowate, na górnej powierzchni szorstkie,
dołem owłosione na całej pow. lub tylko
na nerwach. Kwiatostan – b. rozpierzchła
wiecha, o dłuższych wygiętych dolnych
gałązkach (niż u S. giganthea). Koszyczki
i kwiaty nieco mniejsze niż u S. g. Listki
okrywy bardzo nierówne, lancetowate,
stępione, do 3 mm wys. Języczki kwiatów
brzeżnych ± tak długie, jak kwiaty wewnętrznych. Pospolita; miejsca ruderalne
– nieużytki, przydroża, tereny kolejowe,
przychacia, wysypiska, siedliska nadrzeczne.
131
Starzec zwyczajny – Senecio vulgaris L.
Roślina roczna, rzadziej dwuletnia. Łodyga
wys. 7–30 cm, rozgałęziona u nasady i drobno
prążkowana, naga lub pajęczynowato owłosiona, żeberkowana, często czerwonawo nabiegła. Liście pierzastodzielne, z odcinkami
malejącymi ku nasadzie, nierówno ząbkowane, wyższe uszkowato obejmujące nasadę.
Koszyczki (śr. do 4 mm) zebrane w rozgałęziony podbaldach (baldachokształtna wiecha),
koszyczki mają walcowatą okrywę z 20–21
listków, listki zewnętrzne (8–10) ok. 4 razy
krótsze od nagich wewnętrznych, do połowy
czarne. Wszystkie kwiaty rurkowate, jasnożółte, kwiatów języczkowych brak. Niełupka
przylegająco czerwonobrunatno owłosiona,
biały jedwabisty puch, trzykrotnie dłuższy od
niełupki, odpada. Częsty; nieużytki, wysypiska, pola, ogrody, pobocza dróg, przychacia,
komposty; gleby żyzne i wilgotne.
Starzec wiosenny – Senecio vernalis Waldst.
& Kit.
Roślina roczna, łodyga pajęczynowato wełnista, żeberkowana, z wiekiem naga, wys.
10–50(80) cm. Liście kędzierzawe, pomarszczone. Liście odziomkowe w rozecie,
blaszki zatokowo pierzastodzielne, na długich ogonkach, w porze kwitnienia zamierają, liście łodygowe zatokowo i głęboko pierzastodzielne. Kwiatostan – podbaldach. Koszyczki średnicy 2–2,5 cm. Członów okrywy
koszyczka 21, zewnętrzne – do połowy czarne, przylegające (6–12), ok. 4 razy krótsze od
wewnętrznych, wewnętrzne – nagie, zielone,
brzegiem obłonione, ciemno zakończone.
W koszyczku kwiaty brzeżne języczkowate,
środkowe obupłciowe. Częsty; tereny kolejowe, pobocza dróg, brzegi lasów, pola, nieużytki, zręby leśne.
132
Mlecz polny – Sonchus arvensis L.
Bylina, wys. do 1,5 m. Roślina z sokiem
mlecznym. Łodyga sztywna, dęta, dołem
naga, wraz z liśćmi sinawozielona, w dolnej części zwykle nie rozgałęziona. Liście
mogą tworzyć rozetę lub rozmieszczone
są równomiernie na łodydze, zatokowo
wrębne lub pierzastodzielne, z odcinkami
odległymi trójkątnie lancetowatymi, nierówno kolczasto ząbkowane, niekiedy prawie całobrzegie, wpół obejmujące łodygę
sercowatą, uszkowatą nasadą. Koszyczki
zebrane w luźną baldachokształtną wiechę. Koszyczki duże, do 2,5 cm śr., zwykle
żółtawo ogruczolone. Okrywa w czasie
owocowania dzbankowato rozszerzona.
Kwiaty jasnożółte, wszystkie języczkowate. Częsty; nieużytki, wysypiska, pobocza
dróg i ulic, pod murami, skraje pól, wilgotne łąki, pola (wszystkie typy upraw),
ogrody.
Podbiał pospolity – Tussilago farfara L.
Bylina. Pędy kwiatostanowe zakończone
1 koszyczkiem, który rozwija się wczesną
wiosną przed pojawieniem się liści, całe
pędy pokryte łuskami, pajęczynowato-kutnerowato owłosione. Wys. 10 cm, podczas
dojrzewania nawet do 20 cm. Pęd kwiatonośny gęsto okryte łuskami. Liście rozwijają się po przekwitnieniu, długoogonkowe, kolistawo sercowate, nierówno i tępo
ząbkowane, o zatoce u nasadzie szeroko otwartej. Koszyczek przed i po przekwitnieniu zwisły, w trakcie kwitnienia i owocowania – wyprostowany. Okrywa koszyczka walcowata, zwykle w dwóch szeregach,
człony zewnętrznej okrywy drobniejsze.
Kwiaty żółte, brzeżne wąskie, nibyjęzyczkowate, wąskie, w kilku szeregach, słupkowe i płodne; kwiaty środkowe rurkowate,
obupłciowe, bezpłodne- niedorozwinięte
słupki. Niełupka jasnożółta, włoski puchu
kielichowego jedwabiste, rozgałęziają się poziomo. Pospolity; zbocza, usypiska, pola, przydroża, zwykle na glebach gliniastych lub wapiennych.
133
Rodzina kapustowate (krzyżowe) – Brassicaceae (Cruciferae)
Bardzo charakterystyczne zwłaszcza: działki i płatki ułożone
na krzyż (a), stąd dawna nazwa rodziny krzyżowe Cruciferae;
4-silne pręcikowie (b).
b
a
Czosnaczek pospolity – Alliaria petiolata (M.
Bieb.) Cavara & Grande
Roślina 2-letnia, rzadko roczna albo bylina, do 1
(1,2) m wys., świeża po roztarciu pachnie czosnkiem. Łodyga żeberkowana, w dole z +/- odstającymi pojedynczymi włoskami. Wszystkie liście
na ogonkach, owłosionych podobnie jak łodyga.
Blaszki liści niepodzielone, niemal nagie, dolne
okrągławosercowate lub nerkowate, brzegiem regularnie karbowane lub ząbkowane, wyższe trójkątniesercowate, brzegiem nierówno ząbkowane
(wyjątkowo lekko wrębne). Płatki białe, do 2 razy
dłuższe od działek. Łuszczyny na krótkich, szerokich, odstających szypułkach (c), 4-kanciaste;
klapy z wyraźnym nerwem głównym i 2 niewyraźnymi bocznymi. Nasiona 1-rzędowe. Bardzo
częsty; gł. cieniste lasy i zarośla, też przydroża,
nasypy kolejowe, miejsca ruderalne.
c
Tobołki polne – Thlaspi arvense L.
Roślina roczna, rzadko 2-letnia, do 50(60) cm
d
wys., naga, po roztarciu pachnie czosnkiem. Łodyga kanciasta (a), zwykle w górze rozgałęziona.
Liście niepodzielone, całobrzegie lub ząbkowane; odziomkowe ogonkowe, szybko usychają;
łodygowe siedzące, podługowate, obejmują łodygę strzałkowatą nasadą z zaostrzonymi uszkami. Płatki białe, dłuższe od działek, 3–4 mm dł.,
na szczycie nie wycięte (b). Szypułki odstające,
b
c
długości dojrzałych łuszczynek. Łuszczynki (c)
spłaszczone prostopadle do przegrody, niemal koliste, 10–18 mm dł., od nasady szeroko oskrzydlone, na szczycie głęboko i wąsko wycięte, z b.
krótką szyjką. Nasiona (d) czarnobrązowe, chropowate od łukowato ułożonych brodawek.
Pospolity; przydroża, pola, śmietniska.
a
134
Tasznik pospolity – Capsella bursa-pastoris (L.) Medik.
Roślina roczna lub 2-letnia, do 50(60) cm
d
wys., zwykle rozgałęziona, naga albo
zmiennie owłosiona (włoski pojedyncze
a
i gwiazdkowate). Liście rozetkowe ukośnie wzniesione lub rozpostarte płasko
przy ziemi; ich blaszki podługowate, od
całobrzegich przez ząbkowane (a) do pierzastowcinanych (b), zwężone w ogonek.
Liście łodygowe siedzące, lancetowate,
całobrzegie lub ząbkowane, strzałkowatą
nasadą obejmują łodygę. Szypułki do 2 cm
b
dł., odstające. Płatki białe, rzadko różowe,
c
na szczycie nie wycięte, 2–3 mm dł., dłuższe od działek (c), czasem przekształcone
w prątniczki. Łuszczynki (d) silnie spłaszczone prostopadle do przegrody, sercowatotrójkątne, na szczycie szeroko, płytko wycięte, z krótką szyjką. Nasiona jasnobrązowe, prawie
gładkie. Pospolity; przydroża, pola, pastwiska, trawniki, śmietniska.
Ze zbiorowego gatunku Cardamine pratensis s.l., w Polsce stwierdzono występowanie 3 gatunków. Poniżej opisano 2 najczęściej spotykane. Mają one następujące wspólne cechy: brak
rozłogów; łodygi dęte (a); liście nieparzyściepierzastozłożone, odziomkowe w rozetce; skąpe,
przylegające owłosienie; szypułki kwiatowe 8–15 mm dł.; płatki szerokoodwrotniejajowate;
pylniki żółte; łuszczyny spłaszczone, nagle zwężone w dzióbek (resztkę szyjki) 1–2 mm
dł., a ich beznerwowe klapy zwijają się spiralnie od nasady owocu; nasiona 1-rzędowe.
c
b
a
Rzeżucha łąkowa – Cardamine pratensis
L. s.str. (Cardamine pratensis L. subsp.
pratensis)
Bylina do 30(60) cm wys. Łodyga zwykle pojedyncza. Liście odziomkowe z 1–7
parami listków, te zaś jajowate, okrągławe lub nerkowate, siedzące lub krótkogonkowe; liście łodygowe 2–3 (4), a ich
listki boczne liczne i wąskie, na liściach
środkowych i górnych siedzące, równowąskie lub wąskolancetowate, zwykle
całobrzegie, z nasadami nieco zbiegającymi wzdłuż osadki (b). Działki (c) 3–
4 mm dł. Płatki (c) różowoliliowe, rzadko białe, zwykle 8–13 mm dł. Łuszczyny
do 40 mm dł. i 2,5 mm szer. Pospolity;
wilgotne łąki, ziołorośla, źródliska, olsy,
zręby leśne, zarośla.
135
Uwaga: Podobną rz. bagienną – C. denata
Schult. (=C. pratensis subsp. dentata (Schult.)
Čelak. =C. pratensis subsp. palustris (Wimm. &
Grab.) Janch.) głównie odróżnia: osadzenie wszystkich listków na ogonkach; liści łodygowych 5–7,
ich listki brzegiem ząbkowane, u niższych jajowate,
u wyższych szerokolancetowate (d); działki 4–6 mm
dł.; płatki przeważnie białe, rzadko liliowe, zwykle
12–19 mm dł.; łuszczyny do 55 mm dł. Rzadsza od
poprzedniej, na siedliskach podobnych jak rz. łąkowa, ale bardziej wilgotnych, jak: olsy, szuwary, bagna, moczary, b. mokre łąki i pastwiska.
d
c
b
a
136
Rzeżucha gorzka – Cardamine amara L.
Bylina z krótkim kłączem, tworzącym pełzające, słabo ulistnione rozłogi. Łodyga
(a) smukła, kanciasta, do 40(60) cm wys.,
najczęściej naga, pełna, w górze rozgałęziona, bez rozetki liściowej. Liście nieparzyściepierzastozłożone (b). Listki zwykle
w 2–4 parach, siedzące lub na krótkich
ogonkach. Blaszki szerokie, u liści dolnych
okrągławojajowate, u wyższych mocniej
wydłużone, ostro zatokowo ząbkowane lub całobrzegie; największe u listków
szczytowych. Płatki zwykle białe, rzadko
jasnofioletowe lub różowe, do 9,5 mm dł.,
odwrotnie jajowate, dłuższe od działek (c).
Pylniki fioletowe. Łuszczyny do 40 mm
dł. i 2 mm szer., spłaszczone, z krótkim
dzióbkiem (resztką szyjki); beznerwowe
klapy zwijają się spiralnie od nasady. Nasiona 1-rzędowe. Pospolita; brzegi różnego typu akwenów i źródeł, młaki, bagna,
mokre i wilgotne łąki, olszyny.
a
b
Rzepicha ziemnowodna – Rorippa amphibia (L.) Besser
Bylina kłączowa do 1(1,5) cm wys. Pędy
gładkie. Łodyga dęta, w nasadzie płoży
się, zakorzenia i tworzy rozłogi. Liście
(z ogonkiem) 3,5–8 razy tak długie jak
szerokie; najwyższe +/- siedzące, zwykle niepodzielone i w nasadzie z małymi
uszkami, brzegiem karbowanopiłkowane;
pozostałe na oskrzydlonych, dość długich
ogonkach, bez uszek w nasadzie, przynajmniej niższe głęboko wcinane pierzasto
na liczne wąskie, ostre łatki. Kwiaty (a) na
dość długich, cienkich szypułkach, prostopadle odstających, potem w dół odgiętych.
Płatki dłuższe od działek, do 5 (7) mm dł.,
na szczycie nie wycięte, żywożółte. Łuszczynki (b) (2) 3–4 razy krótsze od szypułek, do 7 mm dł. i 3 mm grube, niespłaszczone, krótkoeliptyczne, z cienkim dzióbkiem (resztką szyjki) 2–3 razy krótszym
od owocu; klapy bez wybitnego nerwu.
Nasiona ustawione 2-rzędowo albo nieregularnie. Bardzo częsty; płytkie wody
i ich brzegi, podmokłe zarośla, olsy.
Gorczyca polna (ognicha)
– Sinapis arvensis L.
c
Jednoroczna, do 60(80) cm
wys., pokryta włoskami pojedynczymi, czasem purpurowo nabiegła. Łodyga pojedyncza lub rozgałęziona.
d
Liście do 20 cm dł. i 6 cm
szerokie, bez uszek w nasadzie, nie obejmują łodygi;
g
blaszki brzegiem niereguf
e
larnie ząbkowane, przynaja
mniej spodem i na nerwach
+/- owłosione. Liście dolne
długoogonkowe, ich blaszki
b
+/- lirowate, zwykle pierzastodzielne, z b. dużą łatką szczytową (a), rzadko niepodzielone; wyższe siedzące lub krótkoogonkowe, podługowate, wcinane pierzasto (b), najwyższe niepodzielone. Działki podczas
137
kwitnienia szeroko poziomo rozpostarte (c). Płatki 2 razy dłuższe od działek, intensywnie
żółte, bez ciemnych żyłek, na szczycie koliste, w nasadzie ściągnięte w wąski, długi paznokieć (d). Łuszczyny do 5 cm dł., równowąskie; dzióbek (resztka szyjki) 2–3 razy krótszy od wyraźnie 3-nerwowych klap, prosty, podłużniestożkowaty, od wystających nerwów
podłużnie żeberkowany, w nasadzie z nasieniem. Owoce u S. alba var. arvensis – nagie,
grubościenne, prawie obłe, na szypułkach grubych i skąpo owłosionych, słabo odstają od
osi kwiatostanu (e). Owoce u S. alba var. orientalis (L.) Koch et Ziz – owłosione, cienkościenne, jakby przewęziste, na szypułkach cienkich i niemal nagich, dość silnie odstają od osi
kwiatostanu (f). Nasiona 1-rzędowe, czarno- lub czerwonobrązowe. Pospolity; pola, ugory,
przydroża, miejsca ruderalne.
UWAGA: Podobną g. jasną (g. białą) – S. alba L. głównie odróżniają: wszystkie liście
na ogonkach, pierzastowcinane; łuszczyny zawsze sztywno owłosione, z szablasto zakrzywionym, płaskim dzióbkiem, przynajmniej tak długim jak klapy owocu (g); nasiona jasne, białawe lub żółtawe. Uprawiana, przejściowo dziczeje na przydrożach, przychaciach,
śmietniskach, rumowiskach, polach, nieużytkach, świeżo założonych trawnikach.
Rzodkiew świrzepa – Raphanus raphanistrum L.
c
Jednoroczna, do 60(100) cm wys., rozgałęziona, dołem pokryta szorstkimi pojedynczymi włoskami, w górze naga. Korzeń
a
cienki. Liście bez uszek w nasadzie, nie
obejmują łodygi; niższe głęboko pierzasto
wcinane, najwyższe lancetowate, niepodzielone, brzegiem ząbkowane. Działki
wąskie, do 1 cm dł., w porze kwitnienia
stulone (a). Płatki ok. 2 razy dłuższe od
działek, na ogół z ciemnymi żyłkami,
zwykle jasnożółte, rzadko białe lub liliowe, odwrotniejajowate, na szczycie nie
wycięte, w nasadzie zwężone w b. długi
b
paznokieć. Łuszczyna przewęzista (b) na
cienkiej szypułce, do 10 cm dł. i ok. 5 mm
szer., z dzióbkiem (resztką szyjki) do 3 cm
dł., równowąska, niemal obła. Owocnia
b. twarda, podłużnie prążkowana, pęka
w miejscach przewężeń na jednonasienne
segmenty. Pospolity; pola, ugory, przydroża, miejsca ruderalne.
UWAGA: Podobną dziczejącą z upraw
rz. zwyczajną – R. sativus L. głównie
odróżniają: łuszczyna (c) rozdęta, bez poprzecznych przewężeń, o gąbczastej, miękkiej
owocni, która nie pęka klapami ani nie rozpada się na 1-nasienne segmenty; kwiaty białe
lub liliowe; hypokotyl lub korzeń pogrubiały.
138
Rodzina goździkowate – Caryophyllaceae
a
b
c
Rogownica polna – Cerastium arvense L.
Bylina wys. 10–30 cm, tworząca luźne darnie. W kątach liści na pędach kwiatonośnych
liczne krótkie pędy płonne. Łodyga górą gruczołowato owłosiona. Liście lancetowate,
siedzące, zrośnięte nasadami, krótko owłosione, dł. 25–30 mm (a). Wszystkie podsadki
wybitnie obłonione (b). Kwiatostanem jest
kilku- lub kilkunastokwiatowa, luźna wierzchotka. Kwiaty białe, duże, o płatkach wciętych najwyżej do połowy (c), nawet 3-krotnie dłuższych od działek kielicha (d). Szyjek
słupka 5. Owocem jest torebka pękająca 10
krótkimi ząbkami. Pospolita; łąki, trawniki.
d
a
b
Rogownica pospolita – Cerastium holosteoides Fr. em. Hyl.
Roślina roczna lub dwuletnia, wys. 10–
45 cm, krótko owłosiona. U nasady łodygi
zawsze obecne pędy płonne. Liście eliptyczne, ostre, krótko owłosione, siedzące
(a) lub krótkoogonkowe (b). Dolne podsadki zielone, górne brzegiem obłonione.
Kwiaty białe, drobne, o płatkach najwyżej
nieco dłuższych od działek kielicha. Szypułki po dojrzeniu owocu 2–3(4)-krotnie
dłuższe od kielicha. Pospolita; łąki, przydroża, polany.
139
Rogownica pięciopręcikowa – Cerastium
semidecandrum L.
Roślina roczna lub dwuletnia, owłosiona
i ogruczolona, do 15 cm wys. Bez pędów
płonnych u nasady łodygi kwiatonośnej
(a). Liście siedzące, jajowate (b) lub jajowatolancetowate (c), dł. 5–12 mm. Kwiatostan typu wierzchotki. Płatki nie dłuższe
od działek (d). Działki nagie, błoniaste,
niekiedy brzegiem porozrywane. Wszystkie podsadki błoniaste przynajmniej do
1/4 dł. (e). Torebka wygięta na szczycie.
Wymienione gatunki z rodzaju Cerastium
najłatwiej odróżnić jest od siebie uwzględniając obecność pędów płonnych, obłonienie podsadek oraz stosunek długości płatków względem działek kielicha. Częsta;
piaszczyste wzgórza, lasy, pola, rowy.
d
b
c
e
a
d
b
a
f
e
c
140
Firletka poszarpana – Lychnis flos-cuculi L.
Bylina wys. 30–80 cm. Łodyga wzniesiona, w górze rozgałęziona (a), nielepka,
nieco szorstka, z rzadka owłosiona, podłużnie bruzdkowana (b). Liście ogonkowe lub siedzące, zaostrzone, dolne łopatkowe, górne wąskolancetowate (c). Kwiatostanem jest luźna wierzchotka. Kwiaty
różowe, lub wyjątkowo białe, duże (d),
o płatkach głęboko rozciętych na 4 wąskie
łatki (e). Kielich zrosłodziałkowy o czerwonobrunatnych nerwach (f). Owocem
jest jednokomorowa torebka. Pospolita;
podmokłe łąki, zarośla.
c
a
d
Smółka pospolita – Lychnis viscaria L.
Łodyga wzniesiona (a), naga, pod węzłami silnie lepka. Liście nagie lub orzęsione
u nasady, górne równowąskie (b), zrośnięte
nasadami, dolne łopatkowate. Płatki purpuroworóżowe, całobrzegie lub na szczycie
płytko wcięte (c). Kielich zrosłodziałkowy,
na nerwach krótko i słabo owłosiony (d).
Owocem jest torebka, dołem podzielona na
komory. Częsta; wilgotne łąki, zarośla.
b
c
a
d
Bniec biały – Melandrium album (Mill.)
Garcke
Roślina dwupienna, roczna lub dwuletnia,
wys. 30–100 cm. Łodyga wyprostowana
(a), krótko, miękko, gruczołowato owłosiona. Liście naprzeciwległe, jajowatolancetowate, całobrzegie, obustronnie owłosione
(b). Kwiatostanem jest luźna wierzchotka.
Kwiaty duże, o śr. do 3 cm, o białej koronie
i głęboko wciętych płatkach. Kwiaty żeńskie (c) większe od męskich (d). Słupek z 5
znamionami. Kielich beczułkowaty, o czerwono nabiegłych nerwach. Pospolity; pola,
zarośla, miejsca ruderalne.
b
141
b
a
b
a
142
Lepnica zwisła – Silene nutans L.
Roślina jednopienna, owłosiona i ogruczolona. Liście lancetowate lub łopatkowate, zaostrzone, przynajmniej na brzegach orzęsione.
Kwiatostanem jest jednostronnie zwisła, luźna,
wielokwiatowa wiecha. Kwiaty obupłciowe,
zwisłe, z przykoronkiem w postaci lancetowatych języczków (a). Płatki białe, zrośnięte ze
sobą u nasady, przeważnie wyraźnie rozcięte
(b). Słupek z 3 szyjkami. Kielich zielony, gruczołowato owłosiony, beczułkowaty, o wydatnych, niekiedy czerwonych nerwach połączonych ze sobą siatką anastomoz. Owocem jest
torebka otwierająca się 6 ząbkami. Pospolita;
słoneczne zbocza, polany.
Mydlnica lekarska – Saponaria officinalis L.
Bylina kłączowa, do 80 cm wys. Łodyga gruba, wzniesiona, nieco owłosiona. Liście o długości 5–6 cm eliptyczne lub podługowate, zaostrzone, nagie lub nieco owłosione, z szorstkimi brzegami, trójnerwowe (a). Dolne krótkoogonkowe, górne siedzące i nieco zrośnięte
nasadami. Kwiaty różowe lub białe, zebrane
w krótkie grono. Płatki wycięte na szczycie,
z przykoronkiem w kształcie 2 języczków (b).
Kielich cylindryczny, nieco oskrzydlony, ok.
2 cm dł. Roślina trująca i lecznicza. Pospolita;
zarośla, brzegi rzek, rowy.
Gwiazdnica trawiasta – Stellaria graminea L.
Bylina długości 10–90 cm. Łodyga czworokątna, wiotka, pokładająca się lub wspinająca, gładka (a). Liście siedzące, lancetowate,
u nasady orzęsione, cienkie, jednonerwowe,
ostre (b). Kwiatostan 10–60 kwiatowy typu
dwuramiennej wierzchotki. Kwiaty białe.
Płatki rozcięte prawie do nasady, co najmniej tak długie jak działki kielicha (c). Słupek 3-szyjkowy. Działki kielicha lancetowate, ostre, wyraźnie 3-nerwowe. Podsadki
błoniaste. Owocem jest torebka otwierająca
się ząbkami sięgającymi połowy jej długości. Pospolita; łąki, obrzeża zarośli.
c
b
a
c
a
Gwiazdnica wielkokwiatowa – Stellaria
holostea L.
Bylina osiągająca wys. 15–30 cm. Łodyga
prosto wzniesiona (a), czworokątna, nieco
szorstka. Liście siedzące, lancetowate, długo zaostrzone, sztywne (b). Kwiaty zebrane
w dwuramienną wierzchotkę. Płatki białe,
rozcięte do połowy, 2-krotnie dłuższe od
działek kielicha (c). Słupek 3-szyjkowy.
Podsadki zielone. Owocem jest wielonasienna torebka. Pospolita; lasy liściaste,
zarośla.
b
143
Kościenica wodna – Myosoton aquaticum (L.) Moench
d
Roślina wieloletnia, rozesłana lub
wspierająca się na roślinach sąsiednich.
Łodyga czworokątna, u góry gruczołowato owłosiona (a), u dołu naga (b),
a
nawet do 120 cm dł. Liście jajowate
lub jajowatolancetowate, górne siedzące, sercowate u nasady (c), dolne ogonkowe. Podsadki zielone lub nieco obłoe
b
nione. Kwiatostanem jest wierzchotka
dwuramienna. Płatki białe, rozcięte
prawie do nasady, nieco dłuższe od kielicha (d). Szyjek słupka 5 (e). Torebka
jajowata, pękająca 5 dwuząbkowymi
klapami. Podobna do gwiazdnicy gajowej, od której najłatwiej ją odróżnić po
c
czterokątnej łodydze. Liczba znamion
słupka pozwala odróżnić ten gatunek
od możylinka trójnerwowego oraz omawianych gatunków gwiazdnicy. Bardzo częsta; wilgotne zarośla, lasy, rowy.
e
d
c
a
b
144
Możylinek trójnerwowy – Moëhringia trinervia (L.) Clairv.
Roślina rozesłana lub podnosząca się
(a), wys. do 30 cm. Łodyga krótko
owłosiona (b). Liście ostre, jajowate,
ogonkowe, 2-krotnie dłuższe niż szersze, spodem wyraźnie 3-nerwowe (c).
Płatki jajowate, nieco krótsze od kielicha, całobrzegie lub nieznacznie wycięte (d). Słupek z 3 znamionami (e).
Podobny do gwiazdnicy pospolitej,
od której odróżnia go nerwacja liści
i owłosienie łodygi. Częsty; cieniste
zarośla.
Rodzina bobowate (motylkowate) – Fabaceae (Papilionaceae)
Koniczyna biała (k. rozesłana) – Trifolium repens L.
Bylina o rozesłanych, przeważnie nagich łodygach (a), dł. 10–40 cm. Liście
3-listkowe, ogonkowe, dł. do 20 cm,
z białawymi zrośniętymi przylistkami.
Listki odwrotnie jajowate, ząbkowane,
często z białą plamą (b). Kwiatostan
główkowaty na wydłużonej, wewn.
pełnej osadce. Tworzy go 30–85 białych lub lekko zaróżowionych, wonnych kwiatów. Kielich nagi (c), 5-łatkowy. Skrzydełka i łódeczka krótsze
od żagielka. Owocem jest 1–6 nasienny
strąk przewężający się między żółtawobrunatnymi nasionami. Kwitnienie
V–IX. Pospolita; pastwiska, trawniki,
łąki, polany, ścieżki, przydroża, itp.
f
c
b
e
d
a
Koniczyna białoróżowa – Trifolium hybridum L.
Roślina kępiasta. Łodygi wzniesione (d), sztywne, dł. 30–60(90) cm. Przylistki zielone,
w małej części zrośnięte (e). Korona (f) białoróżowa. Osadka kwiatostanu główkowata,
wewnątrz pełna. Nasiona zółtawobrunatne. Częsta; łąki, pastwiska, przydroża, miejsca
ruderalne.
c
b
g
f
a
e
d
Koniczyna łąkowa – Trifolium pratense L.
Bylina albo roślina 2–3 letnia, o grubym, rozgałęzionym korzeniu. Łodyga dł. 20–50(100) cm, wzniesiona (a),
czerwonawa. Liście trójlistkowe, zielone często z białą plamą. Większe niż
u T. repens. Dolne na długich ogonkach,
górne krótkoogonkowe. Przylistki jajowate, orzęsione, ściągnięte w szydlasty
koniec (b). Kwiatostan kulisty, jajowaty, maksymalnie do 140 kwiatów otulonych wspierającymi liśćmi. Kielich
orzęsiony (c), 5-łatkowy. Kwiaty czerwone. Strąk 1-nasienny. Nasiona żółte
lub brunatne. Kwitnienie V–IX. Bardzo pospolita; łąki, miedze, przydroża,
skraje lasów.
145
Koniczyna polna – Trifolium arvense L.
1–2 letnia roślina wys. 5–40(70) cm. Łodyga mocno rozgałęziona, czerwonawa, gęsto
kosmato owłosiona (d). Liście krótkoogonkowe, listki drobne, wydłużone, owłosione (e).
Kwiatostany wydłużone, liczne, kotkowate (f). Korona (g) biała, czerwieniejąca. Strąk
1-nasienny. Pospolita na glebach piaszczystych; suche wzgórza, pola, nieużytki.
a
b
c
e
d
Koniczyna różnoogonkowa – Trifolium campestre Schreb.
Gat. 1–2 letni, 10–40(70) cm wys. Łodyga czerwono nabiegła, delikatnie
owłosiona, rozesłana lub wzniesiona.
Liście 3-listkowe, odwrotnie jajowate,
listek szczytowy na ogonku dłuższym
niż boczne. W górnej części ząbkowane, zielone. Przylistki krótsze od ogonków liściowych, jajowate. Kwiatostany
małe, 8–13 mm szer., główkowate, 25–
65 kwiatowe (a). Kielich 5-krotny. Korona żółta, później brunatna. Żagielek
podłużnie marszczony (b). Owocem
jest 1-nasienny strąk o krótkiej szyjce.
Nasiona jajowate. Kwitnie V–IX. Pospolita; łąki, przydroża, pola, ugory,
murawy.
f
Koniczyna złocistożółta – Trifolium aureum Pollich
Roślina 1–2 letnia o gałęzistej, rozesłanej lub wzniesionej łodydze. Podobna do T. campestre. Liście szarozielone, spodem sine. Listki boczne i szczytowy siedzące, w górnej części
ząbkowane (c). Przylistki lancetowate, tak długie jak ogonek liściowy. Główki z żółtymi,
brunatniejącymi kwiatami, do 2 cm długie, 45–70 kwiatowe. Kielich 5-krotny. Żagielek
podłużnie marszczony (d). Strąk 1-nasienny, o szyjce dł. owocu. Nasiona kuliste. Kwitnie
VI–VIII. Pospolita; suche łąki, pola, przydroża, polany śródleśne.
Koniczyna drobnogłówkowa – Trifolium dubium Sibth.
1–2 letnia roślina posiadająca rozesłane lub wzniesione, czerwono nabiegłe łodygi. Liście
opatrzone krótkim ogonkiem. Listki sinawozielone, w górnej części ząbkowane. Boczne
siedzące, środkowy na dłuższym ogonku (e). Przylistki jajowate, krótsze lub równe od
ogonków liściowych. Kwiatostany główkowate, do 10 mm dł., 2–18 kwiatowe. Kielich 5działkowy. Korona żółta, brunatniejąca. Żagielek gładki, w górnej części drobno ząbkowany, złożony wzdłuż (f). Strąk 1-nasienny o b. krótkiej szyjce. Nasiona jajowate. Kwitnie
V–IX. Pospolita; wilgotne łąki, pastwiska, pola, ugory, przydroża.
146
a
b
c
d
Lucerna siewna – Medicago sativa L.
Bylina o wzniesionych łodygach z żeberkami, dł. 30–130 cm. Podługowate listki
na krótkich ogonkach. Boczne listki siedzące, szczytowy na ogonku. Górna połowa
blaszki liściowej ząbkowana, szczyt ostry,
niekiedy z kończykiem. Przylistki lancetowate, ząbkowane. Kwiatostany wydłużone,
jajowate, dł. 3–4 cm. Przysadki tak długie
jak szypułki kwiatowe. Kwiaty do 10 mm
dł., koloru niebieskofioletowego (a). Żagielek z ciemnymi żyłkami. Kielich 5-działkowy o ząbkach szydlastych. Owoce spiralnie
skręcone, o 1,5–3 luźnych skrętach (b).
Zawierają 10–14 jajowatych, żółtawych
nasion. Kwitnie V–X. Częsta; pola, przydroża, nasypy, ugory. Często uprawiana,
dziczejąca. Tworzy mieszańce z M. falcata.
Lucerna pośrednia (L. piaskowa) – Medicago x varia Martyn.
Budowa jak wyżej, pośrednia między M. falcata i M. sativa. Zmienna barwa kwiatów (c):
niebieskożółta, brązowożółtozielona, brunatnofioletowa, brunatnoczerwona lub czarnofioletowa. Strąki o 1/4–2 skrętach (d).
Lucerna sierpowata – Medicago falcata L.
Bylina o łodygach rozesłanych lub wzniesionych, dł. 20–100 cm. Gałęziste, mocne
łodygi opatrzone 4 żeberkami, często czerwono nabiegłe. Liście na krótkich ogonkach. Listki w dolnej części rośliny odwrotnie jajowate, w górnej lancetowate. Środkowy listek na dłuższym ogonku niż sąsiednie.
Listki w górnej części ząbkowane, spodem
owłosione. Szczyt listka opatrzony kończykiem. Przylistki jajowatolancetowate, ząbkowane. Kwiatostan główkowaty
lub nieznacznie wydłużony, luźny, 5–25
kwiatowy. Kwiaty żółte (rzadko białawe),
dł. do 10 mm. Kielich 5-działkowy, ząbki
szydlaste. Żagielek silnie wygięty do tyłu,
dłuższy od skrzydełek. Strąki dł. 0,5–2 cm,
z siateczką nerwów, owłosione i łukowato
zagięte (do maks. 1 skrętu). zawierają 2–9 żółtych lub brązowych nasion. Kwitnie VI–IX.
Pospolita, w pn.-wsch. Polsce rzadsza, nasłonecznione wzgórza, przydroża, zarośla, zbocza, skałki, miejsca ruderalne. Bywa podsiewana.
147
Lucerna nerkowata – Medicago lupulina L.
1–2 letnia roślina o silnie rozgałęzionej, kanciastej łodydze, dł. 10–80 cm. Pędy delikatnie owłosione. Dolne liście długoogonkowe,
górne z krótkimi ogonkami. 3 odwrotnie jajowate listki, z wyciętym szczytem oraz delikatnym ząbkowaniem górnej części. Spodem
owłosione. Boczne krótkoogonkowe, środkowy na dłuższym ogonku. Przylistki jajowate,
zaostrzone, w różnym stopniu ząbkowane.
Kwiaty zgrupowane po 15–40 w główkowate kwiatostany, na cienkich, długich osadkach. Kwiaty 2–3(4,5) mm dł., wyrastają na
owłosionych szypułkach. Kielich owłosiony.
Korona żółta, nie brunatnieje. Żagielek na
szczycie wycięty, kolisty. Owoce 1-nasienne
typu strąka, dł. 2,5mm. Lekko owłosione lub
nagie, nerkowato zagięte, z bardzo wyraźnym
siatkowaniem. Koloru brunatnoczarnego. Nasiona jajowate, spłaszczone. Kwitnie V–IX.
Dość częsta; suche pola, łąki, zbocza, zarośla, przydroża.
Łubin trwały – Lupinus polyhyllus Lindl.
Bylina o grubym korzeniu i żeberkowanej
łodydze, osiągająca wys. do 1,5 m. Palczastozłożone liście wyrastają na bardzo długich ogonkach. Składają się z 13–15 lancetowatych, całobrzegich, owłosionych od
spodu listków. Przylistki zaostrzone, zrośnięte z ogonkiem liściowym. Kwiatostan
groniasty, dł. do 50 cm. Podkwiatki szybko
odpadają. Kwiaty duże, koloru niebieskiego,
rzadko białe (u form ogrodowych może być
innego koloru). Kielich dwuwargowy, mocno rozchylony, owłosiony. Korona 3 razy
dłuższa od kielicha. Żagielek szeroki, białawy w środku, krótszy od skrzydełek, które
stulone razem imitują łódeczkę. Łódeczka
z ciemnofioletowym dzióbkiem. Owocem są
wydłużone, czarne strąki. Zawierają 5–9(12)
nasion i są silnie owłosione. Nasiona koloru brązowego lub czarnego. Kwitnie VI–IX.
Pospolity; uprawiany w ogrodach, wysiewany w lasach jako pasza dla zwierząt, dziczeje
i przenika na łąki i pastwiska.
148
Groszek łąkowy (g. żółty) – Lathyrus pratensis L.
Bylina o pnącej, rozgałęzionej łodydze, wys.
30–120 cm, nagiej (rzadziej owłosionej), 4kanciastej, nieoskrzydlonej. Liście zakończone 1 parą listków i wąsem. Liście lancetowate, całobrzegie o nerwacji równoległej.
Duże przylistki lancetowate, strzałkowate.
Kwiatostan typu grono, jednostronny, 5–13
kwiatowy. Osadzony na długiej osadce.
Kwiaty dł. 10–17 mm, wyrastają na owłosionych szypułkach. Kielich dzwonkowaty,
krótszy od korony, częściowo owłosiony.
Korona żółta, żagielek odwrotnie jajowaty.
Skrzydełka mocno wygięte. Czarny, nagi
strąk dł. 3–4 cm, zawiera do 12 nasion. Nasiona jajowate, brunatne, z jasnym znaczkiem. Kwitnie VI–VIII. Pospolity; łąki, zarośla, przydroża, rowy przydrożne.
Groszek wiosenny – Lathyrus vernus (L.)
Bernh.
Bylina o nagiej łodydze, 20–40(60) cm wys.,
nieoskrzydlonej, czterokanciastej, słabo rozgałęziającej się. Liście pierzastozłożone o 2–
4 parach jajowatych i całobrzegich listków.
Osadka liściowa wychodzi poza ostatnią
parę listków tworząc kończyk. Przylistki dł.
do 2 cm, jajowatolancetowate, z ostrą łatką
przy nasadzie. Kwiatostan groniasty, jednostronny, 2–9 kwiatowy, na długiej szypule.
Kwiaty fioletowopurpurowe, dł. do 2 cm.
Kielich dzwonkowaty, przebarwiający się
na fioletowo. Korona po zaschnięciu granatowa. Żagielek o kolistym brzegu, wyciętym
na środku. Strąki z 9–14 nasionami odgięte
do góry, dł. do 6 cm koloru czerwonobrązowego. Nasiona brązowożółte, okrągłe,
z jasnym znaczkiem. Kwitnie IV–V. Pospolity; cieniste lasy liściaste, skraje, zarośla.
149
Rodzaj wyka – Vicia sp.
Byliny lub rośliny jednoroczne o wydłużonych, najczęściej rozesłanych lub pnących się
łodygach. Liście parzyście pierzastozłożone, zakończone kończykiem lub wąsem. Opatrzone ząbkowanymi, strzałkowatymi przylistkami. Blaszka liściowa całobrzega, niekiedy
ząbkowana na szczycie. Kwiaty zebrane na osadkach tworzą groniasty lub kłosokształtny
kwiatostan. Kwiaty o symetrii grzbiecistej, na krótkich szypułkach. Kielich zbudowany z 5
zrośniętych działek (ząbków). Korona typowa dla roślin motylkowych, koloru niebieskiego,
czerwonego lub białego, rzadziej innego. Pręcików 10, zrośniętych ze sobą. Słupek 1. Owocem jest (1)2-wielonasienny strąk, czasem z gąbczastymi przegrodami. Nasiona kuliste lub
jajowate opatrzone znaczkiem.
Wyka płotowa – Vicia sepium L.
Bylina. Pędy 20–75(100) cm dł., pnące się lub
wzniesione. Łodyga kanciasta, skąpo krótko owłosiona. Liście zakończone rozgałęziającym się wąsem. Utworzone z 3–9 par całobrzegich, jajowatych listków, do 40 mm dł., zakończonych ostrym
koniuszkiem. Szczytowe listki w liściu krótsze od
dolnych. Przylistki małe, półoszczepowate, ząbkowane z brunatnym miodnikiem. Kwiatostany 2–5(6)
kwiatowe, na wyraźnych, krótkich szypułach. Kwiaty 12–16 mm dł. Kielich fioletowo nabiegły, krótko owłosiony, o trójkątnych ząbkach (górne ząbki
krótsze). Rurka kielicha skośnie ucięta. Korona fioletowoniebieska lub biaława. Żagielek na szczycie
wycięty z fioletowymi żyłkami. Skrzydełka krótsze
od łódeczki. Szyjka słupka silnie owłosiona. Strąk spłaszczony, czarny, nieowłosiony, dł.
22–32 mm, z 2–4(5) nasionami. Nasiona kuliste, pstre (wielokolorowe). Znaczek równy co
najmniej 3/4 obwodu nasienia. Kwitnie V–VIII. Częsta; lasy liściaste i mieszane, zarośla,
przydroża, miedze, łąki.
Wyka ptasia – Vicia cracca L.
Bylina. Pędy pnące, zielone lub szare, do 120 cm
dł. Łodyga cienka, żeberkowana, krótko owłosiona. Liście 6–12 listkowe z rozgałęzionym wąsem.
Listki jajowatolancetowate lub lancetowate, całobrzegie, do 20 mm dł., niekiedy z kończykiem.
Przylistki cienkie, równowąskie, z łatką dolną 1–3
ząbkową. Kwiatostany gęste, na długich szypułach
utworzone z 15–20 kwiatów. Kwiaty zwisające,
dł. 9–12 mm. Kielich o rurce skośnie uciętej, słabo owłosiony, fioletowo nabiegły o lancetowatych
ząbkach (dolny najdłuższy). Korona niebieskofioletowa, czasem białoniebieska, bez wyraźnego żyłkowania. Żagielek wycięty na szczycie. Skrzydełka
150
dłuższe od łódeczki. Szyjka słupka owłosiona. Strąk brunatny, nieowłosiony, 19–23 mm
dł., z 1–3(5) nasionami. Nasiona kuliste, brązowoszare, plamiste. Znaczek równy 1/3 obwodu nasienia. Kwitnie VI–VIII. Kwiaty i owoce obecne w tym samym czasie. Pospolita;
pola, łąki, miedze, tereny ruderalne, zarośla i widne lasy.
Wyka wąskolistna – Vicia angustifolia L.
Jednoroczna roślina o pędach dł. 15–50(80) cm.
Łodyga cienka, kanciasta, słabo przylegająco owłosiona (czasem naga). Liście o 3–6 parach listków,
zakończone rozgałęzionym wąsem. Dolne liście
posiadają 1–3 pary listków. Listki dł. 15–35 mm,
lancetowate lub równowąskie, całobrzegie i zakończone kończykiem. Przylistki półstrzałkowate,
z dolną łatką opatrzoną kilkoma ząbkami. Często
nie posiadają miodników. Kwiaty dł. 12–18 mm,
zebrane po 1–2 na bardzo krótkiej szypule (prawie
siedzące). Kielich koloru zielonego, o uciętej skośnie rurce. Działki kielicha lancetowate, o równej
dł. Korona najczęściej fioletowopurpurowa. Żagielek na szczycie wycięty, dłuższy od skrzydełek.
Szyjka słupka brodata. Czarne, spłaszczone, nagie
owoce odstają skośnie w górę, nasion (7)8–12 o dł. 30–55 mm. Nasiona okrągłe, zielonoszare lub czarne z plamami. Znaczek na 1/4 obwodu nasienia. Kwitnie V–VI oraz po raz
drugi na jesieni. Pospolita; pola, suche lasy, miejsca piaszczyste, trawiaste tereny otwarte,
miejsca ruderalne.
Wyka czteronasienna – Vicia tetrasperma (L.)
Schreb.
b
Jednoroczna roślina o nagich pędach dł. 15–60 cm.
Pnące się łodygi, są cienkie i delikatnie żeberkowane. Liście zakończone nierozgałęzionym wąa
sem (rzadziej rozgałęzionym). Listki równowąskie, całobrzegie, z koniuszkiem na szczycie, dł.
7–26 mm. Przylistki półoszczepowate lub lancetowate (a). Kwiatostany na długich i cienkich szypud łach, złożone z 1–2(4) kwiatów o dł. 5–7 mm każdy. Kwiaty osadzone na szypułkach dł. do 3 mm.
e
f Działki kielicha zielone, dolna działka najdłuższa
(b). Rurka kielicha skośnie ucięta. Korona białag
wa lub białoliliowa. Żagielek z ciemnymi żyłkami.
Łódeczka z fioletowymi plamkami. Słupek ze śladowym owłosieniem. Owoce brązowe,
nagie, spłaszczone, dł. 9–15 mm (c). Najczęściej 4 (rzadziej 1–6) kuliste, brązowoszare
nasiona. Znaczek równy 1/4 obwodu nasienia. Kwitnie VI–VIII. Częsta; pola, brzegi lasów,
zarośla, przydroża.
c
151
Wyka drobnokwiatowa – Vicia hirsuta (L.) Gray.
Roślina jednoroczna, 20–60(100) cm wysoka. Łodygi 4-kanciaste, owłosione. Liście posiadają 5–8 par listków do 20 mm dł., uciętych na szczycie, opatrzonych koniuszkiem. Przylistki lancetowate, półoszczepowate, łatka boczna pojedyncza lub 2–3 dzielna (d). Kwiatostany
najczęściej 3–5(8) kwiatowe (e). Kielich krótko owłosiony, prawie tak długi jak korona,
o szydlastych zielonych działkach (f). Korona biała lub białoniebieska. Łódeczka na szczycie niebieskofioletowa. Słupek o prawie nagiej szyjce. Owoce czarnobrązowe, owłosione,
wybrzuszone przy nasionach, dł. 8–11 mm (g). Nasiona 1–2, okrągłe, zielonożółte lub brązowe. Kwitnie VI–VIII. Porasta pola, miedze, tereny ruderalne, łąki, zarośla. Częsta; pola,
nieużytki.
Komonica zwyczajna – Lotus corniculatus L.
Kępowa bylina o wrzecionowatym korzeniu oraz silnie rozgałęzionych pędach (a) dł. 10–
40(60) cm. Gatunek nie wytwarza rozłogów. Łodygi prawie nagie lub rzadko owłosione.
W środku pełne (b) (lub z bardzo cienkim kanałem powietrznym), fioletowo lub brunatno
nabiegłe. Liście 5-listkowe (górne 3 listki skupione na szczycie liścia, a 2 dolne imitują
przylistki). Listki całobrzegie, jajowate, zaostrzone, nerwy boczne słabo widoczne. Kwiatostan typu baldach, bez podkwiatków, (1)2–5(6) kwiatowy. Kwiaty osadzone na długich
szypułach. W nasadzie kwiatów rozwija się 1–3 listkowy liść. Kwiaty żółte, czasem czerwonawożółte, dł. 9–14 mm. Kielich lejkowaty, ząbki równe, o trójkątnej nasadzie i szydlastym
końcu (c). Przed kwitnieniem kwiatu szydlaste końce działek kielicha stulone (d). Korona
po zasuszeniu zielenieje. Żagielek jajowaty, zaokrąglony. Skrzydełka wypukłe, dłuższe od
łódeczki. Strąki proste, obłe (e), brązowe, 15–40 mm dł., wewnątrz z przegrodami, po
otwarciu zwijają się spiralnie, z 5–30 brązowymi, kulistymi nasionami. Kwitnie V–IX. Bardzo częsta; łąki, miedze, wzgórza, pastwiska, widne zarośla i brzegi lasów, przydroża.
c
a
d
b
e
i
h
g
j
152
f
Komonica błotna – Lotus uliginosus Schkuhr.
Bardzo podobna do L. corniculatus. Bylina wytwarzająca rozłogi, naga (f). Łodyga pusta
w środku (g), wiotka, 30–60(90) cm dł. Liście jak u L. corniculatus, od spodu z szaroniebieskim odcieniem, niekiedy orzęsione na brzegu, z wyraźną siatką nerwów bocznych.
Kwiatostany (4)8–14 kwiatowe (h). Kwiaty dł. 12–14 mm odstają promieniście. Kielich
rurkowaty o ząbkach trójkątnych, łagodnie zwężających się, orzęsionych na brzegach (i).
Działki kielicha przed rozkwitnięciem odgięte (j). Korona ciemnożółta. Strąki proste, obłe,
dł. 15–37 mm, brązowe, z przegrodami, wielonasienne. Nasiona lekko spłaszczone, szarozielone. Kwitnienie VI–VII. Częsty; bagniste obniżenia terenu, rowy, mokre łąki i lasy,
brzegi wód.
Rodzina jasnotowate (wargowe) – Lamiaceae (Labiatae)
c
a
b
Jasnota biała – Lamium album L.
Bylina kłączowa, o wzniesionej lub podnoszącej się łodydze, wyraźnie czterokanciastej, z rzadka owłosionej lub nagiej. Liście
parami nakrzyżległe (a), owłosione, długoogonkowe, jajowate, u nasady sercowate
lub ścięte, grubo piłkowane (b). Kwiatostan kłosokształtny złożony z kilku nibyokółków. Kielich 5-ząbkowy. Korona biała,
duża, do 25 mm dł., grzbiecista, o wygiętej
rurce. Górna warga korony długo i gęsto
owłosiona (c). Dolna warga 3-łatkowa. Łatka środkowa okrągłonerkowata, głęboko
wycięta. Pręciki 4, dwusilne, o czarnych
owłosionych pylnikach. Owocem rozłupnia, rozpadająca się na 4 rozłupki. Pospolita; przychacia, przydroża, zarośla.
153
c
a
b
Jasnota purpurowa – Lamium purpureum L.
Jednoroczna lub 2-letnia roślina o niezbyt
przyjemnym zapachu, górą często fioletowo
nabiegła. Łodyga wzniesiona lub rozesłana,
4-kanciasta, naga lub owłosiona na krawędziach (a). Liście ogonkowe, karbowane, o
podstawie sercowatej, dolne zaokrąglone,
górne trójkątne (b). Kwiaty zebrane w nibyokółki skupione na szczycie łodygi. Kielich 5-ząbkowy. Korona różowopurpurowa,
dł. 8–18 mm, z ciemniej plamistą wargą
dolną i krótko owłosioną wargą górną (c).
Rurka korony prosta wewnątrz z pierścieniem włosków. Pylniki owłosione, fioletowe. Pręciki 4, dwusilne, o owłosionych,
fioletowych pylnikach. Owocem rozłupnia,
rozpadająca się na 4 rozłupki. Pospolita;
pola, ogrody.
Gajowiec żółty – Galeobdolon luteum H.
Roślina naga lub krótko owłosiona, z płożącymi się nadziemnymi rozłogami i wyrastającymi z nich wzniesionymi pędami
kwiatonośnymi. Liście ogonkowe, sercowatojajowate, grubo nierówno piłkowane,
ciemnozielone, często z białawymi plamami. Nibyokółki 5–10-kwiatowe. Kielich
5-ząbkowy. Korona żółta z brązowymi plamami na wardze dolnej. Wszystkie 3 klapy
wargi dolnej dobrze rozwinięte, na szczycie
zaostrzone. Warga górna długo owłosiona.
Pręciki dwusilne, o nagich pylnikach. Owocem rozłupnia rozpadająca się na 4 rozłupki. Pospolity; cieniste lasy i zarośla.
154
Głowienka pospolita – Prunella vulgaris L.
Roślina kłączowa, wys. do 70 cm. Łodyga
naga lub słabo owłosiona. W kątach liści
obecne ukorzeniające się rozłogi. Liście
długoogonkowe, cienkie, podługowato-jajowate, całobrzegie lub karbowane. Najwyższa para liści zwykle tuż pod główkowatym kwiatostanem. Korona niebieskofioletowa, rzadziej różowa lub biała, nawet 2krotnie dłuższa od kielicha. Kielich z góry
spłaszczony, 2-wargowy, po przekwitnieniu
zamknięty. Pręciki dolne dłuższe od górnych, z szydlastymi wyrostkami pod pylnikami. Owocem rozłupnia rozpadająca się
na 4 rozłupki. Bardzo częsta; łąki, zarośla,
przydroża.
Bluszczyk kurdybanek – Glechoma hederacea L.
Roślina słabo owłosiona lub prawie naga.
Łodyga rozgałęziona, pełzająca lub wspinająca się, z długimi, ulistnionymi rozłogami.
Liście ogonkowe, grubo karbowane, nerkowate lub sercowato okrągłe. Kwiaty po 1–3
w kątach liści. Korona niebieskofioletowa,
co najmniej 3-krotnie dłuższa od kielicha,
wewnątrz purpurowo nakrapiana. Klapa
wargi dolnej większa od bocznych, okrągława. Pylniki w czasie przekwitania rozchylone pod kątem prostym. Pospolity; przydroża,
łąki, zarośla
155
Rodzina: jaskrowate – Ranunculaceae
Ziarnopłon wiosenny – Ficaria verna
Huds.
Geofit wczesnowiosenny, do 20(30) cm wys.
Część korzeni tworzy podziemne, wrzecionowate bulwki. W kątach liści zwykle
rozmnóżki wegetatywne w postaci drobnych, białych bulwek (na rysunku – czarne).
Blaszki liści niepodzielone, okrągławosercowate, brzegiem gładkie, karbowane lub
ząbkowane. Okwiat złożony, wolny. Działki
przeważnie 3, żółtawe, wcześnie odpadające. Płatków zwykle 8–12, żółtych, wąskojajowatych. Słupki liczne. Owoce – orzeszki.
Bardzo częsty; wilgotne lasy liściaste, zarośla, murawy.
Knieć błotna – Caltha palustris L.
Bylina do 60 cm wys. Łodyga naga, dęta,
leżąca, łukowato wznosząca się do wzniesionej, górą rozgałęziona. Blaszki liści niepoa
dzielone, do 10 cm dł. i 15 cm szer., nagie,
w zarysie trójkątne, szerokosercowate lub
nerkowate, brzegiem karbowane, ząbkowane lub piłkowane. Okwiat pojedynczy, wolb
ny. Działek 5, ciemnożółtych, do 2,5 cm dł.,
c
jajowatych lub okrągławych. Słupków 5–15.
Owoce – mieszki (a). Pospolity; brzegi akwenów, torfowiska niskie, mokre łąki, podmokłe miejsca w lasach i zaroślach.
UWAGA: Gatunek bardzo zmienny; na niżu kraju gł.: knieć błotna typowa – blaszki
liści (b) trójkątnienerkowate, ich klapy nasadowe tępokanciaste; dojrzałe mieszki (jeszcze
nie otwarte) +/- rozchylone, na szczycie nagle ściągnięte w krótki dzióbek, linia grzbietowa
mieszka nieco wklęsła; knieć błotna rożkowata – blaszki liści jak u poprzedniego podgatunku, zwykle szersze niż dłuższe; dojrzałe mieszki (c) silnie poziomo rozchylone, stopniowo zwężone w dzióbek, linia grzbietowa mieszka silnie wklęsła.
156
a
b
Czerniec gronkowy – Actaea spicata L.
Bylina kłączowa o nieprzyjemnym zapachu, do 70 cm wys. Blaszki liści duże, 3–5pierzastosieczne, o odcinkach 1–2-krotnie
pierzastopodzielonych, nierówno wcinanych, brzegiem piłkowanych. Kwiaty (a)
drobne, zwykle tylko w 2 krótkich gronach
(szczytowym i wyrastającym z kąta najwyższego liścia). Okwiat złożony, wolny,
szybko opada. Działek 4–5, żółtobiałych,
owalnych. Płatków 4–6, białych, łopatkowatych (a), płasko rozpostartych. Pręciki
dłuższe od okwiatu. Słupek 1. Owoc – jagoda (b), czarna, lśniąca, kulistojajowata.
Pospolity; cieniste lasy liściaste i zarośla.
Rodzaj zawilec – Anemone
Opisane poniżej 2 gatunki są bylinami kłączowymi do 30 cm wys. Cechują je: liście na
pędach generatywnych po 3 w okółku podkwiatowym, wyraźnie odsuniętym od kwiatów;
blaszki liści dłoniasto 3–5-dzielne, ich segmenty wrębne, o brzegu ząbkowanym lub gładkim;
kwiaty o średnicy 1,5–4 cm, okwiat pojedynczy, wolny, słupki liczne; owoce – orzeszki.
a
Zawilec żółty – Anemone ranunculoides L.
Liście okółka podkwiatowego na b. krótkich
ogonkach, niemal siedzące. Kwiaty pojedynczo
lub po 2. Działek 5–8, żółtych, z zewnątrz owłosionych (a). Orzeszki przylegająco owłosione.
Bardzo częsty; cieniste i wilgotne lasy liściaste,
zarośla, rzadko łąki.
157
Zawilec gajowy – Anemone nemorosa L.
Liście okółka podkwiatowego na wyraźnych ogonkach, o połowę krótszych od blaszki. Kwiaty pojedynczo. Działek 6–12, białych lub purpurowo nabiegłych, z zewnątrz nagich. Orzeszki słabo owłosione. Pospolity; cieniste lasy liściaste i mieszane,
rzadko zarośla i łąki.
a
158
Przylaszczka pospolita – Hepatica nobilis Schreb.
Bylina do 15(25) cm wys. Kłącze krótkie, na szczycie z łuskowatymi liśćmi. Liście odziomkowe zebrane w rozetkę, liczne, zimozielone, długoogonkowe; młode blaszki gęsto białawo owłosione, potem
łysiejące, skórzaste, spodem purpurowe, w zarysie
trójkątne, w nasadzie sercowate, podzielone do połowy zwykle na 3 tępe, szerokie, całobrzegie klapy.
Liście okółka podkwiatowego 3, siedzące, jajowate, do 1 cm dł., całobrzegie, tworzą pozorny kielich
i pozostają poniżej dojrzewających owoców (a).
Kwiaty o średnicy 1,5–3 cm, pojedynczo. Okwiat
pojedynczy, wolny. Działek 5–15, zwykle niebieskoliliowych, rzadko czerwonawych albo białych.
Słupki liczne. Owoce – orzeszki – owłosione, z elajosomem u nasady. Bardzo częsta; cieniste lasy liściaste i mieszane, zarośla. Podlega ścisłej ochronie.
Rodzaj jaskier – Ranunculus
Opisane poniżej 4 gatunki z rodzaju jaskier Ranunculus są bylinami. Cechują je: liście odziomkowe długoogonkowe, z blaszkami dłoniastopodzielonymi, o klapach wcinanych,
brzegiem ząkowanych lub piłkowanych; okwiat złożony, 5-krotny, wolny, płatki żółte, z miodnikiem; słupki liczne; owoce – orzeszki – nagie, płaskie, wyraźnie obrzeżone,
z dzióbkiem (resztką szyjki) na szczycie.
a
a
Jaskier rozłogowy – Ranunculus repens L.
Do 60 cm wys. Tworzy długie rozłogi nadziemne, ulistnione i zakorzeniające się w węzłach.
Pędy owłosione albo nagie. Blaszki liści odziomkowych zwykle 3-dzielne, o środkowym
odcinku na długim ogonku. Szypułki bruzdowane, +/- przylegająco owłosione. Kwiaty
o średnicy 2–3 cm. Dno kwiatowe owłosione.
Działki owłosione, przylegają do płatków (a).
Pospolity; brzegi akwenów, wilgotne łąki,
pastwiska, pola, ugory, lasy, zarośla, miejsca
ruderalne.
Jaskier bulwkowy – Ranunculus bulbosus L.
Do 35(50) cm wys. Łodyga zwykle słabo rozgałęziona,
w nasadzie (pod ziemią!) bulwkowato zgrubiała. Pędy
silniej lub słabiej, w dole odstająco, wyżej przylegająco owłosione. Blaszki liści odziomkowych zwykle 3dzielne, o środkowym, większym odcinku zbiegającym
klinowato po wyraźnym ogonku. Szypułki bruzdowane, słabo przylegająco owłosione. Kwiaty o średnicy do
2,5 cm. Dno kwiatowe owłosione. Działki długo owłosione, w dół odgięte (a). Bardzo częsty; suche murawy,
pola, miedze.
159
a
Jaskier ostry – Ranunculus acris L. s.str.
Do 1(1,2) m wys. Roślina kłączowa. Łodyga
zwykle rozgałęziona, wraz z liśćmi przeważnie
skąpo, +/-przylegająco owłosiona. Blaszki liści odziomkowych przeważnie 5–7-dzielne lub
sieczne, o środkowym odcinku siedzącym, łatki liści na ogół równowąskolancetowate. Szypułki obłe. Kwiaty o średnicy 1,5–2,5 cm. Dno
kwiatowe nagie. Działki jajowate, przylegająco
owłosione, zwykle przylegają do płatków (a).
Dzióbek prosty albo lekko łukowaty, wielokrotnie krótszy od orzeszka (b). Pospolity; podmokłe łąki, pastwiska, zarośla, skraje lasów.
b
a
160
Jaskier kosmaty – Ranunculus lanuginosus L.
Do 70(100) cm wys. Kłącze krótkie, o włóknistych korzeniach. Łodyga często obficie
rozgałęziona, wraz z liśćmi gęsto, odstająco
owłosiona. Blaszki liści odziomkowych zwykle
3–5-klapowe (-dzielne), o środkowym odcinku
siedzącym; łatki liści szerokojajowate. Szypułki
obłe, przylegająco owłosione. Kwiaty przeważnie o średnicy 2–3 cm. Dno kwiatowe nagie.
Działki jajowate, odstająco owłosione, odstają
od płatków. Dzióbek ślimakowato zwinięty na
końcu, ok. 2-krotnie krótszy od orzeszka (a).
Bardzo częsty; cieniste, wilgotne lasy, zwłaszcza liściaste, zarośla i ziołorośla.
Rodzina rdestowate – Polygonaceae
Rdest ptasi – Polygonum aviculare L.
Roślina roczna lub dwuletnia. Łodygi do 1 m dł.,
płożące. Liście naprzemianległe, prawie siedzące, 0,5–3 cm dł., lancetowate, nagie, zaostrzone
lub tępe. U nasady krótkich ogonków liściowych znajduje się charakterystyczna pochwa,
zwana gatką. Jest ona krótsza od międzywęźla,
górą błoniasta, szara lub srebrzysta, poszarpana
na nieregularne frędzle. Drobne kwiaty, po 1–5,
ustawione są w pachwinach normalnych liści.
Okwiat pojedynczy składa się przeważnie z 5
różowych listków, 1,5–3 mm dł., zrośniętych
nasadmi. Pręcików 5–8, słupek z 3 znamionami. Owoc gładki, trójkanciasty orzeszek. Bardzo zmienny gatunek, często w jego obrębie
wyróżnia się szereg drobnych taksonów. Bardzo
pospolity; siedliska ruderalne, głównie w miejscach wydeptanych i jako chwast w uprawach.
Rdest wężownik – Polygonum bistorta L.
Bylina, 30–100 cm wys. Z grubym, brunatnym
powyginanym kłączem. Z kłącza wyrasta kilka
liści odziomkowych. Liście odziomkowe duże,
5–15 cm dł., jajowate lub jajowatolancetowate, ich ogonki górą szeroko oskrzydlone i do
2 razy dłuższe od blaszki. Blaszki liściowe po
górnej stronie zielone, a po dolnej szarawe i pokryte gęstymi włoskami. Bezpośrednio z kłącza
wyrasta też nierozgałęziony pęd kwiatowy. Na
łodydze tego pędu osadzonych jest skrętolegle
kilka mniejszych niż odziomkowe liści, które są
lancetowate, siedzące i obejmują nieco łodygę.
Ich gatka jest błoniasta, wydłużona, całobrzega,
a na szczycie wyciągnięta w szerokolancetowaty ząbek. Łodyga zakończona dużym, walcowatym, szczytowym kłosem, 2,5–7 cm dł. Kwiaty
umieszczone w kątach błoniastych przysadek.
Okwiat pojedynczy, utworzony z 5 różowych listków, zrośniętych w nasadzie, 4,5 mm dł.
Pręcików 8 z fioletowymi pylnikami. Słupek o 3 niezrośniętych szyjkach. Owoc trójgraniasty,
z wklęsłymi bokami, błyszczący orzeszek, 3–4 mm dł. Pospolity; wilgotne łąki i torfowiska.
161
a
b
Rdestówka (rdest) powojowata – Fallopia convolvulus (L.) Á. Lőve (=Polygonum convolvulus L.)
Roślina jednoroczna, o wijącej się najczęściej łodydze, 20–100 cm dł., kanciastej, zwykle szorstkiej.
Liście 2–6 cm dł., jajowatotrójkątne, zaostrzone na
szczycie, a w nasadzie sercowatostrzałkowate. Wyraźne ogonki, krótsze od blaszek, u ich nasady znajduje się błoniasta gatka, całobrzega i ściśle przylegająca do łodygi. Kwiaty w pozornych gronach
wyrastają z kątów liści. Okwiat pojedynczy, 5-krotny, rozcięty prawie do samego końca, szarozielony
i gęsto pokryty gruczołkami. W czasie owocowania
silnie powiększony, 3–4 mm dł., a jego trzy zewnętrzne działki z wyraźnym kanciastym grzbietem
(ale nie oskrzydlone) (a). Pręcików 8, o silnie rozszerzonych u dołu nitkach. Słupek z 3 znamionami.
Owocem trójgraniasty, matowy, czarny orzeszek,
3,5–4 mm dł. (b). Bardzo pospolity; pola uprawne
i ugory, rzadziej siedliska ruderalne.
Szczaw zwyczajny – Rumex acetosa L.
Dwupienna bylina o krótkich podziemnych kłączach,
z licznymi korzeniami. Łodyga 0,3–0,7(1) m wys.,
niezbyt rozgałęziona. Liście odziomkowe na długich ogonkach, blaszka jajowata, o strzałkowatej lub
lekko oszczepowatej budowie, do 2 razy dłuższa niż
szeroka (a). Liście łodygowe poniżej kwiatostanu,
a
b
w liczbie 4–7, o coraz krótszych ogonkach (najwyższe prawie siedzące), o uszkowatej lub strzałkowatej podstawie. Nasada liści w postaci błoniastej gatki (b). Kwiatostan luźny, rozgałęziony, o gałązkach
kwiatostanowych I rzędu nierozgałęzionych powtórnie. Kwiaty rozdzielnopłciowe, małe, niepozorne.
Okwiat pojedynczy utworzony z 6 różowych listków
umieszczonych w dwóch okółkach. Trzy wewnętrzne listki (3,5–4,5 mm dł.) błoniaste, wyraźnie dłuższe
od zewnętrznych, w czasie owocowania czerwieniejące, okrywają orzeszek, a w ich nasadzie widoczny
jest drobny płaski guz. W kwiatach okazów męskich 6 pręcików z długimi nitkami. Kwiaty
żeńskie mają jeden słupek z 3 znamionami. Bardzo pospolity; łąki i zarośla.
Uwaga: Równie pospolity i podobny do opisywanego gatunku szczaw rozpierzchły
– R. thyrsiflorus Fing. posiada bardziej gęsty kwiatostan, a gałązki I rzędu (przynajmniej
środkowe) rozgałęziają się powtórnie.
162
Szczaw polny – Rumex acetosella L.
Dwupienna bylina o niezbyt grubym korzeniu
palowym. Jedna lub kilka łodyg, dość cienkich,
dołem czerwononabiegłych, osiąga 10–50 cm
wys. Liście odziomkowe i najniższe łodygowe są
długoogonkowe, o blaszkach lancetowatych lub
jajowatolancetowatych, a w podstawie z poziomo
odstającymi, wąskimi, oszczepowatymi odcinkami. Liście łodygowe wyżej leżące, stopniowo malejące i bez klap bocznych. Nasada liści w postaci
dużej, błoniastej, srebrzystobiałej gatki. Kwiatostanem jest umiarkowanie rozgałęziona wiecha.
Kwiaty drobne, niepozorne, rozdzielnopłciowe,
po kilka w pęczkach. Pojedynczy okwiat tworzy
6 listków okwiatu. Wewnętrzne 3 listki okwiatu,
około 1,5 mm dł., w czasie owocowania przylegają do orzeszka, są całobrzegie, mocno unerwione,
bez guza. Zewnętrzne listki okwiatu są krótsze
i węższe od wewnętrznych. Kwiaty osobników
męskich mają 6 pręcików z żółtymi pylnikami,
a kwiaty okazów żeńskich jeden słupek z 3 czerwonymi znamionami. Pospolity; pola, suche
łąki, miejsca piaszczyste.
Szczaw lancetowaty – Rumex hydrolapathum
Huds.
Bylina z silnie zgrubiałym kłączem podziemnym. Łodyga wysoka, 1–2,5 m, prosta w górze
rozgałęziona, kanciasta i bruzdowana, wewnątrz
pusta. Liście skórzaste, dolne do 1 m dł., o długim ogonku i lancetowatej blaszce, zwężonej
u podstawy. Nerwy boczne wychodzą od głównego pod kątem prostym. Wyższe liście są mniejsze i o coraz krótszych ogonkach.
Kwiatostan duży, groniasty, gałęzisty, o łukowato wzniesionych gałązkach. Kwiaty obupłciowe, z pojedynczym 6-listkowym okwiatem,
w dwóch okółkach, po 3 elementy. Zewnętrzne
listki łódeczkowate, 2–3 mm dł., przylegające do
krawędzi listków wewnętrznych. Częsty; rowy,
brzegi rzek.
163
Rodzina różowate – Rosaceae
Poziomka pospolita – Fragaria vesca L.
Bylina, wys. 5–20(30) cm, wytwarzająca
długie, cienkie, sympodialne rozłogi. Liście
w różyczce, 3-listkowe, ząbkowane, z przylistkami, osadzone na długich owłosionych
ogonkach. Szczytowy ząbek w listku równy
pozostałym. Łodygi kwiatowe wzniesione,
odstająco owłosione. Kwiaty białe, pięciokrotne, przeważnie obupłciowe, w liczbie 2–
12, wyrastają na przylegająco owłosionych
a
szypułkach. Kieliszek obecny. Pręcików
~20, słupki liczne. Dno kwiatowe u nasady
otoczone pierścieniem gęstych włosków.
Owoc mięsisty, czerwony, złożony, wieloorzeszkowy. Kielich odgięty od owocu (a).
Poziomki są częściowo dwupienne, kwitną
b
V–VII. Pospolita; widne lasy i ich skraje,
zręby, zarośla, czasem w uprawie.
UWAGA: Poziomka twardawa – Fragaria viridis Duch. podobna do F. vesca. Kielich
przylegający do owocu (b). Listki jedwabisto owłosione. Szczytowy ząbek w listku krótszy
od pozostałych. Rozłogi krótkie, monopodialne.
Wiązówka błotna – Filipendula ulmaria L.
Bylina o grubym zdrewniałym kłączu. Łodyga kanciasta, wzniesiona, 0,5–2 m wys. Liście ogonkowe, nieparzysto pierzaste, o 2–5
parach niepodzielonych, jajowatych listków
bocznych. Brzeg blaszki liściowej podwójnie
piłkowany. Między listkami drobne listeczki,
siedzące na osadce liścia. Listek szczytowy
głęboko 3–5 klapowy. Przylistki szerokie,
półsercowate. Kwiaty bladokremowe, białe,
drobne, zebrane w wiechokształtne baldachogrono. Kwiaty wonne, obupłciowe, 5–6
krotne, o średnicy 5–9 mm. Pręcików 20–40,
2 razy dłuższych od płatków korony. Słupki w liczbie 5–10, skręcone spiralnie. Owoc
jednonasienny, spiralnie skręcony, dł. 2 mm.,
przypomina torebkę. Kwitnienie VI–VIII.
Pospolita; wilgotne łąki, brzegi wód, olszyny, zarośla, ziołorośla.
164
Kuklik pospolity – Geum urbanum L.
Bylina wytwarzająca kłącza podziemne.
Łodyga 20–70(100) cm wys., delikatnie
owłosiona. Liście nieparzystopierzaste,
z przylistkami. Liście odziomkowe lirowato pierzaste podzielone na 2–4 listki boczne
oraz większy listek szczytowy (3–5 wrębny
lub klapowy, grubo piłkowano-karbowany). Liście łodygowe podobne do odziomkowych, o mniejszej liczbie odcinków,
górne liście łodygowe 3-listkowe. Przylistki duże. Kwiaty 5-krotne, w wierzchotkowatych kwiatostanach na wyprostowanej
szypule, płasko otwarte. Działki kielicha
zielone, trójkątne. Płatki korony jasnożółte,
3–6 mm dł., odwrotnie jajowate. Kieliszek
obecny. Owocostan kulisty, zielonawy.
Owocki owłosione z długimi szyjkami.
Górny człon szyjki tylko w dole pokryty krótkimi szczecinkami. Kwitnie V–IX. Pospolity;
lasy liściaste, zręby, zarośla, miejsca ruderalne.
Kuklik zwisły – Geum rivale L.
Bylina o grubym kłączu podziemnym. Łodyga wys. 15–70 cm, czerwono-brunatno
nabiegła, owłosiona. Liście nieparzysto pierzaste, z przylistkami. Liście odziomkowe
lirowatopierzaste podzielone na 2–4 listki
boczne oraz większy listek szczytowy (3
klapowy lub kilkuwrębny, grubo piłkowany, karbowany). Ogonek listkowy szorstko owłosiony. Liście łodygowe podobne
do odziomkowych, lecz mniej podzielone.
Górne listki łodygowe 3-listkowe. Przylistki obecne. Kwiaty 5-krotne przewieszające
się w dół na szypułach kwiatowych, dzwonkowate. Kielich i korona wzniesione, obejmujące dzwonkowato pręciki i słupki. Płatki korony na zewnątrz czerwono podbarwione, wewnątrz żółte. Kielich delikatnie
owłosiony, czerwonobrunatny, przylegający do płatków korony, dłuższy od działek kieliszka. Szyjka słupka purpurowa. Owocostan
złożony z wzniesionych ku górze owocków posiadających długie, owłosione szyjki. Górny
człon szyjki do 3/4 pokryty krótkimi szczecinkami. Kwitnienie V–VI. Pospolity; wilgotne
lasy i zarośla, olszyny, mokre łąki, brzegi rowów i potoków.
165
Pięciornik gęsi – Potentilla anserina L.
Bylina wytwarzająca silne, rozrastające się
kłącze, zakończone różyczką liści. Pędy
kwiatonośne cienkie, owłosione, do 1 m dł.,
przyjmują formę zakorzeniających się rozłogów. Liście odziomkowe liczne, długoogonkowe, nieparzystopierzaste. Listki siedzące,
naprzeciw i naprzemianległe 1–3 cm dł.
Brzeg blaszki gęsto ząbkowany lub piłkowany. Liście łodygowe podobne, najwyższe
mocno zredukowane. Blaszka liściowa gęsto
owłosiona, górą zielona, spodem jedwabista
i srebrzyście połyskująca. Przylistki duże,
błoniaste, Brązowe, silnie powycinane.
Żółte, o śr. 15–25 mm, pięciokrotne kwiaty
wyrastają pojedynczo na długich szypułach.
Działki kielicha krótsze od płatków korony.
Pręciki w liczbie 15–30, słupki liczne. Szyjka słupka boczna. Kieliszek 3-łatkowy. Owoc typu orzeszek. Kwitnienie V–VIII. Pospolity;
pastwiska, łąki, przydroża, rowy, żwirowiska, nad rzekami i zbiornikami wodnymi.
Pięciornik srebrny – Potentilla argentea
L.
Bylina o rozgałęzionym kłączu. Pęd kwiatonośny do 40 cm dł. Jest ulistniony i pokryty kutnerem (tak jak liście, ogonki liściowe i szypuły kwiatowe). Na szczycie
tworzy się rozpierzchły kwiatostan. Liście
odziomkowe 5-listkowe, długoogonkowe.
Listki odwrotnie jajowate, na szczycie wcinane, na brzegach podwinięte. Liście górne
krótkoogonkowe lub siedzące, śródkwiab
tostanowe – 3-listkowe lub pojedyncze.
Przylistki wydłużone. Kwiaty o średnicy
8–15 mm. Kielich biały, kutnerowaty. Kieliszek obecny. Płatki korony zaokrąglone,
żółte, dłuższe od działek kielicha. Pręcików
20. Owoce małe delikatnie pomarszczone.
a
Kwitnie VI–VIII. Pospolity; miejsca kamieniste i skaliste, przydroża, żwirowiska, zręby, widne zarośla, suche murawy, wrzosowiska.
Pięciornik kurze ziele – Potentilla erecta (L.) Rausch.
Roślina o liściach 3-listkowych, siedzących lub krótkoogonkowych (a). Łodygi płożące się,
delikatnie owłosione. Kwiaty 4-krotne (b). Płatki korony równe kielichowi. Kwitnie V–IX.
Pospolity; pastwiska, torfowiska, łąki, zarośla, gleby wilgotne, ubogie.
166
Rodzina trędownikowate – Scrophulariaceae
Rodzaj przetacznik – Veronica
Opisane niżej 3 gatunki są bylinami. Cechują je: łodygi obłe; liście pojedyncze o ogonkach
wielokrotnie krótszych od blaszek, naprzeciwległe; pędy szczytowe ulistnione, niekwitnące; grona wielokwiatowe, wyrastające bocznie z kątów niższych liści; przysadki znacznie
mniejsze od liści właściwych; symetria kwiatu grzbiecista; okwiat 4-krotny, kielich wolnodziałkowy, korona zrosłopłatkowa, prawie kółkowa; pręciki 2 (a); 2-komorowa torebka na
szczycie często wycięta i tu z zachowaną szyjką i znamieniem. Zdaniem części systematyków, rodzaj przetacznik Veronica należy do rodziny babkowatych (Plantaginaceae).
Przetacznik bobowniczek – Veronica beccabunga L.
Roślina kłączowa. Łodyga naga, płożąca, w węzłach zakorzeniająca się, w górze
podnosząca, miękka, z pełnym rdzeniem,
do 60 cm dł. Wszystkie liście na krótkich
a
ogonkach. Blaszki liści zwykle eliptyczne
albo jajowate, +/- w połowie lub wyżej najszersze, tępe, brzegiem nieregularnie karbowanopiłkowane, nieco mięsiste, lśniące.
Szypułki zwykle dłuższe od przysadek, zab
wsze – od działek i owocu; szeroko odstają
podczas owocowania. Działki lancetowate,
+/- długości torebki, przy owocu zwykle odstają (b). Korona jasno- lub ciemnobłękitna,
w środku niekiedy z odcieniem fioletowym,
c
ciemniej żyłkowana. Torebka (c) okrągława, słabo spłaszczona, płytko wycięta, pęka
wzdłuż przegrody. Pospolity; brzegi akwenów, zwłaszcza cieków, źródliska.
UWAGA: Tworzy formy siedliskowe: typową – tylko nasada łodygi zanurzona w wodzie;
podwodną – płonna, o mniejszych liściach, silnie zwężonych w nasadzie; lądową – niewysoka, z łodygą wzniesioną, o liściach i kwiatostanach mniejszych niż u formy typowej.
167
b
a
c
b
a
168
Przetacznik leśny – Veronica officinalis L.
Pędy szarozielone, +/- odstająco, gęsto owłosione,
zwykle zimozielone, do 60 cm dł., ubiegłoroczne leżące i zakorzenione, tegoroczne podnoszące
się. Liście krótkoogonkowe; blaszki (a) często
eliptyczne, w nasadzie klinowato zwężone, wyżej
brzegiem karbowane, nieco sztywne, lśniące. Grona wyrastają pojedynczo zwykle z kąta jednego
z pary naprzeciwległych liści i przewyższają płonny szczyt łodygi. Przysadki dłuższe od szypułek,
te 1–2 (3) mm dł., krótsze od kielicha i owocu.
Kielich do 3 mm dł. Korona do 8 mm średnicy,
zwykle bladofioletowa. Torebka (b) dłuższa od
działek, w zarysie niemal trójkątna, ze zgiętą szyjką w płytkim wycięciu, krótko ogruczolonymi
(lupa!) bokami i orzęsioną krawędzią; pęka szparą wzdłuż szczytu krawędzi. Bardzo częsty; suche
lasy (gł. mieszane), zarośla, zręby, wrzosowiska,
jałowe łąki, pastwiska, pola, przydroża.
Przetacznik ożankowy – Veronica chamaedrys
L. s.str.
Pędy generatywne pojedynczo lub w luźnych kępkach, podnoszą się do wys. 40 cm; rozłogi zakorzeniają się. Łodygi z 2 pasmami długich włosków
(a), poza tym pędy skąpo owłosione. Liście dolne krótkoogonkowe, wyższe siedzące; blaszki (b)
zwykle jajowate, brzegiem z 5–8 ząbkami, w nasadzie nagle zwężone. Grona na ogół naprzeciwległe, przewyższają płonny szczyt łodygi. Przysadki zwykle krótsze od szypułek, te zaś do 1,5 raza
dłuższe od kielicha. Działki do 6 mm dł. Korona
o średnicy do 15(18) mm, na ogół intensywnie
niebieska, z białym „oczkiem”. Torebka znacznie
krótsza od działek (c), odwrotniesercowata, z długą szyjką i klinowatą nasadą, spłaszczona, orzęsiona na krawędzi, na bokach skąpo owłosiona (m.in.
gruczołowato – lupa!), pęka szparą wzdłuż szczytu krawędzi. Pospolity; polany, zarośla, widne
lasy i ich skraje, łąki, murawy, przydroża, miedze,
trawniki, miejsca ruderalne.
a
Łuskiewnik różowy – Lathraea squamaria L.
Bylina; pasożyt korzeniowy krzewów i drzew.
Grube kłącze okryte łuskowatymi, mięsistymi,
białawymi, odstającymi liśćmi. Łodyga nadziemna mięsista, do 30 cm wys., różowa (rzadko biała),
naga lub luźno owłosiona. Liście blade, łuskowate, skrętoległe. Jednostronne grono gęste, początkowo nieco zwisłe. Przysadki łuskowate. Kwiaty
(a) 4-krotne. Kielich trwały, różowy, do 14 mm
dł., rozcięty na 4 ząbki, gruczołowato owłosiony.
Korona różowobiała, do 17 mm dł., w dole rurkowata, powyżej połowy długości 2-wargowa, naga.
Pręciki 4, 2-silne, z lekko owłosionymi pylnikami,
przyrośnięte do korony i wystające z niej. Słupek
górny, 1-komorowy. Torebka eliptyczna, +/- długości kielicha. Lokalnie częsty; lasy liściaste (pasożyt np. grabu, buka, olszy, leszczyny). W Tatrach
w lasach regla górnego pasożyt świerków.
Dziewanna pospolita – Verbascum nigrum L.
Roślina 2-letnia lub bylina. Pędy do 1(1,2) m wys.,
pokryte drzewkowato lub gwiazdkowato rozgad
łęzionymi włoskami, w kwiatostanie – także gruczołowatymi. Łodyga dołem prawie obła, wyżej
c
kanciasta, często czarnoczerwono nabiegła. Liście
skrętoległe (odziomkowe w rozetce), pojedyncze,
niezbiegające po łodydze, dolne (a) i środkowe
(b) na wyraźnych ogonkach. Blaszki jajowate do
podłużnych, niepodzielone, ich nasady sercowate,
u liści wyższych, prawie siedzących – także ucięte
lub zaokrąglone, brzegi karbowane lub karbowaa
noząbkowane, a wierzch słabiej owłosiony. Nibykłos, z pęczków kwiatów wyrastających z kątów
podsadek (c), zwykle pojedynczy, rzadko z kilkob
ma gałązkami w dole kwiatostanu, w dole luźny.
Kwiaty (d) 5-krotne, o symetrii niemal promienistej. Kielich trwały, głęboko rozcięty na
+/-równowąskie działki. Korona zrosłopłatkowa, prawie kółkowa, o średnicy 1,5–2,5 cm,
zwykle żółta (wyjątkowo biała), od zewnątrz dość gęsto gwiazdkowato omszona. Pręcików
5, przyrośniętych do korony nitkami (te fioletowo, rzadko biało owłosione); wszystkie pylniki nerkowate, środkiem osadzone na nitce (e). Dojrzała 2-komorowa torebka jajowata,
4–5 mm dł., gęsto gwiazdkowato owłosiona, bez dzióbka (resztki szyjki). Pospolity; zręby,
zarośla, murawy, przydroża, brzegi rzek i strumieni, tereny kolejowe i inne miejsca +/- suche i kamieniste.
UWAGA: Często tworzy mieszańce z innymi rosnącymi w pobliżu gatunkami z tego
rodzaju; mieszańce są zwykle sterylne.
e
169
Rodzina szorstkolistne (ogórecznikowate) – Boraginaceae
Gatunki z przedstawionych w przewodniku 5 rodzajów z tej rodziny cechują: pędy owłosione, często szczeciniasto; liście zwykle całobrzegie, niższe ogonkowe (często odziomkowe
zebrane w rozetkę), wyższe siedzące; kwiatostanem jest tzw. dwurzędka = skrętek – poszczególne kwiaty wyrastają na przemian z lewej i prawej strony osi głównej, która skręca
się spiralnie w płaszczyźnie innej niż położenie szypułek kwiatów (a – u niezapominajki,
b – schemat); kwiaty zwykle o symetrii promienistej (wyjątek – żmijowiec), z koroną rurkowatą, w gardzieli na ogół z osklepkami, tj. wygiętymi sfałdowaniami korony (c) – brak
osklepek u gatunków z rodzajów miodunka i żmijowiec; pręciki najczęściej krótkie, ukryte
w rurce korony (c); zalążnia już w trakcie kwitnienia podzielona na 4 części, a między nimi
osadzona szyjka słupka (c).
a
b
Żywokost lekarski – Symphytum officinale L.
Bylina do 1(1,2) m wys. Korzeń główny +/- piof
nowy, gruby, rozgałęziony, bez bulwiastych zgrubień (d). Łodyga gruba, rozgałęziona, szorstko
owłosiona. Liście miękko owłosione; odziomkowe
c
wraz z ogonkiem do 60 cm dł., łodygowe mniejsze, przynajmniej górne siedzące, obejmują łodygę i szeroko zbiegają wzdłuż całego międzywęźla,
stąd łodyga silnie oskrzydlona (e); blaszki jajowate
lub lancetowate. Kielich głęboko rozcięty na 5 ząbków (f). Korona (c, f) purpurowofioletowa, rzadko
biała lub brudnoróżowa, 10–20 mm dł., zwisająca,
rurkowatodzwonkowata, z krótkim 5-ząbkowym,
odgiętym na zewnątrz rąbkiem i długą rurką zamkniętą u wylotu 5 lancetowatymi i stożkowato
stulonymi osklepkami, nieco dłuższymi od pręcie
ków (c). Nitki pręcików +/- szerokości pylników,
d
szczyt łącznika wystaje ponad pylnik. Rozłupki
czarne, 5–6 mm dł., gładkie i lśniące. Pospolity; brzegi wód, wilgotne łąki, zarośla, skraje
lasów.
170
Miodunka ćma – Pulmonaria obscura Dumort
Bylina kłączowa, do 40 cm wys. Liście odziomb
kowe do 15 cm dł., częściowo zimują; blaszki
zwykle wąskojajowate, w nasadzie sercowate lub
ucięte, w dolnej 1/3 najszersze, na szczycie dość
długo zaostrzone, 1,5–2,5 raza tak długie jak szerokie, latem na górnej stronie bez plam lub z niewyraźnymi, zielonymi plamami; ogonki do 1,5(2)
razy dłuższe od blaszek, nieznacznie oskrzydlone. Liście łodygowe nie zbiegają po łodydze. Na
c epidermie górnej blaszek liczne b. drobne włoski
brodawkowate i mniej szczeciniastych, na spoda
niej mniej włosków brodawkowatych oraz są
włoski długości pośredniej między tymi dwoma
typami; włoski gruczołowate nieliczne (a). Korona najpierw różowoczerwona, potem czerwonofioletowa do niebieskiej; osklepki zredukowane
do 5 łukowatych, orzęsionych linii (b). Częsta
heterostylia. Bardzo częsty; cieniste lasy liściaste, zarośla.
UWAGA: Podobną m. plamistą (m. lekarską) – P. officinalis L. s.str. odróżniają odziomkowe liście latem na górnej stronie z białawymi plamami, o blaszce do 1,5 raza tak
długiej jak szerokiej, krócej zaostrzonej, dłuższej niż ogonek liściowy lub co najmniej równie długiej, zwykle na ogonku szeroko oskrzydlonym (c). Te same siedliska, rzadka, na
zachodzie kraju, nadto dziczeje z upraw.
Farbownik lekarski – Anchusa officinalis L.
Bylina, rzadko 2-letnia, do 90 cm wys.
Blaszki liści lancetowate, całobrzegie,
czasem drobno ząbkowane, faliste,
wyższe wpół obejmują szczeciniasto
owłosioną łodygę. Dwurzędki liczne.
a
Kwiaty na krótkich szypułkach. Kielich podzielony nieco więcej niż do
połowy na 5 łatek. Korona lejkowatotalerzykowata, purpurowa do fioletowoniebieskiej, rzadko biała, do 13 mm
dł. i 15 mm średnicy, z 5 łatkami rąbka oraz rurką prostą i nieco dłuższą od
kielicha; jej gardziel zamykają tępe,
ostro owłosione osklepki (a). Rozłupki brodawkowate i fałdowane, ciemne
(b). Bardzo częsty; murawy, wydmy,
suche pola, miedze, nieużytki, przydroża, miejsca ruderalne.
b
171
Niezapominajka błotna – Myosotis
palustris (L.) L. emend. Rchb.
a
Bylina kłączowa, do 60(80) cm wys.
Łodyga prosta lub podnosząca się, tępokanciasta do +/- obłej, owłosiona
(włoski skierowane w górę), rzadko
naga, w górze rozgałęziona. Blaszki
liści lancetowate; włoski skierowane
b
d
ku szczytowi (a). Kwiatostan bezlistny. Szypułki przylegająco owłosione,
dolne podczas owocowania do 1,5–2
razy dłuższe od kielicha. Kielich lejkowaty, na szczycie wcięty najwyżej
do 1/3 długości, o 5 ząbkach krótkich,
trójkątnych; pokryty włoskami prostymi, przylegającymi; trwały, otwarc
ty podczas owocowania i wtedy do
5 mm dł. (b). Korona (c) jasnoniebieska (rzadko biała) z 5 żółtymi osklepkami, o rąbku płaskim, do 10 (12) mm średnicy. Pospolity; brzegi wód, torfowiska, młaki,
podmokłe łąki i zarośla, wilgotne miejsca w lasach.
UWAGA: podobną n. darniową – M. caespitosa Schultz głównie odróżnia: kielich podczas kwitnienia podzielony najmniej do połowy na wąskotrójkątne ząbki (d); kwiatostan
w dole ulistniony. Jednoroczna lub 2-letnia, na podobnych siedliskach, rzadsza.
b
a
c
172
Niezapominajka piaskowa – Myosotis stricta
Link ex Roem. & Schult.
Jednoroczna, rzadko 2-letnia, do 30 cm wys.,
odstająco, szaro owłosiona (włoski proste i haczykowate). Łodygi zwykle rozgałęzione, cienkie, dość sztywne. Liście rozetkowe szybko usychają. Kwiatostan w dole ulistniony. Szypułki
wzniesione ukośnie ku górze, odstająco owłosione, podczas owocowania do 2–3 razy krótsze od
kielicha. Kielich wówczas zamknięty i 2–4 mm
dł., odpada po dojrzeniu owoców. Korona (b)
niebieska z żółtymi osklepkami i rurką do końca
kwitnienia ukrytą w kielichu, o rąbku wklęsłym,
do 2 mm średnicy. B. częsty; suche piaski, wrzosowiska, murawy, ugory, pola orne.
UWAGA: podobną n. polną – M. arvensis
(L.) Hill głównie odróżnia: kwiatostan bezlistny; szypułki podczas owocowania (1,5)2 razy
dłuższe od kielicha (c). Pospolita; na podobnych
siedliskach.
Żmijowiec zwyczajny – Echium vulgare L.
Roślina 2-letnia, do 1 m wys. Łodyga luźno pokryta kłującymi szczecinkami wyrastającymi
z brodawek oraz b. gęsto króciutkimi włoskami
skierowanymi w dół. Liście lancetowate, szorstko owłosione; rozetkowe ogonkowe, 1- (lub
niewyraźnie 3-) nerwowe, do 20 cm dł.; górne w nasadzie zwężone, nie obejmują łodygi.
a
Dwurzędki liczne. Kwiaty (a) niemal siedzące,
o symetrii grzbiecistej. Kielich prawie do nasady rozcięty na 5 wąskich łatek. Korona najpierw
różowoczerwona, potem niebieska (rzadko biała
lub różowa), do 22 mm dł., z zewnątrz owłosiona, lejkowata; rąbek ukośnie ucięty, o 5 nierównych łatkach, a rurka bez włosków i osklepek
w gardzieli, długości kielicha lub krótsza. Pręcików 5, niejednakowej długości. Znamiona 2.
Pospolity; miejsca piaszczyste lub kamieniste, suche, otwarte, np. murawy, miedze, przydroża, torowiska, wały i nasypy, żwirowiska, gruzowiska.
Rodzina babkowate – Plantaginaceae
Babka lancetowata – Plantago lanceolata L.
Bylina, wys. 10–50 cm. Roślina o uciętym
kłączu i pionowym korzeniu. Liście zebrane
w przyziemną rozetkę, liście wzniesione, lancetowate, ząbkowane, ostre, 3–5 nerwowe. Zwężone w długi, bruzdowany ogonek. Szypuły
kwiatostanowe znacznie dłuższe od liści, głęboko bruzdowane. Kwiatostanem kłos kulisty lub
krótkowalcowaty, dł. 1–3 cm. Kwiaty brunatne, 3 działki kielicha i 4-łatkowa, cylindryczna
korona, nitki pręcikowe białawe, pylniki żółte.
Owocem 2-nasienna torebka. Pospolita; łąki,
wzgórza, polany, pastwiska, przydroża, nieużytki, brzegi wód.
173
Babka zwyczajna – Plantago major L.
Bylina, wys. 10–40 cm. System korzeniowy
wiązkowy. Liście szerokojajowate, całobrzegie, tępe lub zaokrąglone, z 3–9 nerwami, nagle
zwężone w długi ogonek. Szypuły kwiatostanowe bez wyraźnych bruzd, zwykle nagie, zwykle
tak długie jak liście. Kwiatostanem jest długi,
gęsty i wąski kłos. Kwiaty żółtawobiałe, 4-łatkowy kielich i korona, nitki białe, pylniki bladofioletowe, później brudnożółte. Owocem 4–13nasienne torebki. Pospolita; miejsca ruderalne,
drogi i przydroża, brzegi wód.
Babka średnia – Plantago media L.
Bylina, wys. 10–50 cm. Roślina z głównym korzeniem pionowym. Liście przylegające do ziemi, eliptyczne, z obu stron krótko i szaro owłosione, całobrzegie, ostre lub tępe, 5–9 nerwowe,
zwężone w krótki ogonek lub siedzące. Szypuły
kwiatostanowe obłe, znacznie dłuższe od liści.
Kłos walcowaty, dł. 2–6 cm. Kwiaty białawe,
nitki pręcików długie, fioletowe. Pylniki bladofioletowe lub białe. Owocem 4-nasienna torebka. Pospolita; suche łąki i pastwiska, trawniki,
przydroża, miedze, miejsca ruderalne.
174
Rodzina bodziszkowate – Geraniaceae
Iglica pospolita – Erodium cicutarium (L.) l’Hér
Roślina roczna lub dwuletnia, wys. 7–50 cm.
Łodygi pokryte włoskami, często czerwonawo
nabiegłe, w górze pokryte gruczołami. Liście
głęboko nieparzystopierzastosieczne. Kwiatostan na długich szypułkach, baldachokształtny,
złożony z 5–10 kwiatów. Kwiaty nieco grzbieciste. Płatki różowe (jasno- fioletoworóżowe),
jajowate, prawie bez paznokcia. Pręcików 10 (5
płodnych (w nasadzie rozszerzone), 5 płonnych)
w dwóch okółkach. Owoc – rozłupnia rozpadająca się na 5 rozłupek, od wewnątrz przylegająco
owłosionych, wyposażonych w śrubowato skręcającą się ość. Bardzo częsta; murawy ciepłolubne i napiaskowe, chwast w uprawach zbożowych
okopowych, miedze, ugory, pastwiska, nieużytki, trawniki, torowiska
Bodziszek drobny – Geranium pusillum Burm.
F. ex L.
Roślina roczna lub dwuletnia, wys. 10–25 cm.
Łodyga gałęzista, zwykle rozesłana, krótko
owłosiona, w górze pokryta gruczołami. Liście
naprzeciwległe, w zarysie okrągławonerkowate,
drobne, 5–9-dzielne (dolne do 2/3, górne do 1/2).
Kwiaty po 2 na szypule, o średnicy 2–4 mm.
Działki kielicha 3-nerwowe, owłosione, zakończone króciutką ością. Płatki korony podługowate, sercowato wycięte, różowe lub fioletowe,
u nasady delikatnie orzęsione. Płatki górą na
brzegu nagie. Płatki długości działek kielicha.
Pręcików 10, 5 wewn. płodnych. Owoc – rozłupnia rozpadająca się na 5 rozłupek opatrzonych
długą skręcającą się ością. Bardzo częsty; ogrody, uprawy zbożowe, okopowe, pastewne, odłogi, nieużytki, przydroża, wysypiska.
175
Bodziszek cuchnący – Geranium robertianum L.
Roślina roczna lub dwuletnia, wys. 30–45 cm,
o nieprzyjemnym zapachu. Kwitnie od maja do
października. Łodyga podnosząca się, gałęzista,
czerwonawo nabiegła, odstająco gruczołowato
owłosiona. Liście dłoniasto złożone, podzielone
na 3 odcinki, odcinki liściowe pierzastosieczne,
na ogonkach. Szypułki 2-kwiatowe. Kwiaty różowoczerwone (jasnopurpurowe). Płatki korony
z 3 białawymi smugami, odwrotnie jajowate,
brzegiem nie wycięte, 2 razy dłuższe od działek. Działek kielicha 5, przytulonych, długoościstych. Pręcików 10. Słupek pięciokrotny z 1
szyjką. Rozłupki opatrzone długą, skręcającą się
ością. Kwitnie V–X. Częsty; las liściasty, mieszany i iglasty, zarośla, rumowiska, pod płotami, murami, gleby obfitujące w azot.
Rodzina: niecierpkowate – Balsaminaceae
Niecierpek drobnokwiatowy – Impatiens parviflora DC.
Roślina roczna, wys. do 60 cm. Łodyga nieco
przejrzysta, niekiedy czerwonawo nabiegła.
Liście skrętoległe, podłużnojajowate, o brzegu
piłkowanym. Kwiaty wyprostowane, zebrane
po 4–10 w niewielkie groniaste kwiatostany,
jasnożółte, grzbieciste. Działki kielicha 3, dolna
zakończona prostą ostrogą. Pręcików 5, słupek
z 5-dzielnym znamieniem. Owocem wydłużona torebka pękająca eksplozywnie 5 klapami.
Pospolity gatunek ruderalny (nieużytki, tereny
kolejowe, przydroża, przychacia), uprawy, sady,
ogrody, parki; coraz częściej na obrzeżach i głębi lasów, zwłaszcza w łęgach, grądach i borach
mieszanych. Zawleczony z Azji Północnej – gatunek inwazyjny.
176
Niecierpek pospolity – Impatiens noli-tangere L.
Roślina roczna, wys. 30–60 cm. Łodyga soczysta, w węzłach nabrzmiała. Liście podługowatojajowate, brzegiem gruboząbkowane. Kwiaty
złocistożołte, w gardzieli czerwono nakrapiane, zebrane w (1)3–5 kwiatowe grona. Kwiaty
duże, 3 cm dł., zwisłe, z ostrogą na końcu zagiętą. Działki kielicha 3, dolna działka z zagiętą na
końcu ostrogą. Pręcików 5, słupek z 5-dzielnym
znamieniem. Owocem torebka pękająca eksplozywnie 5 odwijającymi się klapami. Częsty; wilgotne lasy, zarośla, olszyny, brzegi strumyków
i źródeł, na glebach gliniastych i zacienionych.
Niecierpek gruczołowaty (n. Roylego) – Impatiens glanduilfera Royle
Występowanie; uprawiany jako roślina ozdobna, dziczeje na przydrożach, wokół ogrodów,
nieużytki, miejscami w dolinach rzek, na obrzeżach wilgotnych lasów, zwłaszcza olsów i łęgów, miejsca cieniste i wilgotne.
Gatunek obcy – inwazyjny, pochodzi z Himalajów
177
Rodzina fiołkowate – Violaceae
Fiołek leśny – Viola reichenbachiana
Jord. ex Bor. (=V. sylvestris Lam.)
Podobny z pokroju do V. riviniana. Bylina, wys. 10–30 cm. Kwitnie w kwietniu –
maju. Liście i szypułki kwiatowe wyrastają na kwiatonośnych pędach. Dolne liście
sercowatonerkowate, górne – sercowatojajowate. Przylistki krótkie, równowąskolancetowate, z długimi cienkimi frędzlami,
brunatne. Kwiaty szer. 15–20 mm. o symetrii grzbiecistej. Korona czerwonofioletowa. Płatki podłużne, lancetowate, nie zachodzące na siebie, z ostrogą 17–4–18 mm
dł. Ostroga prosta cienka, fioletowa (ciemniejsza od płatków), 4,5–6 mm dł. Dłuższe
działki kielicha – 4,5–7 mm. Przedłużenie
działek kielicha – do 1,5 mm. Działki kielicha z krótszymi przydatkami. Owocem naga torebka. Dość częsty; lasy, zarośla.
Uwaga: Daje mieszańce z V. alba, cyanea, mirabilis, rupestris, riviniana, canina, elatior, uliginosa.
Fiołek Rivina – Viola riviniana Rchb.
Bylina, wys. 10–25 cm. Kwitnie kwiecień-maj (zakwita 10 dni później niż V.
reich.). Pęd nadziemny ulistniony i kwiatonośny. Cała roślina prawie naga. Liście
szeroko- lub nerkowatosercowate, większe
i stosunkowo szersze niż. V. reich. Przylistki lancetowate, odlegle ząbkowane lub
prawie całobrzegie, z długimi cienkimi
frędzlami. Kwiaty szer. 15–25 mm. Korona jasnoniebieska lub niebieskofioletowa.
Płatki odwrotnie jajowate, zachodzące na
siebie. W gardzieli purpurowo kreskowane, zwł. na dolnym płatku. Ostroga gruba,
żółtawobiała, 4,5–8 mm dł. Dłuższe działki
kielicha 7–10 mm. Przedłużenie działek do
2–3 mm dł. Działki kielicha z dużymi kwadratowymi przydatkami. Owocem naga torebka. Dość częsty; lasy, zarośla.
Uwaga: daje mieszańce z V. alba, uliginosa, mirabilis, rupestris, sylvestris, canina, pumila i elatior.
178
Fiołek przedziwny – Viola mirabilis L.
Bylina, wys. 10–20 cm. Kłącze u dołu
z gęstymi, czerwonobrunatnymi łuskami. Liście duże, szerokosercowate, piłkowanokarbowane. Przylistki jajowate
lub lancetowate, całobrzegie, zaostrzone. Łodyga kwiatonośna 1-rzędowo
owłosiona. Kwiaty o słabej woni, płatki
jasnofioletowe (bladoniebieskie). Dolny płatek z ostrogą do 20–24 mm dł.
Kwiaty łodygowe bez płatków (klejstogamiczne). Działki kielicha na szczycie
zaostrzone, zwykle nieorzęsione. Dość
częsty; zarośla, lasy liściaste.
Rodzina marzanowate – Rubiaceae
Przytulia czepna – Galium aparine L.
Roślina roczna, wys. 0,3–1,5 m. Łodygi
leżące lub pnące się. Łodyga gałęzista,
4-kanciasta, pokryta kolczastymi szczecinkami skierowanymi w dół, ustawionymi w 4 rzędach na krawędziach łodygi. Liście klinowatolancetowate wraz
z przylistkami w nibyokółkach po 6–8,
na brzegu i spodem pokryte kolczastymi szczecinkami. Korona biała lub zielonkawa, zrosłopłatkowa, 4-łatkowa,
o średnicy ok. 2 mm. Kwiaty zebrane
w rozpierzchłą wiechę na wierzchołku
pędu. Kwiatostany znacznie dłuższe od
liści. Owoc – rozłupnia, rozpada się na
dwie rozłupki (4–7 mm dł.) pokryte haczykowatymi szczecinkami. Pospolita;
brzegi lasów, zarośla, pola, przychacia,
stanowiska suche.
179
Rodzina piżmaczkowate – Adoxaceae
Piżmaczek wiosenny – Adoxa moschatellina L.
Bylina, wys. 5–15 cm. Kwitnie od marca
do maja. Pełzające, mięsiste, zgrubiałe kłącza, z mięsistymi łuskami, kłącza z nitkowatymi rozłogami. Liście odziomkowe 1–
3, bardzo delikatne, spodem połyskujące,
na długich ogonkach, pojedynczo lub podwójnie 3-sieczne, odcinki liści nierówno
3-klapowe. Liście łodygowe 2, naprzeciwległe, podobne do odziomkowych, przylistków brak. Kwiaty (zwykle 5) zebrane
w główkowaty kwiatostan, boczne kwiaty 5-krotne, szczytowy 4-krotny. Korona
zielonkawożółta. Kielich 3–2-działkowy.
Pręcików pozornie 8 lub 10, w rzeczywistości 4 lub 5, lecz do nasady głęboko podzielonych. Kwitnie III–IV. Dość częsty;
wilgotne cieniste liściaste lasy i zarośla,
gleby wilgotne, obfitujące w azot, gliniaste, roślina wapieniolubna.
Rodzina kokornakowate – Aristolochiaceae
Kopytnik pospolity – Asarum europaeum L.
Bylina. Wys. 5–10 cm. Kłącze pełzające,
cienkie, dość gałęziste. Pierwsze liście łuskowate, następne liście zimotrwałe 2, rzadziej 3, prawie naprzeciwległe, połyskujące, nerkowate, długoogonkowe. Na szczycie młodych krótkich pędów pojedyncze,
krótkoogonkowe, niepozorne, zwisające,
dzwonkowate kwiaty, o 3 działkach okwiatu, 12 pręcikach. Kwiat od zewnątrz zielonawopurpurowy (ciemnobrunatny), wewnątrz ciemnopurpurowy Kwitnie III–V.
Częsty; lasy liściaste, wilgotne bory, cieniste zarośla, gleby wapienne, żyzne.
180
Rodzina dzwonkowate – Campanulaceae
Zerwa kłosowa – Phyteuma spicatum L.
Bylina, wys. 0,3–1 m wys., o mięsistym
zgrubiałym korzeniu. Liście łodygowe podwójnie karbowano piłkowane, na brzegu
nagie, szeroko podłużnie jajowate. Kwiaty
zebrane w b. gęsty kwiatostan typu kłos,
najpierw podłużny potem cylindryczny.
Kwiaty siedzące lub b. krótkoszypułkowe,
5-krotne, korona biaława, na szczycie zielonawa. Płatki za młodu w górze zrosłe ze
sobą w rurkę. Przysadki kwiatowe lancetowate lub prawie szczeciniaste. Pręcików 5.
Owocem torebka. Bardzo częsta; lasy liściaste, zarośla.
Rodzina skalnicowate – Saxifragaceae
Śledziennica skrętolistna – Chrysosplenium alternifolium L.
Bylina. Kłącze pełzające, z długimi rozłogami. Łodyga kwiatonośna wyprostowana,
dołem z rzadka owłosiona, wys. 5–15 cm.
Liście odziomkowe okrągłonerkowate, brzegiem karbowanowrębne, długoogonkowe,
z wierzchu skąpo owłosione, w nasadzie
głęboko wcięte. Liście łodygowe skrętoległe, okrągławonerkowate, wcięcia między
wrębami b. wąskie, najwyższe liście złotawożółte. Kwiaty żółte, bezpłatkowe, zebrane w płaskie baldachogrona. Kwiat środkowy 5-działkowy (10 pręcików), pozostałe
4-działkowe (8 pręcików). Kwitnie III–V.
Bardzo częsta; cieniste lasy liściaste, wilgotne zarośla, mokradła, klarowne źródła, strumyki, brzegi wiosennych rozlewisk, gleby
o wysokim poziomie wód gruntowych.
181
Rodzina konopiowate – Cannabaceae
Chmiel zwyczajny – Humulus lupulus
Bylina, łodyga wijąca się, do 5 m dł., kanciasta, na kantach zadzierzyste włoski. Liście 3–5
klapowe, u nasady sercowato wycięte, grubo
ząbkowane, z wierzchu bardzo szorstkie. Przylistki często zrosłe. Roślina dwupienna. Kwiaty męskie z 5-dzielnym okwiatem i 5 pręcikami. Kwiaty żeńskie podobne do szyszek, brak
okwiatu, słupek z dwoma znamionami. Pospolity; olszyny, brzegi wód.
Rodzina szczawikowate – Oxalidaceae
Szczawik zajęczy – Oxalis acetosella L.
Bylina, wys. 8–15 cm. Rozłogi (kłącza) cienkie, pełzające. Liście 3-listkowe, listki odwrotnie sercowate, górna powierzchnia żółtawozielona, spodem purpurowa. Kwiaty pojedyncze,
na długich szypułkach, powyżej ich połowy
osadzone dwa przykwiatki. Kwiaty 5-krotne.
Płatki białe, czasem fioletowo żyłkowane,
u nasady żółta plama. Płatki do 4-razy dłuższe
od działek. 10 pręcików zrośniętych nasadami,
słupek 5-krotny, o 5 szyjkach. Owocem torebka pękająca podłużnymi szparami. Pospolity; cieniste lasy mieszane, liściaste (buczyny,
grądy), bory; zarośla, lubi glebę żyzną, nieco
kwaśną, roślina cieniolubna
182
Rodzina rosiczkowate – Droseraceae
Rosiczka okrągłolistna – Drosera rotundifolia L.
Bylina owadożerna. Wysokość 8–25 cm. Roślina czerwienieje podczas kwitnienia. Liście
długoogonkowe, o blaszce kolistej (średnica
ok. 1 cm), górą i brzegami okryte włoskami
gruczołowymi, kolisto rozesłane. Przylistki
do 1/2 długoúci zrosłe z ogonkiem liściowym.
Kwiaty białe, kielich i korona 5-krotne. Kwiaty
zebrane w groniasty kwiatostan, prosto wzniesiony na bezlistnej łodyżce, 2–4 razy dłuższej
od liści. Owoc – torebka 3-krotna. Występowanie: torfowiska wysokie. Gatunek chroniony.
Rodzina bobrkowate – Menyanthaceae
Bobrek trójliskowy – Menyanthes trifoliata L.
Bylina, wys. 10–30 cm. Kłącze grube, pełzające. Liście 3-listkowe, na długich ogonkach,
pochwiaste. Kwiaty w gronach, na bezlistnej szypule, wyrastających bocznie z kłącza.
Kwiaty lejkowate, kielich 5-dzielny, korona
biała, białoróżowa, o łatkach odgiętych. Płatki wewnątrz pokryte gęstymi, soczystymi
włoskami. Pręcików 5, pylniki brunatnożółte
lub ciemnofioletowe. Kwiaty różnosłupkowe.
Owoc- torebka z wieczkiem. Częsty; bagniste,
torfiaste łąki, nad brzegami zarastających jezior, bagna, rowy.
183
Rodzina gruboszowate – Crassulaceae
Rozchodnik ostry – Sedum acre L.
Bylina, wys. 5–15 cm. Roślina darniowa, pędy płonne pełzające, gęsto
ulistnione. Liście drobne, wałeczkowate, mięsiste, szerokojajowate,
w nasadzie zaokrąglone, bez wyrostka.
Pędy kwiatonośne ulistnione z rzadka.
Kwiaty w podbaldachu, złocistożółte,
0,6–0,9 cm średnicy, siedzące, 5-krotne, pręcików 10, słupków 5. Płatki
ostrokończyste, 2–3 razy dłuższe od
działek. Owocem torebka z cienką
szyjką. Dość częsty; zbocza, wzgórza
słoneczne, mury, suche stoki, skały,
piaski, gleby suche, kamieniste, piaszczyste.
Rozchodnik wielki – Sedum maximum Sut. (=S.
telephium L.)
Bylina, wys. 15–60 cm. Korzenie zgrubiałe,
w kształcie podłużnych bulw. Łodygi wzniesione, często czerwonawo nabiegłe. Liście siedzące
naprzeciwległe lub po 3 w okółkach, mięsiste,
okrągławe, podłużnie jajowate, tępe, nierówno
ząbkowane, górne o nasadzie sercowatej, wpół
obejmującej łodygę. Kwiaty żółtawe lub zielonawożółtawe, 5-krotne, w gęstych szczytowych
podbaldachach, płatki jajowate. Pręciki dłuższe od
płatków. Pylniki brunatnożółtawe. Owocem torebka. Dość częsty; miedze, mury, skały, suche lasy,
zarośla, gleby kamieniste, żyzne.
184
Rodzina psiankowate – Solanaceae
Psianka słodkogórz – Solanum dulcamara L.
Półkrzew, łodyga główna zdrewniała, gałązki
zielone, leżące lub pnące się. Liście skrętoległe,
podłużnie jajowate, ogonkowe, całobrzegie, zaostrzone, z obu stron z rzadka owłosione, u nasady często sercowate, liście górne u nasady z 1–2
mniejszymi łatkami. Kwiatostan – podbaldach.
Kwiaty fioletowe, kielich 5-działkowy, korona
5-płatkowa, o płatkach u nasady z zielonymi
plamami. Pręcików 5, zrośnięte w rurkę, pręciki
złocistożółte. Słupek 1, górny. Owocem elipsoidalna szkarłatna jagoda. Częsta; wilgotne lasy
i zarośla, brzegi rzek.
Rodzina pierwiosnkowate – Primulaceae
Siódmaczek leśny – Trientalis europaea L.
Bylina, wys. 5–20 cm. Łodyga wniesiona, dołem
bezlistna, w górze 1–3 bardzo drobne liście, na
szczycie okółek dużych 5–7 eliptycznych całobrzegich liści. Kwiaty białe, gwiazdkowate,
w środku okółka liściowego. Kwiatów 1–2, rzadziej 3–4, długoszypułkowe. Korona o średnicy 1–1,5 cm. Działek kielicha, płatków korony,
pręcików zwykle po 7. Owocem torebka pękająca klapami. Dość częsty; wilgotne bory iglaste, wilgotne lasy mieszane, gleba świeża, unika
wapnia.
185
Rodzina pokrzywowate – Urticaceae
Pokrzywa zwyczajna (p. parząca) – Urtica dioica L.
Bylina, wys. 60–150 cm. Roślina zwykle dwupienna, rozłogowa. Pędy pokryte parzącymi włoskami.
Łodyga 4-kanciasta, zwykle nierozgałęziona. Liście
naprzeciwległe, ogonkowe, do 18 cm długie, w zarysie jajowate lub lancetowate, brzegiem grubo ząbkowane, o sercowatej nasadzie. Ogonki nie dłuższe niż
połowa blaszki. Kwiatostany wiechowate, rozgałęzione, wyrastające z katów liści i zwykle dłuższe od
ich ogonków liściowych, dł. do 10 cm. Kwiatostany
męskie wzniesione lub odstające, żeńskie zwieszające
się. Kwiaty niepozorne, długoszypułkowe, o 4 niejednakowych, zielonkawych listkach okwiatu. Kwiat
męski z 4 pręcików, kwiat żeński z 1 słupka. Owocem
jasnozielony, jajowaty orzeszek. Pospolita; wilgotne,
żyzne lasy liściaste i mieszane, poręby, sady, pastwiska, przychacia, wysypiska, zarośla. Jest wskaźnikiem
gleb bogatych w azot.
186
XI. Rozpoznawanie roślin zielnych z klasy jednoliściennych
Rodzina liliowate – Liliaceae
Konwalia majowa – Convallaria majalis L.
Bylina do 30 cm wys., o czołgającym się, podziemnym kłączu. Liście otulone u podstawy pochwami,
wyrastają po 2–3, w zarysie eliptycznojajowate,
duże, nagie, błyszczące. Kwiaty o przyjemnej intensywnej woni, białe, dzwonkowate, do 9 mm
dł., z odgiętymi ząbkami długości do 1,5 mm, zebrane w luźne, łukowate grona. Owocem kulista,
czerwona jagoda. Kwitnie V–VI. Pospolita na niżu
w górach rzadka; lasy i zarośla grądowe, na żyznych glebach.
Uwaga: gatunek chroniony. Cała roślina silnie
trująca, toksyczna jest również woda z wazonu,
w której się roślinę trzyma.
Konwalijka dwulistna – Maianthemum bifolium
Weber
Bylina do 20 cm wys., o podziemnym, pełzającym
kłączu. Pędy zazwyczaj dwulistne (rzadko 3). Liście
krótkoogonkowe, o sercowatej nasadzie, szerokojajowate, ostro zakończone, od spodu, na nerwach
krótko owłosione. Kwiaty niewielkie, białe zebrane
w luźne grona. Owocem czerwona jagoda. Kwitnie
V–VI. Pospolita; lasy i zarośla.
Uwaga: roślina trująca.
187
Kokoryczka wielokwiatowa – Polygonatum
multiflorum (L.) All.
Bylina o pełzającym, podziemnym, grubym
kłączu, na końcach którego wyrastają łukowato wygięte łodygi, do 1 m wys. Liście
jajowatoeliptyczne, bezogonkowe, układają
się prawie w jednej płaszczyźnie. Kwiaty
bezwonne, zebrane w 2–10 kwiatowe grona
wyrastające w kątach liści, zwisają w dół.
Owocem jest sinoczarna jagoda. Kwitnie V–
VI. Pospolita; głównie w lasach i zaroślach
grądowych.
Uwaga: roślina trująca.
Kokoryczka wonna – Polygonatum odoratum (Mill.) Druce
Bylina podobna do poprzedniej. Łodyga do
60 cm wys., kanciasta, w górze spłaszczona,
łukowato zagięta. Liście podłużnie jajowate
lub wąskoeliptyczne, obejmujące nasadą łodygę. Kwiaty wonne zebrane w 1–2 (rzadko
3–5) kwiatowe grona, wyrastające w kątach
liści. Owocem jest sinoczarna jagoda. Kwitnie V–VI. Pospolita na niżu, w górach rzadka; widne lasy i zarośla.
Uwaga: roślina trująca.
188
Czworolist pospolity – Paris quadrifolia L.
Bylina o czołgającym się, podziemnym kłączu. Pędy nadziemne do 40 cm wys., z jednym okółkiem liści w górnej części. Liści
zazwyczaj 4 (rzadko 5), w zarysie eliptyczne
lub eliptycznolancetowate, siatkowato unerwione. Kwiat pojedynczy, wierzchołkowy,
z dużymi zielonawożółtymi działkami. Owocem jest niebieskawoczarna jagoda. Pospolity; lasy i zarośla grądowe.
Uwaga: roślina trująca.
Złoć żółta – Gagea lutea (L.). Ker Gawl
Geofit wiosenny z jedną cebulą, wysokości
do 25 cm. Liść odziomkowy jeden, od 4 do
15 mm szer., nagle, kapturkowato zakończony, zazwyczaj z białawą nasadą, u młodych
roślin 5-kanciaste. Liście podkwiatostanowe
w liczbie 2 i trzeci szczątkowy, na brzegu
lekko owłosione. Kwiaty żółte w liczbie od 3
do 11. Owocem trójkątna torebka z licznymi
nasionami, otwierająca się 3 klapami. Kwitnie IV–V. Pospolita; lasy i zarośla grądowe.
189
Rodzina ciborowate (turzycowate) – Cyperaceae
Rodzaj turzyca – Carex
Przedstawione w przewodniku gatunki z tego rodzaju są jednopiennymi bylinami, mającymi: łodygi +/- trójkątne; kwiaty w kątach przysadek, zebrane w kłosy męskie (górne)
i żeńskie (dolne), wyraźnie odmiennej barwy i kształtu, wsparte podsadkami; kwiat męski
z 3 wolnymi pręcikami (a); kwiat żeński to słupek o 2 albo 3 znamionach i zalążni okrytej
pęcherzykiem (b – przekrój podłużny); orzeszki pozostają okryte pęcherzykiem. Do identyfikacji ważna jest obserwacja, czy dany gatunek tworzy długie rozłogi, czy tylko gęste kępy
oraz uwzględnienie szeregu cech morfologii (np. pochew i blaszek liściowych, podsadek,
przysadek, znamion słupka, dojrzałych pęcherzyków – przydatna lupa).
a
d
e
c
190
b
Turzyca palczasta – Carex digitata L.
Ciemnozielona, do 30(40) cm wys., gęstokępkowa, bez rozłogów. W środku
kępki płonna rozetka liści zimujących.
Ich blaszki (0,5)2–5(6) mm szer., nieco
szorstkie brzegiem i spodem na głównym
nerwie, a dolne pochwy żywopurpurowe. Pędy generatywne wyrastają z kątów
liści pędów płonnych; liczne, cienkie,
wiotkie, tylko w górze silniej szorstkie,
w nasadzie z bezblaszkowymi, wyżej
z krótkoblaszkowymi liśćmi, o pochwach
rozszerzonych i żywopurpurowych. Podsadki pochwiaste, purpurowe z zielonym
grzbietem, brzegiem białawo obrzeżone;
dolne z szydlastą, b. krótką blaszką między 2 uszkami. Kłos męski 1, podłużny,
b. cienki, siedzący (c). Kłosy żeńskie
2–3 (4); najwyższy blisko kłosa męskiego
i od niego dłuższy, pozostałe rozsunięte, wzniesione lub odstające, wszystkie
1–2,5 cm dł., 5–10-kwiatowe, luźne (c )
– podczas kwitnienia). Przysadki kwiatów
żeńskich (d) odwrotniejajowate, na szczycie zaokrąglone albo wycięte i tu z bardzo krótkim
kończykiem, brzegiem bardzo drobno ząbkowane, czerwonobrązowe z zielonym paskiem
wzdłuż grzbietu, białawo błoniasto obrzeżone, lśniące. Znamiona 3. Pęcherzyki (e) równe
przysadkom lub dłuższe, 3–4,5 mm dł., 3-kanciaste, odwrotniejajowate, najpierw zielone,
potem brązowe, połyskujące, skąpo, krótko owłosione, z wyraźnym nerwem pośrodku tylko
2 z 3 +/- płaskich boków, nasadą stopniowo zwężoną w trzonek i szczytem nagle ściągniętym
w bardzo krótki dzióbek, całobrzegi lub o 2 ząbkach. Bardzo częsta; cieniste lasy liściaste
i zarośla.
Turzyca owłosiona – Carex hirta L.
Rozłogowa, do 60(100) cm wys., szaro- lub trawiastozielona, cała owłosiona.
Łodyga w nasadzie 3–5 mm gruba, tępo
3-kanciasta, tylko pod kłosami męskimi szorstka. Blaszki liści 2–7 mm szer.,
c
d
+/- płaskie, niezbyt sztywne, brzegiem
szorstkie. Dolne pochwy brązowe i jasnobrązowe, niekiedy z odcieniem purpurowym, czasem rozrywające się sieciowato
b
(a). Podsadki górne szydlaste, niższe liściowate i te +/- długości kwiatostanu lub
krótsze; dolna długopochwiasta, wyższe
o krótkich pochwach. Kłosy męskie (1)2–
3, do 3 cm dł., smukłe, zbliżone do siebie.
Kłosy żeńskie 2–4, do 4 cm dł., walcowate, znacznie rozsunięte, dolny na szypule
a
najdłuższej, włochatej lub niemal nagiej,
pozostałe krótkoszypułowe lub siedzące.
Przysadki kwiatów żeńskich (b) 3-nerwowe, jajowatolancetowate, jasnobrązowe
z zielonym grzbietem, pośrodku silnie wystającym, w górze od zewnątrz owłosione, brzegiem obłonione, zwężone w długi zielony, brzegiem szorstki kolec. Znamiona 3. Pęcherzyki
(c) dłuższe od przysadek lub im równe, 5–7(8) mm dł., jajowatostożkowate, wypukłe, skośnie odstają od osi kłosa, żółtozielone, później żółtobrązowe, +/-równomiernie i dość gęsto,
długo owłosione, z wieloma wyraźnymi nerwami, zaokrągloną nasadą i szczytem stopniowo
zwężonym w dzióbek o 2 ząbkach długich, prostych, rozchylonych, obustronnie szorstkich.
Pospolita; przydroża, pastwiska, łąki, murawy, piaski, wydmy, widne lasy, brzegi wód.
UWAGA: gatunek zmienny, zwłaszcza pod względem obfitości owłosienia. Podobną t.
nitkowatą – C. lasiocarpa Ehrh. gł. odróżnia: łodyga niemal obła; blaszki liści do 2 mm
szer., rynienkowate, sztywne, nagie, sine; pochwy nagie; podsadki niemal bezpochwowe,
dolne zwykle znacznie dłuższe od kwiatostanu; przysadki kwiatów żeńskich ciemnobrązowe z jaśniejszym grzbietem, na szczycie zaostrzone lub z krótkim kolcem; pęcherzyki (d)
3,5–6 mm dł., szarobrązowe, krótko owłosione, z niewyraźnymi nerwami, w nasadzie i na
szczycie zwężone, z krótszym dzióbkiem. Bardzo częsta; brzegi pła i oczek wodnych na
torfowiskach przejściowych.
191
Turzyca zaostrzona – Carex gracilis
Curtis
Jasnozielona, do 1,2(1,5) m wys. Kłącze
z podziemnymi rozłogami. Łodyga ostro
3-kanciasta, w górnej połowie szorstka.
Blaszki liści (3)5–10 mm szer., wysychac
jąc zawijają się brzegami ku dolnej stronie. Dolne pochwy jasnobrązowe, rozrywają się błoniasto. Kwiatostan w bok
przegięty. Podsadki bez czarnych uszek
i pochew, liściowate, najniższa zwykle
dłuższa od kwiatostanu. Kłosy męskie
(1)2–4, do 6(10) cm dł. Kłosy żeńskie 2–
5(8), do 10(15) cm dł., gęste, walcowate,
zwykle wiotkie, zwisające lub przegięte,
najniższe na dłuższych szypułach, u podstawy luźnokwiatowe. Środkowe kłosy
mogą być obupłciowe; wówczas w swej
szczytowej części mają kwiaty męskie,
a w dolnej kwiaty żeńskie. Przysadki
a
kwiatów żeńskich (a) do 5 mm dł., często dłuższe od dojrzałych pęcherzyków,
wąskoeliptyczne, na ogół ostre, brązowoczarne z zielonym grzbietem. Znamiona
2. Pęcherzyki (b) 2–3 mm dł., eliptyczne
b
do szerokojajowatych, zwykle obustronnie wypukłe, najpierw zielone, potem
brązowe, nagie, brodawkowane, niewyraźnie unerwione, na szczycie z b. krótkim dzióbkiem. Pospolita; olsy, brzegi wód, podmokłe łąki, torfowiska niskie.
UWAGA: podobną t. pospolitą – C. nigra Reichard gł. odróżniają: szarozielone pędy
do 0,7 m wys.; łodyga tylko w górze szorstka; blaszki liści (1)2–3(5) mm szer., przy wysychaniu zawijające się brzegami do góry; kwiatostan (c) prosto wzniesiony; podsadki węższe
od liści, najniższa długości kwiatostanu lub krótsza; kłos męski 1 (czasem 2); kłosy żeńskie
1–4(5) cm dł., siedzące lub krótkoszypułowe; przysadki kwiatów żeńskich zawsze krótsze od dojrzałych pęcherzyków. Pospolita; brzegi wód, podmokłe łąki, torfowiska niskie
i przejściowe.
192
Turzyca błotna – Carex acutiformis Ehrh.
Sinozielona, do 1,2(1,5) m wys.
Kłącze z rozłogami. Łodyga prosta, ostro 3-kanciasta, w górze b.
c
szorstka. Blaszki liści (4)5–10 mm
szer., nagie, płaskie lub sfałdowane, o brzegach pod spód podwiniętych, na brzegach i spodem wzdłuż
d
nerwu głównego szorstkie. Dolne
pochwy jasnobrązowopurpurowe,
rozrywają się sieciowato (a). Podsadki bezpochwowe, liściowate,
dolna dłuższa od kwiatostanu (b).
Kłosy męskie 2–3, do 4(5) cm dł.,
e
grube, zbliżone do siebie, wyprostowane. Kłosy żeńskie 2–4, do
b
5(7) cm dł. i 6–8 mm grube, walcowate, oddalone, zwykle siedzące lub (niższe) krótkoszypułowe,
wzniesione, później czasem zwisaa
jące. Przysadki kwiatów żeńskich
(c) długości dojrzałych pęcherzyków lub dłuższe, 3–4 mm dł., lancetowate, wybiegają w ostry kolec
o szorstkich brzegach, purpurowobrązowe z jasnym grzbietem. Znamiona 3. Pęcherzyki (d)
3–5 mm dł., spłaszczone, wydłużonojajowate, słabo 3-kanciaste, oliwkowozielone lub brązowe, matowe, nagie, przynajmniej młode brodawkowane, z licznymi nerwami, dość grubymi i wystającymi. Pęcherzyk w nasadzie zaokrąglony i osadzony na krótkim trzoneczku,
na szczycie dość nagle zwężony w dzióbek do 0,5 mm dł., skośnie ucięty lub słabo wycięty,
o 2 ząbkach. Bardzo częsta; brzegi wód, podmokłe łąki, torfowiska niskie.
UWAGA: podobną t. brzegową – C. riparia Curtis gł. odróżniają: trawiastozielone
pędy, do 2 m wys.; blaszki liści (8)10–20 mm szer., a dolne pochwy brązowe, +/- całe
lub porozrywane błoniasto; kłosy do 10 cm dł., żeńskie 8–12 mm grube, długoszypułowe,
zwykle zwisające; przysadki kwiatów żeńskich jaśniejsze, zawsze dłuższe od pęcherzyków; pęcherzyki (e) 5–7 mm dł., jajowatostożkowate, rozdęte, dojrzałe jasnobrązowoszare,
błyszczące, gładkie, liczniej i delikatniej unerwione, z nasadą zwężoną i szczytem stopniowo zwężonym w dzióbek najmniej 1 mm dł., wyraźnie wycięty, o 2 ząbkach. Bardzo częsta;
brzegi wód, moczary, olsy, torfowiska niskie.
193
Turzyca pęcherzykowata – Carex
vesicaria L.
Jasnozielona, do 60(120) cm wys., rozd
łogowa. Łodyga sztywna, prosta, ostro
a
3-kanciasta (a), w górze bardzo szorstka. Blaszki liści (3)5–8 mm szer., płaskie, spodem i na brzegach szorstkie,
stopniowo zaostrzone. Dolne pochwy
purpurowobrązowe, rozrywają się siee
ciowato (b). Podsadki górne szydlaste,
niższe liściowate, bezpochwowe, nieb
kiedy najniższa +/- krótkopochwowa,
długości równej lub nieco dłuższa od
kwiatostanu. Kłosy męskie (1) 2–3,
do 6 cm dł., smukłe, skupione, zwykle
krótkoszypułowe. Kłosy żeńskie 2–3,
f
c
do 7 cm dł. i aż 1–1,5 cm grube, jajowate lub walcowate, dość oddalone,
górne siedzące lub krótkoszypułowe,
dolny na najdłuższej szypule, prosto
stojące lub zwisające. Przysadki kwiatów żeńskich (c) znacznie krótsze od
dojrzałych pęcherzyków, 4–5 mm
dł., wąskolancetowate, kasztanowate
z biało obrzeżonym szczytem i zielonym grzbietem. Znamiona 3. Pęcherzyki (d) w kłosie skośnie wzniesione, 6–8 mm dł.,
podłużniejajowatostożkowate, obustronnie wydęte, zielono- lub słomiastożółte, nagie,
gładkie, lśniące, z licznymi wyraźnymi, choć delikatnymi nerwami, nasadą zaokrągloną
i szczytem stopniowo zwężonym w stożkowaty dzióbek do 1,5–2 mm dł., o lekko rozwartych 2 ząbkach. Pospolita; brzegi wód, olsy, mokre łąki.
UWAGA: podobną t. dzióbkowatą – C. rostrata Stokes gł. odróżniają: sinozielone
pędy; łodyga tępokanciasta (e), tylko pod kwiatostanem szorstka; blaszki liści 2–5(7) mm
szer., rynienkowate; dolne pochwy nie rozrywające się sieciowato; kłosy żeńskie 6–8 mm
grube; pęcherzyki (f) prawie poziomo odstające od osi kłosa, 4–6 mm dł., jajowatokuliste,
wydęte, z nasadą zwężoną i szczytem nagle ściągniętym w wąski dzióbek do 1–2 mm dł.,
o wyraźnie rozchylonych 2 ząbkach. Bardzo częsta; brzegi wód, bagna, torfowiska przejściowe i niskie, okrajki torfowisk wysokich.
194
Turzyca nibyciborowata – Carex pseudocyperus L.
Jasnozielona, potem żółtozielona, do 1 m
b
wys. Kępowa, bez rozłogów. Łodyga wysoko ulistniona, ostro 3-kanciasta i na
krawędziach szorstka, na szczycie zwisaa
jąca. Blaszki liści (5)7–10(15) mm szer.,
płaskie, b. szorstkie. Pochwy z wydatnymi podłużnymi i poprzecznymi nerwami,
tworzącymi „kratkę”, dobrze widoczną
pod światło; dolne jasnobrązowe, słabo
sieciowato porozrywane. Podsadki wyższe szydlaste, niższe liściowate, dłuższe
od kwiatostanu; najniższa z krótką, jasną
pochwą. Kłos męski 1, do 6 cm dł., wąskowalcowaty, rdzawy. Kłosy żeńskie
3–6, do 6 cm dł., 8–12 mm grube, walcoc
wate, gęsto- i wielokwiatowe, na szypułach (szypuła najniższego – najdłuższa),
prawie baldachowato zbliżone do siebie,
później zwisające. Przysadki kwiatów
żeńskich (a) 4–8 mm dł., zwykle nieco
krótsze od pęcherzyka lub tej samej długości, dołem jajowate jasnozielone (-brązowe), biało obrzeżone, ku górze piłkowane, wybiegają w b. długi, szydlasty, brzegiem piłkowany szczyt. Znamiona 3. Pęcherzyki
(b) 4–6 mm dł., silnie odstają od osi kłosa, później nieco w dół odgięte, wrzecionowate,
wypukłe, jasno- lub żółtozielone, nagie, gładkie, lśniące, wydatnie unerwione, z nasadą
zwężoną i szczytem zwolna zwężonym w długi dzióbek o 2 odchylonych ząbkach. Bardzo
częsta; brzegi wód, torfowiska niskie.
UWAGA: podobną t. leśną – C. sylvatica Huds. gł. odróżniają: pochwy liści bez poprzecznych nerwów; kłos męski żółtawy; kłosy żeńskie skąpo- i luźnokwiatowe, nitkowate,
oddalone od siebie, a ich podsadki z długą pochwą; przysadki kwiatów żeńskich bez wybitnie szydlastego szczytu; pęcherzyki (c) ciemnozielone lub czarniawe, niewyraźnie unerwione, z nasadą zwężoną w wyraźny trzoneczek i szczytem z dłuższym dzióbkiem (do połowy
długości całego pęcherzyka) o prostych ząbkach. Bardzo częsta; lasy liściaste.
195
a
b
a
b
c
d
196
Turzyca bagienna – Carex limosa L.
Sina, do 45(60) cm wys., rozłogowa. Łodyga ostro 3-kanciasta, cienka, w górze szorstka. Blaszki liści 1(2) mm szer., rynienkowate.
Dolne pochwy brązowe. Podsadki liściowate,
krótkopochwowe (najniższa czasem bezpochwowa); dolne krótsze od kwiatostanu. Kłos
męski 1, do 2 cm dł. i zaledwie 1 mm szer. Kłosy żeńskie 1–2, do 1,5 cm dł., ok. 5 mm szer.,
gęste, 9–20-kwiatowe, jajowate lub eliptyczne, najpierw wzniesione, potem zwisające na
włosowato cienkich, ok. 2,5 cm dł. szypułach.
Przysadki kwiatów żeńskich (a) jajowate, zaostrzone, do 1,5 raza dłuższe od pęcherzyków
i od nich węższe, rdzawe z zielonym 3-nerwowym grzbietem. Znamiona 3. Pęcherzyki (b)
3,5–4,5 mm dł., szerokoeliptyczne, spłaszczone, sine, wielonerwowe, punktowane, nagie,
z nasadą zwężoną w trzoneczek i szczytem
z bardzo krótkim całym dzióbkiem. Częsta
tylko w niektórych regionach kraju. Uznana
za gatunek narażony (kategoria V); torfowiska
wysokie (gł. w dolinkach) i przejściowe.
Sitowie leśne – Scirpus sylvaticus L.
Jasnozielona bylina, do 1(1,2 m) wys. Krótkie
kłącze wytwarza rozłogi bez bulw. Łodyga wyprostowana, do 6 mm gruba, tępo 3-kanciasta,
dęta (a), gładka, czasem pod kwiatostanem
szorstka, cała ulistniona. Blaszki liści do 18 mm
szer., +/- płaskie, brzegiem i spodem na nerwie
środkowym szorstkie. Rozrzutka zwykle luźna,
bardzo rozgałęziona, szczytowa, do ok. 25 cm
szer. i dł., z kilkoma liściowatymi podsadkami.
Kłosy skupione główkowato po 2–9 (b), rzadko
pojedynczo, 2–5 mm dł., jajowate; w każdym
10–20 kwiatów spiralnie w kątach czarnozielonych, nie wyciętych na szczycie przysadek
(c). 6 prostych, szorstkich, trwałych szczecinek okwiatu +/- długości owocu (d). Pręciki 3.
Szyjka długa. Znamiona 3. Orzeszek żółtawobiały, matowy. Pospolity; brzegi wód, mokre
łąki, olszyny.
Rodzaj wełnianka – Eriophorum
Gatunki z tego rodzaju cechują: kwiatostan szczytowy, w postaci 1 kłosa albo kilku kłosów
zebranych w rozrzutkę; okwiat trwały, jego liczne działki w postaci gładkich, lśniących
szczecinek, podczas kwitnienia krótkie, przykryte przysadkami, silnie wydłużają się podczas
owocowania w pęk jedwabistowełnistych włosków; pręciki 3; słupek o 3 znamionach.
Wełnianka pochwowata – Eriophorum vaginatum L.
Szarozielona, gęstokępowa (a) bylina, do 60(80) cm wys.
Kłącza bez rozłogów. Łodygi gładkie, dołem obłe, górą
tępo 3-kanciaste. Blaszki liści do 1 mm szer. Pochwy liści
łodygowych rozdęte (b); najwyższe 1–2 bez blaszek (c).
Kłos 1, do 100-kwiatowy, z podsadką podobną do przysadek, podczas kwitnienia (c) 1–3 cm dł. Okwiat podczas
owocowania wydłuża się do 2,5 cm. Orzeszek czerwonobrązowy do prawie czarnego. Bardzo częsta, lecz ostatnio
obserwuje się duży spadek liczby jej stanowisk; torfowiska, gł. wysokie i przejściowe.
c
b
a
a
b
c
d
Wełnianka wąskolistna – Eriophorum angustifolium
Honck.
Bylina luźnokępkowa, do 60(90) cm wys. Krótkie kłącze
tworzy rozłogi. Łodygi do 3 mm grube, z centralnym, dużym kanałem powietrznym, gładkie, obłe (a), tylko w górze tępo 3-kanciaste. Blaszki liści 2–4(7) mm szer., rynienkowate, ostrogrzbieciste, brzegiem szorstkie, na szczycie
z 3-kanciastym kolcem 5–8 cm dł., zwykle czerwonawo
nabiegłym. W rozrzutce 3–5(8) kłosów, do 50-kwiatowych, podczas kwitnienia 1–2 cm dł., siedzących lub na
gładkich szypułach do 8 cm dł. (b), potem zwisających.
Podsadki 1–3, do 24 cm dł., +/- liściowate. Przysadki lancetowate, z błoniastym srebrzystym brzegiem, 1-nerwowe. Włoski okwiatu podczas owocowania do 4–5 cm dł.
Orzeszek jasno- lub ciemnobrązowy. Bardzo częsta, ale
obserwuje się spadek liczby stanowisk lub wyraźny ubytek liczebności na stanowiskach; torfowiska, zwłaszcza
niskie i przejściowe, mokre łąki.
UWAGA: podobną w. szerokolistną – E. latifolium
197
Hoppe gł. odróżnia: pokrój – roślina gęstokępowa, bez rozłogów; cała łodyga tępo 3-kanciasta (c); blaszki liści 2–8 mm szer., płaskie lub słabo grzbieciste, na szczycie dość nagle
kończące się krótkim 3-kanciastym kolcem; podsadki do 5 cm dł.; szypuły kłosów pokryte szorstkimi szczecinkami (d); w rozrzutce (2)5–12 kłosów, do 30-kwiatowych, podczas
kwitnienia do 1 cm dł.; włoski okwiatu podczas owocowania wydłużają się do 2,5 cm.
Bardzo częsta, lecz obserwuje się, podobnie jak w przypadku w. wąskolistnej, spadek liczby
stanowisk lub wyraźny ubytek liczebności na stanowiskach; torfowiska niskie.
Rodzina wiechlinowate (trawy) – Poaceae (Gramineae)
Perz właściwy – Elymus repens (L.) Gould
(=Agropyron repens (L.) P.B.)
Silnie rozwinięty system podziemnych rozłogów.
Pędy generatywne do 100 cm wys., źdźbła nagie.
Pochwy liściowe otwarte, owłosione na dolnych
piętrach, często nagie na górnych. Szponiaste
krótkie ostrogi (uszka) obejmują źdźbło. Kołnierzykowaty języczek 1 mm dł., biały, ząbkowany.
Zielonoszare blaszki liściowe, płaskie. Kłos do
15 cm dł., prosty, do 20 kłosków. Kłoski przeważnie 3–5 kwiatowe, płasko ścieśnione, zwrócone szeroką stroną do osi głównej kwiatostanu
(co odróżnia perz od bardzo podobnych kwiatostanów życicy, której kłoski ustawione są węższą
stroną do osi). Plewy zakończone ostro lub 3 mm
ośćmi. Plewka dolna z nerwem środkowym przechodzącym w 6 mm ość. Plewka górna krótsza
o 1/3, tępo zakończona. Ziarniak do 5 mm dł., brązowy. Pospolity; pola, ugory, unika siedlisk długotrwale podmokłych.
Życica trwała (=rajgras angielski) – Lolium
perenne L.
Luźnokępkowa, gęste, wielopędowe kępy. Krzewi
się śródpochwowo i pozapochwowo. Pędy generatywne do 90 cm wys., zawsze cylindryczne. Pochwy liściowe otwarte, zabarwione fioletowo na
dolnych piętrach. Liście bruzdkowane (12–14 żeberek), wyraźna bruzdka środkowa i nerw główny.
Pochwy liściowe często pofałdowane. Języczek do
2 mm, uszka delikatne lub brak. Kłos o gładkiej,
wężykowatej osi. Kłoski (9–29) siedzące w zakolach osi, wąską stroną skierowane do osi, brak
plewy dolnej, nie rozpadają się po dojrzeniu. Brak
ości. Pospolita; pastwiska, pobrzeża dróg, wysypiska, żyzne, ciepłe, wilgotne stanowiska.
198
Życica wielokwiatowa (=rajgras włoski)
– Lolium multiflorum Lam.
Luźnokępkowa, krzewi się poza pochwowo. Silnie rozwinięty system korzeniowy. Pędy generatywne do 90 cm, czasem
spłaszczone. Źdźbło gładkie, pod kłosem
często szorstkie. Liście bruzdkowane (17–
21 żeberek), spodem błyszczące, wyraźny
nerw główny. Pochwy liściowe otwarte.
Ostrogi długie obejmujące źdźbło. Języczek owalny do 2 mm dł. Kłos 12–20 cm
dł., oś kłosa szorstka, wężykowata. Kłoski
(kilka do ponad 30) odstają w czasie kwitnienia, są osadzone wąską, bezostną stroną
w stosunku do osi, stąd brak plewy dolnej. Kłoski wielokwiatowe (5–15), łatwo
rozpadają się po dojrzeniu. Plewka dolna
przeważnie z ością do 8 mm dł. Pospolita;
żyzne siedliska, miedze, wysypiska.
Tomka wonna – Anthoxanthum odoratum L. s.str.
Luźne, drobne kępy, krzewi się śródpochwowo, brak pędów bocznych wyrastających z węzłów. Pędy generatywne ok.
40 cm wys., gładkie, cienkie źdźbła. Pochwy liściowe otwarte, często fioletowo
nabiegłe, zachodzą brzegami u podstawy.
Ostrogi tępe, krótkie, niewidoczne we
włoskach (uszka brodate – z obustronnie
sterczącymi pęczkami włosków). Języczek tępy, ząbkowany, do 5 mm dł. na
górnych piętrach, często fioletowo zabarwiony. Blaszka liściowa u podstawy
z włoskami, liść krótki, silnie zwężony
u podstawy. Wiecha kłosokształtna, ścieśniona, do 8 cm dł. Kłoski ok. 10 mm dł.
z jednym płodnym kwiatem, plewka dolna z tęgą, zagiętą ością do 9 mm dł. Zapach kumaryny po roztarciu. Pospolita; ubogie łąki, lasy liściaste na kwaśnych glebach,
pobocza dróg, obrzeża lasów.
199
Wyczyniec łąkowy – Alopecurus pratensis L.
Luźne, gęste kępy. Do 140 cm wys., pochwy otwarte, języczki spiczaste do 1–
4 mm dł., kołnierzykowate. Przejście pochwy w blaszkę liściowa niewyraźne. Wiecha walcowata, wiotka, szersza w środku,
miękka, przypominająca lisi ogon. Kłoski
4(6) mm dł., jajowate, szersze poniżej połowy, 1-kwiatowe. Miękkie plewy owłosione, z trzema zielonymi nerwami, zrośnięte ze sobą do 1/3 wysokości. Ość miękka, dłuższa od plewy o ok. 4 mm. Plewki
górnej brak. Ziarniak 2 mm dł. Pospolity;
łąki, pastwiska, lasy łęgowe.
Tymotka łąkowa – Phleum pratense L.
Luźnokępkowa, czasami krótkie rozłogi podziemne, krzewi się pozapochwowo, słabo rozwinięty system korzeniowy.
Pędy generatywne do 120(160) cm wys.
Najniższe międzywęźle najczęściej charakterystycznie zgrubiałe w kształcie butelki. Pochwy liściowe niezrośnięte, bez
ostróg, gładkie. Języczek 3–5 mm dł., spiczasto zakończony, ząbkowany, zmienny
w kształcie. Wiecha kłosokształtna, gęsta,
cylindryczna, 6–15 cm dł., szorstka w dotyku (wyczyńca – gładka). Kłoski jednokwiatowe, charakterystyczne, małe (ok.
3 mm dł.), z ościstymi wyrostkami, plewy
ze sztywnymi włoskami. Pospolita; siedliska żyzne, wilgotne, łąki, pastwiska.
200
Stokłosa bezostna – Bromus inermis Leyss.
Luźnokępkowa, podziemne rozłogi głęboko
sięgające, silnie rozwinięty system korzeniowy. Pędy generatywne do 160 cm wys., proste,
ulistnione. Pochwy liściowe nagie, zrośnięte,
wyraźnie unerwione, bez uszek. Języczek
niepozorny lub do 2 mm dł., jasny, ząbkowany. Blaszki liściowe gładkie, z jasnym kilem.
Wiecha do 20 cm dł., pojedyncza lub podwójna, gałązki wiechy do 5 cm dł. Kłoski wrzecionowate, wielokwiatowe (3–10). Plewka
dolna na ogół bez ości. Pospolita; wały, przydroża, wysypiska, zręby leśne, dobrze znosi
suszę.
Stokłosa miękka – Bromus hordaceus L.
(=B. mollis)
Drobnokępkowa. Szarozielona, cała pokryta
aksamitnymi włoskami Pędy generatywne do
100 cm wys., skąpo ulistnione. Blaszki liściowe i pochwy całe bardzo silnie, aksamitnie
owłosione. Języczek do 2,5 mm dł. Wiecha ok.
10 cm dł., gęsta, skupiona. Gałązki do 5 cm
dł., sztywne, z kilkoma kłoskami (1–5). Kłoski wielokwiatowe (6–12), szeroko jajowate.
Plewy owłosione, krótsze od kłoska. Plewka
dolna z prostą osią do 10 mm dł. Pospolita;
szeroki zasięg ekologiczny (oprócz gleb kwaśnych i ubogich), grądy, łęgi, łąki, pastwiska,
zadarnione powierzchnie.
201
Rajgras wyniosły (rajgras francuski, owsik
wyniosły) – Arrhenatherum elatius (L.) P.
Beauv. Ex J. Presl & C. Presl
Luźnokępkowy, silnie rozwinięty system korzeniowy. Pędy generatywne 40–100 cm wys.,
źdźbła cienkie, gładkie. Pochwy liściowe otwarte, gładkie, czasami krótko owłosione,
u starszych roślin zaczerwienione. Języczek
do 4 mm dł., kołnierzykowaty, drobno ząbkowany, czasami nieco owłosiony. Blaszka
liścia płaska. Wiecha ok. 20 cm dł., skupiona
(ok. 3 cm szer.). Kłoski zwykle 2-kwiatowe,
kwiat dolny męski, plewka dolna z ością (ok.
1 cm dł.) charakterystycznie kolankowato wygiętą. Kwiat górny obupłciowy, plewka dolna
7-nerwowa, 2-zębna na szczycie, bez ości lub
z krótką ością. U podstawy plewek pęczki długich jasnych włosków. Pospolity; zbiorowiska
trawiaste, łąki, przydroża.
Prosownica rozpierzchła – Milium effusum L.
Luźne kępki, podziemne rozłogi. Pędy generatywne do 100 cm wys. Pochwy otwarte.
Blaszki liściowe błyszczące. Języczek wydatny, do 10 mm dł., często porozrywany Wiecha
bardzo luźna, do 30 cm dł. Gałązki wiechy
odstające, cienkie, powykrzywiane, z nielicznymi kłoskami, zwisają po przekwitnięciu.
Kłoski do 3 mm dł., bez ości, 1-kwiatowe.
Częsta; cieniste lasy liściaste i mieszane, żyzne, świeże gleby.
202
Kupkówka pospolita – Dactylis glomerata L.
Luźnokępkowa. Pędy generatywne od 25 do
150 cm wys. Źdźbła silne, proste, bez rozłogów. Pochwy liściowe zamknięte, płasko
ściśnione, na szwie brzusznym i grzbietowym
wyraźna krawędź, szorstkie. Języczki liściowe
3–5 mm dł., spiczaste, często porozrywane.
Blaszki liściowe do 1 cm szer., z wyraźnym
nerwem głównym, szarozielone, często falowane poprzecznie. Wiecha wyprostowana, piramidalna, jednostronna, z licznymi kłoskami
ściśle ułożonymi w jednostronnych pęczkach.
Kłoski 3–4 kwiatowe, często zaczerwienione,
skupione w pęczkach, plewy nieprzeświecajace. Pospolita; użytki zielone, żyzne siedliska,
azotolubna.
Kupkówka Aschersona – Dactylis polygama Horv.
Do 140 cm wys., pochwy liściowe krótko
owłosione, języczki do 5 mm dł., spiczaste,
przeważnie niepostrzępione. Źdźbła nie tak
sztywne, jak u kupkówki pospolitej, liście
jasnozielone. Wiecha o cienkich, nieco zwisających gałązkach, luźniejsza, z mniejszymi
pęczkami i mniejszą liczbą kłosków w pęczku. Kłoski zwykle 6-kwiatowe, plewy przeświecające. Rzadka; lasy bukowe, dębowograbowe, poręby, zarośla.
203
Śmiałek darniowy – Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv.
Silnie zbite kępki, silnie rozwinięty system
korzeniowy, szczególnie na suchych stanowiskach. Krzewienie śródpochwowe. Pędy generatywne do 80 cm wys., źdźbła proste, gładkie.
Pochwa liściowa zrośnięta, słomiasto sucha.
Uszek (ostróg) brak. Języczek spiczasty, wąski
i długi (do 15 mm). Blaszki liściowe płaskie
z wyraźnie wystającymi nerwami (żeberkami). Wiecha duża, do 50 cm wys., stożkowato
rozpierzchła. Gałązki wiechy cienkie, nitkowate, szorstkie, po kilka na dolnych piętrach.
Kłoski wąskie, 2-kwiatowe, do 6 mm dł. Ość
plewki dolnej do 4 mm dł., delikatna, prawie
nie wystaje ponad kłosek. Włoski u podstawy
plewki dolnej zawsze obecny wieniec sztywnych, białych włosków. Rozpowszechniony
na niżu; wilgotne łąki i lasy.
Śmiałek pogięty – Deschampsia flexuosa
(L.) Trin.
Luźne kępki do 70 cm wys., źdźbła cienkie,
mocne, zgięte u podstawy, języczek krótki,
tępy, do 3 mm dł. Wiecha luźna, do 20 cm dł.,
o falisto wygiętych, delikatnych gałązkach.
Na dolnym piętrze wiechy – dwie gałązki. Oś
wiechy cienka, szorstka, powyginana. Kłoski
do 6 mm dł., odlegle osadzone, 2–3 kwiatowe.
Ość plewki dolnej kolankowo zgięta, do 7 mm
dł., wystaje z kłoska. Częsty; ubogie, kwaśne
siedliska, suche lasy, monokultury szpilkowe.
204
Trzcinnik leśny – Calamagrostis arundinacea (L.) Roth
Kępkowa, krótkie rozłogi podziemne. Krzewi się śródpochwowo. Pędy generatywne do
120 cm dł., źdźbła gładkie. Pochwy liściowe
otwarte, szorstkie. Języczek do 3 mm dł., postrzępiony. Blaszki liściowe z długimi włoskami u podstawy. Wiecha do 20 cm dł., wąska,
krótkie, szorstkie gałązki. Kłoski 4–7 mm dł.,
1-kwiatowe, ich osadki zakończone pędzelkami włosków. Plewy często czerwono nabiegłe.
Plewka dolna z kolankowato zgiętą ością, wyrastającą z dolnej połowy, do 7 mm dł., wystaje z plew. U nasady plewki nieliczne włoski
dochodzące do 1/4–1/5 jej długości. Częsty;
świetliste lasy, zarośla.
Szczotlicha siwa – Corynephorus canescens
(L.) P. Beauv.
Zbitokępkowa. Kuliste, szarozielone, szczotkowate kępy cienkich źdźbeł o budowie kserotermicznej, otwarte, pochwy liściowe nieco
rozdęte, zróżowione. Rozbudowany system
cienkich korzeni. Spiczaste, delikatne języczki
3 mm dł., całobrzegie. Blaszki liściowe dł. do
10 cm (na pędach generatywnych do 5 cm dł.)
sztywne, szydlaste, ostro zakończone, zwinięte. Wiecha do 10 cm dł., szorstka, wąska,
ścieśniona – w czasie kwitnienia rozpierzchła.
Kłoski do 5 mm dł., jasno szarozielone, niekiedy nabiegłe różowo, 2-kwiatowe, wąskie.
Cały kłosek obejmują ostre, biało obrzeżone
plewy. Z dolnej plewki wyrasta charakterystyczna ość do 3 mm dł., maczugowato zgrubiała na końcu, z wieńcem szczeciniastych
włosków pośrodku (łac. corynephorus = niosący maczugę). Pylniki purpurowe. Gatunek
trwały, kseromorficzny, światłolubny. Pospolita; suche, ubogie siedliska.
205
Kostrzewa olbrzymia – Festuca gigantea
(L.) Vill.
Luźnokępkowa. Krótkie podziemne rozłogi.
Krzewi się pozapochwowo. Pędy generatywne do 200 cm wys., ulistnione do kwiatostanu,
brązowoczerwone kolanka. Pochwy liściowe
otwarte, z włoskami na brzegach, szorstkie.
Języczek 2–4 mm, kołnierzykowaty. Duże,
sierpowate uszka obejmują źdźbło. Blaszki
liściowe do 60 cm dł., do 1,5 cm szer., błyszczące, szorstkie na brzegach, z żeberkami (ok.
25). Wiecha do 50 cm dł., szeroka, rozpierzchła, gałązki po dwie na kolejnych piętrach osi.
Kłoski ok. 15 mm dł., 3–10 kwiatowe, lancetowate. Plewy wydłużone, zaostrzone. Plewka
dolna z wężykowatą ością do 20 mm dł. Plewki górne z dwoma szorstkimi liniami. Częsta;
żyzne siedliska zasadowe i słabo kwaśne; lasy
liściaste, zarośla, parki.
Kostrzewa owcza – Festuca ovina L.
Drobnokępkowa, bez rozłogów. Silnie wykształcony system korzeniowy. Krzewi się
śródpochwowo. Szarozielona z niebieskim
nalotem. Pędy generatywne do 70 cm wys.,
źdźbła gładkie. Pochwy liściowe zamknięte
w 1/3 wysokości od dołu. Języczek liściowy niepozorny, do 0,5 mm dł., małe uszka.
Blaszki liściowe szydłowate, cienkie, zwinięte, 3 wyraźnie i 4 słabo zaznaczone żeberka.
Wiechy do 12 cm dł., ściągnięte, z pojedynczą
gałązką na dolnym piętrze. Kłoski podłużnie
jajowate 6–8 mm dł., 3–8 kwiatowe. Plewa
dolna 1-nerwowa, górna 3-nerwowa. Plewka
dolna z ościstym wyrostkiem lub krótką ością
(do 2 mm dł.). Pospolita na niżu; suche, ubogie i dobrze nasłonecznione łąki, pastwiska,
przydroża.
206
Kostrzewa łąkowa – Festuca pratensis
Huds.
Luźnokępkowa, krzewi się pozapochwowo.
Dobrze rozwinięty system korzeniowy. Pędy
generatywne 30–120 cm wys. Pochwy liściowe otwarte, na dolnych piętrach rozczepiają się na brunatne włókna. Blaszka liściowa
bruzdkowana. Języczek ok. 1 mm dł., tępo
ścięty uszka zaostrzone. Liść z więcej niż 16
wyraźnymi bruzdkami. Wiechy ok. 15 cm
dł., ściągnięte, jednostronne. Gałązki zwykle
po dwie na poszczególnych piętrach, dłuższa
z 4–6 kłoskami, krótsza z 1–2 kłoskami. Kłoski 7–8 kwiatowe, owalne, wąskie. Plewka
dolna bezostna lub z wyrostkiem ościstym do
2 mm dł. Pospolita; łąki, pastwiska, przydroża, żyzne siedliska.
Manna jadalna – Glyceria fluitans (L.) R.
Br.
Długie rozłogi podziemne i nadziemne. Pędy
pokładają się i zakorzeniają. Pędy generatywne do 120 cm, ulistnione, gładkie, spłaszczone.
Pochwy liściowe zamknięte, nagie, spłaszczone. Blaszki liściowe bruzdkowane, kapturkowo zakończone, z wyraźnym kilem, żółtawą
podstawą. Na liściach widoczne ciemniejsze
punkty – przegrody poprzeczne kanałów powietrznych. Wiecha do 50 cm dł., wąska, jednostronna, z przylegającymi do osi kłoskami.
Plewy skórzaste, dolna krótsza od górnej. Na
dolnym piętrze jedna gałązka 1-kłoskowa, na
szczycie często 4 siedzące kłoski pojedyncze.
Kłoski wałeczkowate, jasnozielone, długie
– do 35 mm, 7–11-kwiatowe. Pospolita; siedliska wilgotne, płytkie rozlewiska, średnio żyzne, zbiorowiska turzycowo-trawiaste.
207
Manna mielec – Glyceria maxima (Hartm.)
Holmb (=G. aquatica Wahlb.)
Rozłogi podziemne puste wewnątrz, rozłogi nadziemne, rozwinięty system korzeniowy. Pędy generatywne do 200(300) cm
wys. Blaszki liściowe składają się wzdłuż 2
rynienek, wyraźny kil. Na liściach widoczne
ciemniejsze punkty – przegrody poprzeczne
kanałów powietrznych. Pochwy liściowe zamknięte, spłaszczone. Języczek kołnierzykowaty z dzióbkiem, często porozrywany. Wiecha rozpierzchła, do 50 cm dł., gęsta. Kłoski
spłaszczone, do 12 mm dł., odstają nieco od
gałązek. Plewy bezostne, dolna krótsza od
górnej. Pospolita; mokre, żyzne łąki, starorzecza, łęgi rozlewiskowe.
Kłosówka wełnista – Holcus lanatus L.
Kępowa, bez rozłogów, liczne płytkie korzenie. Cała roślina aksamitnie owłosiona. Kolanka źdźbeł wełnisto owłosione. Pędy generatywne do 100 cm. Pochwy liściowe otwarte.
Języczek zaokrąglony, do 4 mm dł., często
postrzępiony. Bez ostróg. Blaszka liściowa
z kilem. Wiecha do 20 cm dł., skupiona, luźniejsza w pełni kwitnienia. Gałązki wiechy
rozgałęzione, owłosione. Kłoski do 6 mm,
2-kwiatowe, dolny zawsze obupłciowy, górny – męski lub zredukowany. Plewka dolna
górnego kwiatu z ością 2 mm dł., hakowato
zgiętą, nie wystaje z kłoska. Częsta; wilgotne
łąki i pastwiska, obrzeża zarośli.
208
Kłosówka miękka – Holcus mollis L.
Gęstokępkowa, tworzy zwarte darnie, podziemne rozłogi silnie wykształcone. Pędy generatywne do 100 cm wys., często delikatnie
owłosione, natomiast kolanka bardzo silnie,
aksamitnie owłosione. Pochwy liściowe otwarte. Języczek do 5 mm dł., tępo zakończony. Bez ostróg. Wiecha do 15 cm dł., wąska,
gałązki owłosione. Kłoski do 5 mm dł., 2kwiatowe. Dolny – obupłciowy, górny – męski z wystającą ością. Pospolita; ciepłe, suche,
ubogie, kwaśne siedliska.
Mozga trzcinowata – Phalaris arundinacea L.
Rozłogi, silnie rozwinięty system korzeni.
Pędy generatywne do 200(300) cm. Pochwy
liściowe otwarte, widoczne komory powietrzne. Blaszki liściowe z kilem, matowe,
szorstkie u podstawy. Języczek do 5(8) mm
dł. obejmuje źdźbło, w kształcie spiczastego paznokcia, często porozrywany. Wiecha
do 25 cm dł., lancetowata, wąska, gałązki do
5 cm dł., kłoski w charakterystycznych pęczkach. Kłoski do 5 mm dł., z jednym płodnym
kwiatem i dwoma bocznymi płonnymi. Plewy
bezostne, nieco szorstkie, plewki kwiatów niepłodnych w postaci małych łusek z pędzelkowatymi włoskami. Pospolita; siedliska mokre,
żyzne, łęgi, szuwary.
209
Trzcina pospolita – Phragmites australis
(Cav.) Trin. Ex Steud. (=Ph. communis
Trin.)
Okazała, silnie rozwinięty system korzeniowy,
rozłogi. Pędy generatywne do 200(350) cm.
Pochwy liściowe o orzęsionym brzegu, z komorami powietrznymi, luźne, blaszki liściowe
sztywne, do 3 cm szer., często zwieszone na
jedną stronę. Zamiast języczka wieniec włosków. Wiecha duża, rozpierzchła, do 40 cm
dł., po przekwitnięciu jednostronna, ścieśniona. Kłoski kilkukwiatowe, wąskie, do 1,5 cm
dł., brunatne, fioletowo nabiegłe, bez ości.
Najniższe kwiaty męskie, pozostałe obupłciowe, plewki i osadka jedwabiście owłosione.
Pospolita; szuwary, wilgotne łąki, łęgi, olsy.
Wiechlina roczna – Poa annua L.
Roślina jednoroczna, najniższa z wiechlin.
Gęste kępki z licznymi pędami. Niewielki
system korzeniowy. Pędy od kilku do 30 cm
wys., wzniesione lub płożące. Pochwy liściowe otwarte, języczek wyraźny, biały, 1–5 mm
dł., kołnierzykowaty, ostróg brak. Blaszki
liściowe z wyraźną podwójną bruzdą i podwójną żółtawą linią widoczną pod światło,
zakończone kapturkowato, często poprzecznie pofałdowane. Wiecha od kilku do 12 cm
dł., najniższe gałązki przeważnie pojedyncze,
odstające. Kłoski kilkukwiatowe, bez ości, jajowate, 3–9 mm dł., plewy i plewki z nerwami owłosionymi. Pospolita; preferuje żyzne
siedliska, pastwiska, przydroża, przychacia,
ścieżki i polne drogi.
210
Wiechlina gajowa – Poa nemoralis L.
Luźne kępki, bez rozłogów. Niewielki system
korzeniowy. Pędy od kilkunastu do 100 cm
wys. Pochwy liściowe otwarte, języczek niepozorny, do 0,5 mm dł. lub brak, ostróg brak.
Blaszki liściowe bardzo wąskie, z wyraźną
podwójną bruzdą do połowy długości blaszek
i podwójną żółtawą linią widoczną pod światło, ostro zakończone. Wiecha od kilku do
20 cm dł., bardzo delikatna, o długich bardzo
cienkich gałązkach, najniższe gałązki przeważnie trzy, niekiedy dwie. Kłoski bez ości,
przeważnie 1-kwiatowe, jajowate, 2–5 mm
dł., plewy i plewki z nerwami owłosionymi.
Gatunek zmienny. Pospolita; zacienione stanowiska, lasy liściaste, parki.
Wiechlina łąkowa – Poa pratensis L. s.str.
Luźne kępki, podziemne rozłogi, niekiedy
nadziemne. Dobrze rozwinięty system korzeniowy, korzenie z licznymi brodawkami,
krzewi się pozapochwowo. Pędy generatywne do 100 cm wys. Pochwy liściowe otwarte,
języczek 0,5–1,5 mm dł. (na pędach wegetatywnych krótki, na górnych piętrach pędów
generatywnych – długi nawet do 3 mm),
ostróg brak. Blaszki liściowe z wyraźną podwójną bruzdą do połowy długości blaszek
i podwójną żółtawą linią widoczną pod światło, kapturkowato zakończone, niekiedy poprzecznie pofałdowane. Wiecha 10–20 cm
dł., szeroka u dołu, gałązki po 3–5 z jednego
piętra. Kłoski bez ości, kilkukwiatowe, jajowate, ok. 5 mm dł., sinawe, fioletowo nabiegłe. Plewy i plewki z nerwami owłosionymi.
Pospolita; przydroża, obrzeża lasów, łąki, pastwiska, trawniki.
211
Perłówka zwisła – Melica nutans L. (=M. montana Huds.)
Luźnokępowa, krótkie rozłogi podziemne. Pędy
generatywne do 60 cm. Źdźbła czterokanciaste.
Pochwy liściowe szorstkie. Języczek brązowy do
0,5 mm dł. Wiecha podobna do jednostronnego
grona, często przegięta, kłosków 5–15, krótkie,
wzniesione gałązki z przeważnie jednym kłoskiem. Kłoski ok. 6 mm dł., zwisające, z 2–3
płodnymi kwiatami i szczątkowym płonnym na
szczycie, obie plewy zaczerwienione, skórzaste,
błoniasto obrzeżone, otulające kłosek. Pospolita;
siedliska leśne, żyzne, umiarkowanie wilgotne.
Rodzina sitowate – Juncaceae
Rodzaj sit – Juncus
Gatunki z tego rodzaju cechują: pochwy liści otwarte, w górze zwykle z 2 uszkami, a blaszki
nagie, sztywne, często obłe, szczeciniaste, rynienkowate, rzadko płaskie (a – przekroje poprzeczne); kwiatostan typu rozrzutki, wspartej podsadką, z podkwiatkami albo przysadkami; okwiat
pojedynczy, 3-krotny, 6-działkowy, wolny, trwały;
pręciki na ogół 3 (rzadko 6); słupek górny o 3 znaa
mionach; torebki zwykle 3-komorowe, z wieloma
nasionami bez elajosomów.
c
b
d
f
g
212
Sit rozpierzchły – Juncus effusus L.
Bylina gęstokępkowa z krótkim kłączem, do 1,2
(1,5) m wys. Łodygi żywozielone, niekłujące,
wzniesione, z wypełnionym aerenchymą, nieprzerywanym rdzeniem, za życia obłe, gładkie, lśniąe ce, z 40–70 delikatnymi prążkami, po wyschnięciu
słabo rowkowane, łamliwe. Łuskowate pochwy
u nasady łodyg brązowe, matowe. Blaszki liści podobne do łodyg. Wielokwiatowa rozrzutka zwykle
rozpierzchła, do 10 cm dł., pozornie boczna wskutek zepchnięcia na bok przez podsadkę; ta 30 cm
dł., bez albo ze znikomą pochwą. Kwiaty pojedynczo na +/- długich szypułkach z łuskowatymi
podkwiatkami. Działki (b) lancetowate, ostre,
zielone lub brązowe, z szerokim skórzastym brzegiem. Pręciki zwykle 3 (rzadko 6); pylniki jajowate, krótsze od nitek. Szyjka słupka b. krótka.
Torebka (c) nieco krótsza od działek, na szczycie
wklęsła lub ucięta i tu z dzióbkiem (resztką szyjki) (d – przekrój podłużny). Pospolity; brzegi
wód, torfowiska niskie, obrzeża torfowisk przejściowych, podmokłe łąki, wilgotne pastwiska, zabagnienia.
UWAGA: podobny s. skupiony – J. conglomeratus L. emend. Leers – gł. odróżniają:
szarozielone, matowe pędy; łodyga za życia pod kwiatostanem z wyraźnymi żebrami (od
kilkunastu do 30) i na nich nieco w górę szorstka; kwiatostan zwykle silnie zbity, kulisty;
podsadka do 15 cm dł., z pochwą ok. 2 razy dłuższą niż szeroką (e); pylniki wstęgowate,
dłuższe od nitek; szyjka słupka ok. 1/3 długości zalążni; dzióbek torebki na małym wzniesieniu (f – przekrój podłużny). Bardzo częsty; mokradła. S. siny – J. inflexus L. od obydwu
wyżej opisanych gatunków gł. odróżniają: pędy niebieskozielone, z rdzeniem poprzecznie
przerywanym (g); łuskowate pochwy u nasady łodygi lśniące, czarnobrązowe. Bardzo częsty; mokradła.
Sit członowaty – Juncus articulatus L.
emend. K. Richt.
Luźnodarniowa bylina kłączowa. Łodyga
do 60(100) cm wys., wzniesiona, z 2–4 liśćmi wychodzącymi z kolanek. Blaszki liści
ciemno- lub oliwkowozielone, obłe albo
b
bocznie spłaszczone, wewnątrz poprzecznie przegradzane (a – przekrój podłużny).
Szczytowa rozrzutka do 10 cm dł., luźna,
silnie rozpierzchła, ze skośnie wzniesionymi gałązkami i ok. 30 główkami, wsparta
krótszą od niej, w bok odgiętą podsadką.
c
Główki zwykle 6–8 mm szer., półkoliste, 5–
15-kwiatowe; przysadki łuskowate. Działki
+/- równej długości, lancetowate, ostre (lecz
nie długo spiczaste do niemal ościstych),
ciemnobrązowe. Pręcików 6. Torebka zwykle dłuższa od działek, z +/- krótkim dzióbkiem (b). Pospolity; brzegi wód, mokradła,
wilgotne łąki i pola.
UWAGA: podobny s. alpejski – J. alpino-articulatus Chaix gł. odróżnia: rozrzutka mniej rozgałęziona, ze sztywno wzniesionymi gałązkami; główki 3–4 mm szer.,
a
3–6-kwiatowe; działki (c) jajowate, tępe,
zewnętrzne na grzbiecie pod szczytem wybiegają w krótkie ostrze; torebka (c) tępa
lub z bardzo krótkim dzióbkiem. Bardzo częsty; brzegi wód, torfowiska.
213
Rodzaj kosmatka – Luzula
Gatunki z tego rodzaju cechują: pochwy liści zamknięte, a blaszki zwykle płaskie, brzegiem
lub blisko pochwy orzęsione (a); rozrzutki szczytowe, z podsadkami i podkwiatkami; kwiaty o podobnej budowie jak w rodzaju sit, ale zawsze z 6 pręcikami; torebki (b – przekrój
podłużny) 1-komorowe, z 3 nasionami posiadającymi elajosom.
a
b
c
e
Kosmatka owłosiona – Luzula pilosa (L.)
Willd.
Jasnozielona, luźnokępkowa bylina, do 30
(45) cm wys. Liście odziomkowe do 20 cm dł.
i 1 cm szer., zimozielone, łodygowe węższe
i b krótkie, wszystkie brzegiem biało orzęsione.
Rozpierzchła rozrzutka o pojedynczych (czasem 2) kwiatach (c) na cienkich, długich szypułkach; po kwitnieniu niektóre w dół odgięte.
Działki lancetowate, ostre, brązowe, skórzasto
biało obrzeżone. Pylniki dłuższe od nitek. Torebka (d) nieco dłuższa od działek. Elajosom
sierpowaty, długości nasienia (e). Pospolita;
lasy liściaste i iglaste, zarośla.
d
a
d
b
c
e
214
Kosmatka polna – Luzula campestris (L.) DC.
Bylina kępkowa o kłączu z krótkimi rozłogami.
Łodygi do 20(40) cm wys., sztywno wzniesione.
Rozrzutka o szypułach bardzo nierównej długości; boczne kłosy zwieszone. Kłosów do 8,
kulistych lub jajowatych, każdy zwykle z 6–10
kwiatami. Działki niemal równej długości (2,5–
4 mm), lancetowate, ostre, ciemnokasztanowate,
szeroko biało obrzeżone. Pylniki 2–6 razy dłuższe od nitek (a). Torebka (b) niemal tak długa jak
działki (c). Nasiona kulistojajowate (d). Świeży
elajosom do 2 razy, a wyschnięty ok. 3 razy krótszy od nasienia. Pospolita na siedliskach ubogich
i suchych; polany leśne, widne lasy, zarośla, murawy, wrzosowiska, ugory, pobocza dróg.
UWAGA: podobną k. licznokwiatową
– L. multiflora (Retz.) Lej. gł. odróżnia: brak
rozłogów; łodygi liczne, do 55 cm wys.; kłosy
zwykle 8–15-kwiatowe, na szypułach +/- równej długości, wzniesionych; działki rdzawe
lub kasztanowate, biało obrzeżone; pylniki do 1,5 raza dłuższe od nitek; nasiona jajowate
(e); świeży elajosom do 2 razy zaś wyschnięty ok. 4 razy krótszy od nasienia. Pospolita;
widne lasy i zarośla, suche murawy.
XII. Inne rośliny jednoliścienne
Rodzina żabieńcowate – Alismataceae
Żabieniec babka wodna – Alisma plantagoaquatica L.
Bylina z bulwiasto zgrubiałym kłączem, do 1
b
(2) m wys., naga. Liście krótsze od pędu generatywnego, w rozetce; podwodne taśmowate,
a
do 80 cm dł.; nadwodne długoogonkowe, ich
c
blaszki do 25 cm dł. i 10 cm szer., żywozielone, zwykle jajowate, w nasadzie zaokrąglone do
sercowatych, wyjątkowo klinowate, z wystająd
cymi kilkoma podłużnymi nerwami, połączonymi wyraźnymi, lekko w górę skierowanymi
poprzecznymi nerwami. Łodyga wyprostowana, ze szczytową stożkowatą wiechą, obficie
e
okółkowo rozgałęzioną. Szypułki kwiatów (a)
z 2 zrośniętymi, błoniastymi podkwiatkami.
Okwiat złożony, 3-krotny, wolny. Działki zielone z błoniastym brzegiem. Płatki (b) 2–3(4)
f
razy dłuższe od działek, bladoróżowe lub białe,
z żółtą nasadą, +/- koliste; szczyt zaokrąglony,
g
brzegiem karbowany. Pręcików 6; w pełni rozwoju +/- 2 razy dłuższe od słupków (bez szyjek); pylniki podłużne, 1–1,3 mm dł.; nitki
3 mm dł. Na płaskim dnie kwiatowym liczne górne słupki (c) z szyjką prostą, nitkowatą,
dłuższą od zalążni, wyrastającą +/- pośrodku jej brzusznej strony. Orzeszki dość luźno ustawione w nieregularny trójkąt z pustą przestrzenią pośrodku (d), silnie spłaszczone, na stronie grzbietowej zwykle z 1 rowkiem (d), na brzusznej z krawędzią i krótkim dzióbkiem (e).
Owocnia niemal przezroczysta, luźno okrywa czarniawe nasienie. Pospolity; brzegi wód,
bagna, podmokłe łąki.
UWAGA: gatunek zmienny. Poza formą typową, tworzy formę podwodną (tylko o liściach
taśmowatych, płonna) i lądową (liście podwodne degenerują, kwiatostan mniej okazały). Podobny ż. lancetowaty – A. lanceolatum With. gł. odróżniają: liście nadwodne krótkoogonkowe, ich blaszki szarozielone, węższe, z nasadą stopniowo klinowato zwężoną w ogonek;
płatki (f) do 2 razy tak długie jak działki, różowopurpurowe do bladofioletowych, na szczycie zaostrzone; szyjka słupka dołem łukowata, wyrasta powyżej środka zalążni (g); orzeszki
na grzbiecie z 2 rowkami. Na podobnych siedliskach, rzadka.
215
Rodzina bagnicowate – Scheuchzeriaceae
a
d
b
c
Bagnica torfowa – Scheuchzeria palustris L.
Bylina do 20(40) cm wys., z krótkim kłączem
i cienkimi rozłogami. Liście dłuższe od nieco
powyginanych łodyg, skrętoległe. Pochwy liści
długie, luźne, brzegiem błoniaste, na szczycie
z błoniastym języczkiem, czerwonawe. Blaszki
1–2 mm szer., ciemnozielone, +/-półcylindryczne, na szczycie tępe i od strony górnej eliptycznie wgłębione (a – lupa!). Grono luźne, 3–10kwiatowe, niżej z liściowatymi przysadkami,
nagle malejącymi ku górze kwiatostanu do b.
małych, łuskowatych. Kwiaty (b) na szypułkach do 1 cm dł. Działek 6, wolnych, trwałych,
żółtawozielonych do brązowych. Pręcików 6
(7–8). Słupki 3–6, o szyjkach bardzo krótkich.
Dojrzałe owoce (c, d) 5–7 mm dł., pęcherzykowato rozdęte, z niewielkim dzióbkiem (resztką
szyjki), 1–2-nasienne, pękają podłużnie na 2
klapy. Częsta w niewielu regionach; torfowiska
wysokie oraz przejściowe, szczególnie w dolinkach i na ple. Uznana za gatunek wymierający
– krytycznie zagrożony (kategoria E).
Rodzina pałkowate – Typhaceae
a
216
b
Pałka szerokolistna – Typha latifolia L.
Bylina z grubym kłączem. Łodyga prosta, obła,
do 2,5 m wys. i 2 cm gruba. Liście do 3 m dł.,
naprzemianlegle w 2 rzędach, głównie w dole
łodygi, w nasadzie z długą, otwartą, skórzastą
pochwą. Blaszki (5)10–20 mm szer., wzniesione, równowąskie, szarozielone, matowe, płaskie
lub na grzbiecie nieco wypukłe, z aerenchymą.
Kwiaty rozdzielnopłciowe, w szczytowych kolbach podobnej długości. Kolba górna (męska,
z nietrwałą podsadką) i dolna (żeńska) przylegają do siebie (a). Kolba żeńska do 20(30) cm dł.
i do 3 cm szer., najpierw brudnozielona, potem
brązowoczarna. Kwiaty żeńskie bez przysadek.
Słupek górny na trzoneczku, otoczony trwałymi
włoskami okwiatu. Orzeszki żółtaworude. Pospolita; brzegi wód, zwykle do głęb. 1 m, torfowiska niskie i przejściowe, miejsca podmokłe.
UWAGA: podobną p. wąskolistną – T. angustifolia L. gł. odróżniają: blaszki liści 3–6
(10) mm szer., bardziej żywozielone, u podstawy nieco rynienkowate; kolba żeńska i męska oddzielone od siebie zielonym odcinkiem osi głównej kwiatostanu (1)3–5(8) cm dł.
(b); kolba żeńska do 1,5 cm szer., kasztanowata; kwiaty żeńskie z nitkowatymi przysadkami. Bardzo częsta; brzegi wód, zwykle głębiej niż poprzednia (do 1,5 m), rzadko na
torfowiskach.
Rodzina rzęsowate – Lemnaceae
Należą tu drobne byliny pływające po powierzchni wody (epipleuston) lub w niej zanurzone (hypopleuston). Wypełnione aerenchymą, płaskie lub kulistawe człony pędowe w części bazalnej odpowiadają łodydze, a w apikalnej – liściowi. W miejscu połączenia łodygi
z liściem, na stronie dolnej, wyrastają nitkowate, nierozgałęzione korzenie przybyszowe
(po 1 u rzęs, a w pęczku u spirodeli; brak korzeni u wolffii), na końcu okryte pochewką
pochodzenia pędowego. U rzęs i spirodeli w tej okolicy w kieszonkach (a – u rzęsy trójrowkowej; przekrój poprzeczny członu) po obydwu brzegach członu powstają człony potomne
i skąpe kwiatostany. Te ostatnie są otoczone pochewką i zbudowane z bezokwiatowych,
rozdzielnopłciowych kwiatów: żeńskiego, położonego pośrodku (1 słupek, górny) oraz 2
męskich (1-pręcikowych). Drobne owoce przypominają mieszki. W Polsce kwitną rzęsy
i spirodela (rzadko); wszystkie rzęsowate intensywnie rozmnażają się wegetatywnie. Występują w różnych akwenach słodkowodnych, masowo zwłaszcza w wodach stojących lub
wolno płynących.
a
b
Rzęsa trójrowkowa – Lemna trisulca L.
Hypopleustonowa, tylko podczas kwitnienia
wypływa na powierzchnię wody. Zimują całe
rośliny, na dnie akwenu lub wmarznięte w lód.
Człony pędowe (2)4–10(15) mm dł., płaskie,
półprzezroczyste, podłużnie lancetowate lub
rombowate, jasnozielone lub czerwonawe. Ich
część bazalna długa, silnie zwężona (co podkreśla jej łodygowe pochodzenie), utrzymuje
długo połączenie członów potomnych z macierzystym, zwykle ułożonych na krzyż. Część liściowa członu wyraźnie krótsza od łodygowej,
z 3 nerwami (b), brzegiem wcinanoząbkowana.
Na dolnej stronie członu 1 korzonek, często odpadający. Bardzo częsta; wody stojące i niezbyt
szybko płynące.
217
Rzęsa drobna – Lemna minor L.
Epipleustonowa. Zimują całe rośliny, na dnie
akwenu lub wmarznięte w lód. Turionów brak.
Człony pędowe (1)2–4(6) mm dł. i 1–3 mm
c
szer., płaskie, nieprzezroczyste, okrągławe,
często połączone po kilka (a), jasnozielone,
rzadko purpurowo nabiegłe (wtedy spód członu
a
bledszy niż góra, a czerwonawe przebarwienia
następują od nasady korzonka). Część liściowa
b
członu całobrzega. Wyschnięte człony z siatkowato prześwitującymi 10–20 przestworami
aerenchymy, każdy o średnicy 0,1–0,25 mm.
Na dolnej stronie członu 1 korzonek, z pochewką tępą na szczycie (b). Pospolita; wody stojące i niezbyt szybko płynące.
UWAGA: podobna rz. garbata – L. gibba L. u formy typowej ma dolną część członów
silnie nabrzmiałą (c), białawą, rzadziej czerwonawą (czerwonawe przebarwienia następują od
brzegu członu), a u formy płaskiej siatkowato prześwituje 40–50 przestworów aerenchymy,
każdy o średnicy 0,2–0,7 mm; pochewka na końcu korzonka zaostrzona (c). Częsta w niewielu regionach kraju; żyzne wody stojące i wolno płynące.
Spirodela wielokorzeniowa – Spirodela polyrhiza (L.) Schleiden
b
Epipleustonowa, zimuje w postaci turionów, oddzielających się od członów macierzystych (a)
i opadających na dno. Człony pędowe do 1 cm
dł., płaskie, nieprzezroczyste, okrągławojajowate, na stronie dolnej często purpurowe i tu
z pękiem kilku- kilkunastu korzeni przybyszowych (b). W części liściowej (apikalnej) członu
pędowego 3–15 łukowatych nerwów (c). Bardzo częsta; gł. w żyznych wodach stojących.
UWAGA: najmniejsza roślina kwiatod
wa świata, wolffia bezkorzeniowa – Wolffia
arrhiza (L.) Horkel ex Wimm. jest rośliną
a
epipleustonową. Ma człony pędowe bezkorzeniowe, 1–1,5 mm średnicy, niemal kuliste, spodem silniej wypukłe (d). W Polsce nie kwitnie,
e
rozmnaża się wyłącznie wegetatywnie, wytwarzając człony potomne w jednym zagłębieniu, na tylnym końcu członu macierzystego (e).
Częsta tylko w niektórych regionach kraju; wody stojące i wolno płynące.
c
218
ISBN 978-83-62860-23-4