„Dziecko z ADHD- terapia i diagnoza”

Dolnośląska Szkoła Wyższa Edukacji TWP
Podyplomowe Studia Terapii Pedagogicznej
Jolanta Michalak
DZIECKO Z ZESPOŁEM ADHD
DIAGNOZA I TERAPIA
Praca dyplomowa napisana
pod kierunkiem
prof. dr hab. Bogusławy Doroty Gołębniak
Wrocław 2006
Wstęp
WSTĘP
3
ROZDZIAŁ I : TEORETYCZNE RAMY PRACY
4
1.1. Terminologia
4
1.2. Diagnozowanie zespołu ADHD.
8
1.3. Problemy edukacyjne dziecka ze zdiagnozowanym ADHD
12
1.4. Metody pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo z deficytem uwagi.
14
ROZDZIAŁ II: METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH
18
2.1. Cel, typ i przedmiot badań
18
2.2. Pytania i strategia badań
18
2.3. Metody zbierania danych
19
2.4. Teren i organizacja badań
21
ROZDZIAŁ III METODY I FORMY PRACY Z DZIECKIEM Z ADHD. ANALIZA
WYNIKÓW BADAŃ.
ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
3.1. Diagnoza
Error! Bookmark not defined.
3.2. Formy pracy z dzieckiem z ADHD
Error! Bookmark not defined.
3.3. Cele programu
Error! Bookmark not defined.
3.4. Przykłady ćwiczeń przeznaczonych do zajęć grupowych
Error! Bookmark not defined.
3.6. Wdrażanie terapii. Wyniki ewaluacji.
Error! Bookmark not defined.
BIBLIOGRAFIA
ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
ANEKSY
ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
Strona 2
Wstęp
Obecnie w wielu szkołach, borykających się z coraz liczniejszymi i
trudniejszymi
problemami
dydaktycznymi
i
wychowawczymi,
samo
przywołanie pewnych zaburzeń wzbudza lęk, konsternację, stawia nawet
czasem nauczycieli w sytuacji zagrożenia. Chyba nikt nie lubi problemów z
dziećmi, jakimi by one nie były – ani rodzice, ani wychowawcy, ani
dyrektorzy placówek. Zaburzenia u dzieci zawsze stawiają wszystkich, którzy
pozostają z nimi w bezpośrednich relacjach, w sytuacji wzmożonej kontroli,
czujności, a tym samym zmuszają do większego wysiłku, do nasilenia
aktywności, do poszukiwań. Zaburzenia u dzieci w wieku szkolnym zmuszają
ich najbliższe otoczenie do znalezienia rozwiązań, do włączenia takich
działań, dzięki którym będzie można pomóc dziecku i móc poradzić sobie z
jego problemem. Takim zaburzeniem, „krążącym”
powszechnie ostatnio
jako wieść hiobowa po placówkach oświatowych jest „widmo” ADHD.
Uczucia, jakie wzbudza są uzasadnione – jest to jedno z najtrudniejszych
obecnie zaburzeń, utrudniających masową edukację w szkole. Jest to temat
„modny” – choćby z tego względu, że wielu pedagogów, zgłębiając go,
poszukuje odpowiedzi na pytanie: „czy z tym można sobie jakoś poradzić?”
W moim przypadku to pytanie pojawiło się nie tylko ze względu na
ciekawość czysto teoretyczną. Musiałam je sobie zadać, gdy poznałam bliżej
jednego z moich uczniów- wychowanków. Wówczas zmieniłam formę
mojego pytania – już nie zastanawiałam się „czy z tym mogę sobie jakoś
poradzić”, a raczej szukałam odpowiedzi na pytanie : „czy mogę mu jakoś
pomóc?”. Działania podjęte przeze mnie są efektem poszukiwań dróg
wspomagania dziecka z utrudnieniami w rozwoju.
Strona 3
Rozdział I : Teoretyczne ramy pracy
1.1. Terminologia
ADHD - Attention Deficit Hyperactivity Disorder czyli zespół
nadpobudliwości psychoruchowej, określany jest w literaturze jako zespół
nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi lub jako zaburzenia
hiperkinetyczne, jest to grupa zaburzeń charakteryzujących się „wczesnym
początkiem (zazwyczaj w pierwszych pięciu latach życia), brakiem
wytrwałości w realizacji zadań wymagających zaangażowania poznawczego,
tendencją do przechodzenia od jednej aktywności do drugiej bez ukończenia
żadnej z nich oraz zdezorganizowaną, słabo kontrolowaną nadmierną
aktywnością”1.
Zgodnie z obowiązującymi również w Polsce międzynarodowymi
klasyfikacjami
zaburzeń
zdrowia,
takimi
jak
np.
DSM–III
R,
nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci zaliczana jest do grupy zaburzeń
związanych z zachowaniami destrukcyjnymi. Natomiast wg ICD–10, należy
do „zaburzeń zachowania i emocji rozpoczynających się zwykle w
dzieciństwie i wieku młodzieńczym”2.
ADHD – czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami
koncentracji
uwagi,
jest
określeniem
diagnostycznym
opisującym
zróżnicowaną grupę dzieci przejawiających problemy związane z brakiem
koncentracji uwagi lub skłonnością do rozpraszania uwagi, które często idą w
parze z impulsywnością i nadaktywnością. Dzieci z ADHD mają problemy ze
skupieniem się z uważnym słuchaniem i wykonywaniem zadań3.
Nadpobudliwość psychoruchowa – to jedna z postaci zaburzeń
dynamiki procesów nerwowych, wywołanych brakiem równowago między
procesami pobudzania i hamowania. Przewaga procesów pobudzenia wyraża
się nadpobudliwością psychoruchową w sferze ruchowej, emocjonalnej i
Za: Hallowell Edward M., Ratey John J.”W świecie ADHD”, wg ICD-10 -Międzynarodowa
Klasyfikacja Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów;
2
tamże;
3
Za: L. Pfiffner: „Wszystko o ADHD”, Zysk i S – ka, Poznań 2004, s.17;
1
poznawczej. Dzieci te są więc
nadmiernie ruchliwe, niespokojne,
impulsywne, często zmieniają formę swojej aktywności. Podejmują
czynności, których nie kończą, przerzucając się na inne. Są to najczęściej
dzieci bardzo krzykliwe, na ogół agresywne w sposób niezamierzony,
niejednokrotnie dręczące dla otoczenia, stają się powodem wielu konfliktów.
Wczesne objawy nadpobudliwości bywają często bagatelizowane, co może
powodować utrwalenie się niewłaściwych form zachowania4.
ADHD
jest
zdefiniowany
w
czwartym
wydaniu
podręcznika
„Diagnostic and statistical Manual for Mental Disorders” – „Diagnostyczny i
statystyczny podręcznik zaurzeń psychicznych – DSM – IV, opublikowany w
1994r. przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne - lekarze i
psychiatrzy stosują ten podręcznik przy diagnozowaniu różnych zaburzeń.
Podtypy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej
Symptomy ADHD są w DSM – IV podzielone na dwie kategorie:
1.zaburzenia koncentracji uwagi
2.nadpobudliwość psychoruchowa;
W zależności od występowania jednego lub obu powyższych
symptomów, wyróżnia się trzy podtypy ADHD:
1. ADHD – podtyp mieszany, gdy obecne są zarówno brak
koncentracji uwagi, jak i nadpobudliwość psychoruchowa;
Ten podtyp stanowi „klasyczną” odmianę ADHD. dzieci z tym
rodzajem zaburzeń mogą się pod pewnymi względami znacznie różnić, lecz
niektóre zasadnicze cechy mają wspólne. Większość nie potrafi uważać w
wystarczającym stopniu i łatwo się rozprasza. Wiele z nich przejawia
trudności z rozpoczynaniem i kończeniem zadań lub z przechodzeniem z
jednego zajęcia do drugiego. Łatwo się zniechęcają lub ulegają znudzeniu.
Mają trudności z kontrolowaniem swoich emocji i łatwo można je wytrącić z
4
Wg: W .Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.,: „ Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci.”,
Warszawa 1999 ;
Strona 5
równowagi. Dzieci te są aktywne i lubią się bawić, ale nie wiedzą, kiedy
należy przestać5.
2. ADHD – podtyp z dominującym brakiem koncentracji uwagi
Jest to podtyp określany również jako ADD – attention deficyt disorder
– zaburzenia koncentracji uwagi, bez nadpobudliwości. Często tych dzieci nie
podejrzewa się o ADHD, ponieważ nie przejawiają one nadmiernej
aktywności. Ich główną cechę stanowi silny brak koncentracji uwagi. Nie
potrafią
się
skupić
na
jednym
zadaniu
przez
dłuższy
czas.
Są
zdezorganizowane, zapominalskie, przejście z jednej czynności do następnej
wymaga od nich wielkiego wysiłku. Są bardziej podatne na depresje i
niepokój6.
3. ADHD – podtyp z dominującą nadpobudliwością psychoruchową
Jest to nowy podtyp, zdefiniowany w ostatnim wydaniu DSM i mało
zbadany. Określa się nim dzieci nadmiernie aktywne i impulsywne, lecz nie
zdradzające braku koncentracji uwagi7.
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zespołem zaburzeń o
podłożu genetycznym, który powoduje powstawanie objawów z trzech grup
impulsywności, nadruchliwości i zaburzeń koncentracji uwagi, spowodowany
jest zaburzeniami równowagi pomiędzy dopaminą i noradrenaliną w
centralnym układzie nerwowym. Objawy nadpobudliwości mogą również
występować w wyniku uszkodzenia centralnego układu nerwowego, a także
przy innych zespołach objawowych np. u pacjentów z łamliwym
chromosomem X.
Zdarza się, że zespół nadpobudliwości psychoruchowej wynika z
korelacji czynników biologicznych ze społecznymi. Zespół nadpobudliwości
psychoruchowej ma podłoże biologiczne to znaczy, że nie wynika on z
błędów wychowawczych, czy czynników psychogennych. Niektóre objawy
podobne do zespołu nadpobudliwości psychoruchowej mogą występować u
5
Wg: L. Pffinnder, op. cit.
Tamże;
7
Tamże;
6
Strona 6
dzieci wychowywanych bez systemów zasad i konsekwencji, ale także np. u
dzieci maltretowanych fizycznie lub psychicznie8.
Zgodnie z obowiązującą obecnie teorią oraz prowadzonymi badaniami,
ADHD jest uwarunkowane neurobiologicznie. Uważa się, że obszar mózgu
odpowiedzialny za skupienie uwagi, zachowanie i impulsywność jest mniej
aktywny niż u dzieci wolnych od ADHD.
Schemat aktywności fal theta w EEG
u osoby zdrowej (14 lat)
u osoby z ADHD (14 lat)
Źródło: Internet, Wikipedia;
Jest bardzo prawdopodobne, że istnieje wiele przyczyn tych zaburzeń,
lecz żadna z nich nie jest dokładnie znana i zbadana. Czynnik genetyczny z
pewnością odgrywa istotną rolę, ale nie wiadomo, co i w jaki sposób jest
dziedziczone. Pewne jest jednak, że ADHD ma tendencje do częstszego
występowania w rodzinach, co oznacza, że wielu rodziców dzieci z ADHD
również cierpi na to zaburzenie i że dzieci dziedziczą ten syndrom po
rodzicach. W mniejszej liczbie przypadków ADHD może stanowić skutek
zetknięcia z toksyną, na przykład ołowiem, lub komplikacji w czasie ciąży i
porodu. Kontakt z narkotykami lub nadużywanie przez matkę alkoholu w
czasie ciąży , także może przyczynić się do zachowań u dziecka związanych z
ADHD. Z pewnością w rozwoju zaburzeń nie odgrywają decydującej roli styl
i metody wychowawcze, czy środowisko szkolne. Istotne jest natomiast, że
8
Hallowll, Ratey, op. cit.;
Strona 7
czynniki zewnętrzne mogą wywierać wpływ pozytywny lub negatywny na
rozwój i przebieg zaburzeń nadpobudliwości z deficytem uwagi9.
1.2. Diagnozowanie zespołu ADHD.
Wiele z objawów ADHD może być dostrzegalna u dziecka już w
niemowlęctwie i wczesnym dzieciństwie, przebieg zaburzeń może rozwijać
się później w sferze ruchowej, poznawczej i emocjonalnej dziecka. Można
również dokonywać pewnej charakterystyki dziecka na podstawie cech
osobowościowych, dzieci z ADHD łączy pewne podobieństwo cech
osobniczych, łatwych do rozpoznania i pomocnych we właściwej diagnozie
zaburzeń10.
Diagnoza ADHD możliwa jest na podstawie następujących objawów,
dostrzegalnych już we wczesnym dzieciństwie :
 ciągła aktywność ruchowa,
 opóźniony rozwój mowy,
 problemy ze snem,
 problemy z jedzeniem, łącznie z występowaniem wymiotów, lub słaby
odruch ssania,
 ataki kolki, które mogą wynikać z uczulenia, ale również mogą być
wynikiem zaburzeń koncentracji uwagi,
 dzieci nadpobudliwe nie lubią (wg opinii wielu rodziców), gdy się je
przytula11
Natomiast w wieku szkolnym uwidaczniają się następujące symptomy
zaburzeń:
 niedostosowanie do wymagań szkolnych (zajęcia w pozycji siedzącej),
 nadmierna gadatliwość i impulsywność, która narzuca dziecku rolę
błazna w oczach klasy,
9
L. Pfiffner, op. cit., s.29;
Serfontein G.: „ Twoje nadpobudliwe dziecko”, Waszawa1999,s. 34;
11
Za: Wolańczyk, op.cit.;
10
Strona 8
 problemy
z
koordynacją
objawiające
się
przede
wszystkim
nieprawidłowym chwytaniem ołówka lub brakiem umiejętności
zabawy w grupie,
 coraz wyraźniejsze problemy z mową12.
 W sferze ruchowej zaburzenia przejawiają się następująco:
 wyraźny niepokój ruchowy w zakresie dużej i małej motoryki,
 niemożność pozostawania w bezruchu przez nawet krótki okres czasu,
 podrywanie się z miejsca,
 bezcelowe chodzenie,
 zwiększona szybkość i częsta zmienność ruchów (wrażenie ciągłego
pośpiechu),
 bieganie,
 przymusowe wymachiwanie rękami,
 podskakiwanie,
 wzmożone drobne ruchy kończyn (machanie nogami, poruszanie
palcami rąk, ciągłe zajmowanie się rzeczami, które leżą w zasięgu rąk
lub nóg, kiwanie się na krześle itp.)13.
Zaburzona sfera poznawcza dziecka z ADHD wynika z następujących
objawów:
 trudności w skupieniu uwagi (uwaga chwiejna, wybitnie zależna od
czynników afektywnych),
 brak
wytrwałości
w
przypadku
małego
zainteresowania
niedostrzegania bezpośredniej korzyści z działania,
 wzmożony odruch orientacyjny,
 pochopność,
12
Nartowska H.: „ Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo- zaburzenia w zachowaniu i trudności szkolne”,
WSiP, Warszawa 2003;
13
Tamże;
Strona 9
i
 znaczna męczliwość w pracy intelektualnej i związana z tym
nierównomierna wydajność,
 pobieżność myślenia,
 przerzucanie uwagi z obiektu na obiekt (udzielanie nieprawidłowych,
nieprzemyślanych
odpowiedzi
na
pytania
lub
nieprawidłowe
rozwiązywanie zadań)
 w badaniach inteligencji niektórzy autorzy stwierdzają poziom „poniżej
spodziewanego”, głównie w skalach wykonawczych,
 trudności wizualno–motoryczne,
 trudności syntetyzowania w myśleniu,
 brak umiejętności planowania,
 u wielu dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występują pewnego
rodzaju zaburzenia mowy lub języka, do których należą :
-opóźnienie rozwoju mowy,
-kłopoty z artykulacją,
-problemy ze strukturą zdania,
-nieprawidłowe układanie dźwięków,
 Trudności stanowi również pisemne wyrażanie myśli i słuchowa
pamięć krótkotrwała14.
W sferze emocjonalne u dzieci z ADHD można dostrzec następujące
zaburzenia:
 nieopanowane, nieraz bardzo silne reakcje emocjonalne,
 wzmożona ekspresja uczuć,
 zwiększona wrażliwość emocjonalna na bodźce otoczenia,
 wybuchy złości,
 impulsywność działania15.
14
15
Tamże;
Tamże;
Strona 10
Istnieje pewien asortyment cech osobowości, wyróżniających dzieci z
zaburzeniami koncentracji uwagi:
 nieustępliwość,
 niskie poszanowanie własnej godności,
 okresowo występująca depresja,
 niedojrzałe zachowanie,
 zaburzenia snu:
-wczesne budzenie się,
-trudności z zaśnięciem,
-niespokojny sen,
-„lunatykowanie” lub mówienie przez sen (somnambulizm),
-koszmary nocne,
 zaburzenia apetytu:
-przejadanie się,
-wybredność,
-specyficzny gust smakowy16.
Działanie diagnostyczne w przypadku ADHD nie opiera się na jednym,
całościowym teście psychologicznym lub medycznym, który umożliwiałby
jednoznaczną
diagnozę.
Dziecko
z
podejrzeniem
nadpobudliwości
psychoruchowej z deficytem uwagi podlega wszechstronnemu badaniu, w
skład którego wchodzi badanie lekarskie, badanie psychopedagogiczne,
badania neurofizjologiczne, ocena mowy oraz terapia zajęciowa. W ten
sposób tylko u nielicznych dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi
diagnoza nie ujawnia problemu17. W zestawie badań, którymi należy objąć
dziecko z podejrzeniem ADHD, znajdują się następujące działania:
1. ocena profilu psychoedukacyjnego, w skład którego wchodzi:
 test na inteligencję,
16
17
Tamże;
Za: Wolańczyk, Kołakowska, op.cit., s.238;
Strona 11
 ocena osiągnięć dziecka w zakresie pięciu podstawowych umiejętności:
czytania, literowania, liczenia, pisania i mówienia.
Testy inteligencji przeprowadza się z dwóch powodów:
 aby ocenić ogólne możliwości dziecka oraz zorientować się, czy
istnieje znacząca różnica między możliwym a aktualnym poziomem
osiągnięć w zakresie podstawowych umiejętności,
 dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi maja charakterystyczną dużą
rozpiętość w wynikach IQ.
2. stwierdzenie pewnego stopnia niedojrzałości ośrodkowego układu
nerwowego dziecka, np. poprzez korowe potencjały wywołane (EEG), co
pozwala na dokładne stwierdzenie zaburzeń koncentracji uwagi u dzieci, a
nawet na ich sklasyfikowanie.
W ten sposób przeprowadzone badania wykażą, czy nadpobudliwość
jest częścią obrazu klinicznego choroby, czy też nie18.
1.3. Problemy edukacyjne dziecka ze zdiagnozowanym ADHD
Aż jedna trzecia dzieci z ADHD ma dysleksję. Może to być związane z
przetwarzaniem mowy, dźwięku, z koordynacją przestrzenno – ruchową lub
przestrzenno - percepcyjną19. Dość często w diagnozie zdarzają się
nieporozumienia związane z rozróżnieniem ADHD i dysleksji. ADHD może
być przyczyną słabych wyników w szkole, więc niekiedy jest traktowane jak
dysleksja, lecz dysleksja jest diagnozowana na podstawie wyników
określonych, standardowych testów umiejętności językowych, umiejętności
niewerbalnych i osiągnięć. Jeżeli między wynikami takich testów a ogólnymi
zdolnościami intelektualnymi zostanie stwierdzona wyraźna różnica, to w
zakresie jednej lub więcej takich kategorii, jak czytanie, liczenie, literowanie
lub wypowiadanie się, może zostać stwierdzona dysleksja. Te zaburzenia nie
są po prostu rezultatem braku koncentracji uwagi, lecz stanowią odrębne
Tamże;
Za: L. Pfiffner, op.cit., s.28;
18
19
Strona 12
problemy związane z przetwarzaniem informacji przez mózg i układ
nerwowy20.
Wiele dzieci z ADHD daje sobie całkiem dobrze radę ze
standardowymi testami, zwłaszcza, gdy zapewni im się odpowiednie warunki
– wolne od czynników powodujących rozproszenie uwagi21. Jednakże
podczas codziennej pracy w warunkach szkolnych mają one poważne
problemy z nauką. Skłonność do rozpraszania uwagi, impulsywność i
trudności ze skupieniem się , utrudniają im pełny udział w lekcji i
zadowalające wykonywanie zadań. Nawet bez dysleksji ADHD może w
poważnym stopniu wpływać na jakość i ilość ich pracy w klasie22.
Problemy szkolne dzieci z ADHD są mają swoje charakterystyczne
zakłócenia, dostrzegalne w obrębie poszczególnych podgrup zaburzeń.
Dziecko z podtypem mieszanym ADHD miewa najczęściej następujące
problemy szkolne:
 nadmierna aktywność
 nie potrafi zachować ciszy
 gadatliwość
 wyrywanie się do odpowiedzi bez podnoszenie ręki
 niecierpliwość
 nie może rozpocząć pracy
 ukończona praca jest niezadowalająca
 klasowy błazen
 domaga się uwagi swoich rówieśników
 nie akceptuje konsekwencji swoich działań
 łatwo się zniechęca
 nie przestrzega reguł
 jest hałaśliwe
Tamże;
Wg: Óregan S.J.: „ADHD”, Wyd. K. E. Liber, Warszawa 2005;
22
Wg: Nartowska, op.cit.,s.45;
20
21
Strona 13
 przeszkadza
 domaga się natychmiastowej gratyfikacji
 ma trudności z kontynuowaniem nieinteresujących czynności23
Natomiast najczęstsze problemy w szkole dziecka z podtypem z
dominującym brakiem koncentracji uwagi przedstawiają się następująco:
 marzyciel
 nie kończy zdań
 zapomina
 nie zwraca uwagi na szczegóły
 robi wrażenie zmęczonego
 jest zagubione
 jest niezorganizowane
 wciąż coś gubi
 ma bałagan na ławce
 osiąga kiepskie wyniki w nauce
 wymaga ścisłego nadzoru w trakcie pracy
 łatwo się rozprasza pod wpływem bodźców zewnętrznych i
wewnętrznych24
Jeżeli chodzi o podtyp ADHD z dominującą nadpobudliwością
psychoruchową, wiadomo o nim na razie, że dotyczy on dzieci nadmiernie
aktywnych i impulsywnych, lecz nie zdradzających braku koncentracji uwagi.
Badacze sadzą, że w miarę dorastania, dzieci te zaczną spełniać kryteria
podtypu mieszanego ADHD25.
1.4. Metody pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo z
deficytem uwagi.
Analiza ADHD pozwoliła opracować pewne strategie, które
wzmacniając stymulację, motywacje i regulacje zachowania, mogą przynieść
Tamże;
Tamże;
25
Za: L. Pfiffner, op. cit., s.25;
23
24
Strona 14
efekty w pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo. Konieczna przy
tym jest ścisła współpraca szkoły z rodzicami. Jest to bardzo trudna
i
wyczerpująca praca, ale często skuteczna. Dziecko ze zdiagnozowanym
ADHD powinno należy objąć następującymi działaniami:
1.Terapia behawioralna: jej celem jest modyfikacja zachowania dziecka
poprzez wygaszanie złych nawyków, a wzmacnianie dobrych (zasada
nagradzania i karania). Postępy widoczne są po długim czasie.
2.Nauczanie wyrównawcze: dodatkowe zajęcia, podczas których dziecko
nabywa pewnych nawyków pomocnych w uczestniczeniu w zajęciach. Ważne
jest tutaj zaangażowanie rodziców.
3.Terapia mowy i języka: u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo mogą
występować zaburzenia mowy (takie jak jąkanie, problemy z artykulacją),
dlatego w takich przypadkach niezbędna jest pomoc logopedy.
4.Terapia zajęciowa:
w tym przypadku kładzie się nacisk głównie na
prawidłowy rozwój motoryczny dziecka (u dzieci nadpobudliwych, często
występuje lateralizacja skrzyżowana, co może powodować duże problemy w
rozwoju umiejętności motorycznych).
5.Kontrola dietetyczna: istnieje przypuszczenie, że spożywanie takich
produktów jak: kakao, środki konserwujące, barwniki, salicylany i cukier
mogą dodatkowo wzmagać aktywność dziecka - jednak brak na ten temat
dokładnych badań naukowych.
6.W niektórych przypadkach włącza się leczenie farmakologiczne, lecz w
Polsce jest bardzo rzadko stosowane. Leki takie jak Ritalin, Dexedrine,
Cylert, poprawiają przebieg procesów neurochemicznych zachodzących w
mózgu26.
Oprócz
tego
istnieją
wychowawczego, które
ogólne
zasady
dotyczące
przy konsekwentnym stosowaniu okazują się
skutecznymi metodami w „opanowywaniu” ADHD:
26
postępowania
Nartowska, op.cit.;
Strona 15
1. Cel, do którego ma prowadzić działanie dziecka, nie może być zbyt odległy
(niecierpliwość).
2.
Konsekwentne
przyzwyczajanie
dziecka
do
kończenia
każdego
rozpoczętego zadania.
3. Stała kontrola i przypominanie o zobowiązaniach:
 zakres określonych obowiązków musi być dostosowany do możliwości
i ograniczeń dziecka,
 trzeba
zaoszczędzić
wystąpienia
dodatkowych
niepotrzebnych
bodźców,
 nie dać się zdominować dziecku,
 należy przygotować dziecko do przezwyciężania trudności (a nie
chronić przed nimi);
 po wystąpieniu konfliktu - należy go przedyskutować z dzieckiem w
atmosferze spokoju i rzeczowości, po uspokojeniu dziecka;
 należy unikać agresji słownej i fizycznej, która bardzo mocno pobudza
dodatkowo dziecko (może doprowadzić do objawów nerwicowych
takich jak: lęki, moczenie nocne, natręctwa, czy też reakcje obronne:
arogancka postawa, agresja, kłamstwa, a nawet doprowadzić do
niewłaściwego rozwoju osobowości);
Dziecku z ADHD szczególnie trzeba zorganizować pomoc w nauce –
ma ono specyficzne potrzeby edukacyjne, dlatego należy mu zapewnić
następujące warunki :
 czytanie – ze względu na małą zdolność koncentracji, opowiadania
powinny być ciekawe;
 czytanki powinny być opowiedziane przez dziecko (w celu
skontrolowania zapamiętanego tekstu);
 odrabianie lekcji powinno się odbywać o regularnych porach, (w domu
powinien wtedy panować względny spokój);
 dziecko powinno wykonywać prace zręcznościowe (uczą cierpliwości,
a także skrupulatności);
Strona 16
 zasada trzy R: rutyna, regularność, repetycja;
Nauka powinna odbywać się pod kontrolą rodziców27.
Czynniki, które podnoszą skuteczność
pracy z
dzieckiem z
nadpobudliwością psychoruchową z deficytem uwagi, a które szczególnie
należy w tej pracy uwzględnić, dotyczą następujących obszarów działania:
1. struktura: przejrzyste reguły, zwyczaje, wskazówki i oczekiwania
2. konkret: stosowanie wizualnych wskazówek, zachęty, powtarzanie
poleceń
3. spójność: rozsądne użycie korygującej informacji zwrotnej przy
ustanawianiu terminów
4. motywacja: częste dodatnie wzmocnienia oraz konsekwencje28.
27
28
Tamże;
Za: L. Pfiffner, op.cit., s.32;
Strona 17
Rozdział II: Metodologia badań własnych
2.1. Cel, typ i przedmiot badań
Celem podjętych przez mnie badań było udzielenie odpowiedzi na
pytanie: jakie działania można podejmować w pracy z dzieckiem z ADHD?
Zgodnie z założeniem K. Konarzewskiego, badania tego typu
podejmuje się po to, by dostarczyć impulsów do rozwoju pewnej dziedziny
praktyki społecznej. Opierają się one wprawdzie na wiedzy teoretycznej, ale u
ich podłoża leży praktyczna trudność domagająca się usunięcia29.
Z uwagi na to, że badania prowadzone przeze mnie, adresowane do
konkretnego odbiorcy, miały dostarczyć wiedzy o zamierzonych i
niezamierzonych następstwach programu działania, określiłam je jako
oceniające, indywidualizujące30.
Założyłam, że zgromadzony przeze mnie materiał badawczy umożliwi
analizę jakościową interesujących mnie zjawisk, tzn. pozwoli na rozpoznanie
problemu, jego opis, ustalenie diagnozy, założenie konkretnych działań oraz
na ich wdrożenie i efekty.
2.2. Pytania i strategia badań
Badania przeprowadzone przeze mnie sprowadzały się do postawienia
diagnozy, która stanowiła punkt wyjścia dla badań naprawczych, do
opracowania
programu
terapii,
wprowadzenia
zaleceń
w
życie
i
monitorowania procesu zmiany. Były to zatem badania w działaniu31.
K. Konarzewski charakteryzuje taką metodę badawczą jako „prowadzone
przez tę samą osobę, która działa i podejmuje decyzje”32
Konarzewski K.: „Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna, WSiP, Warszawa 2000, s. 13;
Tamże;
31
Tamże, s.96;
32
Tamże;
29
30
Zbierając wyniki obserwacji, analizując dane, obmyślając program
działań zaradczych i sumując wnioski po wprowadzeniu działań, próbowałam
udzielić odpowiedzi na pytanie główne : jakie zachowanie - diagnozowane
jako niepożądane i niepokojące u dziecka w wieku wczesnoszkolnym,
może być przejawem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem
uwagi? Jak można sobie z nimi radzić w szkole?
Dążąc do udzielenia wyczerpującej odpowiedzi na to pytanie ustaliłam
następujące
pytania
szczegółowe,
pomocne
w
rozstrzygnięciu
tego
zagadnienia:
1. Jakie zachowania oceniane są jako niepokojące, utrudniające
edukację?
2. Jak nadpobudliwość u dziecka jest postrzegana w szkole?
3. Jak postrzegane jest dziecko nadpobudliwe w grupie rówieśniczej?
2.3. Metody zbierania danych
Ponieważ badania przeprowadzone przeze mnie miały charakter
jakościowy, posłużyłam się metodami badań właściwymi dla tego podejścia,
czyli
- obserwacją jakościową,
-wywiadem.33
W przypadku obserwacji jakościowej „obserwator rejestruje to, co
widzi, starając się w jak najmniejszym stopniu wpływać na teren badania,
zwraca
uwagę
na
obszerny,
z
grubsza
tylko
wytyczony
zbiór
zdarzeń”34.Wytworem tego typu obserwacji są szczegółowe opisy zdarzeń35.
W badaniach posłużyłam się również obserwacją zdarzeń krytycznych,
definiowaną przez
Konarzewskiego jako rejestracja zdarzeń, które są
dobrymi przejawami wybranych cech36. Każde zdarzenie tego typu zostało
33
Za: Konarzewski, op. cit., s. 111;
Tamże, s.112;
35
Tamże;
36
Tamże, s. 115;
34
Strona 19
odnotowane z uwzględnieniem kontekstu: co do niego doprowadziło i jakie
miało skutki. Opisy zostały uzupełnione krótkim wywiadem z uczestnikami
zdarzeń.
Wywiad, wg Konarzewskiego, to „zainicjowana przez badacza
rozmowa z osoba badaną”37. Zastosowałam wywiad półstandardowy, tzn.
pozwalałam się wypowiedzieć badanemu, aby zebrać dane, których
potrzebowałam, by osiągnąć cel badań. W informacjach wstępnych zawarte
zostały dane dotyczące ogólnego celu badań, uwzględnione zostały również
pytania inicjujące i drążące. Pytania zawarte w wywiadzie miały charakter
pytań otwartych, półotwartych i zamkniętych.
Spostrzeżenia, wynikające z moich obserwacji miały charakter
selektywny i indywidualny, znaczy to, że ograniczyłam się w nich tylko do
niektórych cech osoby badanej oraz zjawisk związanych z zaburzonym
zachowaniem.
Zastosowane przeze mnie arkusze obserwacji zachowań ucznia- miały
ustalić funkcjonowanie dziecka w domu i szkole, a także jego
zainteresowania, sposób spędzania czasu wolnego i postępy w nauce.
Wywiady posłużyły mi do zbierania informacji o postępach w nauce
dziecka,
jego
zainteresowaniach,
a
także
typowych,
najbardziej
charakterystycznych zachowaniach – o ich charakterze i przebiegu.
Przeprowadziłam rozmowy z rodzicami,
ustalenie
zachowań
dziecka
w
domu,
które pozwoliły mi na
zdiagnozowanie
przyczyny
nadpobudliwości, a także określenie zainteresowań, nawyków i organizacji
czasu wolnego.
Rozmowy z nauczycielami okazały się pomocne w sprecyzowaniu
uzdolnień i zainteresowań dziecka, w ustaleniu umiejętności przyswajania
informacji, szybkości w kojarzeniu faktów i umiejętności przyswajania
wiedzy, a także pobudzania jego zainteresowań. Zebrane w ten sposób
spostrzeżenia były przydatne w opisie sposobów realizacji zadań, reagowania
37
Tamze, s.116;
Strona 20
i zachowania na lekcji – a tym samym w zdiagnozowaniu nadpobudliwości i
w ustalaniu jej przyczyn.
2.4. Teren i organizacja badań
Cel badań zmusił mnie do bliższego i dokładniejszego poznania
chłopca, aby odpowiednio zdiagnozować podstawy jego zachowania oraz aby
móc udzielić mu pomocy w przezwyciężaniu różnych trudności z tym
związanych, a także by wyodrębnić jego uzdolnienia i określić kierunek jego
rozwoju i aby odpowiednio stymulować chłopca.
Obserwacje były prowadzone w szkole, podczas różnych sytuacji – na
lekcjach, przerwach i zajęciach ruchowych. Miałam również okazję
obserwować go w zabawach z rówieśnikami - podczas przerw, na
korytarzach, boisku szkolnym. Obserwacje zaburzeń w zachowaniu
odnotowywałam na specjalnym arkuszu.
Aby wyjaśnić przyczyny określonych działań, zachowań, wzięłam pod
uwagę środowisko rodzinne dziecka. W tej kwestii niezwykle pomocne
okazały się rozmowy z matką chłopca. Badając chłopca starałam się
uwzględnić
możliwie
wszystkie
informacje,
które
mogłyby
odpowiednio zdiagnozować nadpobudliwość i jej przyczyny.
Strona 21
pomóc