Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla
advertisement
Tworzenie sieci Natura 2000 jest od 1992 roku podstawowym zadaniem w dziedzinie ochrony przyrody dla wszystkich krajów Unii Europejskiej. W skład sieci wchodzą specjalne obszary ochrony siedlisk (tzw. obszary siedliskowe) oraz specjalne obszary ochrony ptaków (tzw. obszary ptasie). Dla Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 zachowania spójności sieci ważne jest także utrzymywanie korytarzy ekologicznych łączących te obszary. Obszary Natura 2000 stanowią nową formę ochrony przyrody w polskim prawodawstwie – dopełniają dotychczasowy krajowy system obszarów chronionych i częściowo się z nim nakładają. Na terenie kraju wyznaczanie i ochrona obszarów sieci Natura 2000 nadzorowane są przez Ministerstwo Środowiska. Nad właściwym wyznaczeniem tych obszarów i skutecznością ich ochrony czuwa Komisja Europejska. Państwa członkowskie UE mają jednak dużą dowolność w organizacji systemu zarządzania obszarami i wyborze sposobów ich ochrony. Najważniejszy jest efekt działań ochronnych, czyli zachowanie siedlisk i gatunków, które są przedmiotem ochrony w obszarach Natura 2000. Każda inwestycja, która może w istotny sposób wpłynąć na to, co chcemy w obszarze chronić, powinna zostać poddana procedurze oceny oddziaływania na środowisko. Nie ma przeszkód dla realizacji działań i inwestycji w obszarach Natura 2000 lub poza nimi, jeśli nie mają znaczącego wpływu na podlegające ochronie siedliska przyrodnicze a także siedliska gatunków roślin i zwierząt oraz ich populacje. Rozmawiajmy! Obszary Natura 2000 nie są typowymi obszarami chronionymi, takimi jak np. parki narodowe i rezerwaty przyrody, które obejmują najcenniejsze, najbardziej naturalne fragmenty naszej przyrody i powinny podlegać głównie ochronie ścisłej. W sieci Natura 2000 znalazły się tereny o charakterze półnaturalnym lub wręcz zurbanizowane. Zakłada się, że na większości obszarów sieci będzie się godzić ochronę siedlisk i gatunków z gospodarowaniem człowieka, zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego. Wyznaczenie obszarów Natura 2000 i określanie celów ich ochrony opiera się wyłącznie na przesłankach przyrodniczych. Jednak sam sposób realizacji tej ochrony powinien być dostosowany do lokalnej specyfiki społecznej, gospodarczej i kulturowej. Bowiem skuteczność ochrony siedlisk i gatunków na wyznaczonych obszarach sieci zależy od akceptacji i zaangażowania gospodarzy tych terenów. Jednym z kluczowych działań jest włączenie lokalnych władz, mieszkańców i inwestorów w proces planowania zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000. Ustalenia w tym zakresie powinny być poprzedzone dyskusjami o potrzebach w zakresie ochrony, o planowanych inwestycjach, o kierunkach rozwoju zainteresowanych gmin, słowem o przyszłości obszaru. Ale uwaga, włączenie w sieć Natura 2000 parków narodowych i rezerwatów przyrody nie oznacza osłabienia dotychczasowego reżimu ich ochrony czy zmian w sposobie zarządzania i planowania ich ochrony, lecz raczej stanowi dodatkową gwarancję zachowania ich walorów przyrodniczych. Ochrona siedlisk gatunków oznacza, że oprócz ochrony populacji danego gatunku przed bezpośrednim niszczeniem, chronimy tereny przez nie zamieszkiwane. Chcąc chronić np. nietoperze, nie wystarczy zabronić ich zabijania. Należy również zachować odpowiednie warunki w ich zimowiskach (jaskiniach, podziemnych schronach), letnich schronieniach (np. na strychach budynków, zwłaszcza starych kościołów), żerowiskach, a także utrzymywać liniowe elementy krajobrazu łączące letnie schronienia z żerowiskami. Z kolei, dla zachowania łąkowych gatunków roślin, niezbędne jest utrzymanie ich półnaturalnych siedlisk poprzez użytkowanie kośne lub pasterskie. Strony internetowe: http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000 http://ec.europa.eu/environment/nature/natura2000 PIENINY Natura 2000 w Karpatach Ostoja siedliskowa Pienińskie lasy © S. Wróbel Ostoja ptasia Natura 2000 w Karpatach PIENINY Pieniny PLH120013, PLB120008 Charakterystyka obszaru Obszar Pienin zgłoszono do Komisji Europejskiej w maju 2004 r. jako obszar ochrony siedlisk (PLH120013), a we wrześniu 2007 r. jako ob- Natura 2000 w Karpatach PIENINY Obszar Natura 2000: szar ochrony ptaków (PLB120008). Zajmuje powierzchnię 2336,43 ha i położony jest w granicach Pienińskiego Parku Narodowego. Teren objęty ochroną stanowi najatrakcyjniejszą część pienińskiego pasa skałkowego. U podstawy fenomenu Pienin leży ich geologia i historia zmian klimatu. Pasmo to zbudowane jest z wapiennych skał osadowych, tkwiących w bardziej miękkich i podatnych na erozję osadach fliszowych. Wietrzenie i wypłukiwanie materiału fliszowego doprowadziło do wypreparowania oryginalnych form skalnych, tak charakterystycznych dla pienińskiego krajobrazu. Dodatkową atrakcją przyrodniczo-krajobrazową jest Dunajec z malowniczym przełomem o długości 9 km. Północne zbocza łagodnie opadają ku dolinom, a od południa piętrzą się strome wapienne ściany skalne, tworzące nad są różnice wilgotności i temperatury powietrza między stokami północnymi i południowymi, co przyczynia się do dużego zróżnicowania zbiorowisk roślinnych. Około 70% powierzchni zajmują kompleksy leśne, poprzedzielane typowymi dla tego obszaru kwietnymi łąkami i rozproszonymi w ich obrębie niewielkimi młakami. Spośród zbiorowisk nieleśnych należy Natura 2000 w Karpatach TATRY przełomem kilkusetmetrowe przepaści. Dla Pienin charakterystyczne wyróżnić górskie i ciepłolubne murawy naskalne oraz murawy ksero Panorama Pienin © S. Wróbel Natura 2000 w Karpatach PIENINY termiczne. Na obrzeżach znajdują się ekstensywnie użytkowane grunty orne, z ciekawym, historycznie uwarunkowanym, rozłogiem pól. Nad Dunajcem wytworzyły się efemeryczne zbiorowiska kamieńców nadrzecznych. Kulturowy krajobraz Pienin ukształtowany przez długie stulecia jest przykładem harmonii między działalnością człowieka a otaczającą przyrodą. Wartość przyrodnicza Wapienne podłoże oraz fakt, że Pieniny nie uległy zlodowaceniu w plejstocenie spowodowały, że stanowią one ostoję (refugium) elementów flory i fauny związanej z wcześniejszymi okresami. Długa i nieprzerwana ewolucja przyrody Pienin doprowadziła do wytworzenia specyficznych tylko dla tego obszaru endemicznych gatunków i odmian. Do największych ciekawostek florystycznych Pienin należą endemiczne gatunki: pszonak pieniński i mniszek pieniński oraz relikty: chryzantema Zawadzkiego, jałowiec sawina, tawuła średnia, szczwoligorz tatarski. Licznie reprezentowane są storczykowate, spośród których z Pienin znanych jest około 30 gatunków. Bogata jest również fauna Pienin. Do tej pory stwierdzono tu ponad 7 000 gatunków zwierząt, a ich liczbę szacuje się na około 12 000– –13 000. Dominującą grupę stanowią bezkręgowce, a wśród nich na szczególną uwagę zasługuje fauna motyli, licząca ponad 1 600 gatunków. Symbolem Pienin jest zagrożony w skali kraju piękny motyl niepylak apollo. Przełom Dunajca © S. Wróbel ogromną różnorodnością biologiczną. Dotychczas stwierdzono tu występowanie około 20 typów siedlisk przyrodniczych i ponad 30 gatunków roślin i zwierząt z Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory: Załącznik I – siedliska przyrodnicze, Załącznik II – gatunki roślin i zwierząt). Siedliska przyrodnicze zajmują łącznie ponad 85% powierzchni obszaru. Siedliska przyrodnicze z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, występujące na obszarze Pienin Siedliska nieleśne 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków 3240 Zarośla wierzby siwej na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków (Salici-Myricarietum część – z przewagą wierzby) 6170 Nawapienne murawy wysokogórskie (Seslerion tatrae) 6210 Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea)* 6230 Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion – płaty bogate florystycznie*) 6430 Ziołorośla górskie (Adenostylon alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) 6510 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) 6520 Górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie (Polygono-Trisetion) 7220 Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati* 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk * gwiazdką oznaczono priorytetowe typy siedlisk Siedliska leśne 9110 Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion) 9130 Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion) 9150 Ciepłolubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion) 9170 Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) 9180 Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach (Tilio platyphylls-Acerion pseudoplatani) * 91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albofragilis, Populetum albae, Alnetion glutinoso-incanae), olsy źródliskowe* 91Q0 Górskie reliktowe laski sosnowe (Erico-Pinion) * 9410 Górskie bory świerkowe (Piceion abietis część – zbiorowiska górskie) Natura 2000 w Karpatach PIENINY Obszar Pienin, mimo niewielkiej powierzchni, charakteryzuje się * gwiazdką oznaczono priorytetowe typy siedlisk Siedliska nieleśne Szerokość geograficzna i wysokość nad poziomem morza na jakiej leżą Pieniny zadecydowała o tym, że bez gospodarki człowieka ich obszar pokryty byłby lasem. Bezleśne pozostałyby tylko niewielkie fragmenty terenu – charakterystyczne dla pienińskiego krajobrazu skały, piargi i żwirowiska. Pozbawiony półnaturalnych ekosystemów łąk i pastwisk krajobraz, byłby z pewnością bardziej monotonny od dzisiejszego i gdyby nie działalność człowieka podlegałby powolnym, Natura 2000 w Karpatach TATRY Ochrony Siedlisk – SOOS 8160 Podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne ze zbiorowiskami ze Stipion calamagrostis* 8210 Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis 8310 Jaskinie nieudostępnione do zwiedzania naturalnym zmianom. Pieniny jako Specjalny Obszar Natura 2000 w Karpatach PIENINY Pienińskie łąki to kwietne zbiorowiska z dużym udziałem gatunków pospolity oraz reliktowy gatunek mchu – błyszcze włoskowate). Za- ciepłolubnych. Dominują tutaj rośliny motylkowate: koniczyna po- grożeniem dla nich jest osuszanie terenu oraz zarastanie krzewami gięta i pagórkowa, lucerna sierpowata, groszek łąkowy i leśny oraz i drzewami. niskie trawy: konietlica łąkowa, mietlica pospolita, tomka wonna. Charakterystyczną cechą łąk jest liczne występowanie roślin storczy- Zbiorowiska murawowe związane są ze skałami i tworzącymi się kowatych (kukułka bzowa, storczyca kulista, podkolan biały, storczyk u ich podnóża piargami. Najcenniejszym zbiorowiskiem naskalnym męski i inne) oraz rzadkich grzybów kapeluszowych (np. wilgotnice). Pienin jest endemiczna górska murawa naskalna z chryzantemą Do najcenniejszych należy niezwykle barwna ciepłolubna łąka pie- Zawadzkiego i seslerią skalną. Najbogatsze płaty skupiają się na ścia- nińska. Łąki są ekosystemami pólnaturatnymi, ponieważ swoje po- nach skalnych w szczytowych partiach Trzech Koron. To tutaj gatunki wstanie i utrzymanie zawdzięczają człowiekowi, a tworzą je gatunki alpejskie: traganek jasny, naradka mlecznobiała, łyszczec rozesłany, rodzime. W miejscach wilgotnych, przy wysiękach wód bogatych jaskier skalny, mają poza Tatrami swoje jedyne stanowiska w Polsce. w węglan wapnia powstają młaki eutroficzne, obfitujące w rzadkie Zbiorowisko to ma całkowicie naturalny charakter i w całości podlega i zagrożone gatunki roślin (turzyca Davalla, kruszczyk błotny, tłustosz ochronie ścisłej. Ciepłolubna łąka pienińska © S. Wróbel Młaka eutroficzna © I. Wróbel Natura 2000 w Karpatach PIENINY Natura 2000 w Karpatach PIENINY Osypiska u podnóża skał zajmuje barwna murawa kserotermiczna, natomiast strome ściany i półki skalne w zachodniej części Pienin porastają ciepłolubne murawy naskalne. Z murawami tymi związanych jest szereg rzadkich oraz zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, między innymi storczyk – dwulistnik muszy oraz endemiczny podgatunek motyla – niepylak apollo. Inicjalnym zbiorowiskiem napiargowym jest zespół zachyłki Roberta, który w Pieninach wykształcony jest w swojej najbardziej typowej formie. Nad Dunajcem wytworzyły się efemeryczne zbiorowiska kamieńców nadrzecznych, które w przeszłości były siedliskiem dla ciekawej, bardzo dynamicznej pionierskiej roślinności, z gatunkami wędrującymi z Tatr. Obecnie, w związku ze zmianami reżimu wodnego rzeki po wybudowaniu zapory w Niedzicy, siedlisko to należy do najbardziej 10 Naskalna murawa górska © S. Wróbel zagrożonych w Pieninach. Chryzantema Zawadzkiego © S. Wróbel Rumowisko skalne z zachyłką Roberta © I. Wróbel Natura 2000 w Karpatach PIENINY Murawa kserotermiczna © I. Wróbel 11 Natura 2000 w Karpatach PIENINY 12 Reliktowy lasek sosnowy © S. Wróbel Natura 2000 w Karpatach PIENINY Siedliska leśne W Pieninach lasy zajmują większe obszary przede wszystkim w terenach trudno dostępnych lub nie nadających się w przeszłości do uprawy. W pozostałych miejscach stanowią mozaikę z terenami otwartymi. W większości noszą ślady działalności człowieka, jednak stopień przekształcenia zbiorowisk leśnych jest różny i znaczna część lasów, zwłaszcza w Pieninach Centralnych, zachowała charakter naturalny. Największą powierzchnię w Pieninach zajmują żyzne lasy jodłowobukowe. Występują na kamienistych stromych zboczach, grzbietach oraz w głębokich dolinach. Rozwijają się na znacznych powierzchniach i rozmaitym podłożu, głównie na piaskowcach i łupkach, czyli utworach osłony skałkowej i fliszu. W drzewostanie dominuje buk (buczyna karpacka) lub jodła (jedlina karpacka), a bujne runo leśne, mające optimum swego rozwoju wczesną wiosną, tworzy barwne kobierce jeszcze przed rozwojem liści. Buczyna karpacka © I. Wróbel W głębokich, cienistych wąwozach i żlebach, na wapiennym rumoszu zwanym grechotem rozwija się jaworzyna górska – jedno z najrzadszych zbiorowisk leśnych w Polsce, uznane w sieci Natura 2000 za priorytetowe. Laski jaworowe z języcznikiem zwyczajnym i miesiącznicą trwałą spotykamy głównie na północno-wschodnich skalistych Natura 2000 w Karpatach TATRY zboczach Trzech Koron, Facimiecha oraz grani Pieninek, gdzie tworzą mozaikę z buczyną karpacką. Do najcenniejszych zbiorowisk leśnych należą reliktowe laski sosnowe. Są to najbardziej kserotermiczne zbiorowiska leśne Pienin. Mają bardzo ograniczone występowanie, tworzą niewielkie grupy na szczytach skałek. W runie występuje mieszanka gatunków leśnych przechodzących Jaworzyna górska © S. Wróbel 13 13 z sąsiadujących lasów bukowo-jodłowych oraz gatunków z muraw naskalnych i kserotermicznych. Reliktowe laski sosnowe są pozostałością Natura 2000 w Karpatach PIENINY po występujących tutaj w plejstocenie borach sosnowych, które w holocenie – wraz z ociepleniem klimatu – zostały wyparte początkowo przez świerka, potem przez ciepłolubne gatunki drzew liściastych: lipę, wiąza, jawora, a następnie jodłę i buka. Sosna została zepchnięta na skrajne siedliska, gdzie na półkach skalnych tworzy niewielkie skupienia. Niskie i powykręcane stare sosny na szczytach skałek stały się symbolem Pienin, a niektóre z nich, liczące ponad 500 lat, są najstarszymi znanymi sosnami w Polsce. W eksponowanych miejscach na południowych zboczach, na skalistym podłożu i płytkiej glebie, najczęściej u podnóża skałek, rozwijają się ciepłolubne lasy bukowe i jodłowe. Od buczyny karpackiej różnią się przede wszystkim brakiem wielu gatunków mezofilnych, natomiast obficie rosną tutaj gatunki światło-, ciepło- i wapieniolubne. Ciepłolubna buczyna storczykowa w Pieninach występuje w dwóch podzespołach. W podzespole typowym charakteryzuje się wielogatunkowym drzewostanem z dużym udziałem buka oraz domieszką lipy szerokolistnej, grabu, wiązu górskiego i jawora. W runie występuje wiechlina styryjska, a także rzadkie gatunki storczyków: obuwik pospolity, buławnik wielkokwiatowy i mieczolistny czy kruszczyk drobnolistny. Podzespół jodłowy (ciepłolubna jedlina) zajmuje skaliste grzbiety i grzędy skalne, podszycie jest ubogie, a w runie panuje turzyca biała. Obecność wiechliny styryjskiej i turzycy białej powoduje, że pienińskie ciepłolubne lasy jodłowe i bukowe wykazują wyraźną odrębność od innych tego typu ekosystemów leśnych w Polsce. W dolinach potoków niewielkie powierzchnie zajmują lasy łęgowe. Najlepiej zachowane płaty z pióropusznikiem strusim spotkać można obecnie w przełomie Dunajca. W przeszłości duże kompleksy dobrze wykształconych i zachowanych lasów łęgowych występowały między Czorsztynem a Niedzicą, w miejscu obecnie zalanym przez 14 wody zbiornika zaporowego. Ciepłolubna buczyna © S. Wróbel 15 15 Natura 2000 w Karpatach TATRY Natura 2000 w Karpatach PIENINY Natura 2000 w Karpatach PIENINY Gatunki roślin z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej występujące na obszarze Pienin Mchy bezlist okrywowy Buxbaumia viridis Rośliny naczyniowe obuwik pospolity Cypripedium calceolus pszonak pieniński Erysimum pieninicum* * gwiazdką oznaczono gatunki priorytetowe Pieniny są ważną ostoją 3 gatunków roślin z Załącznika II, wymagających ochrony w ramach sieci Natura 2000, spośród których priorytetowy pszonak pieniński jest endemitem Pienin. Pszonak pieniński – gatunek endemiczny Pienin, rośnie jedynie w polskiej części pasma, w zakresie wysokości 500–790 m n.p.m. Znany jest Pszonak pieniński © S. Wróbel z dwóch stanowisk, na których kwitną co roku setki okazów. Jedno z nich znajduje się na wzgórzu zamkowym w Czorsztynie, gdzie gatunek obserwowany jest od ponad 80 lat, a drugie (znalezione w 2000 r.) znajduje się na stoku wzgórza Flaki. Gatunek obserwowany jest również na kilku innych stanowiskach w obrębie Pienin, ale są to populacje nieliczne, liczące po kilkanaście, rzadko kilkadziesiąt kwitnących osobników. Pszonak pieniński związany jest z murawami i ciepłolubnymi zaroślami, rośnie również w sąsiadującej z nimi ciepłolubnej jedlinie. Pojawia się także w naruszonych zbiorowiskach, towarzyszących ruinom zamku w Czorsztynie. Gatunek najlepiej czuje się w półcieniu, w mozaikowym układzie muraw i zarośli. Obuwik pospolity – to najbardziej okazały gatunek storczyka występujący w Polsce. Preferuje siedliska przynajmniej częściowo nasłonecznione. W Pieninach występuje w ciepłolubnych zbiorowiskach leśnych: 16 Obuwik pospolity © S. Wróbel lasku sosnowym. Od XIX wieku obserwowany był na kilkunastu stanowiskach, z których dwa są monitorowane. Populacje obuwika w Pieninach są bardzo nieliczne, złożone zaledwie z kilku osobników. Bezlist okrywowy – reprezentuje mchy objęte ochroną w ramach sieci Natura 2000. Gatunek ten ma charakter borealno-górski, związany jest z murszejącym drewnem jodłowym i bukowym. W Polsce znany jest z szeregu rozproszonych stanowisk, jednakże dane na temat większości z nich pochodzą sprzed dziesiątków lat. W ostatnich latach gatunek stwierdzono na jednym stanowisku w Tatrach, jednym w Beskidzie Sądeckim i kilkunastu w Pieninach. Ze względu na siedlisko jakie preferuje, spotykany jest prawie wyłącznie w lasach objętych ochroną ścisłą, gdzie zalegają rozkładające się pnie drzew. Gatunki zwierząt z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej występujące na obszarze Pienin Bezkręgowce Chrząszcze sichrawa karpacka Pseudogaurotina excellens* biegacz urozmaicony Carabus variolosus nadobnica alpejska Rosalia alpina* Natura 2000 w Karpatach PIENINY ciepłolubnej buczynie i jedlinie oraz w kserotermicznym reliktowym Motyle krasopani hera Callimorpha (=Euplagia) quadripunctaria* Ślimaki poczwarówka zwężona Vertigo angustior Kręgowce Ryby brzanka Barbus peloponnesius głowacica Hucho hucho Ssaki bóbr europejski Castor fiber mopek Barbastella barbastellus nocek duży Myotis myotis nocek łydkowłosy Myotis dasycneme nocek orzęsiony Myotis emarginatus podkowiec mały Rhinolophus hipposideros wilk Canis lupus* wydra Lutra lutra ryś Lynx lynx niedźwiedź Ursus arctos* * gwiazdką oznaczono gatunki priorytetowe 17 17 Bezlist okrywowy © S. Wróbel Natura 2000 w Karpatach TATRY Płazy kumak górski Bombina variegata traszka grzebieniasta Triturus cristatus traszka karpacka Triturus montandoni Natura 2000 w Karpatach PIENINY W Pieninach stwierdzono występowanie 4 gatunków owadów wymienionych w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, w tym 4 o znaczeniu priorytetowym. Sichrawa karpacka jest gatunkiem reliktowym i endemitem karpackim. W Polsce (poza Pieninami) stwierdzono ją w Tatrach i na Babiej Górze. Larwy rozwijają się pod korą i w drewnie wiciokrzewu czarnego. Ostatnie obserwacje pochodzą z lat 70. XX w. z rejonu Zamkowej Góry. Pomimo prowadzonych poszukiwań, aktualnie nie stwierdzono występowania gatunku. Biegacz urozmaicony notowany jest w pobliżu terenów wilgotnych (młak i cieków wodnych). Chrząszcz posiada charakterystyczną, wyraźną rzeźbę pokryw skrzydłowych, dzięki temu łatwo można go rozSichrawa karpacka © R. Rossa poznać. Nadobnicę alpejską obserwowano w Pieninach sporadycznie, ostatnie pewne stwierdzenia gatunku pochodzą sprzed kilku lat. Związana jest ze starymi drzewostanami bukowymi lub bukowo-jodłowymi, występującymi na zboczach o wystawie południowej i zachodniej. Zasiedla najczęściej stare i dobrze nasłonecznione, częściowo obumarłe buki. Krasopani hera reprezentuje rodzinę motyli zwaną niedźwiedziówkowate. W Pieninach występuje w dolinach potoków, wąwozach oraz na polanach porośniętych bujną roślinnością. Brak jest danych na temat jego liczebności, jednak w odpowiednich siedliskach jest regularnie obserwowany. Spośród motyli na uwagę zasługuje niepylak apollo, który w Pie- Krasopani hera © B. Kozik 18 ninach ma prawdopodobnie jedno z ostatnich stanowisk w Polsce. Niepylak apollo © B. Kozik 19 Natura 2000 w Karpatach PIENINY Natura 2000 w Karpatach PIENINY Gatunek ten od 1991 r. objęty jest programem czynnej ochrony; obecnie jego liczebność szacowana jest w przedziale 470–870 osobników. Być może niewielka populacja niepylaka występuje jeszcze w Tatrach, podejmowane są również próby odtwarzania gatunku w południowo-zachodnej części kraju. W Pieninach występuje także liczna populacja niepylaka mnemozyny – motyla związanego z łąkami ziołoroślowymi. Ochrona tego gatunku realizowana jest poprzez koszenie łąk. Dla prawidłowego funkcjonowania populacji konieczne jest również występowanie kokoryczy – rośliny żywicielskiej gąsienic. Z Pienin podano 2 gatunki ryb, których siedliska wymagają ochrony w sieci Natura 2000: brzanka i głowacica. Występowanie brzanki w Dunajcu zostało potwierdzone w ostatnich latach, jednak jest to gatunek o wiele rzadszy od pospolitej brzany. Szczytowe miejsce w łańcuchu pokarmowym Dunajca zajmuje głowacica – gatunek nie- Kumak górski © B. Kozik gdyś występujący wyłącznie w rzekach należących do zlewni morza Czarnego. Introdukowany, obecnie występuje również w dorzeczu Wisły i Odry. W ostatnich latach odnotowano niekorzystne zmiany w ichtiofaunie Dunajca spowodowane funkcjonowaniem zbiornika zaporowego koło Niedzicy. Dobowe wahania wody poniżej zapory wpłynęły m.in. na zaburzenie struktury wiekowej populacji lipienia. W wyniku szybkich zmian poziomu wody zagrożony jest szczególnie narybek przebywający w płytkiej strefie przybrzeżnej. Spośród 9 gatunków płazów występujących w Pieninach w sieci Natura 2000 mają być chronione siedliska kumaka górskiego, traszki grzebieniastej i traszki karpackiej. Ochrona płazów jest realizowana poprzez ochronę miejsc rozrodu oraz szlaków migracji tej grupy zwierząt. 20 Traszka grzebieniasta © B. Kozik Natura 2000 w Karpatach PIENINY Najdogodniejsze miejsca rozrodu płazów znajdują się w dolinie Dunajca, a w wyższych partiach gór wymienione gatunki można spotkać w pobliżu młak eutroficznych i potoków. Cześć miejsc rozrodu w dolinie Dunajca została zniszczona przez budowę zbiornika zaporowego. W ramach rekompensaty, w dolnym biegu Głębokiego Potoku, zrobiono dwa stawki, w których do rozrodu przystępują prawie wszystkie gatunki płazów stwierdzone w Pieninach. Występowanie traszki grzebieniastej potwierdzono współcześnie tylko we wspomnianych stawkach. Kumak górski i traszka karpacka zasiedlają na terenie całego obszaru również niewielkie zbiorniki wodne, występujące w sąsiedztwie młak eutroficznych i potoków, kałuże w rowach przydrożnych i na drogach śródleśnych. Z rzeką Dunajec związane są 2 gatunki ssaków: bóbr i wydra. W Pieninach znanych jest 8 stanowisk bobra, w tym tylko jedno znajduje się w granicach obszaru Natura 2000. Bobry bardzo Traszka karpacka © B. Kozik chętnie zamieszkują starorzecza Dunajca, jego odnogi o wolnym nurcie, jak również potoki. Zmiany, jakie zachodzą w środowisku w wyniku działalności tego gryzonia, są korzystne dla innych grup zwierząt, w tym szczególnie dla wydr i płazów. Szacuje się, że w granicach obszaru Natura 2000 populacja wydr składa się z 2–3 grup rodzinnych. Oprócz Dunajca penetrują doliny potoków, Natura 2000 w Karpatach TATRY przechodząc często z jednego cieku wodnego do drugiego przez rozdzielający je grzbiet górski. Polują głównie na ryby, a wielkość zajmowanego areału zależy od dostępności pokarmu. Dotychczas na terenie polskiej części Pienin stwierdzono występowanie 17 gatunków nietoperzy, a 5 z nich: mopek, nocek duży, nocek łydkowłosy, nocek orzęsiony i podkowiec mały typuje ten obszar do objęcia ochroną w ramach programu Natura 2000. Nietoperze Podkowiec mały © S. Wróbel 21 21 wykorzystują obszar Pienin jako miejsce rozrodu i żerowania, nato- Natura 2000 w Karpatach PIENINY miast w okresie zimy – pienińskie jaskinie jako miejsce do hibernacji. W sąsiedztwie Pienin utworzono dwa kolejne obszary Natura 2000: „Podkowce w Szczawnicy” i „Małe Pieniny”, o dużym znaczeniu dla ochrony tej grupy zwierząt. Mimo niewielkiej powierzchni, ale dzięki bogatej bazie pokarmowej i wyłączonym z penetracji ludzkiej ostojom, obszar Natura 2000 Pieniny jest chętnie odwiedzany przez duże drapieżniki. Najczęściej spotykanym gatunkiem z tej grupy zwierząt jest ryś. Ten największy europejski kot regularnie przystępuje w Pieninach do rozrodu, wykorzystując jako schronienie miejsca trudno dostępne. Większość obserwacji pochodzi ze wschodniej części obszaru. Głównym źródłem pokarmu dla rysia są sarny. Wilki notowane są regularnie, jednak ilość obserwacji jest zdecydowanie mniejsza w porównaniu do obserwacji rysia. Prawdopodobnie Pieniny odwiedza wataha zamieszkująca pasmo Lubania w Gorcach. W przeszłości na terenie obszaru notowany był przypadek przystąpienia wilków do rozrodu. W ostatnich latach Pieniny odwiedzane są regularnie także przez naszego największego krajowego drapieżnika – niedźwiedzia. Notowano go najczęściej w okresie późnoletnim i jesiennym, a jedynie zimę 2005/2006 prawdopodobnie przespał w gawrze założonej na stokach Zamkowej Góry. Dla skutecznej ochrony dużych drapieżników w Pieninach konieczne jest zachowanie korytarzy ekologicznych łączących ten obszar z sąsiednimi pasmami górskim, ponieważ areał zajmowany przez rysia czy watahę wilków kilkakrotnie przewyższa powierzchnię objętą ochroną. 22 Pieniny jako Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków – OSOP Gatunki ptaków waloryzujące Pieniny jako OSOP Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków w Pieninach (PLB120008) zgodbocian czarny Ciconia nigra nie z kryteriami przyjętymi dla OSOP, kwalifikuje do sieci Natura orzeł przedni Aquila chrysaetos 2000 kilkanaście gatunków ptaków. orlik krzykliwy Aquila pomarina trzmielojad Pernis apivorus sokół wędrowny Falco peregrinus jarząbek Bonasa bonasia derkacz Crex crex puchacz Bubo bubo puszczyk uralski Strix uralensis sóweczka Glaucidium passerinum włochatka Aegolius funereus dzięcioł czarny Dryocopus martius dzięcioł zielonosiwy Picus canus dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus muchołówka białoszyja Ficedula albicollis muchołówka mała Ficedula parva gąsiorek Laniu collurio Awifauna Pienin reprezentowana jest przez około 200 gatunków ptaków, wśród których co najmniej 16 wymienionych zostało w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, a 8 gatunków w Polskiej czerwonej księdze zwierząt. W Pieninach regularnie do lęgu przystępują 3 pary bociana czarnego, których aktualnie zajęte rewiry gniazdowe znajdują się w starych drzewostanach jodłowych. W przeszłości stwierdzono gniazda na bukach i epizodycznie na szczycie śródleśnej skałki. Miejscem żerowania jest głównie Dunajec, gdzie polujące osobniki coraz mniej przejmują się obecnością człowieka, nie zwracając nawet uwagi na przepływające w pobliżu tratwy flisackie, kajaki i pontony. Sokół wędrowny © B. Kozik 23 Natura 2000 w Karpatach PIENINY Natura 2000 w Karpatach PIENINY Na niewielkim obszarze Pienin regularnie do lęgów przystępuje orlik krzykliwy (2 pary), orzeł przedni (1 para) oraz sokół wędrowny (1 para). Orlik krzykliwy zakłada gniazda w starych drzewostanach jodłowych, Ten duży ptak poluje głównie na gryzonie i płazy, na obszarach użytkowanych rolniczo, położonych w sąsiedztwie gniazda. Największym ptakiem drapieżnym w Pieninach jest orzeł przedni, dla którego obszar ten stanowi ważną część areału lęgowego. Podobnie jak orlik poluje na otwartych terenach rolniczych użytkowanych ekstensywnie. Sokół wędrowny lęgnie się w Pieninach od 2003 r. W latach 90. XX w., w ramach ogólnopolskiego programu restytucji gatunku, wypuszczono tutaj 17 młodych sokołów, pochodzących z hodowli. Pienińska para zakłada gniazda na skałach, wykorzystując nisze i półki skalne. Mimo lokalizacji gniazda w miejscach trudno dostępnych, sokoły dwukrotnie straciły lęg w wyniku drapieżnictwa puchacza i kuny leśnej. Spośród kuraków leśnych licznie występuje jarząbek, spotykany niemal na całym obszarze Pienin. Niegdyś obserwowany był również cietrzew, jednak w ostatnich latach występowanie tego gatunku nie zostało potwierdzone. Pieniny stanowią jedną z ważniejszych w Polsce ostoi puchacza, wielkość pienińskiej populacji lęgowej szacuje się na 4–6 par. Gnieździ się na półkach skalnych w miejscach trudno dostępnych, a o obecności ptaków świadczą najczęściej głosy godowe i terytorialne. Opisywany obszar na poziomie regionalnym jest istotny dla innych rzadkich gatunków sów. Bytują tutaj 3–4 pary sóweczki, 2–3 pary puszczyka uralskiego i 2–4 pary włochatki. Zróżnicowane pod względem wieku i składu gatunkowego lasy Pienin, szczególnie te objęte ochroną ścisłą, stanowią dogodne siedlisko dla dzięciołów. Licznie występuje tutaj największy spośród europejskich dzięciołów – dzięcioł czarny. W prześwietlonych lasach liściastych i mieszanych, często w pobliżu wody występuje dzięcioł zielonosiwy. Z lasami iglastymi, w których znajduje się dużo suchych drzew stojących, związany jest dzięcioł trójpalczasty (7–10 par lęgowych). 24 Orlik krzykliwy © B. Kozik Puchacz © B. Kozik Natura 2000 w Karpatach PIENINY Rzadziej obserwowany jest – związany ze starymi drzewostanami liściastymi – dzięcioł białogrzbiety (3–5 par lęgowych). W lasach liściastych i mieszanych występuje liczna populacja muchołówki białoszyjej oraz rzadsza muchołówka mała. Na terenach otwartych występuje gąsiorek, gatunek często spotykany w Pieninach, szczególnie na niżej położonych łąkach i polach uprawnych. Liczne kępy drzew i krzewów, porastające miedze i doliny potoków, stwarzają dogodne warunki do jego gniazdowania. Z bujną roślinnością łąk i pól związany jest również derkacz, występujący w Pieninach do wysokości 800–820 m n.p.m. W granicach obszaru Natura 2000 liczebność wołających samców szacowana jest na poziomie około 20 osobników. Sóweczka © B. Kozik Gąsiorek © B. Kozik Jarząbek © B. Kozik Natura 2000 w Karpatach TATRY Wapienne ściany skalne stanowią biotop dla pomurnika, który w Pieninach najczęściej spotykany jest w okresie jesienno-zimowym. Pieniny mają duże znaczenie dla ochrony tego gatunku, ponieważ w Polsce poza Tatrami jest to jedyne miejsce jego występowania. 25 25 26 Puszczyk uralski © B. Kozik Natura 2000 w Karpatach PIENINY Spora część leśnych siedlisk Natura 2000 objęta jest w Pieninach ochroną ścisłą, zapewniającą naturalną dynamikę zbiorowisk. Dzięki takiej ochronie procesy rozkładu i odnawiania się drzewostanów zachodzą bez zakłóceń, zapewniając wielką różnorodność mikrosiedlisk dla roślin, grzybów i zwierząt. Nie wszystkie pienińskie lasy mają charakter naturalny. Część z nich, w przeszłości zastąpiona przez człowieka świerczynami, wymaga obecnie przebudowy popierającej gatunki rodzime, głównie jodłę i buka. Najbardziej zagrożonym ekosystemem wodnym na terenie Pienin jest ekosystem rzeki Dunajec, którego funkcjonowanie zostało zaburzone poprzez budowę zapory. Należy więc dążyć do zachowania poniżej zapory przepływów wody zbliżonych do naturalnych. Natura 2000 w Karpatach TATRY Półnaturalne zbiorowiska łąkowe, dla utrzymania ich charakteru i zróżnicowania gatunkowego, wymagają ochrony czynnej. Zachowanie tych zbiorowisk możliwe jest tylko przy utrzymaniu ekstensywnego użytkowania kośnego. Nieużytkowane łąki przekształcają się w bujne ziołorośla, a następnie zarastają krzewami i drzewami. Innym zagrożeniem jest intensyfikacja użytkowania (silne nawożenie, podsiewanie wysokoplennych gatunków traw), prowadząca do zubożenia składu florystycznego łąk. Młaki ochronić można tylko poprzez utrzymanie stałego poziomu uwodnienia gleby i usuwanie pojawiających się krzewów i drzew. Największym zagrożeniem dla muraw kserotermicznych oraz występujących tu roślin i zwierząt jest ich ocienienie przez drzewa i rozra- Natura 2000 w Karpatach PIENINY Celem ochrony na obszarach Natura 2000 jest utrzymanie różnorodności biologicznej poprzez zabezpieczenie zagrożonych i reprezentatywnych dla danego terenu typów siedlisk przyrodniczych oraz zagrożonych i rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Oznacza to, że nie powinny ulec zmniejszeniu powierzchnia siedlisk i areał występowania gatunków, a stan siedlisk i populacji nie powinny ulec pogorszeniu. Realizacja tych celów wpisuje się w zadania Pienińskiego Parku Narodowego, na terenie którego w całości leży obszar Natura 2000. stające się krzewy, a w konsekwencji zawilgocenie. Zabiegi ochronne polegają na usuwaniu pojedynczych drzew lub okrzesywaniu ich gałęzi oraz wycinaniu krzewów. Niepożądane są zwarte łany tarniny, derenia, a także bujne kępy leszczyny. Mogą natomiast pozostawać kępy jałowców, róż i berberysu, które nie rosną zbyt szybko i nie ocieniają murawy oraz są miejscem występowania rzadkich gatunków porostów. Ochrona ścisła © B. Kozik 27 27 Zasady ochrony Natura 2000 w Karpatach PIENINY Rozwój budownictwa wokół obszaru stanowi poważne zagrożenie dla zachowania drożności korytarzy ekologicznych łączących Pieniny z sąsiednimi pasmami górskimi. Zachowanie drożności szlaków migracji umożliwi prawidłowe funkcjonowanie populacji dużych ssaków kopytnych i drapieżnych. Specyfiką obszaru Natura 2000 Pieniny jest mozaika własności. Tylko około 57% powierzchni stanowią grunty Skarbu Państwa, na których wykonywanie zabiegów ochronnych odbywa się bez przeszkód. Pozostała część to grunty innej własności i wszelkie działania ochronne na tym terenie mogą odbywać się tylko na zasadzie kompromisu pomiędzy właścicielem, a zarządzającym terenem chronionym. Pozytywnym przykładem takiej współpracy jest utrzymanie muraw kserotermicznych na gruntach gminy Czorsztyn, we wsiach Sromowce Niżne i Sromowce Wyżne. Nieodłączną częścią wszystkich programów ochronnych jest monitoring stanu ekosystemów i gatunków, w tym kontrola efektów wykonywanych zabiegów. Obserwacje te od lat prowadzą pracownicy PPN. Ważną rolę dla perspektywy ochrony obszaru Natura 2000 Pieniny odgrywa jego pograniczny charakter. Po drugiej stronie granicy, na Słowacji, utworzono bliźniaczy obszar Natura 2000 (SKUEV0337). Jest to kontynuacja długiej historii międzynarodowej współpracy na rzecz ochrony przyrody w Pieninach. To tutaj, w 1932 r., wraz z utworzeniem pierwszego parku narodowego w Polsce i rezerwatu przyrodniczego na Słowacji, powstał pierwszy w Europie i drugi na świecie pograniczny obszar chroniony. Rozpoczęta wówczas międzynarodowa współpraca na rzecz ochrony przyrody Pienin jest nadal żywa, a zdobywane doświadczenia wykorzystywane są po obu stronach granicy. 28 Tradycyjne użytkowanie © I. Wróbel 29 29 Natura 2000 w Karpatach TATRY Natura 2000 2000 w w Karpatach Karpatach PIENINY PIENINY Natura Obszary NATURA 2000 w Karpatach Natura 2000 w Karpatach PIENINY 30 Obszary ptasie PLH180011 Jasiołka PLC180001 Bieszczady PLH120009 Kostrza PLC120001 Tatry PLH240008 Kościół w Górkach Wielkich PLB120011 Babia Góra PLH240007 Kościół w Radziechowach PLB180002 Beskid Niski PLH120039 Krynica PLB120001 Gorce PLH120027 Luboń Wielki PLB180003 Góry Słonne PLH120036 Łabowa PLB120008 Pieniny PLH180015 Łysa Góra PLB120007 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLH120025 Małe Pieniny PLH120012 Na Policy Obszary siedliskowe PLH120035 Nawojowa PLC180001 Bieszczady PLH120023 Opactwo Cystersów w Szczyrzycu PLC120001 Tatry PLH120018 Ostoja Gorczańska PLH120001 Babia Góra PLH180014 Ostoja Jaśliska PLH120033 Bednarka PLH180001 Ostoja Magurska PLH240023 Beskid Mały PLH120019 Ostoja Popradzka PLH240005 Beskid Śląski PLH120020 Ostoje Nietoperzy okolic Bukowca PLH240006 Beskid Żywiecki PLH120013 Pieniny PLH120021 Cerkiew w Łosiu koło Ropy PLH120037 Podkowce w Szczawnicy PLH120002 Czarna Orawa PLH120026 Polana Biały Potok PLH120024 Dolina Białki PLH120016 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLH180013 Góry Słonne PLH180018 Trzciana PLH120022 Grota Zbójnicka na Łopieniu Aktywna ochrona Strategie zarządzania Edukacja Europejski program Natura 2000 ma na celu utworzenie spójnej sieci obszarów ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków szczególnie zagrożonych w skali Europy. Na terenie polskich Karpat zaprojektowano ponad 30 Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk i Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków. Tworzenie sieci Natura 2000 spotyka się z licznymi problemami organizacyjnymi, dezinformacją i oporem społecznym. Stąd pomysł, aby wspólnie z instytucjami zarządzającymi, ekspertami i stronami zainteresowanymi zebrać informacje istotne dla planowania przestrzennego na obszarach sieci. Na ich podstawie dla każdego z obszarów zostanie uzgodniona strategia zarządzania, która zawierać będzie między innymi: • dane o zasobach przyrodniczych i kulturowych oraz uwarunkowaniach socjo-ekonomicznych; • wskazania do niezbędnych działań ochronnych; • opis konfliktów i propozycje ich rozwiązania. System informacji Materiały te zostaną wykorzystane w planach zadań ochronnych lub w planach ochrony obszarów Natura 2000, a także pomogą w podejmowaniu decyzji dotyczących zagospodarowania przestrzennego. Istotny jest również powszechny dostęp do informacji o siedliskach przyrodniczych i gatunkach, które chronimy w sieci Natura 2000. Dlatego w ramach projektu powstanie system informacyjny udostępniony na stronie internetowej. Skuteczna ochrona przyrody to nie tylko obejmowanie ochroną prawną kolejnych obszarów, ale przede wszystkim przemyślane i właściwie zaplanowane działania ochronne, m.in. zabiegi aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Dla efektywnej ochrony kluczowe są również akceptacja i zaangażowanie lokalnych społeczności, a także wiedza na temat wartości chronionych zasobów przyrodniczych. Projekt „Natura 2000 w Karpatach” obejmuje wprowadzenie pilotażowych działań na rzecz czynnej ochrony szczególnie cennych siedlisk przyrodniczych, m.in. górskich polan, torfowisk, młak oraz terenów leśnych. Podjęte zostaną także prace, których celem jest zapobieganie szkodom wywoływanym przez chronione gatunki drapieżników. W ramach projektu „Natura 2000 w Karpatach” zaplanowano szereg działań edukacyjnych. Przygotowane zostaną programy edukacyjne, skierowane m.in. do uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych, których celem będzie upowszechnianie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat, a także konkursy, wystawy i wydawnictwa. Projekt „Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach” realizowany jest w Instytucie Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia). Kraków 2009 Natura 2000 w Karpatach TATRY • Zaangażowanie lokalnych społeczności i instytucji oraz środowiska naukowego do współtworzenia sieci Natura 2000 na rzecz racjonalnej ochrony przyrody w Karpatach. • Wypracowanie strategii zarządzania obszarami Natura 2000 oraz pilotażowe wdrożenie działań na rzecz aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. • Stworzenie systemu przepływu i udostępniania informacji o obszarach Natura 2000. • Upowszechnienie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat (programy edukacyjne, konkursy). • Określenie istniejących i potencjalnych konfliktów między rozwojem gospodarczym i ochroną przyrody oraz wskazanie sposobów ich rozwiązania. Natura 2000 w Karpatach PIENINY Cele projektu: Obszary NATURA 2000 w Karpatach Projekt Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach (PL1080) realizowany jest na terenie polskich Karpat, położonych w trzech województwach: małopolskim, podkarpackim i śląskim. Wdrażany będzie w latach 2007-2011. Strona projektu: www.iop.krakow.pl/karpaty 31 Projekt współfinansowany przez: Wojewodę Małopolskiego i Wojewodę Podkarpackiego. Tekst: Bogusław Kozik, Iwona Wróbel Projekt serii, skład i łamanie: Larus Studio Witold Ziaja Projekt okładki: Edward Bobeł Wydrukowano na papierze ekologicznym. 31 O PROJEKCIE
