Charakterystyka nauk prawnych
advertisement
Charakterystyka nauk prawnych. I Zagadnienia wstępne. 1.) Termin nauka jest używany w dwóch podstawowych interpretacjach: a) pragmatycznej – nauka to tyle co proces zdobywania wiedzy, uczenie się. b) apragmatycznej – nauka to rezultat procesu zdobywania wiedzy 2.) Podział nauk na: a) społeczne i przyrodnicze (różnią się przedmiotem badania) b) teoretyczne i praktyczne (teoretyczne poszukują odpowiedzi na pytanie ,,jak jest”, praktyczne poszukują odpowiedzi na pytanie ,,jak być powinno”, nauki teoretyczne to nauki deskryptywne, a praktyczne to nauki normatywne) c)empiryczne i formalne (empiryczne odwołują się do doświadczenia, w formalnych dowodzenie polega ba wyprowadzaniu się go w oparciu o przyjęte reguły inferencyjne – wnioskowań) 3.) Nauki prawne należą do nauk społecznych, teoretycznych (opisywanie i wyjaśniania prawa), praktycznych (modyfikacja prawa), empirycznych (badania socjologicznoprawne) i formalnych (analiza pojęć prawnych). Nauki prawne ujęte globalnie nazywa się jurysprudencją. II. Podział nauk prawnych: 1.) Podział nauk prawnych ma charakter dynamiczny. U źródeł klasyfikacji nauk prawnych leży koncepcja podziału nauk prawnych zaproponowana przez niemiecka szkołę historyczną, wpływowy w XIX wieku kierunek myśli filozoficzno-prawnej. Jej przedstawiciele (K.Savigny, G. Puchta) podzielili wszystkie nauki prawne na trzy podstawowe grupy: a)filozofia (teoria) prawa – podstawy nowoczesnej filozofii prawa stworzył pozytywizm prawniczy (choć ma ona swe korzenie już w starożytności). Pozytywizm prawniczy kształtował się w XIX wieku, jego ośrodkami były Anglia (J. Austin) oraz Niemcy (K. Berbohm, G. Jellinek). W jego ramach powstał projekt ogólnej nauki o państwie i prawie, traktowała ona państwo i prawo jako pewien fakt uniwersalny. Do typowych zagadnień filozoficzno prawnych można zaliczyć następujące zagadnienia: -definicja prawa - relacja prawa do innych systemów normatywnych (np. religii, moralności) -analiza języka prawnego, pojęć prawnych -analiza procesów tworzenia, stosowania, wykładni prawa W ramach filozofii prawa można wyróżnić trzy nurty badawcze: -nurt analityczny (problematyka językowo-logiczna) -nurt empiryczny (społeczne działanie prawa) -nurt metodologiczny (analiza metod stosowanych w prawoznawstwie) * Filozofia prawa = teoria prawa b) szczegółowe nauki o prawie (dogmatyki prawnicze) – stanowią rdzeń nauk prawnych, wywodzą się z pozytywizmu prawniczego, przedmiotem jest analiza obowiązującego prawa w jakimś konkretnym państwie. Struktura dogmatyk prawniczych odpowiada strukturze systemu prawa (dzieli się on na gałęzie prawa), każdej gałęzi prawa odpowiada odpowiednia dogmatyka prawnicza np. prawu cywilnemu – nauka prawa cywilnego. Do szczegółowych nauk prawnych należy rozwiązywanie 3 typów problemów: -interpretacyjnych (interpretowanie obowiązujących przepisów) -systematyzacyjnych (porządkowanie przepisów) -walidacyjnych (rozstrzyganie kwestii obowiązywania przepisów) Podstawowymi metodami pracy prawnika są metody prawno-językowe. Współcześnie odchodzi się do pozytywistycznego podejścia poprzez odrzucenie tezy, że prawoznawstwo powinno się ograniczać wyłącznie do analizy prawa aktualnie obowiązującego (problematyka de lege lata) i nie podejmować krytyki i usprawniania prawa (problematyka de lege ferenda) – uempirycznienie prawa c) nauki historyczno-prawne – prawo rzymskie, historia Polski i historia powszechna państwa i prawa, historia doktryn polityczno-prawnych. 2.) Nauki pozasystemowe – nauki nowopowstałe wraz z rozwojem naukowo technicznym, nie mieszczące się w podziale zaproponowanym przez szkołę historyczną. Są to m.in. socjologia prawa, komparastyka prawnicza, informatyka prawnicza, logika prawnicza. III. Niektóre zagadnienia metodologiczne: 1.) Realizm prawniczy przyczynił się do wyróżnienia trzech (a,b,c) podstawowych metod analizy prawa, później wykształciły się kolejne (d,e): a) językowo-logicznych – mimo krytyki nadal odgrywają w prawoznawstwie rolę wiodącą , metoda ta polega na wykorzystaniu di analizy prawa metod, technik i aparatu pojęciowego, szeroko rozumianych nauk o języku, logiki oraz osiągnięć metodologii nauk b) socjologicznych – obejmują metody socjologii empirycznej np. techniki zbierania i opracowywania danych, obserwacja uczestnicząca, badanie panelowe. Dostarczają one praktyce prawniczej nieocenioną wiedzą o różnych aspektach funkcjonowania prawa. c) psychologicznych – ich udział w prawoznawstwie jest stosunkowo najmniejszy, mimo że ogrywa istotną rolę w procesach stosowania prawa (ustalenie poczytalności sprawcy, resocjalizacja). d) Ekonomiczne analizy prawa (R. Posner) podstawowym celem Law and Economics jest zastosowanie wypracowanych w naukach ekonomicznych metod i kryteriów podejmowania decyzji do optymalizacji decyzji w procesach tworzenia i stosowania prawa. e) Refleksja aksjologiczna (zagadnienie prawa słusznego, oraz oroblem wartości jakim powinno prawo służyć). Aksjologia to nauka o wartościach. Nie snuje refleksji jakie prawo jest, a jakie być powinno. Jej zwolennicy to przedstawiciele szkoły prawa natury. 2.) Teorie jednopłaszczyznowe – to teorie, które postulują badanie prawa wyłącznie przy pomocy metod jednego rodzaju, klasycznym przykładem jest tu XIX-wieczny pozytywizm prawniczy, który ograniczał badanie prawa do metod językowo – logicznych, ten sam postulat z jeszcze większą skrajnością głosili zwolennicy normatywizmu prawniczego (powstała w okresie międzywojennym w Austrii H.Kelsen). 3.) Teorie wielopłaszczyznowe – w nowoczesnej jurysprudencji dominuje pogląd, że w badaniach prawa powinny być wykorzystane wszystkie metody, które w danym wypadku mogą być relawatne. Do upowszechnienia tego poglądu przyczynił się realizm amerykański (R. Pound, J. Frank). Realiści wprowadzili odróżnienie ,,prawa w książkach” (law In books) od ,,prawa w działaniu” (law In action). Utorowali tym samym drogę w prawoznawstwie dla metod socjologicznych. Do upowszechnienia przyczyniła się również komparastyka prawnicza – recepcja prawa europejskiego przez szereg społeczeństw azjatyckich i afrykańskich dowiodła że te same zbiory przepisów prawnych w zetknięciu z różnymi kulturami kształtują całkowicie różne praktyki i wzorce postępowania. Pojęcie prawa i jego funkcje. I. Pojęcie prawa. 1. Różne kierunki filozoficzno-prawne i ich pojęcie prawa. a) realizm prawniczy: prawo utożsamiane ze zbiorem przepisów prawnych zawartych w tekstach prawnych (prawo w książkach) lub ze zbiorem decyzji faktycznie podejmowanych przez sędziów i urzędników (prawo w działaniu) b) psychologiczna teoria prawa L. Petrażyckiego: prawo utożsamiane z pewnym przeżyciem psychicznym człowieka c) prawo natury: prawo to zbiór norm słusznych, które wynikają z natury człowieka. Zakłada ono, że obok prawa pozytywnego (stanowionego) którego źródłem są akty władzy państwowej, istnieje jeszcze prawo natury, którego źródłem jest albo Bóg (doktryna katolicka) albo właściwości natury człowieka (Grocjusz, Hobbes, Locke) lub zasady współżycia w społeczeństwie (L. Fuller). Większość z tych koncepcji miało znaczenia czysto teoretyczne. 2.) Na praktykę wpływ wywarł pozytywizm prawniczy. Pozytywistyczne ujęcie prawa stworzone przez J. Austina. Przez prawo rozumiał on rozkaz suwerennej władzy państwowej skierowanej do obywatela pod groźbą zastosowania przymusu. Teoria ta nazywana jest teorią imperatywu. Elementami konstruktywnymi prawa są: a) rozkaz b) suwerenność władzy c) obowiązek wykonania d) sankcja przymusu. J. Austin mocno akcentował fakt, iż prawo i moralność to dwa różne i niezależne porządki normatywne. Prawidłowo ustanowione i nie uchylone normy prawne nie przestają obowiązywać gdy są niesłuszne bądź niesprawiedliwe. Pozytywiści odmawiali przymiotu prawa normom prawa międzynarodowego publicznego, ponieważ w czasach im współczesnych norm tego prawa nie chroniła żadna forma sankcji przymusu. 3.) H.L.A Hart zakwestionował teorię Austina, twierdząc że prawo składa się z norm ogólnych, a rozkaz to dyrektywa jednostkowa, istnieją prawa bez sankcji (tzw. Normy niedoskonałe), Austin myślał o przymusie fizycznym a np. w prawie cywilnym istnieje sankcja nieważności. Sam Hart twierdził, że prawo jest pojęciem zbyt szerokim, aby móc je zdefiniować. Jednak biorąc pod uwagę zastrzeżenia Harta powiedzieć można, że: Prawo jest to zbiór norm ogólnych, pochodzących od organów państwa, na których straży stoi przymus państwowy. (prawo państwo i przymus to dla pozytywistów nierozerwalny trójkąt). 4.) Wszystkie niepozytywistyczne koncepcje uznają za składnik prawa elementarne zasady sprawiedliwości i racjonalności i to bez względu na to czy ustawodawca wysłowił je w tekście prawnym czy nie np. zasada równości wobec prawa, zakaz dyskryminacji, prawo do uczciwego i rzetelnego procesu zakaz stosowania torut itd. W tym duchu wypowiadał się np. G. Radbruch gdy kwestionował normy prawa nazistowskiego nakazującego eksterminacje żydów i cyganów. Jego zdaniem normy tego rodzaju nie mogą nigdy nabrać mocy obowiązującej i zasługują jedynie na miano ,,obowiązującego bezprawia” (Reguła Radbrucha). Do niepozytiwstycznej koncepcji prawa nawiązywała m.in. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948r, oraz zasady na których opierał się Trybunał Norymberski. 5.) Ze sporem między pozytywistami i niepozytywistami wiąże się znane odróżnienie lex od ius. Lex to normy zawarte w tekstach prawnych, ius to obok norm zawartych w tekstach prawnych również elementarne zasady sprawiedliwości czy moralności, które uważa się za wiążące nawet gdy nie zostały zapisane w żadnym tekście prawnym. Dla pozytywistów prawo to wyłącznie LEX, a niepozytywistów IUS. 6.) Odróżnienie prawa przedmiotowego i podmiotowego: a) prawo przedmiotowe to prawo pozytywne, a zatem ogół aktów normatywnych obowiązujących w danym państwie. b) prawo podmiotowe to ogół uprawnień, które przypisujemy jednostce Pozytywiści twierdzą że jedynym źródłem praw podmiotowych jest prawo przedmiotowe, jednostka nie może mieć żadnych innych uprawnień poza przyznanymi jej przez państwo. Niepozytywiści twierdzą, że kategoria prawa podmiotowego jest pierwotna wobec prawa przedmiotowego. Jednostka ludzka ma bowiem pewne prawa bez względu na to, czy prawo je uznaje czy nie (J. Locke). II. Prawo wewnętrzne a międzynarodowe publiczne. 1.) Prawo wewnętrzne i prawo międzynarodowe publiczne. PRAWO WEWNĘTRZNE a) reguluje stosunki na terytorium danego państwa, b) podmiotami tego prawa są osoby fizyczne, osoby prawne a także różnego rodzaju instytucje, c) jest ono kreowane w trybie jednostronnych decyzji państwowych jak np. ustawy czy precedensy, d) sankcja przymusu odgrywa tu bardzo dużą rolę PRAWO MIĘDZYNAR. PUBLICZNE a) głównie normuje stosunki między państwami b) podmiotami tego prawa są głównie państwa, choć również organizacje międzynarodowe (ONZ,NATO) a w kontekście np. MPPC nawet osoby fizyczne. c) powstaje w drodze dwu-lub wielostronnych umów nazywanych konwencjami lub traktatami (prawo traktatowe) d) zasadą jest dobrowolne wykonanie przyjętych zobowiązań, choć istnieją również sankcje (np. gospodarcze, czy wysłanie międzynarodowych sił zbrojnych) 2.) Trzy teorie wzajemnych relacji między prawem wewnętrznym a międzynarodowym publicznym: a) teorię dualistyczną – w myśl tej teorii, prawo międzynarodowe i wewnętrzne to dwa całkowicie różne i od siebie niezależne porządki normatywne. Odnoszą się do różnych podmiotów i reguluja odmienne stosunki. Z tego powodu możliwośc konfliktu między tymi porządkami jest wykluczona. Ma ona znaczenie historyczne, gdyż jest to utopia. b) teoria prymatu prawa wewnętrznego – nadal dominuje w praktyce współczesnych państw, teoria ta głosi, że w razie konfliktu prawa międzynarodowego z normami prawa wewnętrznego pierwszeństwo należy przypisać normom prawa wewnętrznego. Doktryna suwerenności państwa jest podstawowym argumentem zwolenników tej teorii. c) teoria prymatu prawa międzynarodowego – zyskuje coraz więcej zwolenników. Spowodowany globalizacją wzrost znaczenia prawa międzynarodowego oraz fakt że wiele państw w tym Polska dobrowolnie uznają wyższość norm prawa międzynarodowego przyczynia się do wzrostu znaczenia tej teorii. Wyodrębnienie się w ramach prawa międzynarodowego norm bezwzględnie obowiązujących (ius cogens) normy te obowiązują wszystkie państwa bez względu na to czy zostały przez nie uznane np. normy zakazujące niewolnictwa, dyskryminacji rasowej, stosowania tortur itp. 3) Rozróżnienie prawa międzynarodowego publicznego od międzynarodowego prywatnego. a)prawo międzynarodowe prywatne jest działem prawa wewnętrznego (w Polsce źródłem tego prawa jest ustawa Prawo Prywatne Międzynarodowe z 1965r.). Ma ono charakter kolizyjny, normuje ono stosunki prawne (głównie cywilno-prawne) w których występuje tzw. Element obcy np. zawarcie przez obywatela polskiego umowy czy małżeństwa z cudzoziemcem. Zadaniem prawa międzynarodowego prywatnego jest wskazanie systemu prawnego (prawo polskie czy innego państwa) który będzie właściwy dla wszelkich roszczeń jakie wynikają ze stosunków tego typu. Państwa w aspekcie tendencji integracyjnych dążą do tego, aby wypracować jednolity system reguł. III. Funkcje prawa. Do najważniejszych funkcji prawa zalicza się: - funkcje kontroli zachowań - funkcję rozdziału dóbr i ciężarów - funkcję regulacji konfliktów 1.) Kontrola zachowań a) kontrola zachowań jest możliwa na różne sposoby, które można podzielić na normatywne (oddziaływanie na ludzkie zachowanie za pomocą norm) i pozanormatywne (oddziaływanie poprzez odpowiednie kształtowanie sytuacji fizycznych np. bariery, pola minowe, nadanie w określonym czasie atrakcyjnej audycji telewizyjnej, oraz oddziaływania systemowe (wywołanie inflacji, zwiększenie czy zmniejszenie ilości pieniądza na rynku). b) Działania normatywne działają zawsze poprzez ludzką świadomość (norma nie może na nas wpłynąć gdy nie znamy jej treści) natomiast środki pozanormatywne mogą na nas wpłynąć nawet, gdy nie zdajemy sobie z tego sprawy. c) Podstawową funkcją norm jest takie wpływanie na nasze zachowania byśmy podejmowali działania pożądane przez normodawcę i powstrzymali się od działań przez niego niepożądanych. Normodawca osiąga ten cel ustanawiając w normach określone nakazy, zakazy lub dozwolenia. Normy stymulują nasze zachowania nakładając na nas określone obowiązki, lub przysługując nam określone uprawnienia. d) Aby skłonić adresatów normy do jej przestrzegania normodawcy zwykle ustanawiają określone sankcje lub gratyfikacje. Sankcja jest to dolegliwość jaka spotka adresata normy na wypadek gdyby nie zastosował się do normy występują głównie w prawie karnym, kary pozbawienia lub ograniczenia wolności, pozbawienia praw publicznych itd.. Gratyfikacja to nagroda, jaka otrzyma adresat normy gdy zachowa się zgodnie z normą – występują głównie w prawie administracyjnym, finansowym, pracy np. nagrody pieniężne, odznaczenia, premie, awanse, ulgi podatkowe e) N. Bobio – włoski filozof prawa, wyróżnił systemy represyjne i promocyjne: -systemy represyjne – operują przede wszystkim zakazami i sankcjami oraz nastawione SA na ochronę porządku i bezpieczeństwa. Nadal one dominują. - systemy promocyjne odwołuja się do nakazów i nagród, a ich zadaniem jest realizowanie określonych programów społecznych jak np. rozwój gospodarczy czy opieka socjalna. N. Bobio twierdzi, iż współczesne systemy prawne ulegają istotnej ewolucji. Prawo staje się w coraz większym stopniu systemem mieszanym, represyjno – promocyjnym. 2.) Rozdział dóbr i ciężarów. a) Sprawiedliwość jak mówi J. Rawls jest podstawową cnota instytucji społecznych i niewątpliwie jedną z najważniejszych cnót prawa. b) Istnieje wiele koncepcji sprawiedliwości, jednak one wszystkie posiadają element wspólny nazwany zasadą sprawiedliwości formalnej, lub regułą równej miary. Zasada ta mówi, że osoby, sytuacje, stany, rzeczy, które są pod istotnymi względami podobne powinny być podobnie traktowane. Zasada ta ma charakter czysto formalny, mówi ona że tylko to co jest podobne powinno być podobnie traktowane, nie wynika z niej natomiast np. to czy kobiety i mężczyźni powinni być tak samo traktowani. c) mamy dwa podstawowe typy reguł sprawiedliwości materialnej (odnoszącej się do kwestii rozdziału dóbr i ciężarów): - reguły sprawiedliwości dystrybutywnej (rozdzielczej). Stały się one nieodzownym elementem porządku prawnego, zwłaszcza w państwach w których państwo pełni funkcje opiekuńcze i socjalne. Wiąże się z rozdzieleniem między obywateli różnego rodzaju świadczeń i usług (emerytury, renty, zasiłki). Socjaliści twierdzą, że sprawiedliwość dystrybucyjna powinna być jedyną, bądź główną podstawą na której opiera się porządek prawny. Kwestionują go liberałowie, którzy twierdzą że prowadzi to m.in. to większej biurokracji. Zalicza się do sprawiedliwości dystrybutywnej następujące reguły: • każdemu stosownie do pracy • każdemu stosownie do potrzeb • każdemu stosownie do zasług • każdemu stosownie do pozycji społecznej • każdemu to samo (zasada sprawiedliwości egalitarystycznej, najbardziej skrajna) - regułę sprawiedliwości komutatywnej (wymiennej) – według liberałów rozdział dóbr i ciężarów powinien dokonywać się w oparciu o tę regułę sprawiedliwości: każdemu stosownie do zobowiązań, które na siebie dobrowolnie przyjął. Według sprawiedliwości komutatywnej sprawiedliwy podział, to podział, który wynika z zawartej umowy. Jeśli zatem zgodziłem się na określony podział (wynagrodzenie, cenę) to podział ten jest sprawiedliwy, pod warunkiem, że umowa była dobrowolna. d) Przedmiotem reguł sprawiedliwości proceduralnej jest problem jak należy zorganizować procesy podejmowania decyzji, by podjęta w tych procesach decyzja mogła zostać uznana za decyzję fair. Inaczej mówiąc przedmiotem sprawiedliwości proceduralnej jest zagadnienie uczciwej procedury. Elementarne zasady sprawiedliwości proceduralnej: - zasada bezstronności i niezawisłości sądu - zasada równości stron - prawo do obrony Rola tych reguł stale rośnie, ponieważ tylko o państwie, które posługuje się uczciwymi procedurami można powiedzieć że jest państwem prawa. 3.) Regulacja konfliktów. a) Konfliktem będziemy nazywać sytuację, w której jedna ze stron, występuje z jakimiś żądaniami, roszczeniami, twierdzeniami, które druga strona kwestionuje. Konflikty mogą być dwu- lub wielobiegunowe (dwie lub więcej stron) b) Konflikty możemy podzielić na: - indywidualne (stronami są osoby lub instytucje) - kolektywne (stronami są grupy ludzkie, lub instytucje reprezentujące takie grupy) c) Prawo odwołuje się do czterech podstawowych metod rozwiązywania konfliktów: - tryb kontraktowy – nazywany jest bezpośrednią metodą regulacji konfliktów, same strony rozwiązują konflikt, zachowując pełną autonomię w jego rozwiązywaniu, decydując zarówno o zasadach jak i o procedurze rozwiązania sporu. Rozstrzygnięcie konfliktu następuje w drodze dobrowolnego porozumienia - umowy stron (konsensusu). - tryb mediacyjno –koncyliacyjny – obok stron konfliktu występuje mediator (koncyliator), jest on pomocnikiem i doradcą stron, nie ma on żadnych uprawnień władczych, ma on ułatwić porozumienie się stron, pośredniczyć w ich rokowaniach, poszukiwanie takie sposobu rozstrzygnięcia sporu na który byłby do zaakceptowania przez wszystkie strony. Strony zachowują pełną autonomię w wyborze mediatora, a także procedury prowadzenia rokowań oraz zasad rozwiązywania konfliktu. -tryb arbitrażowy – strony zachowują pełen wpływ na wybór arbitra, procedury rokowań oraz zasad rozwiązania sporu, jednakże decyzje arbitra rozstrzygająca konflikt ma charakter władczy, jest wiążąca dla stron i może być przymusowo wyegzekwowana. -tryb ajudykacyjny – w tym trybie postępowanie toczy się według z góry ustalonych procedur i zasad . Strony zwykle nie mają też wpływy na wybór osoby adjudykatora. Modelem postępowania adiudykacyjnego jest postępowanie sądowe. d)Monopol sądu na wymiar sprawiedliwości; jak mawiał R. Dworkin ,,sędziowie to książęta prawa, a sądy to jego stolice” . Od początku lat 70tych XX w. obserwuje się w społeczeństwach zachodnich coraz bardziej intensywny rozwój różnych, alternatywnych w stosunku do sądów instytucji rozstrzygających konflikty (różnego typu komisje, sądy polubowne, sądy pojednawcze, społeczne etc.). W odróżnieniu od sądów podstawą działania tych instytucji jest nie tryb adiudykacyjny, lecz mediacyjny lub arbitrażowy. Prawo a moralność. I. Uwagi ogólne. 1.) Prawo nie jest jedynym systemem normatywnym za pośrednictwem którego poddaje się kontroli zachowania członków społeczeństwa (inne systemy to np. religia, obyczaj czy moralność) Etos – to skomplikowany układ relacji między różnymi systemami normatywnymi. 2.) Moralność podobnie jak prawo trudno zdefiniować, można jednak ograniczyć się do formuły, że: Moralność obejmuje te normy społeczne, które kwalifikują ludzkie zachowania jako dobre lub złe, słuszne lub niesłuszne. 3.)Różnice między prawem a moralnością: PRAWO -sformalizowane(specjalne Stopień procedury tworzenia norm) i formalizacji i instytucjonalizacji zinstytucjonalizowane(parlamenty, sądy, administracja, więzienia) MORALNOŚĆ -niesformalizowana i nie zinstytucjonalizowana - norm moralnych nie można ustanowić, a następnie uchylić, Obowiązywanie norm Sankcje Przedmiot regulacji Podmioty Stosunek do państwa -normy prawne mogą być w celowy sposób tworzone, zmieniane lub uchylane -normy prawne są bardzo precyzyjne -ma uzasadnienie tetyczne, jego źródłem są akty władzy organów państwowych -operuje sankcjami sformalizowanymi i zinstytucjonalizowanymi, (sankcje skupione) -przedmiotem są zewnętrzne zachowania ludzi -osoby fizyczne i osoby prawne -prawo jest strukturalnie powiązane z państwem proces powstawania tych norm jest całkowicie spontaniczny i nie podlega ,,dekretowaniu” -normy moralne przyjmują postać ogólnych wskazań -ma uzasadnienie aksjologiczne, norma zaczyna obowiązywać gdy społeczeństwo zaczyna uważać że dane zachowanie jest dobre/złe -akty społecznego potępienia i dezaprobaty (sankcje rozsiane) -odpowiedzialność za przekonania, intencje, motywy, złe myśli -tylko osoby fizyczne -moralność nie jest powiązana strukturalnie z państwem II. Relacje między prawem a moralnością. Do określenia wzajemnych stosunków między prawem a moralnością szczególnie istotne wydają się trzy typy relacji: 1.)Relacje przedmiotowe – chodzi w nich o to, jak się ma do siebie zakres regulacji prawnej i moralnej. W tej kwestii można wyróżnić dwie teorie, przedstawione graficznie: M P M P A. B. A) Prawo to minimum moralności , zakres czynów regulowanych przez prawo mieści się w zakresie czynów regulowanych przez moralność. Przeciwnicy tej teorii twierdzą iż nie ma ona racji bytu, gdyż prawo reguluje cały szereg kwestii, które nie mają żadnego odniesienia moralnego, gdyż dotyczą zagadnień czysto technicznych (jak sporządzać pisma, jakich użyć pieczątek). Obrońcy twierdzą, że prawo jako całość w opinii większości społeczeństwa ma dodatnią wartość moralną i przenosi się ona na wszystkie normy prawne. B) W myśl tej teorii zakresy regulacji prawnej i moralnej się krzyżują, a zatem istnieją zarówno takie zachowanie które reguluje moralność, a nie reguluje prawo, jak i takie, które są regulowane wyłącznie przez prawo, ale nie przez moralność, oraz taka sfera zachowań, która jest regulowana i przez prawo i przez moralność. Ta teoria ma najwięcej zwolenników. Zwykle uważa się, że prawo powinno respektować przekonania moralne większości społeczeństwa. 2.) Relacje walidacyjne – odnoszą się do kwestii, w jaki sposób niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na obowiązywanie norm prawnych. a)W tej sprawie doszło do ostrego sporu między zwolennikami pozytywizmu prawniczego a zwolennikami niepozytywistycznego podejścia do prawa. - pozytywiści opowiadają się za tezą o rozdziale prawa i moralności, gdyż tworzą one dwa odrębne systemy normatywne, fakt że normy prawne są niesłuszne czy niesprawiedliwe pozostaje bez wpływu na ich obowiązywanie jeżeli tylko te normy zostały prawidłowo ustanowione i nie uchylone. Formuła niepozytywistyczna nie namawia do tworzenia niegodziwych ustaw!!! Uważają oni, że we współczesnych demokratycznych społeczeństwach możliwość radykalnego konfliktu prawa z moralnością nie istnieje. -przeciwnicy pozytywizmu dowodzą, że teza o rozdziale pozwala legitymować nawet akty barbarzyństwa, o ile tylko dokonuje się ono w formach prawnych. A więc jeśli ustawodawca nazistowski czy komunistyczny przestrzegał wymogów proceduralnych to wydawane przez niego akty stawały się obowiązującym prawem, nawet gdy prowadziły do eksterminacji całych narodów. Prawo powinno respektować podstawowe wartości moralne, jeśli ich nie respektuje to może utracić moc obowiązującą. Spektakularnym przykładem może być stanowisko G. Radbrucha, który pod wpływem doświadczeń reżimu nazistowskiego przeszedł z pozycji pozytywistycznej na zbliżoną do prawa natury. Formuła Radbrucha: jeżeli norma prawna w sposób wyjątkowo rażący narusza elementarne normy moralne, to tym samym traci ona moc obowiązywania i ani organy państwowe nie są zobowiązane do jej stosowania, ani obywatele do jej przestrzegania. Radbruch nie twierdził jednak, że każdy przypadek niezgodności normy prawnej z moralnością prowadzi do utraty mocy obowiązującej danej normy, tylko w przypadku gdy czyni to w rażący sposób.Do tej formuły odwoływały się sądy niemieckie po II wojnie światowej i po upadku muru berlińskiego. 3.) Relacje funkcjonalne – określają one w jaki sposób normy moralne wpływają na treść norm prawnych i odwrotnie. a) systemy prawne rozwinęły szereg technik za pośrednictwem których inkorporują wartości moralne, do najważniejszych z nich zaliczamy: -bezpośrednią inkorporację- mamy z nią do czynienia wtedy, gdy pewne normy moralne stają się z woli prawodawcy normami prawnymi np. normy zawarte w kodeksach karnych (zakaz zabójstw, kradzieży itp.) -przepisy odsyłające – wśród tej grupy ogromną rolę odgrywają przepisy, które odsyłają do różnego typu reguł moralnych, takich jak sprawiedliwość, dobre obyczaje itp. Klauzule generalne – są to przepisy, które odsyłają do ogólnych standardów postępowania czy oceny określonych zachowań. W polskim prawie taki charakter ma klauzula zasad współżycia społecznego. -terminy wartościujące (obciążone aksjologicznie) np. ,,dobra wiara”, ,,niskie pobudki”, ,,szczególne okrucieństwo” itp. b) Wpływ prawa na moralność. We współczesnych społeczeństwach, które cechuje pluralizm moralny i etyczny prawo musi gwarantować ich pokojową koegzystencje Normy prawne i przepisy prawne 1.) Uwagi ogólne. a) Zdania – zdaniem w sensie logicznym nazywamy te wypowiedzi oznajmujące , którym można przypisać wartość prawdy lub fałszu. Wartość prawdy lub fałszu to wartość logiczna zdania. Zdaniami w sensie gramatycznym są także zdania pytające i rozkazujące, którym nie można przypisać wartości prawdy lub fałszu. Struktura zdania podstawowego: ,,W miejscu m, czasi t miało miejsce zdarzenie z.” b) Normy – należą do szerszej grupy wypowiedzi dyrektywnych obejmującej także różnego rodzaju zalecenia, rady, życzenia wskazówki itd. Normy nie mają charakteru opisowego, nie odpowiadają na pytanie ,,jak jest?”, odpowiadają na pytanie ,,jak być powinno?”, ,,jak ktoś powinien się zachować?”. Podstawową funkcją normy jest określenie dyrektywy postępowania. Wiele norm podlega pod następujący schemat: Podmiot x w okolicznościach y, powinien się zachować w sposób z. Normy nie posiadają wartości logicznej. c) Oceny – za ich pomocą wyrażamy nasza postawę aprobaty lub dezaprobaty wobec czegoś lub kogoś. Nie można im przywiązać wartości logicznej. Oceny mają na ogół następującą strukturę: x jest w gdzie w reprezentuje jakiś termin wartościujący jak np. dobry, zły, słuszny, ładny, haniebny. d) Wypowiedzi perfomatywne - służą do dokonywania różnego rodzaju czynności i aktów symbolicznych. Osobliwość perfomatywów polega na tym, że ich użycie (wypowiedzenie lub napisanie w odpowiednim kontekście określonych słów) wywołuje skutek, który nie istniał przed ich użyciem. Przykłady to: ,,mianuję Cię dyrektorem”, ,,rozwiązuje związek małżeński”, ,,nadaję Ci imię”. Perfomatywy ogrywają ważną rolę w prawie. 2.) Normy i przepisy prawne – w polskiej teorii prawa przyjęło się odróżniać normy prawne od przepisów prawnych, choć sądy i organy stosujące prawo traktują terminy ,,norma prawna” i ,,przepis prawny” jako synonimy. a)Norma prawna – jest to zrekonstruowana z tekstu prawnego dyrektywa postępowania, która w najprostszym przypadku musi odpowiadać wyczerpująco na przynajmniej dwa następujące pytania: ,,kto i w jakich okolicznościach?” oraz ,,jak powinien się zachować?”. Większość norm prawnych (choć nie wszystkie) ma jeszcze jeden element, który rekonstruujemy odpowiadając na pytanie: ,,jakie będą konsekwencje w przypadku, gdy adresat nie zachowa się w sposób przewidziany przez normę?”. Zwykle do rekonstrukcji jednej normy prawnej potrzeba jest kilku przepisów. b)Przepisem prawnym nazywa się natomiast elementarną jednostkę systematyzacyjną danego tekstu prawnego. Jeśli tekst prawny będzie składał się z artykułów (paragrafów, ustępów, punktów, liter) to każdy artykuł (paragraf, ustęp...itd.) będzie stanowił przepis prawny. Niektórzy twierdzą, że przepis stanowi każde zdanie w sensie interpunkcyjnym danego tekstu prawnego stanowi przepis prawny. Bywa, że jeden przepis prawny jest elementem wielu różnych norm prawnych. 3.) Koncepcje budowy normy prawnej – wszystkie koncepcje budowy normy prawnej składają się z tego samego rodzaju elementów, które nazywa się: hipotezą (H), dyspozycją (D) oraz sankcją (S). • Hipoteza to ten element normy prawnej, który określa adresata normy oraz okoliczności w których powinien zachować się on w sposób przewidziany przez normę. • Dyspozycja określa wzór powinnego zachowania się, formułuje zakazy, nakazy lub dozwolenia, albo mówiąc inaczej nakłada na adresata normy pewne uprawnienia lub normy. • Sankcja to element normy, który określa konsekwencje, jakie nastąpią w sytuacji, gdyby adresat zachował się niezgodnie z normą, a więc ją naruszył. Najbardziej podstawowe koncepcje budowy normy prawnej: A)Koncepcje dwuczłonowe: a) H→D Jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie, to adresat normy powinien zachować się . tak jak mówi dyspozycja. b)H→S Jeśli zachodzą warunki określone w hipotezie, to organ państwa powinien wymierzyć podmiotowi określonemu w hipotezie przewidzianą sankcję. B)Koncepcja trójczłonowa: H→D/S. Jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie, to adresat powinien zachować się tak jak . mówi dyspozycja bądź zostanie mu wymierzona sankcja. C)Koncepcja dwuczłonowa norm sprzężonych: H →D / H 2 →S 1 W 1myśl tej koncepcji każda norma prawna składa się z dwóch reguł: reguły sankcjonowanej ( H 1 →D) i reguły sankcjonującej (H 2 →S) Jeśli zachodzą warunki określone w hipotezie 1 reguły sankcjonowanej (H1) to a adresat tej reguły powinien się zachować tak jak mówi dyspozycja, bądź jeżeli naruszy dyspozycje (H2) to zostanie mu wymierzona sankcja. 4.) Podział przepisów prawnych. a) Ze względu na sposób określenia adresata: - normy generalne to takie, w których adresat jest wskazany przez wskazanie jego cech (np. ,,każdy człowiek”, ,,funkcjonariusz publiczny”, ,,żołnierz”, ,,instytucja państwowa”, ,,Prezydent RP”) - normy indywidualne – to normy w których adresat jest określony normą indywidualną, zwykle imieniem własnym (,,Lech Wałęsa”, ,,Przedsiębiorstwo ELTEX”). b) Ze względu na sposób określenia czynu w normie: - normy abstrakcyjne – odnoszą się do zachowań powtarzalnych (,,Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek się stawić i złożyć wyjaśnienia”). Normy, które są jednocześnie generalne i abstrakcyjne to normy ogólne. Akty prawne w których zawarte są normy ogólne to akty tworzenia prawa. - normy konkretne – odnoszą się do zachowań jednorazowych (,,Wzywa się Jana Kowalskiego do Urzędu Miasta w Toruniu na posiedzenie…”). Normy indywidualno-konkretne to akty stosowania prawa. c) Przepisy nakazujące, zakazujące lub dozwalające – dzielimy na nie przepisy w zależności, czy treścią dyspozycji jest nakaz, zakaz bądź dozwolenie. d) Przepisy odsyłające i blankietowe: - przepisy odsyłające – jeśli dany przepis prawny odsyła do jakiś innych przepisów prawnych to jest to odesłanie systemowe (np. ,,do zamiany stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży”). Jeśli dany przepis odsyła nas do reguł pozaprawnych wtedy mamy do czynienia z odesłaniem pozasystemowym. - przepisy blankietowe – to zwykłe przepisy odsyłające do aktów normatywnych, które dopiero mają być wydane. e) Przepisy dyspozytywne (ius dispositivum) i imperatywne (ius cogens) - przepisy imperatywne – nazywane są również przepisami bezwzględnie obowiązującymi, to takie przepisy ,których działanie nie może być ani wyłączone, ani ograniczone lub zmienione wolą stron. - przepisy dyspozytywne – nazywane są przepisami względnie obowiązującymi, to przepisy, które stosuje się tylko wtedy, gdy strony nie uregulowały swych stosunków w inny sposób niż to przewiduje dany przepis, a więc wtedy gdy strony nie przyjęły innych postanowień albo nic nie postanowiły w danej kwestii. f) Przepisy kompetencyjne – zalicza się do nich zwykłe przepisy, które upoważniają organy państwowe do stanowienia określonych norm, wydawania określonych decyzji lub dokonywania określonych czynności. Przepisy kompetencyjne mogą określać: - podmioty właściwe w danej sprawie (władzę ustawodawczą w RP sprawują sejm i senat) - procedurę ich postępowania (sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów) - zakres przedmiotowy ich kompetencji (w sprawach ważnych dla państwa referendum ) g) Normy programowe:- nie wskazują jak powinien zachować się adresat normy, a jedynie wskazuje jaki cel powinien osiągnąć pozostawiając kwestie wyboru środków realizacji tego celu jego dyspozycji. h) Zasady prawa i zwykłe normy prawne. - zasady prawa – wśród zasad prawa można wyróżnić zasady uniwersalne (zasady całego systemu prawa) i zasady części systemu prawa (odnoszą się do jednej, lub kilku gałęzi prawa). Status zasad uniwersalnych maja przede wszystkim zasady konstytucyjne (zasada państwa prawnego, trójpodziału władzy, niezawisłości sądów). Przykładem zasad części systemu prawa są (np. w procesie karnym) zasada domniemanej niewinności oskarżonego, (w prawie cywilnym) zasada autonomii stron i wolności umów. - odróżnienie norm od zasad prawnych w doktrynie: • Zasady są formułowane przede wszystkim w konstytucjach i ustawach. • W wewnętrznej systematyce lokuje się je najczęściej w przepisach ogólnych • Uważa się, że chociaż formalnie rzecz biorąc zasady mają tę samą moc prawną co zwykłe normy prawne to jednak pełnią one rolę szczególną w procesach stosowania i wykładni prawa. • Wszystkie normy prawne należy interpretować mając na względzie zasady systemu prawa. - Zdaniem R. Dwornika różnica między zasadami a zwykłymi normami prawnymi sprowadza się do trzech podstawowych kwestii: • Zwykłe normy prawne mają określony zakres zastosowania, w przypadku zasad ich zakres zastosowania jest rzadko jasno sformułowany. • Jeżeli zakres zastosowania danej normy został spełniony to normę należy zastosować, jeśli nie to nie wolno jej zastosować. W przypadku zasad o ich zastosowaniu decyduje ocena wagi i doniosłości zasady w rozstrzygnięciu danej sprawy. Jeśli w danej sprawie sędzia uzna, że zastosowanie zasady jest uzasadnionej to ją zastosuje, jeśli nie to odmówi jej zastosowania. • W razie sprzeczności zwykłych norm prawnych jedna z nich musi zostać uznana za nieobowiązującą. Konflikt zasad nie prowadzi do takich konsekwencji, sąd albo stosuje zasadę bardziej relewantną, albo stosuje obie zasady, uwzględniając każdą z nich odpowiednio do jej wagi. Konflikt zasad nie prowadzi do derogacji żadnej z nich. Obowiązywanie prawa. I. Pojęcie. 1.) Można wyróżnić trzy podstawowe koncepcje obowiązywania norm prawnych: - obowiązywanie w sensie normatywnym – obowiązuję te normy, które zostały prawidłowo ustanowione i nie zostały uchylone. - obowiązywanie w sensie faktycznym – obowiązują tylko te normy, które są stosowane przez organy państwowe. Reguła desuetudo – norma prawna traci moc obowiązującą wskutek jej niestosowania przez dłuższy czas lub wskutek radykalnej zmiany okoliczności (zmiana ustroju politycznego) - obowiązywanie w sensie aksjologicznym – obowiązują te normy, które spełniają przyjęte kryteria etyczne → Formuła Radbrucha 2.) Zespół charakterystycznych reguł walidacyjnych. a) obowiązują tylko te normy, które zostały prawidłowo ustanowione. b) norma prawna by obowiązywać musi być odpowiednio ogłoszona c) obowiązują normy nie tylko explicite ustanowione, ale również normy stanowiące konsekwencje norm explicite ustanowionych (zasada państwa prawa →lex retro non agit) d) nie obowiązują normy, które zostały wyraźnie, lub milcząco uchylone (derogowane) - derogacja wyraźna – to uchylenie normy lub aktu prawnego przez inna normę prawną nazywaną przepisem, lub klauzulą derogacyjną – są one zawarte w przepisach końcowych aktu (np. ,,traci moc ustawa z dnia…”, ,,uchyla się rozporządzenie…”). Dobry ustawodawca powinien posługiwać się derogacją wyraźną. - derogacja milcząca – występuje wtedy, gdy normodawca wprowadza nowe przepisy i nie uchyla poprzednich (derogacja przez sam fakt odmiennego uregulowania). Wymienić można trzy typy reguł tego rodzaju: • reguła hierarchiczna – norma hierarchicznie wyższa uchyla normę niższą. W przypadku konfliktu tej zasady z innymi, zawsze stosuje się metodę hierarchiczną. • reguła chronologiczna – akt wydany później uchyla akt wydany wcześniej, pod warunkiem że akt późniejszy posiada nie niższą moc prawną od aktu wcześniejszego. • reguła merytoryczna – stosuje się ją do norm , których zakresy zastosowania pozostają w stosunku zawierania się (nadrzędność, podrzędność). Leex specialis musi zawsze zawierać się w lex generalia. Norma specjalna nie uchyla normy generalnej, a jedynie wyłącza jej obowiązywanie w przypadku zbiegu obu norm. II. Aspekt czasowy, terytorialny i personalny obowiązywania. 1,) Aspekt czasowy – norma obowiązuje od jej wejścia w życie do momentu uchylenia. Norma wchodzi w życie albo z momentem jej ogłoszenia w oficjalnym dzienniku promulgacyjnym, albo w momencie późniejszym która ona sama reguluje. Okres między ogłoszeniem normy, a wejściem jej w życie to tzw. Vacatio legis, które zwykle trwa od 2 tygodni do 1 roku. W wyjątkowych przypadkach akt sam podaje datę z którą przestaje obowiązywać – takie akty nazywamy ustawami czasowymi lub epizodycznymi. W pewnych sytuacjach akty normatywne stosuje się także do wydarzeń, które miały miejsce przed wejściem jego w życie, mówimy wówczas o nadaniu mocy wstecznej przepisom prawnym. 2.) Aspekt terytorialny – akty prawa wewnętrznego obowiązują tylko na terytorium danego państwa, a w przypadku państw federalnych tylko na części terytorium danego państwa. 3.) Zakres personalny obowiązywania aktu prawnego, obowiązuje on wszystkie podmioty znajdujące się na terytorium danego państwa (także obcokrajowców). System prawa. Zajmiemy się systemem – typem oraz systemem konkretnym. System typ – to zespół cech charakterystycznych dla porządków prawnych określonego rodzaju. System konkretny – to ogół norm obowiązujących w określonym czasie w określonym państwie. I. Systemy – typy. 1.) R. David wymienia następujące typy współczesnych systemów prawnych: a) system prawa kontynentalnego (civil law) b) system prawa anglosaskiego (common law) c) system prawa socjalistycznego d) system prawa kapitalistycznego e) systemy prawa Dalekiego Wschodu f) system prawa Islamu g) system prawa hinduskiego h) system prawa afrykańskiego i) niektórzy wymieniają: system prawa skandynawskiego – łączącego ciwil i common law. . 2.) System prawa kapitalistycznego i socjalistycznego. System prawa kapitalistycznego System prawa socjalistycznego - własność prywatna i gospodarka wolnorynkowa jako podstawa ustroju ekonomicznego. - demokracja parlamentarna jako podstawa ustroju politycznego. - system praw i wolności obywatelskich z wolnością słowa i zrzeszania się jako podstawą porządku społecznego. 3.) System civil law i common law. Civil law - zasada prymatu ustawy - oddzielenie stosowania i tworzenia prawa - zakaz tworzenia prawa przez sądy - historycznym źródłem jest prawo rzymskie - własność państwowa i gospodarka planowa jako podstawa ustroju ekonomicznego - podstawą ustroju politycznego jest dyktatura partii komunistycznej, dla której prawo i instytucje państwowe są jedynie pasem transmisyjnym do wykonania zadań - cechuje się daleko posuniętą negacją podstawowych praw i wolności obywatelskich a w szczególności wolności słowa i zrzeszania się. Common law - zasada prymatu ustawy - brak rozdziału tworzenia od stosowania prawa - sądy mogą tworzyć prawa - brak recepcji prawa rzymskiego Mówi się, że cała różnica miedzy civil law a common law zaczyna się sprowadzać do tego, że ten pierwszy system operuje konstrukcją precedensu formalnie wiążącego, który może tworzyć nowe normy prawne (precedens de iure), podczas gdy ten drygi odwołuje się przede wszystkim do precedensów formalnie niewiążących, które ustalają jedynie zasady interpretacji i stosowania istniejących już norm (precedens de facto). II. Systemy konkretne. System konkretny – to ogół norm obowiązujących w określonym czasie w określonym państwie. Zbiór przepisów w danym państwie jest w określony sposób uporządkowany. Uporządkowanie to polega na tym, że przepisy prawne tworzą hierarchiczną strukturę (systematyzacja pozioma) oraz są pogrupowane w kompleksy norm zbliżonych do siebie treściowo (systematyzacja pozioma). 1. Systematyzacja pionowa. a) można wyróżnić następujące szczeble hierarchii aktów normatywnych: - konstytucja - ustawy - akty podstawowe (są to zwykle akty wydane na podstawie ustaw i w celu ich wykonania) - akty prawa terenowego (miejscowego, lokalnego) b) Można wyróżnić następujące własności mocy prawnej Nw w stosunku do Nn: - Nw może zmienić lub uchylić Nn, ale nie odwrotnie. - Nn powinna być zgodna z Nw. - Nw może stanowić podstawę obowiązywania Nn, ale nie odwrotnie. - Nw może upoważniać do tworzenia Nn, ale nie odwrotnie. - Nw dotyczy zwykle spraw większej wagi niż Nn. 2. Systematyzacja pozioma. a) w aspekcie poziomym prawo dzieli się na gałęzie prawa. Podział na gałęzie prawa ma charakter dynamiczny i ulega stałym przeobrażeniom. Można tutaj zwrócić uwagę na kilka tendencji. Tendencje przeobrażeń gałęzi prawa. DYFERENCJACJA Wyodrębnianie się z gałęzi Prawa dotychczas istniejących gałęzi bardziej wyspecjalizowanych np. z prawa cywilnego prawo pracy i prawo rodzinne. GAŁĘZIE MIESZANE powstawanie gałęzi prawa kompleksowych łączących elementy różnych regulacji prawnych np. prawo morskie, zawierające normy administracyjne, cywilne i p. pracy 3. Podstawowe kryteria podziału prawa na gałęzie: NOWE GAŁĘZIE powstawanie całkowicie nowych gałęzi prawa jako rezultat powstania nowych technologii (prawo informatyczne) lub nowych Problemów społecznych np. prawo ochrony środowiska. a) kryterium przedmiotowe –odgrywa podstawową rolę. Podstawą podziału prawa na różne gałęzie jest treść regulowanych stosunków społecznych, np. prawo rodzinne zajmuje się stosunkami rodzinnymi, prawo konstytucyjne zajmuje się ustrojem politycznym, społecznym i ekonomicznym. b) kryterium podmiotowe – straciło swoje znaczenie wraz z rozwojem społeczeństw kapitalistycznych. Obecnie obowiązuje zasada równości wszystkich ludzi wobec prawa. Jednak status prawny różnych grup społecznych i zawodowych (lekarze, górnicy, nauczyciele) jest często uregulowany w różnych aktach normatywnych np. w kodeksie karnym oddzielna część wojskowa odnoszącą się do żołnierzy zawodowych. c) kryterium metody regulacji – pełni rolę posiłkową wobec kryterium przedmiotowego. Wyróżnić można trzy metody regulacji: - metoda cywilna – stosuje się w dziedzinach, w których prawo respektuje autonomię woli stron i w granicach określonych przez normy imperatywne. Są to zasady typowe dla prawa cywilnego. Metoda cywilna wchodzi w grę, gdy w danej dziedzinie stosunków podmioty danego stosunku są sobie w sensie prawnym równorzędne i nie zachodzi między nimi relacja hierarchicznego podporządkowania. - metoda administracyjna – posługujemy się nią wówczas, gdy jeden z podmiotów jest w sensie prawnym podporządkowany drugiemu. Ze względu na istnienie stosunku hierarchicznego podporządkowania podstawą regulacji stosunków są władcze decyzje. Tę metodę stosuje się w stosunkach między różnego szczebla organami administracyjnymi i instytucjami publicznymi oraz w ich stosunkach z obywatelami. - metoda karna – stosuje się w przypadkach, w których pewne czyny są zabronione przez ustawę pod groźbą kary. Tę metodę stosuje się przede wszystkim w prawie karnym, postępowaniu karno- administracyjnym i karno- skarbowym. 4. Instytucja prawna – kompleks norm stanowiących funkcjonalną całość, które regulują jakiś typowy zespół stosunków społecznych (instytucja małżeństwa, darowizny, testamentu). 5. Kodeks – akt normatywny z reguły rzędu ustawowego zawierający podstawowe dla danej gałęzi prawa zasady i normy prawne. W Polsce obecnie mamy następujące kodeksy: - Kodeks cywilny - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Kodeks postępowania cywilnego - Kodeks pracy - Kodeks spółek handlowych - Kodeks karny - Kodeks postępowania karnego - Kodeks karny wykonawczy - Kodeks wykroczeń - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia - Kodeks karny skarbowy - Kodeks morski - Kodeks postępowania administracyjnego • charakter kodeksu w sensie aktu regulującego wszystkie podstawowe stosunki w danej sferze regulacji mogą mieć również ustawy, które nie noszą nazwy kodeksu np. ustawa Ordynacja Podatkowa czy ustawa Prawo o ustroju sądów powszechnych. 6. Inkorporacja – to prywatny lub urzędowy zbiór praw w danej dziedzinie. Jej zadaniem jest porządkowanie w jednym zbiorze już obowiązujące w danej gałęzi prawa akty normatywne , aby ułatwić korzystanie z nich. III. Prawo publiczne i prywatne. 1. Uśpian określił prawo publiczne jako zbiór norm odnoszących się do interesu państwa, natomiast prawo prywatne scharakteryzował jako odnoszące się do interesu jednostki. 2. Kryteria podziału prawa na publiczne i prywatne: PRAWO PUBLICZNE PRAWO PRYWATNE 1. Kryterium podmiotowe 2. Kryterium przedmiotowe 3. Kryterium sposobu dochodzenia roszczeń - reguluje stosunki między organami państwa oraz między organami państwa a obywatelami. - zajmuje się stosunkami władczymi, w których jeden podmiot jest podporządkowany drugiemu - roszczenia publiczno – prawne dochodzone są z urzędu - zajmuje się stosunkami między obywatelami. - reguluje stosunki między podmiotami równorzędnymi - roszczenia prywatno – prawne dochodzone są na wniosek zainteresowanych stron. 3. Do sfery prawa publicznego zalicza się zwykle prawo: konstytucyjne, karne, administracyjne, finansowe oraz działy prawa procesowego. Natomiast klasyczny przykład dziedziny prawa prywatnego to prawo cywilne. 4. Obecnie występuje tendencja do rosnącej publicyzacji całego prawa. Do przyczyn rosnącej publicyzacji współczesnych systemów prawa zalicza się: a) rozrost funkcji współczesnych państw – prawo nie tylko interweniuje w rozwój gospodarczy, ale przyjmuje również cały szereg funkcji socjalnych b) rozwój nowych technik i technologii – elektroniczne techniki zbierania i przetwarzania informacji zwiększają możliwości sterowania procesami społecznymi i stanowią impuls do wykorzystania prawa jako instrumentu polityki społecznej. c) powstawanie reżimów totalitarnych. – reżimy totalitarne z założenia dążą do maksymalnego ograniczenia sfery tego co prywatne i podporządkowanie jej państwu. ELEMENTY TEORII ARGUMENTACJI Wyróżniamy dwa podstawowe typy uzasadniania twierdzeń, norm, bądź ocen postępowania przed organami stosującymi prawo: Model subsumpacyjny (sylogistyczny) - Uzasadnienie przyjmuje formę wprowadzenia określonych następstw z przyjętych przesłanek na podstawie reguł wnioskowania (norm prawnych i ustalonego stanu faktycznego). Stosowane przy prostych sytuacjach. Model argumentacyjny (dyskursywny) – Uzasadnienie przyjmuje postać procesu wymiany argumentów, wspierających bądź kwestionujących daną tezę. Nieuchronnym elementem modelu jest dokonywanie szeregu ocen, co do wartości argumentów i stwierdzanie, które z nich są lepsze. Najważniejsze i najczęściej używane w uzasadnieniach prawniczych argumenty: normy prawne orzecznictwo sądowe poglądy doktryny politycznej reguły egzegezy (interpretacyjne, kolizyjne, wnioskowań prawniczych) reguły i zasady pozaprawne opinie ekspertów i twierdzenia naukowe Reguły wnioskowań prawniczych Obok zwykłych reguł logiki formalnej prawnicy w swoich argumentacjach często odwołują się do pewnych specyficznych reguł wnioskowania. Odnoszą się one do sytuacji, które nie zostały uregulowane przez obowiązujące przepisy prawne (sędzia nie może odmówić sprawiedliwości powołując się na to, że prawo jest niejasne lub milczy). Najważniejsze reguły tego rodzaju to: 1. argumentum a simile 2. argumentum a contrario 3. argumentum a fortiori 4. dyrektywy instrumentalnego nakazu i zakazu Ad1) Argumentum a simile Wnioskowanie z podobieństwa lub analogii. Występuje w dwóch podstawowych formach: analogii legis (z ustawy) – jej podstawą zawsze jest konkretny przepis prawny, który musi być wskazany we wnioskowaniu organu stosującego prawo; polega na tym że w przypadku występowania luki sięgamy do takich przepisów, które regulują sytuacje będące pod istotnym względem podobne (podobieństwo fizyczne, podobny cel) do tego faktu bądź sytuacji, który nie jest unormowany (a więc uzupełniamy lukę opierając się na normach najbliższych treściowo) i wiążemy z tym nieuregulowanym faktem podobne lub takie same konsekwencje prawne, jak z faktem będącym bezpośrednio uregulowanym przez przepisy prawne. analogii iuris (z prawa) - jej podstawą są bardzo ogólnie określone zasady czy idee, na których opiera się prawo, zatem daną kwestię rozwiązujemy przez odwołanie się do podobnych uregulowań w całym systemie prawa ( w oparciu o ducha systemu). Analogie można stosować w odniesieniu do przepisów, które przyznają obywatelom uprawnienia i korzyści (prawo cywilne i podobne gałęzie). Niedopuszczalna jest natomiast w odniesieniu do przepisów, które nakładają na obywateli obowiązki ( prawo karne – zgodnie z zasadą – Nullum crimen, Nulla poena sine lege). Ad2) Argumentum a contrario Wnioskowanie z przeciwieństwa. Stanowi dokładne odwrócenie wnioskowanie z analogii. Wnioskowanie przebiega według następującego schematu: jeżeli norma prawna wiąże z faktem F konsekwencje prawne K a dany fakt (L) nie jest identyczny z faktem F wówczas nie wolno zastosować do faktu L konsekwencji K, nawet gdyby fakt L był pod istotnym względem podobny do faktu F (np. „osobie będącej właścicielem rzeczy przysługuje ochrona jego własności” to w wyniku rozumowania z przeciwieństwa wnioskujemy że osobie nie będącej właścicielem nie przysługuje taka ochrona) Ad3) Argumentum a fortiori Wnioskowanie przebiega według schematu : „Jeżeli A, to tym bardziej B”. Występuje w dwóch odmianach: argumentum a maiori ad minus (wnioskowanie z większego na mniejsze) – Struktura: „Komu wolno jest więcej, temu tym bardziej wolno jest mniej”, tzn. jeżeli sąd może pozbawić władz rodzicielskiej, to tym bardziej może ją ograniczyć. argumentum a minori ad maius (wnioskowanie z mniejszego na większe) – Struktura: „Jeżeli zakazane jest mniej to tym bardziej zakazane jest więcej”, tzn. jeżeli zakazane jest deptanie trawy to tym bardziej zakazane jest łamanie drzew czy krzewów. Ad4) Reguły instrumentalnego nakazu i zakazu Zgodnie z regułą instrumentalnego nakazu jeżeli obowiązuje określona norma, to tym samym nakazane jest czynienie tego wszystkiego, co jest przyczynowo konieczne do realizacji tej normy. Zgodnie z regułą instrumentalnego zakazu jeżeli istnieje określona norma , to zakazane jest czynienie tego wszystkiego, co przyczynowo wykluczałby realizację tej normy. Pozostałe toposy prawnicze Argumentum a coherentia – Każdą argumentację możemy zakwestionować wskazując, iż prowadzi do sprzeczności Res iudicata pro veritate habetur – Rzecz osądzona powinna być uważana za prawdziwą ma ona pierwszeństwo nad prawdą. Tak więc, jeżeli ktoś prawomocnym wyrokiem sądu został uznany za niewinnego, to nie wolno podnosić argumentu, iż popełnił on przestępstwo, nawet gdyby przemawiały za tym różne przesłanki. Ne ultra petita partium - Sądy są związane żądaniami stron. Nie mogą więc orzekać ponad te żądania. Wyjątkiem od tej reguły jest orzecznictwo w sprawach o roszczenia alimentacyjne i o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. De minimis non curat praetor – Argumentem usprawiedliwiającym odmowę wszczęcia jakiegoś postępowania jest błahość sprawy lub gdy społeczna szkodliwość czynu jest znikoma. Nemo plus iuris transfere potes quam ipse habet – Nikt nie może przenieść więcej praw niż sam posiada. Impossibilium nulla obligation est – Świadczenia I obowiązki, które nakłada na nas prawo muszą być możliwe do spełnienia. Reguła odnosi się zarówno do przypadków niemożliwości faktycznej, jak i prawnej (nie wiążą nas żadne polecenia ani obowiązki, które są niezgodne z prawem) Favor legitimatis – prawo sprzyja temu co legalne. Nie można czynić zarzutu, komuś kto działał zgodnie z przepisem prawa. Ex iniuria ius non oritur – Z działań bezpodstawnych nie może powstać prawo. Zasada proporcjonalności – Środki naszych działań muszą być dostosowane do celów, które przy ich pomocy staramy się zrealizować. Ważnym obszarem zastosowania zasady proporcjonalności jest prawo konstytucyjne – każdy normodawca wprowadzający regulacje dotyczące praw i wolności obywatelskich powinien w szczególności rozważyć trzy kwestie: czy regulacja jest celowa, konieczna i czy wprowadzone ograniczenia nie są nadmierne. Zakaz nadużywania prawa - „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno – gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego.” Nadużywa prawa na przykład ten, kto korzysta z iego wyłącznie po to, by szykanować inną osobę. Ignorantia iuris nocet, non excusat - Nieznajomość prawa szkodzi i nie stanowi usprawiedliwienia - wychodzi się z założenia, że znajomość prawa jest powszechna. Nie można powołać się na nieznajomość prawa jako okoliczność wyłączającą lub ograniczającą odpowiedzialność prawną. Odchodzi się jednak od sztywnego stosowania tej zasady ze względu na komplikacją systemu prawa oraz nowość szczegółowych uregulowań. Iura scripts vigilantibus- Ustawy napisano dla ludzi, którzy wykazują się należytą starannością, zatem niedbalstwo i lekkomyślność nie może stanowi okoliczności łagodzącej. Nullum crimen, Nulla poena sine lege – Przestępstwem może być wyłącznie czyn wyraźnie zabroniony przez prawo karne przestępcy może być wymierzona wyłącznie kara wyraźnie przewidziana przez przepisy prawa karnego. Należy jednak wskazać, że zgodnie z naszą Konstytucją zasada ta nie wyklucza ukarania za czyn, który wprawdzie nie był zabroniony przez nasze prawo, ale w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego. Zasada prawa do sądu - W każdym wypadku osoba, która poniosła uszczerbek na majątku lub zdrowiu może dochodzić swych roszczeń przed niezawisłym sadem. Zasada niezawisłości sądów - Sędziowie podlegają tylko konstytucji i ustawom. Jeżeli więc akt podustawowy jest sprzeczny z ustawą, to sąd może odmówi jego zastosowania. Po za tym sędzia nie może zostać związany żadnymi dyrektywami administracyjnymi lub politycznymi, jest nieusuwalny z urzędu, posiada immunitet sędziowski (gwarancje niezawisłości). Nemo iudex in causa sua - Nikt nie może być sędziom we własnej. Jest to elementarny warunek bezstronności organu rozstrzygającego sprawę. Audiatur et altera pars - Wysłuchaj również druga stronę (elementarna zasada sporu prawnego).Nie ma prawdy absolutnej. W postępowaniu przed organami stosującymi prawo każdy z uczestników musi mieć zagwarantowane prawo do przedstawienia swojego stanowiska prawnego, faktów i dowodów, które je wspierają oraz do polemiki ze stanowiskiem przeciwników w kwestiach prawnych i faktycznych. Praesumptio boni viri- W prawie domniemuje się zawsze dobrą, a nie złą wiarę. Jeżeli ktoś co uczynił, uczynił to w dobrej wierze. Domniemanie dobrej wiary ma charakter uniwersalny. Dowodu wymaga przyjęcie, że ktoś był w złej wierze. W prawie karnym oskarżonego uważa się tak długo za niewinnego, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina – domniemanie niewinności oskarżonego. In dubio pro reo - Wszelkie wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść strony nie obciążonej ciężarem dowodu. W związku z tym w przypadku procesu karnego oznacza to, iż wątpliwości rozstrzyga się na rzecz oskarżonego, w prawie karnym odpowiednikiem tej zasady jest reguła – in dubio pro tributario (w razie wątpliwości na rzecz podatnika). In dubio pro libertate - W razie wątpliwości na korzyść wolności. Jeżeli pojawia się wątpliwość czy dany czyn jest dozwolony czy też nie, należy przyjąć, że jest dozwolony. Z zasady tej wynika też reguła o dopuszczalności wykładni rozszerzającej w stosunku do przepisów zezwalających i przyznających uprawnienia. Inna interpretacja tej reguły mówi, że w przypadku kolizji praw indywidualnych z dobrami kolektywnymi, pierwszeństwo mają prawa indywidualne. Lex retro non agit - Prawo nie działa wstecz. Zakaz nadawania przepisom prawnym mocy retroaktywnej. Nie wolno jest stosować przepisów prawnych do kwalifikacji zdarzeń, które miały miejsce zanim te przepisy weszły w życie. Nie ma żadnych przeszkód, by nadawać moc wsteczną przepisom, które poprawiają sytuacją prawną obywateli np. ulgi, świadczenia. Lex iniusta non est lex - Prawo niesłuszne nie jest prawem ,a właściwie lex iniustissima non est lex – prawo rażąco nie słuszne nie jest prawem, ponieważ sam fakt niezgodności normy prawnej z normą moralną nie powoduje utraty mocy obowiązywania tej pierwszej. Dowody prawnicze i niektóre elementy nauki prawa procesowego Przedmiot dowodu Umiejętność dowodzenia i kwestionowania twierdzeń o faktach sprawy to niewątpliwie jedna z najbardziej ważnych i zarazem niedocenianych przez naukę prawa umiejętności prawnika. Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie. Prawnicy w zasadzie nie dowodzą twierdzeń ogólnych, a jedynie twierdzenia jednostkowe odnoszące się do konkretnych zdarzeń czy okoliczności. Nie wymagają dowodu akty powszechnie znane: Fakty notoryjne, np. wydarzenia historyczne, niepodważalne fakty geograficzne czy polityczne, okoliczności znane wszystkim rozsądnym ludziom w okolicy. Fakty znane z urzędu, np. kiedy wszczęto postępowanie, kiedy je zawieszono Fakty przyznane przez jedna ze stron, jeżeli oczywiście to przyznanie nie budzi wątpliwości. Zgodnie z zasadą iura novit curia (sąd zna prawo) przedmiotem dowodu nie może być prawo, a więc np. to, jaka jest treść norm prawnych, jak je należy interpretować i czy dane normy obowiązują (wyjątek: treść obcego prawa oraz ustalenie praktyki stosowania tego prawa). Ciężar dowodu Inicjatywa przeprowadzania dowodu winna zostać pozostawiona inicjatywie stron. Ciężar dowodu określa dwie kwestie: Kto powinien przedstawić dowody Kto ponosi ryzyko nieudowodnienia określonych twierdzeń. W postępowaniu cywilnym ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Jeśli fakty nie zostaną ustalone lub będą budzić wątpliwości to roszczenia zostaną oddalone. Strona nie związana ciężarem dowodu nie musi dowodzić natomiast ani faktu, ze szkoda nie nastąpiła, ani swojej niewinności. Wszystkie bowiem wątpliwości związane z twierdzeniem rozstrzygają się na jej korzyść. W pewnych jednak wypadkach ustawa przerzuca ciężar dowodu na drugą stronę. Czyni to zwykle za pośrednictwem domniemań prawnych. W wypadkach domniemań np. dobrej woli, pochodzenia dziecka z małżeństwa - osoba, która fakty kwestionuje musi wykluczyć ich istnienia. Inne przykłady domniemań prawnych to; Domniemania ustanowione przez normę prawną Domniemania faktyczne (w oparciu o zasadę doświadczenia, przyjął sam sąd – np. księgowość była prowadzona prawidłowo, gdyż wyrywkowa kontrola nie wykazała żadnych błędów) Domniemania wzruszalne (mogą być obalone dowodem przeciwieństwa) Domniemania niewzruszalne (nie można ich obalić) Domniemania materialne (podstawa wymaga udowodnienia, np. ojciec dziecka musi udowodnić, z obcował z matką w czasie koncepcyjnym) Domniemania formalne (nie wymaga podjęcia żadnych wniosków dowodowych) Prima facie – są to reguły ustanowione przez sąd , które pozwalają wnioskować z faktu, iż nastąpiła szkoda o tym, że szkoda nastąpiła z winy tego kto ją wyrządził dlatego, iż wniosek taki nasuwa się z oczywistością już „na pierwszy rzut oka”. (Jeżeli pacjenta poddawano w szpitalu nagrzewaniu promieniami i uległ on poparzeniu, to prima facie przyjąć należy, iż poparzenie nastąpiło z winy szpitala. Ciężar dowodu w prawie karnym – jedna z najbardziej elementarnych zasad demokratycznego procesu karnego to zasada domniemania niewinności oskarżonego. Zgodnie z tą zasadą oskarżonego poczytuje się za niewinnego tak długo, jak długo nie zostanie udowodniona mu wina. Ciężar dowodu spada na oskarżyciela. Wszelkie wątpliwości co do winy oskarżonego rozstrzyga się na jego korzyść. Podjęcie dowodu i jego rodzaje Wyróżniamy dwa podstawowe rozumienia terminu dowód prawniczy. Dowód rozumiany jako uzasadnienia określonego twierdzenia – jest to zespół twierdzeń dowodowych, z których przy pomocy określonych reguł dowodowych wyprowadza się twierdzenie o fakcie sprawy (tezę dowodu). W sensie czynnościowym – to zespół czynności, które przeprowadza organ procesowy po to, by uzyskać informacje o faktach sprawy. Można wyróżnić różne kategorie dowodów zarówno w sensie uzasadnienia jak i sensie czynnościowym. Istotne jest przede wszystkim wyróżnienie dowodów: Bezpośrednich (sędzia lub inny organ procesowy wnioskuje o prawdziwości twierdzeń o faktach sprawy opierając się bezpośrednio na tym, że informator sądu, który był obserwatorem danego zdarzenia czy rzeczy okazał się wiarogodny). Pośrednich (jeżeli do uzasadnienia tezy dowodu konieczne są jakieś inne twierdzenia dowodowe, z których dopiero w oparciu o określone reguły dowodowe można tę tezę wywnioskować) Poszlakowych (poszczególne fakty dowodowe wzięte z izolacji nie stanowią dostatecznej podstawy do ustalenia faktu sprawy. Dowód poszlakowy uważa się za przeprowadzony dopiero wtedy, gdy istnieje zespół zgodnych potwierdzających się poszlak za zarazem, gdy wykluczona, iż przebieg zdarzenia mógł być inny niż to sugerują poszlaki.) Ze słyszenia hearsay (brak naocznych świadków, ale istnieją świadkowie, którym świadek naoczny przekazał informację o danym zdarzeniu, inny przykład to choćby brak oryginału jakiegoś dokumentu, ale są świadkowie lub notatki na podstawie których można ustalić jego treść. W prawie anglosaskim ten rodzaj dowodu jest niedopuszczalny, w Polsce zasadniczo dopuszczalny) Do podstawowych kategorii dowodów w sensie czynnościowym zaliczyć należy (w zależności czy źródłem informacji jest osoba czy rzecz określony dowód nazywamy dowodem osobowym bądź rzeczowym): Zeznania świadków Przesłuchania stron Opinia biegłych Dokumenty Oględziny Zasady oceny dowodów Zasadami oceny dowodów nazywamy wszystkie zasady, które określają kryteria, jakie muszą być spełnione, by organ stosujący prawo mógł uznać dane twierdzenie za udowodnione. Historycznie rzecz biorąc wyróżnić można dwie podstawowe zasady oceny dowodów: 1. Zasadę legalnej oceny dowodów 2. Zasadę swobodnej oceny dowodów Ad1) Sprowadza się do tego, iż w systemie prawnym istnieją normy prawne, które określają w sposób wiążący, jakie warunki muszą być spełnione, by dowód mógł zostać uznany za przeprowadzony (tzw. legalne dyrektywy dowodowe). Początkowo legalna ocena dowodów przyjmuje postać tzw. ordaliów (sądów bożych). Wynik określonej metafizycznej próby takiej jak próba ognia, wody czy rezultat pojedynku sądowego jest uznawany za dowód winy lub niewinności oskarżonego. Natomiast przyznanie się oskarżonego do winy było koronnym dowodem winy. Po soborze laterańskim (1215 r.) upada znaczenie ordaliów i przybiera postać tzw. dowodów arytmetycznych. Polegało to na tym, ze prawo dzieliło dowody (świadków, dokumenty a nawet poszlaki) na określone kategorie i określa ich arytmetyczną wartość, przy czym wartość dowodu nie zależy tylko od jej wartości uzasadniającej, ale często od stanu społecznego i płci danej osoby. Umocniła się wtedy też reguła iż dopiero zeznania dwóch pełnowartościowych świadków stanowią pełen dowód. Wielka Rewolucja Francuska znosząc stanową strukturę społeczeństwa i wprowadzając zasadę równości wszystkich ludzi wobec prawa podważa tym samym podstawy na których opiera się arytmetyczna koncepcja dowodu sądowego. Prawo francuskie jako pierwsze wprowadza zasadę, iż dowody powinien oceniać sędzia kierując się swoim wewnętrznym przekonaniem i nie będąc w tej mierze skrępowany postanowieniami prawa. Ad2) Zasada ta występuje w dwóch wariantach: Swobodna ocena dowodów – funkcjonował tam gdzie ustalenia faktyczne sądu pierwszej instancji nie podlegają kontroli przez sąd odwoławczy (system kasacyjny) oraz tam gdzie werdykt w kwestii faktów jest zastrzeżony dla ławy przysięgłych i jest uważany z ostateczny. Kontrolowana ocena dowodów – spotykamy się w systemach prawnych, które przewidują kontrolę ustaleń faktycznych przez sądy wyższe oraz nakładają na sąd obowiązek uzasadnienia swojej decyzji w kwestiach faktycznych. Z całą mocą należy podkreślić, iż prawo do swobodnej oceny dowodów Ne oznacza prawa do dowolnej oceny dowodów. Powszechnie uważa się, iż swobodna ocena dowodów powinna respektować następujące kryteria: 1. Zasady logiki 2. Zasady nauki i techniki 3. Zasady doświadczenia życiowego Oznacza to, iż ocena dowodów, która narusza wymienione wyżej zasady nie mieści się w ramach swobodnej oceny dowodów i nie podlega ochronie przez prawo. Problem ustalenia prawdy w procesie Zasada swobodnej oceny dowodów została wprowadzona przede wszystkim dlatego, by dać organom procesowym jak największe możliwości poszukiwania prawdy w procesie, korzystania ze wszelkich możliwych środków jej ustalenia. Zliczyć do nich możemy między innymi następujące reguły, zasady i instytucje: Domniemania prawne Zasadę res iducata pro veritate habetur. Z chwilą, gdy do orzeczenia nie przysługuje środek odwoławczy staje się ono prawomocne formalnie I tym samym niepodważalne, nawet wtedy gdyby okazało się, iż jest oparte na błędnych ustaleniach faktycznych Prawomocne orzeczenie korzysta powagi rzeczy osądzonej (res iudicata) i tym samym wykluczone jest postępowanie w tej samej sprawie (Ne bis In idem). Ten skutek orzeczenia sądowego nazywa się jego prawomocnością materialna. Prawo na ogół jednak dopuszcza w ograniczonym zakresie możliwość kwestionowania także prawomocnych orzeczeń (n. wznowienie postępowania) Zasada formalizmu procesowego. Czynności procesowe muszą być dokonywane na ogół w określonej formie. Np. środki odwoławcze muszą być składane w przewidzianym terminie i po ich upływie strona traci prawo do ich wniesienia, nawet gdyby ustalenia sądu pierwszej instancji były błędne Zakaz reformationis in pius. Zgodnie z tą regułą, jeżeli środka odwoławczego nie wniesiono na niekorzyść oskarżonego, to zasadniczo nie można zmienić wyroku na jego niekorzyść i to nawet wtedy, gdyby okazało się, iż zasługuje on na surowszą karę Zakazy dowodowe, które poważnie ograniczają ustalenia prawdy w procesie. Służą głównie ochronie podstawowych praw obywatelskich także w toku postępowania sądowego oraz innych form postępowania przed organami stosującymi prawo doprowadzania do sformułowania idei uczciwego procesu (fair trial). Idea takiego procesu opiera się na założeniu iż w toku postępowania przed organami stosującymi prawo, musza być respektowane podstawowe normy etyczne i prawa obywatelskie, że ustalenie prawdy nie może się odbywać za wszelką cenę. Wyróżniamy trzy podstawowe kategorie zakazów dowodowych: 1. Zakazy dowodu określonych faktów – przykładem faktów które nie mogą stanowić przedmiotu dowodu są fakty związane z tajemnicą narady sędziowskiej, tajność wyborów do ciał przedstawicielskich 2. Zakazy stosowania określonych środków dowodowych – np. ‘nie wolno przesłuchiwać jako świadków np. księdza, który dowiedział się podczas spowiedzi’ 3. Zakazy stosowania określonych metod dowodowych – wyjaśnianie, zeznania lub oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi, uzyskane podczas psychicznego bądź fizycznego przymusu nie mogą stanowić dowodu. Formy procesu W każdym procesie udział biorą sąd i strony bądź uczestnicy. W postępowaniu cywilnym strony to powód i pozwany. W postępowaniu karnym mówimy o oskarżycielu i oskarżonym. Możemy wyróżnić dwie formy postępowania procesowego: formę kontradyktoryjną – proces jest zorganizowany w formie sporu stron przed bezsronnym sądem. W czystym procesie kontradyktoryjnym strony są wyłącznymi dysponentami całego procesu, a rola sądu jest całkowicie bierna i ogranicza się do wydania wyroku oraz pieczy nad tym, by w toku postępowania przestrzegano przepisów prawa. W tego rodzaju formie procesu strony decydują o tym czy: 1. wszcząć proces czy też nie. Sąd ani żaden przedstawiciel władzy publicznej nie wszczyna procesu (zasada skargowości) 2. sąd nie może z urzędu uwzględniać żadnych roszczeń, o które nie wystąpiły strony ani orzekać ponad żądania stron (zasada dyspozycyjności) 3. sąd jest związany wnioskami dowodowymi stron, nie może uwzględniać żadnych dowodów na które nie powołały się strony, ani prowadzić postępowania dowodowego z urzędu. inkwizycyjną - stanowi dokładne przeciwieństwo formy kontradyktoryjnej. Postępowanie jest prowadzone przez sąd, a rola stron ogranicza się do przekazania sądowi tych informacji, które uzna on za niezbędne dla rozstrzygnięcia sprawy. Współcześnie niegdzie nie spotykamy się z czystą formą żadnego z form procesowania się. Proces ma formę mieszaną, choć z wyraźną przewagą elementów kontradyktoryjnych. Postępowanie odwoławcze Konstytucja gwarantuje, iż każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w I instancji. Podstawą postępowania odwoławczego może być albo błąd co do prawa (terror iuris), który polega na tym, ze sąd błędnie zastosował prawo lub dokonał błędnej jego wykładni albo błąd co do faktu (terror facti) który polegał na nie wyjaśnieniu wszystkich okoliczności sprawy lub błędnej ocenie materiału dowodowego. Wyróżniamy trzy podstawowe kategorie środków odwoławczych: kasację (podlegają wyłącznie ustalenia prawne. Sąd nie prowadzi postępowania dowodowego, a opiera się na ustaleniach sądu niższego. Sąd kasacyjny nie orzeka co do istoty sprawy, a wyłącznie uchyla zaskarżone orzeczenie i przekazuje sprawę do ponownego rozpatrzenia sądowi niższemu) rewizję (zasadniczo nie prowadzi postępowania dowodowego i opiera się na ustaleniach sądu niższego. Sąd ten może zarówno uchylić orzeczenie, jak i orzec co do istoty sprawy) apelację (obejmuje ustalenia faktyczne i prawne. Stanowi powtórzenia postępowanie przed sądem niższym, obejmuje zatem także prowadzenie postępowania dowodowego. Sąd apelacyjny orzeka co do istoty sprawy) W polskim systemie prawa wyróżnia się sądy powszechne: sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy apelacyjne oraz Sąd Najwyższy (który obok innych funkcji sprawuje nadzór judykacyjny nad sądami powszechnymi. W sprawach cywilnych przyjęto model postępowania trójinstancyjnego. Zwykłymi środkami odwoławczymi są apelacja (służy od orzeczeń sądów I instancji) i kasacja (od orzeczeń sądów II instancji). Apelację od wyroku sądu rejonowego rozpoznaje sąd okręgowy, a od wyroku sądu okręgowego, jako sądu I instancji – sąd apelacyjny. Kasacje rozpoznaje Sąd Najwyższy. Nadzwyczajnym środkiem odwoławczym w sprawach cywilnych jest wznowienie postępowania. W sprawach karnych przyjęto model dwuinstancyjny. W sprawach karnych zwykłym środkiem odwoławczym jest apelacja, natomiast nadzwyczajnym – kasacja i wznowienie postępowania. Apelację od sądów rejonowych rozpoznają sądy okręgowe, a od wyroków okręgowych – sądy apelacyjne. Kasacje w sprawach karnych rozpoznaje SN, natomiast skargę o wznowieni postępowa niania – sądy okręgowe i apelacyjne.
