ca³y skrypt poprawiony
advertisement
UNIWERSYTET MEDYCZNY W ŁODZI KATEDRA BIOLOGII I BIOTECHNOLOGII FARMACEUTYCZNEJ ZAKŁAD BIOLOGII I BOTANIKI FARMACEUTYCZNEJ Emilia Andrzejewska-Golec, Lucjan Świątek MATERIAŁY DO ĆWICZEŃ Z PARAZYTOLOGII dla studentów farmacji Łódź 2011 1 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Wydano na zlecenie Senackiej Komisji ds. Wydawnictw Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Uchwała z dnia 8 czerwca 2005 r. Wydawca: Uniwersytet Medyczny w Łodzi Autorzy rozdziałów: Prof. nadzw. dr hab. n. farm. Emilia Andrzejewska-Golec Rozdz.: Wiadomości ogólne, Pierwotniaki, Obleńce, Pierścienice. Prof. zw. dr hab. n. farm. Lucjan Świątek Rozdz.: Płazińce, Stawonogi. ©Copyright by Emilia Andrzejewska-Golec, Lucjan Świątek, Łódź 2011 ©Copyright by Uniwersytet Medyczny, Łódź 2011 ISBN 978-83-62807-56-7 Wydanie VI poprawione i poszerzone Redakcja techniczna, skład: Dział Wydawnictw i Poligrafii Uniwersytetu Medycznego Łodzi 2 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Przedmowa do wydania VI Oddajemy do rąk Studentów VI wydanie skryptu ,,Materiały do ćwiczeń z parazytologii dla studentów farmacji’’. Układ treści obecnego wydania oparty jest na poprzednim, nie wprowadziliśmy nowych taksonów, ale skrypt został dokładnie poprawiony, uzupełniony i unowocześniony. Pragnęlibyśmy, aby obecne wydanie skryptu dobrze słuŜyło studentom farmacji, pozwoliło im rozszerzyć swoją wiedzę o waŜne zagadnienia z parazytologii medycznej. Autorzy Łódź, 2011 3 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 4 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Spis treści Część I. Wiadomości ogólne ..................................................................... Część II. Parazytologia szczegółowa ........................................................ Protista – Pierwotniaki .............................................................................. Trypanosoma gambiense - Świdrowiec gambijski ..................................... Trypanosoma cruzi ..................................................................................... Leishmania donovani .................................................................................. Trichomonas vaginalis - Rzęsistek pochwowy ............................................ Trichomonas tenax - Rzęsistek policzkowy................................................. Trichomonas hominis - Rzęsistek jelitowy .................................................. Giardia lamblia - Lamblia jelitowa ............................................................. Entamoeba histolytica - Pełzak czerwonki .................................................. Entamoeba dispar ....................................................................................... Entamoeba coli - Pełzak okręŜnicy ............................................................ Entamoeba gingivalis - Pełzak dziąsłowy .................................................. Acantamoeba castellanii ............................................................................. Naegleria fowleri ........................................................................................ Plasmodium vivax - Zarodziec ruchliwy ..................................................... Plasmodium malariae - Zarodziec pasmowy .............................................. Plasmodium falciparum - Zarodziec sierpowy ............................................ Plasmodium ovale - Zarodziec owalny ....................................................... Toxoplasma gondii - Toksoplazma ............................................................. Platyhelminthes - Płazińce ........................................................................ Digenea - Przywry digenetyczne ................................................................ Fasciola hepatica - Motylica wątrobowa ................................................... Dicrocoelium dendriticum - Motyliczka ..................................................... Opisthorchis felineus - Przywra kocia ........................................................ Schistosoma haematobium – Przywra Ŝylna ............................................... Schistosoma mansoni – Przywra Ŝylna Mansona......................................... Schistosoma japonicum – Przywra Ŝylna japońska ..................................... Paragonimus westermani - Przywra płucna ............................................... Diphyllobothrium latum - Bruzdogłowiec szeroki....................................... Taenia saginata - Tasiemiec nieuzbrojony .................................................. Taenia solium - Tasiemiec uzbrojony ......................................................... Echinococcus granulosus - Tasiemiec bąblowcowy ................................... Echinococcus multilocularis - Tasiemiec bąblowcowy wielojamowy ......... Dipylidium caninum - Tasiemiec psi .......................................................... Hymenolepis nana - Tasiemiec karłowaty .................................................. Hymenolepis diminuta ................................................................................ 5 7 12 13 15 17 18 19 22 22 22 25 27 27 27 28 29 30 32 33 34 35 38 38 40 42 43 45 46 47 48 53 55 58 60 61 63 64 66 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Nemathelminthes - Obleńce ...................................................................... 67 Enterobius vermicularis - Owsik ludzki ..................................................... 67 Ascaris lumbricoides hominis - Glista ludzka ............................................ 70 Ascaris lumbricoides suis - Glista świńska .................................................. 72 Toxocara canis - Glista psia ........................................................................ 73 Toxocara cati - Glista kocia ........................................................................ 75 Trichinella spiralis - Włosień kręty ............................................................ 76 Trichuris trichiura - Włosogłówka ludzka ................................................. 79 Wuchereria bancrofti ................................................................................... 81 Acanthocheilonema perstans ...................................................................... 82 Annelida – Pierścienice .............................................................................. 83 Hirudo medicinalis - Pijawka lekarska ........................................................ 83 Haemopis sanguisuga .................................................................................. 85 Arthropoda - Stawonogi ............................................................................ 86 Arachnida - Pajęczaki .................................................................................. 86 Ixodes ricinus - Kleszcz pastwiskowy ........................................................ 87 Sarcoptes scabiei - Świerzbowiec ludzki ................................................... 91 Acarus siro - Rozkruszek mączny . ............................................................ 94 Tyrophagus casei - Rozkruszek serowy ..................................................... 95 Acarus farris - Rozkruszek polowo-magazynowy ...................................... 95 Tyrophagus putrescentiae - Rozkruszek drobny ......................................... 95 Tyrophagus longior - Rozkruszek wydłuŜony ............................................ 95 Glycyphagus destructor - Roztoczek owłosiony ........................................ 96 Glycyphagus domesticus - Roztoczek domowy ........................................... 96 Cohieria fusca - Roztoczek brunatny ......................................................... 96 Carpoglyphus lactis - Roztoczek suszowy ................................................. 96 Insecta - Owady .......................................................................................... 97 Pediculus humanus - Wesz ludzka .............................................................. 98 Cimex lectularius - Pluskwa domowa ......................................................... 101 Triatoma infestans ...................................................................................... 103 Phlebotomus papatasii - Moskit papataczi .................................................. 104 Anopheles maculipennis - Widliszek .......................................................... 105 Culex pipiens - Komar kłujący ................................................................... 108 Glossina palpalis - Mucha tse-tse................................................................ 109 Ctenocephalides canis - Pchła psia .............................................................. 111 Ctenocephalides felis - Pchła kocia ............................................................. 113 Xenopsylla cheopis - Pchła dŜumowa ......................................................... 114 Pulex irritans - Pchła ludzka ..................................................................... 115 Leptopsylla segnis ...................................................................................... 115 Część III. Piśmiennictwo uzupełniające.................................................... 117 Część IV. Indeksy nazw polskich i łacińskich omawianych pasoŜytów ... 119 6 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Część I WIADOMOŚCI OGÓLNE 1. PasoŜytnictwo i inne związki międzygatunkowe Parazytologia – to nauka o pasoŜytach i zjawisku pasoŜytnictwa, które jest jedną z wielu form współŜycia dwóch organizmów naleŜących do róŜnych gatunków. Związki (interakcje) międzygatunkowe dzielimy na: neutralizm, protekcjonizm i antagonizm. Interakcje międzygatunkowe protekcjonistyczne są to m.in. komensalizm i mutualizm. Do interakcji międzygatunkowych antagonistycznych zaliczamy m.in. eksploatację, którą dzielimy na roślinoŜerność, drapiestwo i pasoŜytnictwo. Komensalizm (współbiesiadnictwo) - jest to luźny związek między osobnikami dwóch gatunków. Dwa organizmy naleŜące do róŜnych gatunków Ŝyją w tym związku razem, ale nie są metabolicznie uzaleŜnione od siebie. Korzystają ze wspólnego poŜywienia, przy czym jeden z partnerów takiego układu udostępnia pokarm drugiemu. Związek ten ma więc charakter jednostronnie korzystny: osobnik jednego gatunku (zwany komensalem) odŜywia się pokarmem naleŜącym do osobnika drugiego gatunku, nie przynosząc mu szkody. Przykładem komensali są liczne bakterie Ŝyjące w jelicie grubym człowieka, które Ŝywią się nie strawionymi substancjami pokarmowymi, a takŜe bytujący tam pełzak okręŜnicy (Entamoeba coli) oraz niektóre owady i roztocze korzystające w gniazdach ptaków z pozostawionych resztek poŜywienia. Mutualizm - jest związkiem międzygatunkowym korzystnym dla obu partnerów, którzy Ŝyją razem i zwykle nie mogą istnieć oddzielnie w warunkach naturalnych. Przykładem w świecie roślin są porosty: glon wytwarza substancje organiczne, natomiast grzyb dostarcza wody i soli mineralnych (wg pewnych hipotez mamy tu do czynienia z pasoŜytnictwem). Wśród zwierząt klasycznym przykładem mutualizmu jest związek między termitami Ŝywiącymi się drewnem a Ŝyjącymi w ich przewodzie pokarmowym pierwotniakami z gromady wiciowców. Te ostatnie powodują rozkład drewna do cukrów prostych i innych produktów organicznych, które przyswaja organizm termita. Ten z kolei stwarza dla wiciowców środowisko Ŝycia oraz dostarcza drewna jako pokarmu. PasoŜytnictwo - jest to związek, w którym osobniki jednego gatunku (pasoŜyty) wykorzystują osobniki innego gatunku (Ŝywiciele) jako źródło poŜywienia oraz często takŜe jako środowisko Ŝycia. PasoŜytnictwo jest związkiem jednostronnie niezbędnym: pasoŜyt bowiem musi Ŝyć w ciągu swej ontogenezy - lub w niektórych jej etapach - w ciele lub na powierzchni ciała innego organizmu (Ŝywiciela) czerpiąc zeń korzyści i wyrządzając mu (z reguły) szkody. Podana definicja pasoŜytnictwa jest jedną z wielu, jakie formułują róŜni autorzy, rozpatrując ten związek międzygatunkowy w aspekcie fizjologii, ekologii, ewolucji i in. PasoŜyt-Ŝywiciel jest to układ trwały wskutek obustronnego przystosowania pasoŜyta i Ŝywiciela. MoŜe być traktowany jako złoŜony ultrastabilny homeostat biologiczny o licznych regulatorach sprzęŜenia zwrotnego, przede wszystkim ujemnego. Im większa zgodność fizjologiczna pasoŜyta i Ŝywiciela, tym łagodniejszy obraz stosunków wzajemnych, tym doskonalsza forma związku. W przypadku pasoŜyta występuje adaptacja eksploatacyjna. PasoŜyt osłabia i „oszukuje" układ immunologiczny Ŝywiciela. Na przykład świdrowce zmieniają białka na swej powierzchni co 10 dni, a warstwa białkowo-lipidowa, którą pokryte są nicienie, jest tylko słabo immunizująca. Występuje takŜe zjawisko mimetyzmu molekularnego. Przystosowanie Ŝywiciela - to adaptacja kompensacyjna. PasoŜytnictwo charakteryzuje się, poza długotrwałą międzygatunkową interakcją, równieŜ takimi cechami, jak: brak bezpośredniego zagroŜenia dla Ŝycia Ŝywiciela, wielokrotnie większa rozrodczość pasoŜyta w porównaniu z rozrodczością Ŝywiciela (większość pasoŜytów cechuje się olbrzymim potencjałem reprodukcyjnym zapewniającym propagację gatunku), znaczne róŜnice w rozmiarach pasoŜyta i Ŝywiciela. W porównaniu do organizmów wolno Ŝyjących pasoŜyty odnoszą pewne korzyści z pasoŜytniczego trybu Ŝycia: Ŝywiciel stanowi dla nich stosunkowo stabilne środowisko, chroni przed drapieŜnikami, ułatwia rozprzestrzenienie się, jest źródłem obfitego, łatwo dostępnego pokarmu. U pasoŜytów obserwuje się regresje tych funkcji, które mogą być realizowane przez Ŝywiciela. Następuje uproszczenie morfologiczno-anatomiczne układu pokarmowego, nerwowego, narządów ruchu, zmysłów i in. 7 Materiały do ćwiczeń z parazytologii oraz fizjologiczne, np. u pasoŜytów brak pewnych enzymów występujących u Ŝywicieli. Jednak Ŝywiciel broni się przed pasoŜytem, a śmierć Ŝywiciela moŜe grozić pasoŜytom śmiercią. PasoŜytnictwo ma swoje znaczenie w przyrodzie, m.in. odgrywa rolę w regulacji liczebności zwierząt wolno Ŝyjących. Granica zakreślająca pojęcie pasoŜytnictwa nie jest zawsze wyraźna, zwłaszcza jeśli rozpatrujemy pasoŜytnictwo i komensalizm, pasoŜytnictwo i drapiestwo (niektórzy zaliczają owady krwiopijne nie do pasoŜytów, lecz do mikrodrapieŜców), pasoŜytnictwo i roślinoŜerność, a nawet pasoŜytnictwo i saprobiozę, czy pasoŜytnictwo i mutualizm. 2. Rodzaje pasoŜytów PasoŜytami w szerokim znaczeniu są: bakterie, grzyby, rośliny i zwierzęta. Bakteriami pasoŜytniczymi zajmuje się mikrobiologia, a grzybami pasoŜytniczymi - mikologia. PasoŜytem bezwzględnym, czyli bezwarunkowym, nazywamy gatunek, dla którego pasoŜytniczy tryb Ŝycia jest konieczny, np. zarodźce, przywry, włosień. Natomiast organizmy zasadniczo wolno Ŝyjące, a tylko w pewnych warunkach stające się pasoŜytami, określamy jako pasoŜyty przygodne, np. larwy niektórych muchówek, będące zwykle saprofitami, rozwijające się przypadkowo w ranach człowieka, powodują muszyce; wolno Ŝyjące pierwotniaki z rodzajów Acanthamoeba i Naegleria stają się niekiedy bardzo groźnymi pasoŜytami człowieka. Z kolei pasoŜyt przypadkowy to taki, który nie jest typowy dla danego Ŝywiciela, np. pchła kocia moŜe być pasoŜytem przypadkowym człowieka. śywiciel potencjalny - to gatunek, który moŜe się zarazić danym pasoŜytem, ale nie stwierdzono jego występowania w tym Ŝywicielu w warunkach naturalnych, a tylko w eksperymentalnych. Ze względu na długość trwania kontaktu oraz trwałość związku pasoŜyta z Ŝywicielem, rozróŜniamy pasoŜytnictwo stałe i okresowe. Do pasoŜytów stałych naleŜą organizmy takie, jak np. świdrowce, tasiemce, wesz ludzka, które całe Ŝycie (z wyjątkiem stadiów dyspersyjnych) są ściśle związane z Ŝywicielem. PasoŜyty okresowe bytują w lub na ciele Ŝywiciela tylko w pewnych okresach swego rozwoju osobniczego. Przykładem moŜe być pchła ludzka; jej larwy prowadzą wolny tryb Ŝycia, pasoŜytami są tylko postacie dorosłe. PasoŜyty czasowe są luźno związane z Ŝywicielem, jak np. wiele organizmów krwiopijnych: niektóre pijawki, moskity, komary, których kontakt z Ŝywicielem jest krótkotrwały, zachodzi tylko w czasie pobierania krwi, po tym związek krwiopijca - Ŝywiciel przestaje istnieć. Ze względu na lokalizację wyróŜniamy pasoŜyty zewnętrzne, bytujące w powłokach zewnętrznych (np. na skórze) ciała Ŝywiciela (np. pijawki, pluskwy, pchły) oraz wewnętrzne, Ŝyjące w tkankach i narządach wewnętrznych (np. lamblia, tasiemce). PasoŜyta związanego tylko z jednym gatunkiem Ŝywiciela nazywamy monoksenicznym, czyli jednoŜywicielowym (np. rzęsistek pochwowy, wesz ludzka występują tylko u człowieka), a bytującego u wielu gatunków – poliksenicznym, czyli wieloŜywicielowym (np. włosień kręty pasoŜytuje u człowieka, świni i wielu innych zwierząt). PasoŜyty występujące na całej kuli ziemskiej (np. glista ludzka) określamy jako kosmopolityczne. PasoŜytnictwo jest zjawiskiem częstym i szeroko rozpowszechnionym w świecie istot Ŝywych. Wśród zwierząt istnieją taksony, których wszyscy przedstawiciele prowadzą pasoŜytniczy tryb Ŝycia, jak np. sporowce, przywry digenetyczne. Ocenia się, Ŝe ok. 7% wszystkich organizmów zwierzęcych to pasoŜyty. 3. Rodzaje Ŝywicieli śywiciel stanowi dla pasoŜyta środowisko wewnętrzne - mikrośrodowisko (mikrohabitat), w którym pasoŜyt zajmuje określone siedlisko (lokalizacja pasoŜyta, miejsce bytowania). Na podstawie związku Ŝywiciela z określoną fazą rozwojową pasoŜyta, wyróŜnia się Ŝywicieli ostatecznych, tj. takich, w których bytują dojrzałe płciowo postacie pasoŜytów, odbywające końcowy etap rozwoju oraz Ŝywicieli pośrednich, w których Ŝyją postacie rozwojowe (larwy) pasoŜyta przed osiągnięciem dojrzałości płciowej. W cyklu rozwojowym niektórych pasoŜytów (np. bruzdogłowca szerokiego) moŜe być więcej niŜ jeden Ŝywiciel pośredni. 8 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Gatunek Ŝywiciela, który zajmuje wśród innych gatunków pierwsze miejsce pod względem intensywności i ekstensywności zaraŜenia w danych warunkach ekologicznych, nazywa się Ŝywicielem głównym. Gatunki Ŝywicieli cechujące się niskim stopniem zaraŜenia w porównaniu do Ŝywiciela głównego, noszą nazwę Ŝywicieli pomocniczych. Niekiedy organizmy mogą się przypadkowo zarazić pasoŜytem, chociaŜ zasadniczo nie są dlań Ŝywicielami - nazywamy je wtedy Ŝywicielami przypadkowymi. Np. człowiek moŜe być Ŝywicielem przypadkowym motylicy wątrobowej - pasoŜyta zwierząt roślinoŜernych. śywiciel parateniczny, czyli rezerwowy, jest to Ŝywiciel postaci larwalnej, niekonieczny do zamknięcia cyklu rozwojowego pasoŜyta. PasoŜyt z reguły nie przechodzi w tym Ŝywicielu Ŝadnych zmian. śywiciel parateniczny jest związany z łańcuchem pokarmowym właściwego Ŝywiciela. Ułatwia przenoszenie pasoŜyta z Ŝywiciela pośredniego na ostatecznego. 4. Wrota inwazji Wniknięcie pasoŜyta do organizmu Ŝywiciela nosi nazwę inwazji, a miejsce wniknięcia określa się wrotami (drogą) inwazji (droga doustna - per os, poprzez skórę - per cutem, dopochwowa – per vaginam, doodbytnicza - per rectum, przez łoŜysko - per placentam). 5. Intensywność zaraŜenia i prewalencja Pojęcie intensywność zaraŜenia oznacza liczbę pasoŜytów znajdujących się w jednym osobniku Ŝywicielskim, a prewalencja, czyli ekstensywność (zaraŜenia) - procent zaraŜonych osobników w danej populacji Ŝywiciela. 6. Cykle rozwojowe pasoŜytów Rozwój pasoŜyta jest związany z jego Ŝywicielem, bądź przebiega w środowisku zewnętrznym. Niekiedy cały rozwój ma miejsce w jednym Ŝywicielu. Całość ontogenetycznego rozwoju pasoŜyta obejmującego wszystkie postacie rozwojowe określa się jako jego cykl rozwojowy (Ŝyciowy). WyróŜnia się cykl rozwojowy prosty: - jednoŜywicielski (holokseniczny) bez zmiany Ŝywiciela (glista ludzka, wesz ludzka). Jego szczególnym przypadkiem jest cykl homokseniczny, gdy rozwój pasoŜyta przebiega całkowicie w Ŝywicielu, a tylko jego formy dyspersyjne (cysty, jaja) wydalane są do środowiska zewnętrznego oraz cykl rozwojowy złoŜony: - wieloŜywicielski (heterokseniczny), w którym występuje Ŝywiciel pośredni i ostateczny, a między stadiami pasoŜytniczymi mogą występować stadia wolno Ŝyjące, np. u motylicy wątrobowej. Postać rozwojowa (stadium rozwojowe) pasoŜyta, którą zaraŜa się Ŝywiciel, nosi nazwę inwazyjnej (np. cysta lamblii, jajo glisty ludzkiej z larwą po pierwszym linieniu, otorbiona larwa włośnia krętego). 7. Chorobotwórczość Choroby pasoŜytnicze – parazytozy (parasitosis) - to choroby inwazyjne. Natomiast chorobami infekcyjnymi określa się choroby wywoływane przez mikroorganizmy: bakterie, wirusy, riketsje i grzyby. Choroby pasoŜytnicze (teŜ zakaźne) są szczególnym wynikiem interakcji biocenotycznej dwu róŜnych gatunków: Ŝywiciela (chorego) i patogena (czynnika chorobotwórczego). Nazwy parazytoz tworzy się dodając do pnia nazwy rodzajowej końcówki: -oza (nazwa polska) lub – osis (nazwa łacińska), np. Toxoplasma – Toksoplazma → toxoplasmosis, toksoplazmoza. Parazytoza moŜe przebiegać w postaci ostrej (2 – 3 tygodnie), podostrej (3 – 6 tygodni) lub przewlekłej (ponad 6 tygodni). MoŜe teŜ występować zaraŜenie bezobjawowe, czyli nosicielstwo bez uchwytnych objawów klinicznych, np. w przypadku zaraŜenia dorosłych owsikiem ludzkim. Niektóre parazytozy określa się jako endemiczne, tzn. stale występujące na danym terenie, np. zimnica endemiczna. Parazytozy odzwierzęce (zoonozy) – to choroby występujące i u człowieka i u zwierząt, od których człowiek się zaraŜa. Zwierzęta mogą stanowić rezerwuar pasoŜyta. 9 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Zoonozą jest np. giardioza, którą człowiek moŜe się zarazić od psa, kota, małpy. Większość parazytoz ma znacznie cięŜszy przebieg u człowieka niŜ ta sama lub pokrewna jej choroba u zwierząt. Tłumaczy się to niestabilnością układu pasoŜyt - Ŝywiciel (człowiek), brakiem dostatecznego wzajemnego przystosowania z powodu późnego (w sensie ewolucyjnym) nabycia danego pasoŜyta. Spośród zarodźców najbardziej patogenicznym dla człowieka jest Plasmodium falciparum. UwaŜa się go za stosunkowo młodego pasoŜyta człowieka. Do młodych pasoŜytów człowieka zalicza się takŜe świdrowca i włośnia. Parazytozy stanowią powaŜny problem medyczny i ekonomiczny w wielu krajach świata. Na zimnicę wywoływaną przez zarodźce umiera rocznie ok. 1 - 2 mln mieszkańców globu, w tym większość stanowią dzieci do 5 roku Ŝycia. Parazytozy zwierząt (np. fascjoloza owiec i bydła) powodują ogromne straty materialne. Zwalczanie chorób pasoŜytniczych u zwierząt hodowlanych ma wielkie znaczenie w walce z głodem i niedoŜywieniem w licznych państwach. Czynnikami sprzyjającymi szerzeniu się pasoŜytów we współczesnym świecie są: zwiększenie gęstości zaludnienia, exodus ludności, zakłócanie równowagi naturalnych ekosystemów, uŜywanie odzieŜy z włókien syntetycznych itp. Przyczyną parazytoz jest zewnątrzpochodny czynnik środowiska: cysty lub jaja inwazyjne (tylko sporadycznie dochodzi do samozaraŜenia), dlatego moŜna uznać parazytozy za choroby środowiskowe. Obserwuje się zwiększoną podatność na pasoŜyty w obniŜonej odporności organizmu (AIDS, choroby nowotworowe i zakaźne, leczenie steroidami, lekami immunosupresyjnymi, alkoholizm). Chorobotwórcze (patogenne) działanie pasoŜyta na Ŝywiciela jest róŜnorodne: fizyczne, chemiczne i biotyczne. Jako działanie fizyczne naleŜy wymienić mechaniczne uszkodzenia tkanek Ŝywiciela w czasie inwazji pasoŜyta, czy teŜ jego penetracji wewnątrz organizmu gospodarza oraz niedroŜność naczyń chłonnych i krwionośnych, przewodów Ŝółciowych, jelita itp. spowodowaną zaczopowaniem światła przez postacie larwalne lub dorosłe pasoŜyty (np. niedroŜność jelita spowodowaną duŜą liczbą skłębionych glist). Do czynników chemicznych zaliczamy róŜnorodny wpływ na Ŝywiciela toksycznych produktów przemiany materii pasoŜyta, wywoływanie odczynów zapalnych, uczuleniowych, a takŜe hamujące działanie inhibitorów trawiennych pasoŜyta na odpowiednie enzymy Ŝywiciela. Z kolei jako czynniki biotyczne moŜna traktować pobudzenie tkanki Ŝywiciela do rozrostu (słoniowacizna pod wpływem Wuchereria bancrofti), działanie teratogenne (Toxoplasma gondii), czy pozbawianie Ŝywiciela substancji odŜywczych i witamin (bruzdogłowiec szeroki, glista ludzka), a takŜe zakłócenie trawienia i wchłaniania pokarmów (zespół złego wchłaniania w lambliozie i glistnicy u dzieci). 8. Wykrywanie pasoŜytów Materiałem badanym mogą być: krew, kał, mocz, treść dwunastnicy, płyn mózgowo-rdzeniowy, bioptaty (płuc, wątroby, mięśni, mózgu) i inne. Metody badań 1. Preparat bezpośredni – rzadko stosuje się do badania krwi, chociaŜ moŜna obserwować świdrowce w świeŜej krwi poruszające się charakterystycznym ruchem. Jest to badanie podstawowe na obecność pasoŜytów jelitowych w kale. 2. Preparat trwały: a. utrwalony, b. utrwalony i zabarwiony. 3. Metody zagęszczające: 3.1. „gruba kropla krwi” stosowana do wykrywania pasoŜytów bytujących we krwi (opis metody patrz str. 16) 3.2. koproskopowe metody zagęszczające słuŜące do wykrywania cyst pierwotniaków i jaj robaków: 3.2.1. flotacyjne - badaną próbkę kału zawiesza się w płynie o masie właściwej większej niŜ cysty lub jaja pasoŜytów: 10 Materiały do ćwiczeń z parazytologii a. metoda Fülleborna - nasycony roztwór NaCl, b. metoda Fausta - 33% ZnS04 materiał do badania pobiera się z powierzchni płynu i bada pod mikroskopem; 3.2.2. sedymentacyjne - cysty i jaja wykrywa się w próbce kału wymieszanej z płynem lŜejszym od elementów poszukiwanych (woda, siarczan sodowy z dodatkiem eteru): metoda Rivasa - 5% kwas octowy i eter, bada się osad z dna probówki po odwirowaniu płynu; 4. Ksenodiagnostyka a. wstrzyknięcie krwi badanej osoby zwierzętom laboratoryjnym (myszy, szczury) dla namnoŜenia; b. skarmianie pluskwiaków krwią człowieka badanego na obecność Trypanosoma cruzi – jeŜeli człowiek jest zaraŜony, pierwotniaki rozmnaŜają się w jelicie świdrowców i łatwo je wykryć; 5. Metody hodowli in vitro na sztucznym podłoŜu 6. Metody immunologiczne a. immunofluorescencyjne – pozwalające przy uŜyciu mikroskopu fluorescencyjnego wykryć cysty lamblii, pełzaków, toksoplazmę, które fluoryzują po wyznakowaniu przeciwciałami sprzęŜonymi z fluorochromem; b. immunoenzymatyczne – bardzo czułe i swoiste, przystosowane do oznaczania przeciwciał i krąŜących antygenów rozpuszczalnych m.in. do wykrywania koproantygenu lamblii. WyróŜniamy antygeny strukturalne, czyli somatyczne pasoŜyta, ujawniające swą aktywność, gdy pasoŜyt jest fagocytowany i antygeny fizjologiczne, czyli metaboliczne (często o charakterze enzymów) uwalniane przez pasoŜyty do organizmu Ŝywiciela na skutek czynności fizjologicznych pasoŜyta; 7. Metody biologii molekularnej – są czułe i swoiste; polegają na wykrywaniu DNA pasoŜyta. Technika łańcuchowej reakcji polimerazowej (ang. Polymerase Chain Reaction – PCR) umoŜliwia wykrywanie i identyfikację róŜnych pasoŜytów. Polega na zwielokrotnieniu, czyli amplifikacji, sekwencji nukleotydowych specyficznych dla tych organizmów. MoŜna w ten sposób badać zarówno próbki kliniczne (np. krew, kał) pochodzące od człowieka, jak i przenosicieli pasoŜytów (np. komary). Podczas wykrywania pasoŜytów pod mikroskopem mogą zaistnieć pomyłki związane z obecnością w materiale badanym róŜnych elementów, które przypominają cysty lub jaja pasoŜytów. Mogą to być pyłki, mikroskopijne włoski roślin, zarodniki grzybów, ziarna skrobi, kropelki tłuszczu lub nawet pęcherzyki powietrza, np. nitkowate artefakty mogą sugerować obecność mikrofilarii. 9. Zasady wymowy nazw łacińskich (zlatynizowanych) 1. Samogłoskę ,,y” na początku wyrazu oraz między dwiema spółgłoskami wymawia się jak ,,j”, w innych połączeniach zachowuje swoje brzmienie: np. Yerynia. 2. Dwugłoski ,,ae” i ,,oe” wymawia się jak ,,e”, o ile nie zastosowano dierezy nad drugą sylabą, „oë”, ,,aë”, np. Entamoeba, maxillae, Aëdes. 3. Głoskę ,,ph” jak f, np. Siphonaptera, phylum. 4. Głoskę ,,rh” jak ,,r”, np. Trypanosoma rhodesiense. 5. Głoskę ,,th” jak ,,t”, np. Platyhelminthes, thorax. 6. ,,sh” jak ,,sz”, np. Leishmania. 7. Spółgłoska ,,c” zachowuje swoje brzmienie przed ,,e”, ,,ae”, ,,oe”, ,,i”, ,,y”, np. acetabulum, Fasciola, Cimex, Dicrocoelium, natomiast w pozostałych przypadkach wymawia się ją jak ,,k”, np. Culex, Insecta, alloscutum, coxa, ctenidium, Musca. 8. Głoskę ,,v” wymawia się jak ,,w”, np. vermicularis, vivax. 11 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Część II PARAZYTOLOGIA SZCZEGÓŁOWA W skrypcie zostaną omówione (w kolejności zgodnej z systematyką świata zwierzęcego) pasoŜyty naleŜące do królestw (regnum): Protista (Pierwotniaki) i Animalia (Zwierzęta). Królestwom podporządkowane są niŜsze jednostki systematyczne, jak typ (phylum), gromada (classis), rząd (ordo), rodzina (familia), rodzaj (genus), gatunek (species), podgatunek (subspecies), odmiana (varietas). W przypadku pierwotniaków pasoŜytniczych i niektórych obleńców uŜywa się dodatkowo pojęcia szczep, np. szczepy: rzęsistka pochwowego, włośnia krętego. Szczep jest homogeniczną populacją pasoŜytów, którą cechują określone właściwości. Nazwy jednostek wyŜszych od gatunku – to nazwy uninominalne (jednowyrazowe), np. nazwa rodzaju – Trypanosoma, nazwa rzędu – Kinetoplastida. Nazwa gatunku łacińska lub zlatynizowana jest dwuczłonowa (binominalna nomenklatura Linneusza). Pierwszy człon - to nazwa rodzaju (rodzajowa), pisze się ją duŜą literą, drugi - epitet gatunkowy, pisany małą literą. Po łacińskiej nazwie gatunku, zgodnie z wymaganiem Międzynarodowego Kodeksu Zoologicznego, podaje się nazwisko (lub skrót nazwiska) autora, który daną nazwę gatunku uŜył po raz pierwszy oraz rok, w którym ją ogłosił, np. Fasciola hepatica L., 1758. JeŜeli jakiś gatunek zaliczony do danego rodzaju zostanie przeniesiony przez innego autora do odrębnego rodzaju lub zmieniona zostanie nazwa rodzajowa, wówczas podaje się nową nazwę z nazwiskiem autora, który dokonał przeniesienia lub zmiany, ale nazwisko autora pierwotnej nazwy musi być zachowane i podane w nawiasie, np.: Hymenolepis nana (von Siebold, 1852) Blanchard, 1891 – Tasiemiec karłowaty. Pierwotna nazwa tasiemca karłowatego podana została w 1852 roku przez von Siebolda i brzmiała: Taenia nana von Siebold, 1852. Później (w 1891 r.) Blanchard zmienił nazwę rodzajową na Hymenolepis. W tekście skryptu pominęliśmy dla uproszczenia daty przy nazwach gatunków. W nazewnictwie gatunków obowiązuje zasada priorytetu, tzn. naleŜy uŜywać nazwy nadanej po raz pierwszy, ale poczynając od Linneusza, nie wcześniej. Oprócz nazw priorytetowych istnieją nazwy synonimowe, np. Giardia lamblia Stiles, syn. Lamblia intestinalis (Lambl) Blanchard. Nazwa podgatunku jest trinominalna (trójwyrazowa), np. Ascaris lubricoides suis, przy tym ostatni człon jest nazwą podgatunkową. *** 12 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Podany w skrypcie opis preparatu makroskopowego lub mikroskopowego jest poprzedzony ogólnymi wiadomościami na temat danego gatunku pasoŜyta. Uwzględniono, oprócz pasoŜytów najczęściej występujących w Polsce, równieŜ gatunki pasoŜytnicze, które w naszym kraju nie występują (np. świdrowce, gatunki Schistosoma), bądź występują rzadko (zarodźce). Zasługują one jednak na omówienie z dwóch powodów: 1. niektóre pasoŜyty wywołują wciąŜ groźne dla ludzkości choroby, o duŜym zasięgu, na które zapadają miliony ludzi na świecie (np. zimnica, śpiączka afrykańska, schistosomoza); 2. częste w ostatnich latach kontakty między ludźmi pochodzącymi z róŜnych stref klimatycznych stwarzają niebezpieczeństwo zaraŜenia się pasoŜytami i zawleczenia choroby inwazyjnej z jednego kraju do drugiego. KRÓLESTWO: PROTISTA – PIERWOTNIAKI Podkrólestwo: Protozoa – Pierwotniaki zwierzęce Są to zwierzęta jednokomórkowe mikroskopijnej wielkości, pod względem fizjologicznym ciało pierwotniaka stanowi samodzielny organizm. Komórka pierwotniaka jest otoczona cienką błoną plazmatyczną o prostej budowie - cytolemmą lub bardziej złoŜoną pellikulą. Pierwotniaki poruszają się za pomocą róŜnych organelli ruchu (cecha waŜna w klasyfikacji). Są to nibynóŜki, rzęski, wici. Wici i rzęski wychodzą z ciał podstawowych, czyli bazalnych wici, zwanych kinetosomami. W pobliŜu kinetosomu znajduje się ciało przypodstawne - parabazalne. U niektórych pierwotniaków, poruszających się w stosunkowo gęstym środowisku (wydzielina pochwy, krew), jako dodatkowe organellum ruchu występuje błona falująca - membrana undulans. Rozmieszczenie chromatyny w jądrze pierwotniaków moŜe mieć znaczenie diagnostyczne (róŜnicowanie gatunków pełzaków). Pojedyncza (lub złoŜona z grubych ziarnistości) grudka chromatyny umieszczona koncentrycznie lub ekscentrycznie w jądrze nosi nazwę kariosomu (substancja jądrowa nie wychodząca w skład chromosomów, zmiennej wielkości, kształtu i połoŜenia w jądrze). Pierwotniaki odŜywiają się cudzoŜywnie; ok. 13% spośród nich to pasoŜyty. Znaczna liczba pierwotniaków pasoŜytniczych odŜywia się osmotycznie; inne, np. zarodźce przez pinocytozę lub, jak pełzaki - fagocytozę. Jeszcze inne odŜywiają się bezpośrednio przez otwór gębowy - cytostom (u pasoŜytniczych pierwotniaków występuje najczęściej zjawisko astomatyzmu brak otworu gębowego). Rolę trawienną pełnią wodniczki odŜywcze. Wodniczki tętniące, spełniające funkcję wydalniczą, są rzadko obecne u pierwotniaków pasoŜytniczych. Pierwotniaki oddychają całą powierzchnią ciała, a Ŝyjące w warunkach małego ciśnienia tlenu - rozkładają glikogen. RozmnaŜają się najczęściej bezpłciowo, głównie przez podział mitotyczny. Rozród płciowy rozpoczyna się wytwarzaniem komórek płciowych (gamet), czyli gametogenezą. W wyniku połączenia gamet powstaje zygota. To połączenie moŜe przebiegać na drodze somatogamii (gamety, zwane tu gamontami, powstają przez przekształcenie postaci wegetatywnych), izogamii (izogamety są fizjologicznie róŜnorodne, lecz jednakowej wielkości i kształtu), anizogamii (anizogamety: makro- i mikrogameta, róŜnią się wielkością i kształtem). Zygota po pewnym okresie spoczynkowym dzieli się. U orzęsków występuje proces koniugacji (krótkotrwałe zespolenie dwóch osobników, podczas którego następuje wzajemna wymiana części cytoplazmy i fragmentów aparatu jądrowego). 13 Materiały do ćwiczeń z parazytologii U niektórych pierwotniaków ma miejsce zjawisko przemiany pokoleń (metagenesis), czyli występowanie kolejno po sobie pokolenia bezpłciowego (lub kilku pokoleń bezpłciowych) i pokolenia płciowego. Protozoa wytwarzają postać wegetatywną, zwaną trofozoitem oraz przetrwalną, czyli cystę, która jest odporna na niesprzyjające czynniki środowiska zewnętrznego. 1. Gromada: Zoomastigophorea – Wiciowce zwierzęce Ciało wiciowców otoczone jest błoną komórkową, posiada jedną lub więcej wici. KaŜda z nich przytwierdzona jest do kinetosomu (ciało podstawowe, bazalne). Często występuje ciało przypodstawne - parabazalne. Niektóre wiciowce zaopatrzone są w dodatkowe organellum ruchu – błonę falującą (membrana undulans) ułatwiającą poruszanie się w gęstym środowisku (np. pierwotniaki pasoŜytujące w osoczu krwi lub w wydzielinie pochwy). 1. Rząd: Kinetoplastida – Świdrowce Są to pierwotniaki jednowiciowe, poruszające się charakterystycznym ruchem świdrującym, pozbawione cytostomu i wodniczek tętniących. Organellum komórkowym, występującym jedynie u świdrowców, jest leŜący w pobliŜu kinetosomu kinetoplast. Stanowi on część (widoczną po wybarwieniu) olbrzymiego pojedynczego mitochondrium przebiegającego wzdłuŜ ciała świdrowca. Kinetoplast zawiera wiele waŜnych składników chemicznych, a zwłaszcza duŜą ilość pozajądrowego DNA; odgrywa waŜną rolę w metabolizmie komórki świdrowca. Ulega znacznym przekształceniom w cyklu Ŝyciowym Kinetoplastida. U pierwotniaków z tego rzędu występuje zjawisko transformacji morfologicznej, polegające na zmianie postaci w toku rozwoju. WyróŜniamy pięć stadiów, czyli postaci morfologicznych świdrowców (ryc. 1). Dwie z nich (ryc. 1 A, B) przystosowane są do bytowania wewnątrz komórek Ŝywiciela. Posiadają kształt mniej więcej kulisty, kinetoplast i kinetosom nad jądrem komórkowym. U postaci amastigota (ryc. 1 A) znajduje się tylko wić wewnętrzna (akinetyzm), a u sferomastigota (ryc. 1 B) takŜe zewnętrzna. Pozostałe trzy postacie (ryc. 1 C-E) pasoŜytują w płynach ustrojowych Ŝywiciela (osocze, limfa, płyn mózgowo-rdzeniowy). Charakteryzują się wrzecionowatym kształtem ciała i centralnym ułoŜeniem jądra. U postaci promastigota (ryc. 1 C) kinetosom i kinetoplast znajdują się na przednim biegunie, występuje tylko wić wolna. U epimastigota (ryc. 1 D) kinetosom i kinetoplast umiejscowione są nad jądrem i obecna jest krótka błona falująca. Postać trypomastigota (ryc. 1 E) wyróŜnia się ułoŜeniem kinetosomu i kinetoplastu na tylnym biegunie i błoną falującą biegnącą wzdłuŜ całej komórki. 14 Materiały do ćwiczeń z parazytologii n Ryc. 1. Postacie morfologiczne świdrowców z rodzajów Trypanosoma i Leishmania: A - amastigota, B - sferomastigota, C - promastigota, D - epimastigota, E - trypomastigota; a - wić wewnątrzkomórkowa, b - kinetosom, f - wić, g - ,,ziarnistości” w cytoplazmie, k - kinetoplast, n – jądro komórkowe, um - błona falująca (na podstawie róŜnych autorów). Rodzina: Trypanosomatidae 1. Gatunek: Trypanosoma gambiense Dutton - Świdrowiec gambijski Występowanie. PasoŜyt bytujący we krwi i płynie mózgowo-rdzeniowym człowieka oraz niektórych zwierząt (antylop, świń, owiec, kóz, bydła) w tropikalnej Afryce, po raz pierwszy wykryty w Gambii, stąd nazwa gatunkowa. W Polsce nie występuje. Budowa. Tworzy postacie: trypomastigota i epimastigota. Pierwsza z nich osiąga długość 10-30 µm, szerokość 1-3,5 µm; w osoczu krwi przybiera kształt liter C, V lub S (ryc. 2). ZaraŜenie. Postacią inwazyjną dla człowieka (i innych Ŝywicieli) jest trypomastigota, która wnika do organizmu człowieka w czasie ukłucia much tse-tse (najczęściej jest to gatunek Glossina palpalis) zaraŜonych świdrowcem. Owady te występujące w Afryce, są pasoŜytami czasowymi człowieka i zwierząt, piją krew w dzień, zarówno samice jak i samce (patrz str. 104). MoŜliwe jest zaraŜenie płodu poprzez łoŜysko (trypanosomoza wrodzona) lub w czasie przetaczania krwi (trypanosomoza potransfuzyjna). 15 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Ryc. 2. Świdrowiec gambijski, postać trypomastigota w rozmazie krwi człowieka (wg 21). *) Rozwój. Postać trypomastigota pasoŜytuje w osoczu krwi, następnie w limfie i płynie mózgowordzeniowym. Postacią inwazyjną dla much tse-tse jest równieŜ postać trypomastigota, którą zaraŜają się ssąc krew człowieka lub zwierząt. Postać ta przekształca się w ciele owada w postać epimastigota, a następnie w gruczołach ślinowych much - w trypomastigota. Świdrowce nie wyrządzają muchom tse-tse Ŝadnej widocznej szkody. Chorobotwórczość. Świdrowiec gambijski wywołuje u człowieka śpiączkę afrykańską – trypanosomozę (trypanosomosis), która przebiega w dwóch fazach: I - okres przebywania pasoŜyta w osoczu; charakteryzuje się nieregularną wysoką gorączką, dreszczami, bólami głowy, powiększeniem węzłów limfatycznych i śledziony; II - okres występowania świdrowca w płynie mózgowo-rdzeniowym; występują wówczas zaburzenia psychiczne, stany pobudzenia i śpiączki prowadzące do ogólnego wyniszczenia organizmu i śmierci. Objawy trypanosomozy związane są z obecnością toksycznych produktów przemiany materii pasoŜyta. Rocznie z powodu śpiączki afrykańskiej umiera na świecie ok. 5 tyś. osób. Wykrywanie. Materiałem do badania są: krew, punktat z mostka, osad płynu mózgowordzeniowego. W rozmazie bezpośrednim widać pasoŜyty poruszające się charakterystycznym ruchem świdrującym; w rozmazie utrwalonym i zabarwionym barwnikiem Giemsy (fabryczny preparat zawierający eozynę i azur metylowy, barwi takŜe bakterie i riketsje) oraz w preparacie tzw. grubej kropli krwi wykrywa się postać trypomastigota. Grubą kroplę krwi wykonuje się następująco: na szkiełku przedmiotowym rozprowadza się krew w postaci krąŜka, suszy na powietrzu bez utrwalania, następnie barwi roztworem Giemsy. Erytrocyty ulegają wówczas hemolizie, a w preparacie pozostają krwinki białe, płytki krwi i ewentualnie pasoŜyty. Stosuje się takŜe odczyny immunologiczne oraz metody molekularne (PCR). Zapobieganie i zwalczanie dokonuje się przez niszczenie much tse-tse, unikanie miejsc wilgotnych (biotopem much tse-tse są okolice rzek i jezior); badanie krwiodawców na obszarach endemicznego występowania trypanosomoz; stosuje się diagnostyczne testy serologiczne, umoŜliwiające eliminację chorych dawców. Śpiączka afrykańska, mimo intensywnego jej zwalczania, stanowi w krajach Środkowej i Zachodniej Afryki wciąŜ jeszcze problem o duŜym znaczeniu społecznym. *** *) Liczby w nawiasie oznaczają pozycję piśmiennictwa (patrz str. 111), z którego reprodukowano daną rycinę. 16 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Preparat: postać trypomastigota w rozmazie krwi; preparat trwały, barwiony barwnikiem Giemsy. Obserwacja. Powiększenie mikroskopowe: 600x lub 1000x (immersja olejowa). Wśród krwinek czerwonych (tylko nieliczne białe) widać charakterystycznie powyginane postacie trypomastigota. Cytoplazma pasoŜytów wybarwiona jest na kolor niebieskofioletowy, a duŜe jądro - intensywnie fioletowy. Kinetosom i kinetoplast znajdują się na tylnym biegunie w postaci ciemnofioletowych punktów. MoŜna zaobserwować takŜe błonę falującą. Rysunek: narysować kilka świdrowców wśród elementów morfotycznych krwi, zachowując odpowiednie proporcje wielkości (średnica krwinki czerwonej 7,7-8µm). 2. Gatunek: Trypanosoma cruzi Chagas Występowanie. Bytuje w narządach miąŜszowych, krwi i limfie człowieka i zwierząt (pies, kot) w Ameryce Południowej (50% ludności jest zaraŜonych tym pasoŜytem) i Środkowej. Budowa. Tworzy postacie trypomastigota, epimastigota i amastigota. Postać trypomastigota, o długości 10-20µm, jest podobna do tejŜe postaci świdrowca gambijskiego; postać amastigota ma średnicę 1,5-5 µm. ZaraŜenie. Postacią inwazyjną dla człowieka (i innych kręgowców będących Ŝywicielami) jest postać trypomastigota. Wnika ona do organizmu ludzkiego poprzez uszkodzoną skórę lub błonę śluzową jamy ustnej i spojówek wraz z kałem lub wymiocinami pluskwiaków z rodzajów Triatoma i Rhodnius, naleŜących do rodziny Reduviidae – Zajadkowate (patrz strona 104, ryc. 90). ZaraŜenie moŜe nastąpić równieŜ w czasie przetaczania krwi oraz z mlekiem matki. Rozwój. Postać trypomastigota wnika do tkanki podskórnej, przekształca się w postać amastigota pasoŜytującą w komórkach układu siateczkowo-śródbłonkowego narządów miąŜszowych, węzłów chłonnych, we włóknach mięśnia sercowego i mięśni poprzecznie prąŜkowanych, a takŜe w mózgu. We krwi występuje w postaci trypomastigota. Tą postacią zaraŜają się pluskwiaki w czasie ssania krwi człowieka lub zwierzęcia. W przedŜołądku owada postać trypomastigota przekształca się w epimastigota, ta ostatnia po intensywnych podziałach w jelicie przekształca się w postać trypomastigota. Cały rozwój T. cruzi moŜe odbywać się w ciele owada. Chorobotwórczość. Wywołuje chorobę Chagasa (czyt. czagasa), która stanowi powaŜny problem zdrowotny Ameryki Południowej. Postać ostra tej choroby występuje tylko u niemowląt i dzieci. Objawia się podwyŜszoną temperaturą ciała, obrzękiem powiek i twarzy, powiększeniem węzłów chłonnych, wątroby i śledziony, zapaleniem mięśnia sercowego, opon mózgowych i mózgu. Często kończy się śmiercią. Przewlekła choroba Chagasa moŜe występować w postaci sercowej, oponowo-mózgowej i in. Wykrywanie. Bada się: krew, płyn mózgowo-rdzeniowy, miazgę szpiku i śledziony. Stosuje się: a. rozmaz utrwalony i zabarwiony barwnikiem Giemsy; b. metodę hodowli na sztucznych podłoŜach; c. ksenodiagnostykę (krew człowieka podaje się larwom pluskwiaków z rodzaju Triatoma, a następnie poszukuje się w preparatach bezpośrednich z treści jelita owada postaci trypomastigota); d. metody immunologiczne. e. metody molekularne (PCR). Zapobieganie i zwalczanie polega na niszczeniu pluskwiaków, a takŜe badaniu krwiodawców. *** Preparat: 1. postać trypomastigota w rozmazie krwi myszy; preparat trwały, barwiony barwnikiem Giemsy. 2. postać epimastigota, z hodowli in vitro (hodowla na podłoŜach sztucznych ma znaczenie w diagnostyce); preparat trwały, barwiony barwnikiem Giemsy. Obserwacja. Pow. 600x lub 1000x (immersja). Ad 1. Budowa tej postaci jest podobna do postaci trypomastigota Trypanosoma gambiense. Ad 2. W preparacie zauwaŜamy intensywnie fioletowo zabarwione owalne jądro, które zajmuje połoŜenie centralne w komórce pasoŜyta oraz jasnofioletowo wybarwioną cytoplazmę. Nad jądrem znajdują się struktury równieŜ intensywnie zabarwione: kinetosom i kineto17 Materiały do ćwiczeń z parazytologii plast. Dobrze jest widoczna wić wolna, wychodząca na biegunie przednim. W niektórych komórkach moŜna dostrzec krótką błonę falującą. Rysunek: narysować: 1. postać trypomastigota; 2. kilka typowych postaci epimastigota z zaznaczeniem widocznych elementów budowy. 3. Gatunek: Leishmania donovani (Laveran et Mesnil) Ross Występowanie. Jest to pasoŜyt człowieka i niektórych zwierząt (gryzonie, pies) w Azji Południowej i Wschodniej oraz w Ameryce Południowej i Środkowej, w Afryce; sporadycznie w basenie Morza Śródziemnego. W Polsce nie występuje. Budowa. Tworzy dwie postacie: promastigota i amastigota (ryc. 3.), ta ostatnia ma średnicę 2-5 µm. ZaraŜenie. Postacią inwazyjną dla człowieka (i innych kręgowców) jest promastigota. ZaraŜenie następuje w czasie ssania krwi przez moskita z rodzaju Phlebotomus lub przez wtarcie ciała tego owada w uszkodzoną skórę. Moskity (patrz teŜ str. 105) są owadami występującymi w krajach śródziemnomorskich oraz w Azji i Ameryce. Samice pasoŜytują czasowo na człowieku i zwierzętach. Przebywają w wilgotnych mieszkaniach i kryjówkach zwierząt. Rozwój. Postać promastigota przekształca się w komórkach układu siateczkowo-śródbłonkowego wątroby, śledziony i szpiku kostnego zaraŜonego ssaka w wewnątrzkomórkową postać amastigota. Komórka moŜe zawierać 100-200 pasoŜytów. Samica moskita zaraŜa się w czasie ssania krwi człowieka chorego (postać amastigota, bytująca w leukocytach). W przewodzie pokarmowym owada postać amastigota przekształca się w postać promastigota. Ryc. 3. Leishmania donovani, postacie amastigota w szpiku: a – komórka siateczki zawierająca pasoŜyty, b – granulocyt, c – erytrocyt, d – erytroblasty, e – pasoŜyty poza komórką, f – jądro pierwotniaka, g – kinetoplast (wg 27). 18 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Chorobotwórczość. Wywołuje leiszmaniozę narządową (leishmaniosis visceralis) o przebiegu ostrym lub przewlekłym. Objawia się ona gorączką, powiększeniem wątroby i śledziony. U chorych pojawia się ciemne zabarwienie skóry - stąd nazwa choroby: kala-azar, czyli czarna choroba. Schorzenie to prowadzi do ogólnego wyniszczenia człowieka; nie leczone, kończy się najczęściej śmiercią. Objawy leiszmaniozy związane są z działaniem toksycznych produktów przemiany materii pasoŜyta. Na leiszmaniozę choruje na świecie 400 mln ludzi, rocznie umierają ok. 54 tysiące. 70% przypadków tej choroby występuje łącznie z HIV. Wykrywanie. Materiał słuŜący do wykrycia pasoŜyta stanowi miazga szpiku kostnego, wątroby, śledziony, węzłów chłonnych. Przygotowuje się do badania rozmaz utrwalony i barwiony barwnikiem Giemsy. Stosuje się takŜe metody hodowli, immunologiczne i molekularne (PCR). Zapobieganie i zwalczanie polega na niszczeniu przenosicieli – moskitów z rodzaju Phlebotomus oraz badaniu krwiodawców na obszarach endemicznego występowania L. donovani. *** Preparat: 1. postać amastigota, preparat odciskowy ze śledziony myszy; 2. postać promastigota, preparat z hodowli in vitro; oba preparaty trwałe, barwione metodą Giemsy. Obserwacja: Pow. 1000x. Ad 1. W preparacie widać jajowate lub okrągłe postacie amastigota znajdujące się wewnątrz komórek oraz poza nimi. Cytoplazma pierwotniaka wybarwiona jest na kolor jasnofioletowy, natomiast jądro i kinetoplast - ciemnofioletowy. Ad 2. Widoczne są w preparacie liczne trofozoity kształtu przewaŜnie wrzecionowatego, z silnym wybarwionym i centralnie połoŜonym jądrem; kinetoplast znajduje się w pobliŜu bieguna przedniego, wić jest wolna. Niektóre osobniki mają kształt nietypowy, są nadmiernie szerokie. Niekiedy jądro i kinetoplast zajmują połoŜenie nietypowe. Rysunek: 1. odrysować komórkę wraz z postaciami amastigota oraz objaśnić na rysunku widoczne elementy budowy; 2. rysunek kilku osobników postaci promastigota. 2. Rząd: Trichomonadida – Rzęsistki NaleŜą tu pierwotniaki o 3 - 6 wiciach wolnych. Posiadają ciało przypodstawne, błonę falującą i ciało usztywniające – aksostyl (ryc. 4). Nie posiadają mitochondriów, a ich rolę pełnią hydrogenosomy. Rzęsistki występują u płazów, gadów, ptaków, ssaków i człowieka. Rodzina: Trichomonadidae Do rodziny tej naleŜą pasoŜyty przewodu pokarmowego oraz układu moczowo-płciowego kręgowców. 1. Gatunek: Trichomonas vaginalis Donné - Rzęsistek pochwowy Występowanie. Rzęsistek pochwowy jest kosmopolitycznym, monoksenicznym pasoŜytem dolnych odcinków narządów moczowo-płciowych człowieka. U kobiet występuje najczęściej w pochwie, takŜe w szyjce macicy i cewce moczowej; u męŜczyzn - na napletku i Ŝołędzi, w cewce moczowej i gruczole krokowym. NaleŜy do najpospolitszych na kuli ziemskiej pasoŜytów człowieka. W Polsce częstość zaraŜenia kobiet wynosi ok. 20%, męŜczyzn - ok. 10%. 19 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Ryc. 4. Schemat budowy trofozoitu rzęsistka: a - wici przednie (wolne), b - skupienie kinetosomów, c - wić wolna (sterowa), d - błona falująca, e - kosta, f - jądro komórkowe, g - aksostyl, h - kolec, i - ciało parabazalne, j - włókno parabazalne, k - pelta, l - kariosom (wg 30). Budowa. Występuje tyl Budowa. Występuje tylko w postaci trofozoitu (ryc.4, 5). Jest polimorficzny: posiada zmienny kształt (kulisty, gruszkowaty, elipsoidalny); jego wielkość waha się w szerokich granicach (4-40 µm). Stosunkowo duŜe wrzecionowate jądro znajduje się blisko przedniego bieguna komórki. Ponad jądrem występuje skupienie pięciu kinetosomów, z których wychodzą cztery wici wolne - przednie i jedna wić tylna - sterowa, biegnąca nad grzbietem błony falującej. Ryc. 5. Rzęsistek pochwowy, trofozoity: a - wici przednie (wolne), b - skupienie kinetosomów, d - błona falująca, e - kosta, f - jądro komórkowe, g aksostyl, h - kolec, i - ciało parabazalne, j - włókno parabazalne, m - ziarnistości paraksostylne hydrogenosomów, n - ziarnistości parakostalne hydrogenosomów (wg 26). Bardzo charakterystyczna dla wszystkich rzęsistków jest pelta – struktura mikrotubularna półksięŜycowata otaczająca kanał okołowiciowy. Błona falująca stanowi 30 - 60%, niekiedy do 100% długości komórki. Jest to cecha bardzo zmienna i nie moŜe słuŜyć do róŜnicowania gatunków rzęsistka. U nasady błony falującej znajduje się włókno usztywniające, zwane kostą (costa). WzdłuŜ całego ciała przebiega pałeczka osiowa zwana aksostylem. Wystaje on na biegunie tylnym w postaci kolca. Z aksostylem moŜe krzyŜować się aparat parabazalny typu Janickiego (nazwa na cześć Konstantego Janickiego – wybitnego polskiego parazytologa Ŝyjącego w latach 1876 -1932, który po raz pierwszy opisał ten typ aparatu), zbudowany z aparatu Golgiego i włókien. Charakterystyczne dla rzęsistka pochwowego są ujawniane niektórymi metodami barwienia ziarnistości parakostalne i paraksostylne. Rzęsistek pochwowy rozmnaŜa się przez podział podłuŜny. W materiale klinicznym i w hodowli spotyka się często osobniki wielojądrowe, których wielkość przekracza kilkakrotnie normalne rozmiary trofozoitu. Powstają one na skutek wadliwego podziału komórkowego. T. vaginalis oddycha beztlenowo rozkładając glikogen. OdŜywia się bakteriami, grzybami oraz rozpadającymi się komórkami nabłonkowymi. ZaraŜenie. Postacią inwazyjną jest trofozoit. ZaraŜenie następuje drogą układu moczowopłciowego, przede wszystkim bezpośrednio, w czasie stosunku płciowego (dlatego rzęsistkowica jest traktowana w niektórych krajach jako choroba weneryczna), jak równieŜ w czasie porodu. ZaraŜeniu pośredniemu, tj. poprzez narzędzia ginekologiczne, przedmioty kąpielowe, pościel itp. przypisuje się na ogół małą rolę. 20 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Chorobotwórczość. Dość często występuje zaraŜenie bezobjawowe (nosicielstwo), głównie u męŜczyzn (u ok. 50% zaraŜonych). Rzęsistkowica - trichomonoza (trichomonosis) ostra przebiega u kobiet z nietypowymi objawami (upławy, świąd krocza i pochwy). U męŜczyzn chorych na rzęsistkowicę ostrą występuje zapalenie napletka, Ŝołędzi, cewki moczowej i pęcherza. Rzęsistkowica przewlekła u kobiet i męŜczyzn ma przebieg podobny, jak ostra, ale objawy chorobowe są słabiej zaznaczone. Rzęsistkowica moŜe prowadzić do stanów przedrakowych szyjki macicy; wskutek przewlekłych stanów zapalnych mogą powstawać nadŜerki. PasoŜytowanie rzęsistka pochwowego związane jest z obecnością hormonów płciowych, dlatego na rzęsistkowicę chorują niemowlęta (otrzymują hormony od matki), bardzo rzadko dzieci. Tym tłumaczy się równieŜ fakt małego odsetka zaraŜonych rzęsistkiem kobiet po 60. roku Ŝycia. Właściwym miejscem bytowania rzęsistka pochwowego jest błona śluzowa pochwy (obecność glikogenu); w układzie moczowo-płciowym męŜczyzn znajduje on gorsze warunki bytowania. U kobiet nasilenie objawów chorobowych zaleŜy od towarzyszącej rzęsistkowi mikroflory oraz zjadliwości danego szczepu pasoŜyta. Szczególnie trudne jest zwalczanie rzęsistkowicy powikłanej grzybicą. Wykrywanie. Materiał badany: u kobiet - wydzielina pochwy i szyjki macicy, mocz; u męŜczyzn - wydzielina gruczołu krokowego, treść spod napletka, nasienie, mocz. W rutynowych badaniach laboratoryjnych uŜywa się preparatów trwałych, barwionych barwnikiem Giemsy lub hematoksyliną Ŝelazistą. Większą czułością odznaczają się metody hodowli na specjalnych sztucznych podłoŜach. Stosuje się takŜe diagnostykę serologiczną oraz molekularną (PCR). Zapobieganie i zwalczanie. Partnerzy seksualni osób zaraŜonych rzęsistkiem muszą być leczeni. Przeprowadza się badania kobiet w ciąŜy w celu zapobieŜenia rzęsistkowicy wrodzonej u niemowląt. RównieŜ bada się kobiety na obecność rzęsistka przed zabiegami chirurgicznymi i wyjazdem do sanatorium. NaleŜy zwracać uwagę na odpowiedni stan higieniczny urządzeń sanitarnych oraz narzędzi ginekologicznych. *** Preparat: trofozoity z hodowli in vitro (na podłoŜu zawierającym m. in. surowicę, bulion mięsny i cukry); preparat trwały, barwiony barwnikiem Giemsy. Obserwacja. Pow. 600x lub 1000x; zwracamy uwagę na wyraźną polimorficzność komórek rzęsistka. Piankowata cytoplazma wybarwia się na kolor jasnofioletowy. Jądro owalne, zabarwione intensywnie ciemnofioletowo znajduje się w pobliŜu przedniego bieguna komórki. Takie połoŜenie jądra pozwala odróŜnić rzęsistki w materiale klinicznym od komórek nabłonka, które mają jądro w połoŜeniu centralnym. Intensywnie fioletowo wybarwiają się równieŜ: aksostyl, wić przednia i tylna. Kinetosomy widoczne są nad jądrem w postaci ciemnofioletowego skupienia. U niektórych osobników moŜna zaobserwować błonę falującą. W preparacie trafiają się takŜe postacie dzielące się, posiadające 2 jądra, 2 aksostyle, 2 komplety wici, 2 błony falujące. Występują teŜ postacie wielojądrowe, z większą liczbą jąder i innych organelli komórkowych. Rysunek: kilka róŜnych trofozoitów z objaśnieniem elementów budowy widocznych w preparacie. Ryc. 6. Rzęsistek jelitowy: – 1 rzęsistek policzkowy – 2; 3 – jądro komórkowe, 4 – kinetosomy, 5 – wici wolne (przednie), 6 – błona falująca, 7 – aksostyl, 8 – aparat parabazalny, 9 – otwór gębowy, 10 – wodniczki pokarmowe (wg 6). Ryc. 21 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 2. Gatunek : Trichomanas tenax (Müller) Dobell – Rzęsistek policzkowy Występowanie. Kosmopolityczny gatunek, którego siedliskiem jest jama ustna człowieka. Budowa. Występuje tylko w postaci trofozoitu (ryc. 6.2) zmiennego kształtu o wymiarach 5-15 µm x 3-10 µm. Jądro połoŜone jest na biegunie przednim. Ze skupienia kinetosomów wychodzą 4 wici wolne i piąta biegnąca nad grzbietem błony falującej. Błona falująca wzmocniona jest u podstawy kostą. Aksostyl wystaje poza pellikulę w postaci kolca. Posiada półksięŜycowate ciało parabazalne. ZaraŜenie. Postacią inwazyjną jest trofozoit. UwaŜa się, Ŝe występują tylko zaraŜenia bezpośrednie. Chorobotwórczość. MoŜe wywoływać rzęsistkowcę jamy ustnej. Wykrywanie. Materiał badany: zeskrobiny błony śluzowej policzka, dziąseł, przestrzeni międzyzębowych. Stosuje się: 1. preparaty bezpośrednie oceniane w mikroskopie fazowo-kontrastowym, 2. preparaty utrwalone alkoholem metylowym i barwione barwnikiem Giemsy, 3. hodowle na specjalnych sztucznych podłoŜach. Zapobieganie i zwalczanie. Utrzymywanie higieny jamy ustnej. 3. Gatunek: Trichomonas hominis (Davaine) Leuckart - Rzęsistek jelitowy Występowanie. Gatunek kosmopolityczny, ale częściej występuje w krajach o cieplejszym klimacie. W Polsce prewalencja wynosi ok. 1,5%. Siedliskiem tego rzęsistka jest jelito grube człowieka i zwierząt (kot). Budowa. Występuje tylko w postaci trofozoitu (ryc. 6.1) o zmiennym kształcie i wielkości (długość 5 – 50µm). Jądro znajduje się na przednim biegunie. Ze skupienia kinetosomów wychodzą wici wolne i jedna biegnąca nad grzbietem błony falującej. Błona falująca wzmocniona jest u podstawy kostą. Aksostyl tylko nieznacznie wystaje poza pellikulę. W odróŜnieniu od rzęsistków pochwowego i policzkowego posiada otwór gębowy - cytostom i liczne wodniczki pokarmowe. ZaraŜenie. Postacią inwazyjną jest trofozoit, który dostaje się do Ŝywiciela per os wraz z pokarmem lub wodą. Chorobotwórczość. MoŜe wywoływać rzęsistkowicę przewodu pokarmowego lub występować bez objawów. Wykrywanie. Materiał badany: kał. Stosuje się: 1. preparaty bezpośrednie ocenianie w mikroskopie fazowo-kontrastowym, 2. utrwalone płynem Schaudinna i barwione metodą Heidenhaina. Zwalczanie. Nie zostało do tej pory opracowane. 3. Rząd: Diplomonadida NaleŜą tu wiciowce posiadające niektóre organelle podwójne, jak jądra, ciała pośrodkowe i usztywniające oraz dwa komplety 3-4 wici. Niektóre gatunki z tego rzędu są organizmami wolno Ŝyjącymi, inne - pasoŜytami. Gatunek: Giardia (czytaj: Ŝardia) lamblia Stiles syn. Lamblia intestinalis (Lambl) Blanchard - Lamblia jelitowa Lamblia jelitowa została wykryta w kale człowieka w 1859 roku przez polskiego uczonego czeskiego pochodzenia Wilhelma Lambla, nazwana przez niego Cercomonas intestinalis Lambl – ogoniastek jelitowy, później przez Blancharda na cześć odkrywcy - Lamblia intestinalis. Jednak okazało się, Ŝe pierwotniaka tego naleŜy zaliczyć do rodzaju Giardia, bo nie ma podstaw do utworzenia nowego rodzaju. Występowanie. Kosmopolityczny pasoŜyt (częstszy jednak w tropiku niŜ klimacie umiarkowanym), występujący w jelicie cienkim (dwunastnica) człowieka i niektórych zwierząt (bydło, pies, 22 Materiały do ćwiczeń z parazytologii kot). Najczęściej zaraŜają się dzieci (25-30%). W środowiskach dziecięcych (domy dziecka, Ŝłobki, internaty, oddziały pediatryczne itp.) występują epidemie giardiozy. U dorosłych pasoŜyta spotyka się rzadziej (10%). Budowa. Tworzy postacie trofozoitu i cysty (ryc. 7). Trofozoit, o długości ok. 10 µm ma charakterystyczny gruszkowaty kształt. W pobliŜu bieguna przedniego posiada on dwa elipsoidalne jądra z chromatyną skupioną w środku wokół kariosomu (kariosomy duŜe, zbite, nieregularne). Między jądrami znajduje się 8 kinetosomów, z których wychodzą 4 pary wolnych wici. Wici tylne na odcinku od kinetosomów do powierzchni komórki tworzą włókna wzmacniające- aksonemy, krzyŜujące się z dwoma ciałami pośrodkowymi. Są to stuktury (dawniej utoŜsamiane z ciałami przypodstawnymi) specyficzne dla rodzaju Giardia, waŜne dla funkcjonowania tarczy przyssawkowej. Tarcza ta (zwana dawniej krąŜkiem czepnym) znajduje się na przednim biegunie strony brzusznej, jest wzmocniona w koło cienkim włókienkiem usztywniającym, zawiera specjalne białka – giardiny. Tarcza przyssawkowa jest organellum unikatowym, słuŜącym do przyczepiania się pierwotniaka do błony śluzowej jelita. Cysta, o wymiarach ok. 15x10 µm, posiada 2 lub 4 jądra, zawiązki wici i aksonem oraz ciałka sierpowate. Te ostatnie są fragmentami mikrotubularngo szkieletu tarczy przyssawkowej, słuŜącymi do jej odbudowania. Cytoplazma cysty wyraźnie odstaje od błony komórkowej. ZaraŜenie. Postacią inwazyjną jest cysta; zaraŜenie moŜe nastąpić per os z zanieczyszczonym pokarmem (np. nawoŜone fekaliami ludzkimi warzywa) lub wodą pitną, a takŜe w wyniku styczności bezpośredniej (zaraŜenie kontaktowe). UwaŜa się, Ŝe istnieje moŜliwość zaraŜenia odzwierzęcego (psy, koty). Często występują inwazje rodzinne. Potencjalnym przenosicielem cyst jest mucha domowa (Musca domestica). Ryc. 7. Lamblia jelitowa: 1 - krąŜek czepny, 2 - kinetosom, 3 - jadro komórkowe, 4 - ciałka pośrodkowe, 5 - aksonemy, 6 - wić boczna, 7 - wić grzbietowa, 8 - wić tylna, 9 - ciałka sierpowate (wg 6). Chorobotwórczość. Objawy kliniczne giardiozy (giardiosis) mogą być róŜnorodne (polimorficzność objawów), co związane jest z występowaniem róŜnych szczepów pasoŜyta. U dorosłych większość zaraŜeń jest bezobjawowa lub skąpoobjawowa. MoŜe wystąpić nieŜyt jelita i zapalenie dróg Ŝółciowych. U dzieci obserwuje się często zaburzenia trawienia i wchłaniania tłuszczów (wraz z witaminami) i węglowodanów (głównie laktozy i sacharozy). Związane jest to z upośledzeniem funkcji chłonnych lub zanikiem kosmków jelitowych. Zaburzenia te mogą prowadzić do niedorozwoju fizycznego dziecka. Objawy ze strony układu pokarmowego (biegunki, brak łaknienia) sugerują zatrucie pokarmowe. Ponadto stwierdza się u dzieci niedokrwistość, uczulenia oraz objawy ze strony układu nerwowego. Giardioza przewlekła jest często trudna do wyleczenia. Wykrywanie. Materiał badany: kał, treść dwunastnicy. Stosuje się: a. rozmaz kału, preparat trwały barwiony hematoksyliną Heidenhaina lub trójchromem, poszukuje się cyst, konieczne jest kilkakrotne badanie; 23 Materiały do ćwiczeń z parazytologii b. preparat z treści dwunastnicy: 1. bezpośredni - zaraz po pobraniu materiału zgłębnikiem dwunastniczym, 2. utrwalony i zabarwiony metodą Heidenhaina; c. metody zagęszczające; d. metodę hodowli; e. metody immunologiczne. Opracowano takŜe nowoczesne metody diagnostyczne oparte na wykrywaniu w wodnych wyciągach kału koproantygenu Giardia za pomocą testu immunoenzymatycznego lub na analizie DNA (diagnostyka molekularna) pasoŜyta przy uŜyciu sond molekularnych. Ostatnia z tych metod, wysoce czuła i swoista, nie jest na razie powszechnie dostępna, gdyŜ wymaga drogiej aparatury i odpowiednich odczynników. Zapobieganie i zwalczanie. NaleŜy chronić Ŝywność oraz wodę pitną przed zanieczyszczeniem kałem i dostępem owadów (much). W wodzie o temp. 18°C cysty Ŝyją ok. 1 miesiąca, w wilgotnym kale - ok. 3 tygodnie. WaŜnym elementem zapobiegawczym jest mycie rąk przed jedzeniem i przed sporządzaniem posiłków. Osoby stykające się z Ŝywnością zawodowo (pracujące w przemyśle spoŜywczym, w sklepach spoŜywczych, restauracjach, stołówkach) powinny być okresowo badane na nosicielstwo i w razie wykrycia pasoŜyta - leczone. *** Preparat: l. trofozoit; a. z hodowli in vitro; b. z treści dwunastniczej pobranej od chorego; preparat trwały, barwiony barwnikiem Giemsy. 2. cysta w rozmazie kału, preparat trwały, barwiony trójchromem, który wybarwia cytoplazmę na zielono, a chromatynę na fioletowo. Obserwacja. Pow. 600x lub 1000x. Ad 1. Zwracamy uwagę na charakterystyczny kształt trofozoitów. Cytoplazma wybarwia się na kolor jasnofioletowy, a organelle - ciemnofioletowy. Widoczne są duŜe jądra w przedniej rozszerzonej części komórki, 4 pary wici wolnych, 2 aksonemy i zazwyczaj bardzo silnie barwiące się ciałka pośrodkowe krzyŜujące się z aksonemami. Ad 2. Wśród róŜnych wybarwionych cząstek kału widzimy owalne, zielonkawe cysty, wewnątrz nich moŜna zaobserwować jądra (2 lub 4) oraz inne elementy budowy. Rysunek: l. odrysować trofozoit z uwzględnieniem charakterystycznych elementów budowy; 2. narysować cystę z widocznymi w niej organellami. 2. Gromada: Lobosea (Rhizopoda) – KorzenionóŜki Są to pierwotniaki pozbawione pellikuli, skorupkowe lub bezskorupkowe o ciele bezkształtnym, posiadającym zdolność wysuwania pseudopodiów. NaleŜą tu gatunki wolno Ŝyjące i pasoŜytnicze. Rząd: Amoebida – Pełzakowce Do tego rzędu zalicza się pełzaki bezskorupkowe, poruszające się i pobierające pokarm za pomocą pseudopodiów (uwaga: termin nibynóŜki wg słownika parazytologicznego jest terminem zbędnym). Ich cytoplazma podzielona jest na ektoplazmę i endoplazmę. Ektoplazma wytwarza pseudopodia. W endoplazmie znajdują się organella komórkowe. Niektóre pełzakowce są wolno Ŝyjące (Amoeba), inne pasoŜytnicze (Entamoeba) i komensalne (Entamoeba). Niektóre pełzaki wolno Ŝyjące z rodzaju Acanthamoeba i Naegleria mogą stać się groźnymi pasoŜytami wywołując przypadki śmiertelne zapalenia mózgu i opon mózgowych. 24 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 1. Gatunek: Entamoeba histolytica Schaudinn - Pełzak czerwonki Występowanie. Najczęściej pasoŜyt ten spotykany jest w strefie tropikalnej i subtropikalnej, w Polsce rzadko. Występuje u człowieka w jelitach, wątrobie, płucach, śledzionie, niekiedy w mózgu. Budowa. Pełzak czerwonki tworzy postacie trofozoitu i cysty. Trofozoit (ryc. 8) o długości 20 60µm wytwarza języczkowate wypustki ektoplazmy - pseudopodia. W endoplazmie znajduje się pęcherzykowate jądro, nie widoczne za Ŝycia. Kariosom ułoŜony jest w jądrze z reguły centralnie, a chromatyna przylega w postaci drobnych grudek do błony jądrowej. Trofozoit ten charakteryzuje się zdolnością erytrocytofagii (za pomocą pseudopodiów fagocytuje krwinki czerwone): w wodniczkach pokarmowych moŜna znaleźć erytrocyty. Cysta (ryc. 10.1,10.2) o średnicy 10 - 20 µm, otoczona jest grubą błoną. Posiada 1, 2 lub 4 kuliste lub wrzecionowate jądra z kariosomem ułoŜonym z reguły centralnie, jak u trofozoitu. W młodych cystach występuje wodniczka zawierająca glikogen, zwana teŜ wodniczką jodofilną (glikogen barwi się pod wpływem jodu). Stanowi ona zbiornik materiału zapasowego potrzebnego do rozwoju cysty. W cyście widoczne są takŜe skupienia RNA, zwane ciałami chromatoidalnymi. Ryc. 8. Pełzak czerwonki, trofozoit: ect. - ektoplazma, end. - endoplazma, n - jądro komórkowe, k - kariosom, r.b.c. - wodniczka pokarmowa z erytrocytem (wg 18). Ryc. 9. Pełzak okręŜnicy, trofozoit: f - wodniczki odŜywcze, (pozostałe objaśnienia jak na ryc. 8) (wg 18). Ryc. 10. Cysty pełzaków; pełzaka czerwonki: 1-„niedojrzała"; 2-„dojrzała"; pełzaka okręŜnicy: 3- „niedojrzała", 4- „dojrzała”; n - jądro komórkowe, k - kariosom, w - wodniczka jodofilna, c - ciało chromatoidalne (na podstawie róŜnych autorów). 25 Materiały do ćwiczeń z parazytologii ZaraŜenie. Inwazyjną postacią jest cysta (trofozoity giną pod wpływem soku Ŝołądkowego). ZaraŜenie następuje per os wraz z zanieczyszczoną cystami wodą pitną lub pokarmem; takŜe za pośrednictwem rąk, wyjątkowo per rectum. Rozwój. Występuje prosty cykl Ŝyciowy. Chorobotwórczość. Trofozoit - dzięki wytwarzaniu enzymów proteolitycznych - ma zdolność wnikania do tkanek. MoŜe drogą naczyń krwionośnych wędrować do róŜnych narządów (wątroba, płuca, śledziona, mózg), moŜe takŜe przedostawać się z jelita do narządów przez ciągłość. Wywołuje pełzakowicę - entamebozę (entamoebosis). Mniej właściwa nazwa to – ameboza. Terminy te są stosowane wyłącznie do określenia zaraŜenia (objawowego i bezobjawowego) gatunkiem pełzaka czerwonki. Najczęstszą postacią kliniczną jest pełzakowica jelitowa o przebiegu ostrym lub przewlekłym. Występowanie objawów wiąŜe się z wnikaniem pasoŜyta do ścian jelita grubego. Pełzaki mogą wnikać do błony podśluzowej oraz głębszych warstw tego jelita. Ostra pełzakowica jelitowa, zwana czerwonką pełzakową (w odróŜnieniu od czerwonki bakteryjnej), charakteryzuje się biegunką z krwią oraz innymi objawami ze strony układu pokarmowego, a takŜe ogólnym osłabieniem organizmu. Następuje zaburzenie funkcji nabłonka śluzówki jelita grubego, co przyczynia się do powstania biegunki (następstwo zaburzenia wchłaniania wody). Pełzakowica ostra nie leczona prowadzi do śmierci. W pełzakowicy jelitowej przewlekłej występują równieŜ biegunki (bez krwi) oraz niedokrwistość i owrzodzenie jelita. W przypadku pełzakowicy pozajelitowej trofozoity mogą wywoływać pełzakowy ropień wątroby. Rzadziej są przyczyną ropnia innych narządów (płuc, mózgu, skóry). Nieliczne przypadki ropni wątroby w Polsce zostają przywleczone z krajów tropikalnych. UwaŜa się, Ŝe ok. 10% ludności na świecie jest zaraŜonych E. histolytica i rocznie następuje ok. 40 tys. zgonów z powodu entamebozy. Pełzakowica stanowi powaŜny problem zdrowotny w krajach Ameryki Środkowej, Indiach, Indonezji, w południowo-wschodniej i zachodniej Afryce. Wykrywanie. Materiałem badanym jest kał (w ostrej fazie choroby w kale znajduje się śluz i krew). Stosuje się: 1. preparat bezpośredni w izotonicznym roztworze soli kuchennej – poszukuje się cyst i trofozoitów; 2. rozmaz utrwalony i zabarwiony metodą Heidenhaina lub trójchromem; 3. metodę hodowli - jest bardziej czuła od poprzednich; 4. wykrywanie koproantygenu; 5. testy immunologiczne, w których moŜna w surowicy pacjenta wykryć swoiste przeciwciała anty-E. histolytica; 6. metody molekularne (PCR). Zapobieganie i zwalczanie. Trofozoity pełzaka czerwonki, w odróŜnieniu od cyst, nie stanowią niebezpieczeństwa epidemiologicznego, poniewaŜ są nietrwałe i szybko giną. Cysty w temp. 68°C giną w ciągu pięciu minut; są równieŜ wraŜliwe na wysychanie. NaleŜy chronić Ŝywność i wodę pitną przed zanieczyszczeniem kałem ludzkim, a takŜe dostępem owadów, które mogą być biernymi (mechanicznymi) przenosicielami cyst pełzaka. Inwazji zapobiega gotowanie wody pitnej oraz mycie rąk przed jedzeniem. W Polsce obowiązuje badanie na obecność pełzaka czerwonki osób przyjeŜdŜających z krajów ciepłych. Przypadki rozpoznanej pełzakowicy podlegają rejestracji, a chorzy są obowiązkowo leczeni. *** Preparat: 1. trofozoit w rozmazie kału ludzkiego, preparaty trwałe, barwione trójchromem; 2. postać cysty, rozmaz, preparat i barwienie - jak wyŜej. Obserwacja. Pow. 1000x. Ad 1. Wśród róŜnorodnych cząstek kału oraz krwinek czerwonych widoczne są nieliczne pierwotniaki owalnego lub pełzakowatego kształtu z cytoplazmą zielonawoniebieską lub ró- 26 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Ŝowozieloną. Dobrze widać (po wybarwieniu) jądro z charakterystycznie centralnie ułoŜonym kariosomem. W endoplazmie widać takŜe erytrocyty (erytrocytofagia). Ad 2. Cysty są okrągłe lub prawie okrągłe z cytoplazmą niebieskawozieloną lub fioletoworóŜową, wewnątrz znajdują się 2 lub 4 jądra zbudowane podobnie, jak u trofozoitu. Ze względu na duŜy polimorfizm jąder komórkowych, bierze się pod uwagę ułoŜenie kariosomu u ponad 50% osobników. W cyście "niedojrzałej" (jedno-, dwujądrowej) występuje stosunkowo duŜa jasna wodniczka, okrągła lub kształtu nieregularnego, spychająca jądra ku brzegom cysty. Przy obwodzie wodniczki znajdują się pałeczkowate, intensywnie fioletowo zabarwione ciała chromatoidalne. Rysunek: wykonać rysunki: 1. trofozoitu z charakterystycznym jądrem i pochłoniętymi erytrocytami; 2. cysty "niedojrzałej" i "dojrzałej", objaśnić szczegóły budowy. 2. Gatunek: Entamoeba dispar Brumpt Jest taksonem niepatogenicznym, bytującym w świetle jelita grubego, morfologicznie identycznym z Entamoeba histolytica. Gatunki te moŜna rozróŜnić jedynie na podstawie badań biochemicznych, immunologicznych i genetycznych (technika PCR), jednak obecność hematofagicznych trofozoitów przemawia za występowaniem pełzaka czerwonki. 3. Gatunek: Entamoeba coli (Grassi) Casagrandii et Barbagallo - Pełzak okręŜnicy Występowanie. Kosmopolityczny komensal Ŝyjący w przewodzie pokarmowym (jelito grube) człowieka. Częstość występowania w Polsce wynosi 10 - 60%. Budowa. Tworzy postacie trofozoitu i cysty. Trofozoit (ryc. 9) o średnicy 20 - 35 µm posiada kuliste jądro, widoczne juŜ za Ŝycia, z kariosomem ułoŜonym najczęściej ekscentrycznie. W wodniczkach pokarmowych znajdują się bakterie i grzyby pochłonięte na drodze fagocytozy; brak krwinek czerwonych (pełzak ten nie wykazuje zdolności erytrocytofagii). Cysta (ryc. 10.3, 10.4) ma kształt kulisty, średnicę 10 - 30 µm, posiada 1-8 kulistych lub elipsoidalnych jąder z kariosomem ułoŜonym ekscentrycznie, wodniczkę z glikogenem (tzw. jodofilną) oraz RNA w postaci ciał chromatoidalnych. Chorobotwórczość. Jest to pełzak komensalny, nie pasoŜytniczy. Omawiany jest tu z powodu podobieństwa do chorobotwórczego pełzaka czerwonki, z którym trzeba go róŜnicować. Wykrywanie. Podobnie jak E. histolytica, ale hoduje się trudno. *** Preparat: 1. postać trofozoitu, 2. postać cysty; preparaty trwałe, barwione trójchromem, otrzymane z rozmazu kału ludzkiego. Obserwacja. Pow. 1000x. Ad 1. Postać trofozoitu jest owalna lub kształtu lekko pełzakowatego, cytoplazma zabarwiona na niebieskozielono lub róŜowofioletowo; widoczne dobrze jądro z fioletowo wybarwionym kariosomem ułoŜonym przewaŜnie ekscentrycznie. Ad 2. Zwracamy uwagę na liczbę jąder i na charakterystyczne ułoŜenie kariosomu w jądrze cysty. Rysunek: 1. narysować trofozoit z charakterystycznie ułoŜonym kariosomem w jądrze komórkowym; 2. 1-2 cysty "niedojrzałe" oraz cystę "dojrzałą". 4. Gatunek: Entamoeba gingivalis (Gros) Brumpt - Pełzak dziąsłowy Występowanie. Jest to częsty komensal bytujący w jamie ustnej człowieka. Budowa. Cyst nie wytwarza. UłoŜenie kariosomu (ryc. 11) jest tu centralne, jak u E. histolytica. 27 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Chorobotwórczość. Nie została do tej pory udowodniona. Jednak uwaŜa się, Ŝe częściej występuje u osób ze zmianami w jamie ustnej. Ryc. 11. Pełzak dziąsłowy, trofozoit: i - wodniczka odŜywcza (pozostałe objaśnienia jak do ryc. 8) (wg 18). Wykrywanie. Materiał: zeskrobiny błony śluzowej policzka, dziąseł lub przestrzeni międzyzębowych. Stosuje się: 1- preparaty bezpośrednie obserwowane w mikroskopie fazowo-kontrastowym; 2-preparaty utrwalone alkoholem metylowym i zabarwione barwnikiem Giemsy; 3 – hodowle na sztucznych podłoŜach. 5. Gatunek: Acanthamoeba castellanii Douglas Występowanie. Kosmopolityczny, wolno Ŝyjący (wilgotna gleba, słodka woda), ale niekiedy groźny pasoŜyt człowieka (pasoŜytnictwo przygodne). Budowa. Trofozoit (ryc. 12) 10 - 40 µm, jądro kuliste z bardzo duŜym kariosomem w środku. W cytoplazmie występują wodniczki pokarmowe oraz wodniczka tętniąca. Wytwarza szerokie pseudopodia zaopatrzone w kolczaste wypustki - akantopodia. Cysta o średnicy 7 - 30 µm posiada jądro z duŜym kariosomem w środku (ryc. 13). Otoczka zewnętrzna cysty jest pofałdowana, wewnętrzna gładka wielościenna lub gwiaździsta. W miejscu przylegania otoczek znajdują się otworki zaopatrzone w wieczka. Ryc. 12. Acanthamoeba, trofozoit: a – jądro, b – kariosom, c –pseudopodium, d- akantopodium (wg 10). Ryc. 13. Acanthamoeba castellanii, cysta: a – jądro komórkowe, b – kariosom, e – otoczka, f - intina, g –- exina, h - operculum, i – diafragma (wg 10). 28 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Rozwój. (Ryc. 14). ZaraŜenie. Do zaraŜenia dochodzi w czasie kąpieli. Postacią inwazyjną jest cysta lub trofozoit. Wrota inwazji stanowią: jama nosowa, uszkodzona skóra lub rogówka (szkła kontaktowe). Chorobotwórczość. Wywołuje akantamebozę (acanthamoebosis) w postaci zapalenia mózgu, najczęściej u ludzi z obniŜoną odpornością (AIDS). Wykrywanie. Materiałem badanym jest płyn mózgowo-rdzeniowy. Wykrywanie jest trudne. DuŜe znaczenie ma zakładanie hodowli. Ryc. 14. Cykl rozwojowy pełzaków z rodzaju Acanthamoeba: A -cysta „niedojrzała" z pojedynczą otoczką, B - cysta „dojrzała" z podwójną otoczką, C - otoczka cysty, D - cysta z wypustką,E - trofozoit (wg 10). 6. Gatunek: Naegleria fowleri Carter Występowanie. Podobne jak Acanthamoeba castellanii. Patogeniczne szczepy izolowano ze środowiska zewnętrznego w róŜnych krajach świata. Ryc. 15. Naegleria, trofozoit (objaśnienia jak na ryc. 12) (wg 10). Budowa. Trofozoit (ryc. I5) 8 - 30 µm, posiada jądro z kulistym kariosomem, wodniczki pokarmowe oraz wodniczkę tętniącą. Cysta (ryc. 16) ma średnicę 6 - 15 µm. Występuje przejściowe stadium wiciowe (ryc. 17A), które nie odŜywia się, ani nie dzieli. Rozwój. (Ryc. 17). Ryc. 17. Cykl rozwojowy pełzaków z rodzaju Naegleria: A - postać wiciowa, B - postać pełzakowa, C - cysta (wg 10). ZaraŜenie. Postaciami inwazyjnymi są cysty i trofozoity, a wrotami zaraŜenia jama nosowo-gardłowa. ZaraŜenie moŜe nastąpić w 29 Materiały do ćwiczeń z parazytologii czasie kąpieli w zbiornikach naturalnych i basenach o podwyŜszonej temperaturze wody. Chorobotwórczość. Wywołuje u człowieka negleriozę (naegleriosis) w postaci prowadzącego do śmierci ostrego zapalenie mózgu i opon mózgowych. UwaŜa się, Ŝe niektóre szczepy N. fowleri są najbardziej wirulentnymi patogenami*) na świecie. Wykrywanie. Materiał badany stanowią: płyn mózgowo-rdzeniowy, treść jamy nosa i gardła oraz plwocina. DuŜe znaczenie mają metody hodowli. Wykonuje się preparaty bezpośrednie oraz utrwalone i zabarwione barwnikiem Giemsy. 3. Gromada: Sporozoea – Sporowce Są to pierwotniaki bardzo drobnych rozmiarów. Komórka stanowiąca cały organizm otoczona jest pellikulą, posiada centralnie ułoŜone jądro i takie struktury jak siateczkę cytoplazmatyczną, aparat Golgiego oraz mitochondria. Sporowce rozmnaŜąją się przez podział a takŜe płciowo. Przechodzą skomplikowany cykl rozwojowy z przemianą pokoleń. Są pasoŜytami wewnątrzkomórkowymi bezkręgowców i kręgowców. Miejscem ich bytowania w Ŝywicielu jest krew, nabłonek i inne tkanki. Postać inwazyjną dla kręgowców stanowi wrzecionowaty, jednowiciowy sporozoit. Rząd: Eucoccidiida NajwaŜniejszymi z punktu widzenia parazytologii lekarskiej są dwa rodzaje tego rzędu: Plasmodium i Toxoplasma. 1. Gatunek Plasmodium vivax (Grassi et Feletti) Labbé – Zarodziec ruchliwy Występowanie. Jest to zarodziec najbardziej rozpowszechniony na kuli ziemskiej i jedyny w strefie umiarkowanej. Występuje w Afryce (głównie północno-wschodnia część Nigerii i okolice jeziora Czad), Ameryce Południowej i Środkowej, południowej Azji, Europie (Turcja, Grecja). Dawniej malaria (zimnica), wywoływana przez zarodźca ruchliwego, stanowiła w naszym kraju duŜy problem zdrowotny. Dopiero w 1968 roku Światowa Organizacja Zdrowia umieściła Polskę na liście krajów wolnych od malarii. W Polsce obecnie opisywane są jedynie przypadki zimnicy zawleczonej z krajów ciepłych, zdarza się to coraz częściej w związku z rozwojem turystyki i ze zwiększonym przemieszczaniem się Polaków w rejony endemicznej zimnicy. Zarodziec ruchliwy pasoŜytuje w narządach miąŜszowych i krwi Ŝywiciela pośredniego – człowieka, a takŜe niektórych małp. śywicielami ostatecznymi są natomiast komary z rodzaju Anopheles, z których najwaŜniejszy jest A. gambiae. ZaraŜenie. Postacią inwazyjną jest sporozoit, który przenika do człowieka podczas ssania krwi przez samicę komara. Zarodźce przechodzą przez łoŜysko (transmisja bezpośrednia: matka – płód), powodując u dziecka zimnicę wrodzoną. Zarazić się moŜna takŜe w czasie przetaczania krwi (zimnica potransfuzyjna) lub transplantacji wątroby. Budowa i rozwój. W cyklu rozwojowym zarodźców występuje przemiana pokoleń: rozród bezpłciowy u człowieka - schizogonia, płciowy - w ciele komara, ale zapoczątkowany u człowieka – gamogonia oraz bezpłciowy u komara - sporogonia. Postacią inwazyjną dla człowieka jest sporozoit, który ma kształt wrzecionowaty, wymiary l4 x 1 µm, posiada jedno centralnie ułoŜone jądro i wić. Sporozoity przenikają do krwiobiegu i wędrują naczyniami wątrobowymi do komórek wątroby - hepatocytów. Trafiają juŜ tam w kilka minut po ukłuciu przez zaraŜonego komara. Tu rozpoczyna się pierwszy etap rozwoju pasoŜyta schizogonia pozakrwinkowa. W hepatocycie sporozoit przekształca się w jednojądrową, pełzakowatą postać schizonta. Po wielokrotnych podziałach przekształca się on w merozoity w liczbie ok. 1000. Powodują one rozerwanie hepatocytów i trafiają do układu krwionośnego. Następny etap rozwoju zarodźca odbywa się w krwinkach czerwonych - schizogonia krwinkowa (ryc. 18). Rozpoczyna się ona wniknię– *) Patogen – czynnik wywołujący chorobę infekcyjną lub inwazyjną 30 Materiały do ćwiczeń z parazytologii ciem merozoitu do erytrocytu. Tam merozoit przekształca się w pierścień. Postać pierścienia posiada centralnie umiejscowioną, duŜą wodniczkę, wokół której znajduje się wąski pas cytoplazmy i jądro. Następnie wodniczka stopniowo zanika i pierwotniak przekształca się w pełzakowatego, ruchliwego schizonta. Wewnątrz schizonta występują ziarnistości pigmentu hemozoiny, powstałe z hemoglobiny. Zarodźce rozkładają hemoglobinę na część hemową (hemozoina) i globinę, którą zuŜywają jako pokarm. Pod wpływem pasoŜyta erytrocyty ulegają transformacji. Zmienia się znacznie ich metabolizm: pochłaniają one o wiele więcej tlenu i glukozy niŜ krwinki niezaraŜone. Ulegają przy tym powiększeniu i odbarwieniu; moŜe pojawić się nadto ziarnistość Schüffnera. Ryc. 18. Zarodziec ruchliwy, schemat etapów schizogonii krwinkowej: 1 - postać pierścienia, 2 - schizont, 3 - merulacja schizonta, 4f - merozoity, 5 - mikrogametocyt, 6- makrogametocyt; a - cytoplazma komórki zarodźca, b jądro komórkowe, c - wodniczka, d - hemozoina, e - ziarnistości Schüffnera (na podstawie róŜnych autorów). Po wielokrotnych podziałach ze schizonta powstaje ok. 1000 merozoitów, krwinka rozpada się, a uwolnione merozoity atakują dalsze erytrocyty lub przekształcają się w progamety - rozpoczyna się gamogonia. Progamety są rozdzielnopłciowe: mikrogametocyty o średnicy 7 – 8 µm z centralnie połoŜonym duŜym jądrem oraz makrogametocyty o średnicy 9 - 10 µm z ekscentrycznie połoŜonym małym jądrem. Dalszy ciąg gamogonii oraz następująca po niej sporogonia przebiegają juŜ w ciele samicy komara z rodzaju Anopheles: A .gambiae, A .maculipennis, A. antroparvus oraz 30 innych gatunków spośród znanych 400. W Ŝołądku owada gametocyty przekształcają się w gamety: mikro- i makrogamety. Po połączeniu się gamet powstaje ruchliwa ookineta, która wytwarza grubą otoczkę i staje się oocystą. Ta z kolei osadza się w ścianie jelita komara i przekształca w nieruchliwą sporocystę. W sporocyście ma miejsce ostatni etap rozwoju zarodźca - sporogonia. W wyniku sporogonii, po podziałach mejotycznych i mitotycznych, powstają sporozoity, które gromadzą się w gruczołach ślinowych komara, gdzie zachowują zdolność inwazji do ok. 50 dni. P. vivax jest bardziej tolerancyjny na niŜsze temperatury niŜ inne zarodźce – moŜe rozwijać się juŜ w temp. 16⁰C. Chorobotwórczość. Schizogonia pozakrwinkowa jest bezobjawowa. Przebywając w erytrocytach zarodziec ruchliwy wywołuje u człowieka zimnicę trzydniową (malarię trzydniową), tzw. trzeciaczkę (plasmodiosis, malaria tertiana). Znane są rasy (odmiany) Plasmodium vivax o róŜnej zjadliwości dla człowieka. Istnieje takŜe wrodzona odporność na malarię niektórych szczepów Murzynów na obszarach endemicznego występowania tej parazytozy. Zimnica rozpoczyna się dreszczami, po których następuje znaczne podwyŜszenie temperatury ciała. Po obfitych potach gorączka nagle spada. Napady gorączki pojawiają się co 48 godzin (co trzy dni - stąd nazwa "trzeciaczka"). Dodatkowym objawem choroby jest gwałtowne powiększenie śledziony i wątroby oraz wystąpienie opryszczki wargowej. Objawy zimnicy spowodowane są działaniem toksycznych produktów przemiany materii pasoŜyta. Po kilku tygodniach postać ostra choroby moŜe przechodzić w przewlekłą. Sporozoity mogą w postaci nieaktywnej, zwanej hypnozoitem, przebywać wiele miesięcy, a nawet lat w hepatocytach nie ulegając przekształceniom w schizonty. Ogólne zmniejszenie odporności organizmu, np. na skutek przebytej choroby zakaźnej, po porodzie itp. moŜe spowodować nawrót zimnicy ostrej. Na kuli ziemskiej choruje na zimnicę (wywołaną przez róŜne gatunki zarodźca) ok. 2 miliardy ludzi. Rocznie umiera na tę chorobę ponad 1 milion osób. W wielu krajach zimnica jest uwaŜana za 31 Materiały do ćwiczeń z parazytologii chorobę społeczną. Stanowi jeden z głównych problemów zdrowotnych świata. W Polsce co roku leczy się na zimnicę ok. 30 - 40 osób. Wykrywanie. Materiałem do badań jest krew. Stosuje się: a. cienkowarstwowy rozmaz krwi utrwalony i zabarwiony barwnikiem Giemsy - poszukuje się wewnątrz erytrocytów charakterystycznych postaci (pierścienia, schizonta); b. metodę "grubej kropli krwi" (patrz str. 16), którą wprowadzono do wykrywania zarodźców na początku XX wieku; metoda ta jest 10 x czulsza niŜ metoda a; c. badanie serologiczne (poszukiwanie swoistych przeciwciał); d. badanie antygenów pasoŜyta; e. badanie krwi metodą PCR – czułość ok.87%. Zapobieganie i zwalczanie polega przede wszystkim na niszczeniu przenosicieli - komarów z rodzaju Anopheles. Zwalcza się zarówno larwy jak i postacie imago. Zwalczanie to jest jednak utrudnione głównie z trzech powodów: szybkiego rozwoju komarów zachodzącego nawet w najmniejszych zbiornikach wodnych, braku środków na nowoczesną walkę z komarami (głównie w krajach trzeciego świata), łatwość uodporniania się tych owadów na insektycydy. WaŜne jest wczesne wykrywanie nosicieli oraz badania krwiodawców. We krwi konserwowanej w temp. 4°C wszystkie postacie zarodźców Ŝyją do ok. 14 dni. Na obszarach endemicznych malarii biorcom krwi profilaktycznie podaje się leki przeciwzimnicowe. Osoby wyjeŜdŜające na tereny malaryczne powinny stosować chemioprofilaktykę, unikać przebywania w pobliŜu siedlisk komarów oraz spać pod moskitierami. Coraz częściej wykrywa się szczepy zarodźców oporne na stosowane chemioterapeutyków. Od wielu lat prowadzi się intensywne próby opracowania szczepionki antymalarycznej. W Polsce obowiązuje badanie osób przybyłych z terenów malarycznych, a rozpoznanie zimnicy podlega obowiązkowi zgłoszenia do stacji sanitarno-epidemiologicznej. Osoby z rozpoznaną malarią są hospitalizowane. Dawniej leczono zimnicę chininą. Jest to alkaloid drzewa chinowego – Cinchona – Chinowiec (Rubiaceae – Marzanowate). Francuscy farmaceuci wyodrębnili chininę z kory tego drzewa w roku 1820, za co otrzymali nagrodę Paryskiej Akademii Medycznej. W roku 1944 chininę zsyntetyzowano. *** Preparat: postać schizonta w erytrocycie, rozmaz krwi ludzkiej; preparat trwały, barwiony barwnikiem Giemsy. Obserwacja. Pow. 1000x. W preparacie widać liczne krwinki czerwone niezaraŜone, sporadycznie równieŜ krwinki białe i nieliczne krwinki czerwone z postacią schizonta w środku. Cytoplazma jest zabarwiona fioletowoniebiesko, jądro - silnie fioletowo, tak samo ziarnistości hemozoiny. ZaraŜone krwinki są powiększenie, odbarwione i zawierają czerownofioletowe ziarnistości Schüffnera. Rysunek: erytrocyt ze schizontem oraz, dla porównania, erytrocyt niezaraŜony. 2. Gatunek: Plasmodium malariae (Laveran1) Grassi et Feletti - Zarodziec pasmowy Jest pasoŜytem człowieka i komara w strefie tropikalnej i subtropikalnej (Afryka tropikalna, Ameryka Południowa, Indie).Występuje rzadziej niŜ P. vivax. Budowa, rozwój i zaraŜenie (ryc. 19) – podobne jak u zarodźca ruchliwego. NajwaŜniejsze róŜnice w budowie: a. schizont nieruchomy, taśmowaty, opasujący równikowo erytrocyt (stąd nazwa gatunkowa pasoŜyta), 1 Charles Laveran (1845 – 1922) – francuski lekarz, w 1880 roku odkrył zarodźce we krwi człowieka. Za to odkrycie oraz całokształt prac dotyczących roli pierwotniaków w powstawaniu chorób w 1907 otrzymał nagrodę Nobla. Etiopatologię zimnicy wyjaśnił w 1887 roku Ronald Ross (nagroda Nobla 1902 rok.). 32 Materiały do ćwiczeń z parazytologii b. w erytrocycie nie zauwaŜa się zmian, zachowuje on normalną wielkość i barwę, brak takŜe ziarnistości Schüffnera, c. nie wytwarza hypnozoitów. Ryc. 19. Zarodziec pasmowy (objaśnienia jak na ryc. 18). Chorobotwórczość. Wywołuje zimnicę czterodniową, tzw. czwartaczkę (plasmodiosis, malaria quartana), w której napady gorączki pojawiają się co 72 godziny. Choroba ta jest bardziej niebezpieczna niŜ trzeciaczka, często występuję anemia i powikłania (nerczyca). Niekiedy zaraŜenie jest bezobjawowe. Wykrywanie, zapobieganie i zwalczanie – jak w przypadku P. vivax. 3. Gatunek: Plasmodium falciparum (Welch) Schaudinn - Zarodziec sierpowy PasoŜyt człowieka i komara, występuje w strefie tropikalnej i subtropikalnej. W Polsce notowano przypadki (takŜe śmiertelne) zaraŜenia tym zarodźcem (zimnica zawleczona). Budowa, rozwój i zaraŜenie - jak opisano w przypadku Plasmodium vivax i P. malariae. Sporogonia P. falciparum wymaga temperatury powyŜej 20⁰C, dlatego rozwija się on wyłącznie w krajach tropikalnych i subtropikalnych. Zasadnicze róŜnice (ryc. 20): zarodziec sierpowy powoduje często zaraŜenia mnogie krwinek (spotyka się wówczas w erytrocycie 2 – 6 małych pierścieni o średnicy ok. 1 µm), schizont jest nieruchliwy, nie tworzy hypnozoitów. Rozwój schizonta i jego podział odbywa się w naczyniach włosowatych róŜnych narządów. Gametocyty zarodźca sierpowego przypominają sierp (stąd nazwa gatunkowa pasoŜyta). Erytrocyty pod wpływem tego pasoŜyta nie zmieniają wielkości ani zabarwienia, ale moŜe się w nich pojawić plamistość Maurera. 33 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Ryc. 20. Zarodziec sierpowy: g – plamistość Maurera (pozostałe wyjaśnienia jak na ryc. 18). Chorobotwórczość. Zarodziec sierpowy wywołuje zimnicę zwaną tropikalną albo złośliwą – chorobę o bardzo cięŜkim przebiegu, nierzadko kończącą się śmiercią. WyróŜnia się następujące postacie zimnicy tropikalnej: Ŝołądkowo-jelitową, krwotoczną, mózgową i wstrząsową. ZaraŜone krwinki zatrzymują się w naczyniach włosowatych róŜnych narządów (śledziona, wątroba, szpik, mózg) powodując ich zaczopowanie. Zjawisko to nie występuje w przebiegu malarii wywoływanych przez inne gatunki zarodźców. Krwinki zawierające zarodźca sierpowego przyczepiają się do komórek śródbłonka naczyń krwionośnych (cytoadherencjacja). Czopowanie naczyń włosowatych mózgu, spowodowane cytoadherencjacją, jest czynnikiem patologicznym prowadzącym do śmierci. Wykrywanie - jak w przypadku P. vivax i P. malariae. W moczu i tkankach odkłada się brązowy barwnik - hemosyderyna (koloidalny kompleks tlenku Ŝelaza z białkiem, produkt rozpadu erytrocytów). Często trudna diagnoza tej zimnicy ze względu na nietypowe, niecykliczne napady. *** Preparat: postać pierścienia w erytrocycie, rozmaz krwi ludzkiej; preparat trwały, barwiony barwnikiem Giemsy. Obserwacja. Pow. 1000x. Widać duŜą liczbę krwinek czerwonych niezaraŜonych i nieliczne z postacią pierścienia w środku. Pierścienie są bardzo małe w stosunku do erytrocytów. Posiadają wąski niebieskofioletowy pasek cytoplazmy, w środku jasną wodniczkę i silnie fioletowo zabarwione jądro na obwodzie (wygląd pierścionka). Krwinki zaraŜone nie wykazują widocznych zmian w porównaniu z niezaraŜonymi. W niektórych erytrocytach widać dwa pierścienie (zaraŜenie mnogie). Rysunek: erytrocyt z jedną lub dwoma postaciami pierścienia; dla porównania – rysunek erytrocytu niezaraŜonego. 4. Gatunek: Plasmodium ovale Stephens - Zarodziec owalny PasoŜyt człowieka, małp i komarów, występuje w klimacie tropikalnym i subtropikalnym, jest stosunkowo rzadki. Budowa, rozwój, zaraŜenie - jak u zarodźca ruchliwego. Zasadnicze róŜnice (ryc. 21): część skolonizowanych przez pasoŜyta krwinek czerwonych przyjmuje kształt mniej więcej owalny (stąd nazwa gatunkowa), często są one brzegiem postrzępione, ulegają powiększeniu i odbarwieniu; zawierają ziarnistości Schüffnera. Chorobotwórczość. Wywołuje zimnicę podobną do trzeciaczki. 34 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Ryc. 21. Zarodziec owalny (objaśnienia jak na ryc. 18). *** Preparat: postać schizonta w erytrocycie, rozmaz krwi ludzkiej; preparat trwały, barwiony barwnikiem Giemsy. Obserwacja. Pow. 1000x. Widoczne są krwinki czerwone niezaraŜone i erytrocyty ze schizontem. Cytoplazma pasoŜyta zabarwiona na kolor niebieskofioletowy, zaś jądro, ułoŜone przy krawędzi komórki zarodźca - fioletoworóŜowe lub intensywnie fioletowe. Większość zaraŜonych erytrocytów przyjmuje charakterystyczny owalny kształt; niektóre krwinki są bardzo silnie zmienione (zupełnie niepodobne do erytrocytów), wydłuŜone w kształcie rakiety, z jednej strony mniej lub bardziej postrzępione. Rysunek: erytrocyt zmieniony, ze schizontem w środku; dla porównania - rysunek erytrocytu niezmienionego. 5. Gatunek: Toxoplasma gondii Nicolle et Manceaux - Toksoplazma Występowanie. Jest to kosmopolityczny pasoŜyt wewnętrzny człowieka i zwierząt (m.in. występuje u kota, psa, świni, bydła, zająca, kury). Został wykryty w roku 1908 u afrykańskiego gryzonia Ctenodactylus gonidii, u ludzi dopiero w latach 20. Szacuje się, Ŝe ok. l/3 ludności świata jest zaraŜona tym pasoŜytem. W krajach europejskich prewalencja toksoplazmą wynosi 10 – 70%. Przyjmuje się, Ŝe w Polsce występuje on u ok. 25% ludności i u 70% kotowatych. Budowa. Trofozoit długości 4 - 6 µm ma kształt banana; posiada jeden biegun zaokrąglony, drugi zaostrzony (ta cecha morfologiczna oraz wytwarzanie enzymów proteolitycznych ułatwia wnikanie do komórek Ŝywiciela). Wokół centralnie umieszczonego jądra znajduje się przestrzeń okołojądrowa. PasoŜyt ten tworzy pseudocysty (ryc. 23) o średnicy do 500 µm, zawierające zgrupowania trofozoitów oraz cysty o średnicy 20 - 200 µm. ZaraŜenie następuje per os pseudocystami albo cystami (spoŜywanie surowego mięsa), bądź sporozoitami wydalanymi z kałem kota, rzadziej przez uszkodzoną skórę. Istnieje takŜe moŜliwość zaraŜenia poprzez wydzieliny i wydaliny (mleko, ślina, mocz, kał) zaraŜonych zwierząt i człowieka (toksoplazmoza nabyta). Niebezpieczne są zaraŜenia laboratoryjne od zwierząt, na których pasaŜuje się toksoplazmę. Do płodu mogą wnikać pasoŜyty poprzez łoŜysko (toksoplazmoza wrodzona). Notuje się takŜe przypadki toksoplazmozy potransfuzyjnej. Nie wyklucza się równieŜ drogi płciowej zaraŜenia. Rozwój (ryc. 22). U człowieka oraz zwierząt Toxoplasma gondii rozmnaŜa się bezpłciowo na drodze schizogonii. PasoŜyty bytują we wnętrzu komórek róŜnych tkanek, m. in. w mięśniach. RozmnaŜają się bezpłciowo w obrębie trofozoitu macierzystego przez podział na dwie komórki siostrzane. Pseudocysty (ryc. 23) powstają najczęściej w makrofagach. Postacie trofozoitów, które powstają w pseudocystach, noszą nazwę tachyzoitów. Mogą one drogą krwi lub limfy rozprzestrzeniać się w organizmie Ŝywiciela. Cysty natomiast mają własną otoczkę, nadto okryte są jeszcze błoną zniszczonej komórki 35 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Ŝywiciela, ywiciela, a potem dodatkowo tkank tkanką łączną, która moŜe ulec wysyceniu solami wapnia. W cystach Ryc. 22. Toxoplasma gondii, ii, cykl rozwojowy (wg 9). występują postacie podobne do tachyzoitów – bradyzoity, róŜniące się od tachyzoitów rzadszymi podziałami komórkowymi, większ ększą odpornością na działanie pepsyny, duŜą zawartością zawarto cukrów złoŜonych. RozmnaŜanie płciowe i sporogonia przebiegają w Ŝywicielu ywicielu ostatecznym, którym jest kot domowy i inne kotowate. W komórkach nabłonkowych błony śluzowej luzowej jelita cienkiego tego ssaka sporozoity (postać inwazyjna dla kota) przekształcają przekształcaj się w schizonty, z których kaŜdy ka dzieli się na liczne merozoity. W następnym pnym etapie powstaj powstają gametocyty, a z nich mikro- i makrogamety. Po ich połączeniu tworzy się zygota, potem oocysta przekształcająca się następnie w sporocystę. sporocyst Wewnątrz niej wytwarzają się sporozoity. Chorobotwórczość. Objawy kliniczne w toksoplazmozie nabytej występują występują rzadko. Dorośli są najczęściej ciej nosicielami lub wystę występuje u nich zaraŜenie skąpoobjawowe. Objawy toksoplazmozy (toxoplasmosis toxoplasmosis) pojawiają się lub nasilają w okresie osłabienia odpornoodporn ści ci ustroju (AIDS, choroby nowotworowe, leczenie sterydami, lekami immunosupresyjnymi). Rzadka postać ostra nabytej toksoplazmozy przebiega z powi powiększeniem węzłów złów chłonnych, gor gorączką i innymi objawami ze strony róŜnych nych narzą narządów. U dzieci moŜe wystąpić zapalenie opon mózgowych i mózgu. ZaraŜenie enie w pierwszym trymestrze ciąŜy ci moŜe być przyczyną niepowodzeń ciąŜowych ąŜowych i powoduje te teŜ najwięcej cięŜkich powikłań u noworodka. Jednak uwa uwaŜa się, Ŝee w przypadku 90% płodów zaraŜenie zara jest bezobjawowe. Toksoplazmoza wrodzona charakteryzuje się si zróŜnicowanym nicowanym obrazem klinicznym oraz mnogomnog ścią postaci klinicznych. Najniebezpieczniejsza toksoplazmoza oczno oczno-mózgowa mózgowa prowadzi do nieodnieo wracalnych zmian w obrębie ośrodkowego środkowego układu nerwowego oraz narządu narz du wzroku. W toksoplazmozie wrodzonej występują wyst najczęściej: ciej: wodogłowie, małogłowie, niedorozwój umysłowy, zapalenie siatkówki i naczyniówki, zapalenie mózgu i opon mózgowych, Ŝółtaczka, powiększenie wątroby i śledziony. ledziony. Śmiertelność okołoporodowa z powoduu toksoplazmozy wrodzonej wynosi ok. 8%. Niekiedy występują wystę tylko objawy oczne (toksoplazmoza toksoplazmoza oczna), oczna a upośledzenie umysłowe moŜe pojawić się dopiero w wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym. Wczesna diagnostyka i wczesne rozpoczęcie rozpocz leczenia mogą zapobiec iec uszkodzeniom płodu, bądź b złagodzić objawy. Znane są przypadki śmiertelne miertelne toksoplazmozy po transfuzji krwi. U młodych kotów moŜee wyst występować ostra toksoplazmoza, u dorosłych - przewlekła, ze zmianami w przewodzie pokarmowym. 36 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Wykrywanie. Rozpoznanie toksoplazmozy jest utrudnione z powodu: a. nietypowego przebiegu choroby, b. braku dobrych metod izolowania tego pasoŜyta z tkanek chorego, c. trudności w interpretacji wyników odczynów serologicznych. Największe obecnie znaczenie mają odczyny immunologiczne polegające na wykrywaniu: 1. w surowicy pacjenta swoistych przeciwciał antytoksoplazmowych, 2. antygenu T. gondii. Dodatni wynik tych metod stanowi jednak tylko pośredni dowód zaraŜenia, a właściwe rozpoznanie zaleŜy od odpowiedniej interpretacji wyników. Stosuje się teŜ wykrywanie DNA pasoŜyta. Poza tym pierwotniaki moŜna wykrywać w preparatach trwałych barwionych, wykonanych z wód płodowych, płynu mózgowordzeniowego, materiału z biopsji węzłów chłonnych i szpiku kostnego. Ten sposób jest jednak w praktyce rzadko stosowany. Ryc. 23. Toxoplasma gondii - pseudocysta z tachyzoitami. Zapobieganie i zwalczanie. NaleŜy stosować odpowiednią higienę poŜywienia, myć ręce po obróbce surowego mięsa, nie jeść surowego mięsa. WaŜne jest zabezpieczanie piaskownic przed odchodami kotów oraz unikanie kontaktu z chorymi zwierzętami. W Polsce przypadki toksoplazmozy podlegają obowiązkowej rejestracji. Aktualnie istnieją na świecie trzy zasadnicze metody zapobiegania toksoplazmozie wrodzonej: 1. narodowy program badań skryningowych kobiet cięŜarnych oraz przed planowaną ciąŜą, 2. nieinwazyjne badanie krwi pępowinowej przy porodzie, 3. badanie przesiewowe obwodowej krwi noworodków. *** Preparat: tachyzoity; preparat trwały z wysięku otrzewnowego myszy, barwiony barwnikiem Giemsy. Obserwacja. Pow. 1000x. Widoczne są trofozoity o charakterystycznym łukowatym kształcie, cytoplazma niebieskofioletowa, wyraźnie widoczne duŜe jądro wybarwione fioletowo. W niektórych trofozoitach widać przestrzeń okołojądrową. Rysunek: postać tachyzoitu. 37 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 2. KRÓLESTWO: ANIMALIA – ZWIERZĘTA 1. Typ: PLATYHELMINTHES – Płazińce Są to zwierzęta o ciele przewaŜnie spłaszczonym grzbietowobrzusznie, okrytym worem powłokowo-mięśniowym. Jamę ciała wypełnia tkanka parenchymatyczna. Układ wydalniczy jest protonefrydialny z typowymi dla tej grupy zwierząt komórkami płomykowymi (ryc. 24). Olbrzymia większość płazińców naleŜy do zwierząt obojnaczych. Spośród ośmiu znanych gromad płazińców, interesować nas będą dwie gromady, obejmujące wyłącznie formy pasoŜytnicze. Ryc. 24. Komórka płomykowa u przywry, cl - rzęski, e.c. - przewód wydalniczy, n - jądro (wg 18). 1. Gromada: Digenea - Przywry digenetyczne Są to pasoŜyty o ciele wydłuŜonym, bądź owalnym lub listkowatym. Wór powłokowo-mięśniowy jest pozbawiony nabłonka rzęskowego, który zachował się jedynie u larw; pokrywa go oskórek zbudowany z warstwy plazmatycznej. Oskórek odgrywa aktywną rolę m.in. w odŜywianiu przywr. U przywr digenetycznych brak układu oddechowego, energię czerpią z procesów oddychania beztlenowego (rozkład glikogenu). Posiadają układ nerwowy i pokarmowy. Ten ostatni składa się z otworu gębowego, jamy gębowej, gardzieli (pharynx) i przełyku (oesophagus), za nim znajduje się rozwidlone na dwa pnie jelito środkowe kończące się ślepo; niekiedy jest ono silnie rozgałęzione (ryc. 25). Ryc. 25. Budowa wewnętrzna motylicy wątrobowej (schemat). Organy rozmnaŜania od strony brzusznej: A - Ŝeńskie, B - męskie; g.a,. g.p. - wzgórek i otwór płciowy, m.g. gruczoł Mehlisa, oöt. – ootyp, o.s. - przyssawka gębowa, ov. – jajnik, p. - gardziel, t - jądro, u - macica, v.e. – nasieniowód, v.s. - przyssawka brzuszna, vt. –Ŝółtnik, vt.d. -przewód Ŝółtnika; c - jelito (wg 21). 38 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Naczynia wydalnicze łączą się we wspólny pęcherz moczowy uchodzący na stronie grzbietowej w pobliŜu tylnego końca ciała. Przywry pobierają pokarm głównie przez otwór gębowy; jedynie u pasoŜytów Ŝywiących się krwią podstawową rolę we wchłanianiu pokarmu odgrywa wór powłokowo-mięśniowy. Przyswojony pokarm jest gromadzony w parenchymie pod postacią glikogenu. Przywry digenetyczne są przewaŜnie obojnakami. Narząd rozrodczy Ŝeński (ryc. 25A) zbudowany jest z jednego jajnika (ovarium) i dwóch Ŝółtników (vitellaria) o budowie groniastej. Od jajnika odchodzi krótki jajowód (oviductus), który łączy się z kanałami wyprowadzającymi Ŝółtników i powstaje twór pęcherzykowaty zwany ootypem. Ootyp jest otoczony gruczołem Mehlisa. Od ootypu odchodzi długa skręcona macica (uterus) otwierająca się na zewnątrz w przedsionku płciowym (atrium genitale), obok otworu męskiego. Narząd rozrodczy męski (ryc. 25B) składa się z jednego lub dwóch jąder (testes), przewodów wyprowadzających (ductus efferentia), łączących się w nasieniowód (vas deferens), który uchodzi do pęcherzyka nasiennego (vesicula seminalis). Nasieniowód kończy się narządem kopulacyjnym (cirrus), mającym ujście na zewnątrz w przedsionku płciowym, który jest połoŜony na stronie brzusznej ciała. Rozwój osobniczy przywr. Zarodek (embryo) rozwija się w jaju (pojęcie „jajo” jest tu - i w dalszych opisach – rozumiane nie jako komórka jajowa, ale zarodek, bądź larwa, w otoczkach jajowych, często w sztywnej skorupce) albo poza organizmem macierzystym, albo jeszcze w macicy przywry. W rozwoju przywr wyróŜnia się następujące stadia larwalne (ryc. 26): Miracydium - jest to larwa orzęsiona, wylęgająca się z jaja w środowisku zewnętrznym (w wodzie) lub w organizmie Ŝywiciela pośredniego. Ma kształt wydłuŜony, jest zaopatrzona w wysuwalny ryjek, w okolicy którego wydziela się substancja o właściwościach proteolitycznych, ułatwiająca larwie wnikanie w głąb tkanek Ŝywiciela pośredniego, jakim jest zawsze ślimak; w jego ciele miracydium przekształca się w kolejne stadium larwalne – sporocystę. Sporocysta - powstaje z miracydium na drodze głęboko zachodzących przekształceń, m. in. następuje zanik rzęsek. Sporocysta przyjmuje kształt robakowaty, w jej ciele tworzą się tzw. kule zarodkowe, dające początek larwom następnego stadium - rediom. Redia - cechuje się wyŜszą organizacją ciała, posiada otwór gębowy oraz gardziel łączącą się z zawiązkiem jelita; obecny jest juŜ układ nerwowy i wydalniczy. W jamie ciała redii znajdują się kule zarodkowe, z których powstają redie potomne lub, częściej, larwy następnego stadium - cerkarie. Cerkaria - jest larwą opatrzoną na tylnym kosńcu w przydatek ogonowy, stanowiący narząd ruchu. Cerkaria prowadzi wolny tryb Ŝycia. Redie potomne i cerkarie opuszczają ciało redii macierzystej przez otwór znajdujący się w worze powłokowo-mięśniowym. Metacerkaria - stanowi ostatnie stadium larwalne przed osiągnięciem dojrzałości płciowej przywry. Metacerkarie otorbiają się w drugim Ŝywicielu pośrednim, lub w środowisku zewnętrznym (źdźbło traw, powierzchnia wody) tracąc przy tym przydatek ogonowy. Metacerkaria jest płciowo niedojrzała, ale przypomina juŜ dorosłą przywrę. Jest stadium inwazyjnym. Zapoznamy się z siedmioma gatunkami pasoŜytniczymi przywr digenetycznych, naleŜącymi do pięciu rodzin. 1. Rodzina: Fasciolidae Rodzina Fasciolidae obejmuje przywry średniej wielkości o ciele spłaszczonym. Jajnik jest płatowy lub rozgałęziony, jądra równieŜ rozgałęzione. śółtniki rozciągają się wzdłuŜ boków ciała. Przyssawka brzuszna znajduje się blisko gębowej. Jaja są duŜe, z wieczkiem; wylęg larwy następuje przewaŜnie w wodzie. 39 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Gatunek: Fasciola hepatica L. - Motylica wątrobowa Występowanie. Motylica wątrobowa to pasoŜyt kosmopolityczny, głównie zwierząt roślinoŜernych (owce, bydło, kozy, sarny, jelenie, Ŝubry). Przypadkowo Ŝywicielem ostatecznym motylicy moŜe być takŜe człowiek. Postać dorosła tego pasoŜyta bytuje w przewodach Ŝółciowych i miąŜszu wątroby. W Polsce stwierdzono kilkanaście przypadków zaraŜenia ludzi tym pasoŜytem; częściej występuje u bydła pasącego się na terenach podmokłych. Budowa. (ryc. 26). Jest to stosunkowo duŜy płaziniec kształtu listkowatego o długości ciała ok. 5 cm, szerokości ok. l,3 cm. Inne szczegóły budowy podano przy opisie preparatu. Ryc. 26. Cykl rozwojowy motylicy wątrobowej: A - jajo, B, C - miracydium, D – sporocysta z rediami, E -błotniarka moczarowa, F - redia z cerkariami, G - cerkaria, H – metacerkaria, I - młoda motylica (wg 36). Rozwój. (ryc. 26). Z kałem Ŝywiciela ostatecznego wydostają się jaja, których dalszy rozwój moŜe odbywać się tylko w środowisku wodnym. Po trzech tygodniach z jaja wylęga się miracydium, które poszukuje Ŝywiciela pośredniego, jakim jest ślimak, najczęściej błotniarka moczarowa Galba truncatula, występująca pospolicie w małych zbiornikach wodnych (kałuŜe na pastwiskach, rowy itp.). W ciele ślimaka miracydium przekształca się w sporocystę, następnie powstają redie, a z nich cerkarie, które opuszczają ślimaka, pływają w ciągu kilku godzin w wodzie, po czym otorbiają się na roślinach, powstają metacerkarie - postać inwazyjna motylicy wątrobowej. Zwierzęta, czasami takŜe człowiek, zaraŜają się metacerkariami, połykając je wraz z roślinami wodnymi lub okresowo zalewanymi wodą lub podlewanymi nią albo pijąc nieprzegotowaną wodę ze zbiorników, w których bytuje motylica. Metacerkarie tracą otoczkę w jelicie cienkim Ŝywiciela ostatecznego i wędrują do wątroby dwiema drogami: a) przez śluzówkę i naczynia krwionośne, b) bezpośrednio poprzez jamę otrzewną. W przewodach Ŝółciowych wątroby motylica osiąga dojrzałość płciową w ciągu ok. 3 miesięcy. śyje kilka lat, składając ok. 6000 jaj dziennie. Chorobotwórczość. Motylica wątrobowa stanowi powaŜny problem gospodarczy, szczególnie w krajach gdzie jest rozwinięta hodowla bydła i owiec. Intensywna inwazja tego pasoŜyta powoduje masowe padanie zwierząt. U człowieka motylica wątrobowa wywołuje chorobę zwaną fascjolozą (fasciolosis), która początkowo ma przebieg ostry z objawami ze strony wątroby; która ulega powiększeniu, jest bolesna, pojawia się Ŝółtaczka. Towarzyszy temu podwyŜszona temperatura, wymioty i ogólny cięŜki stan chorego. Objawy są związane z mechanicznym uszkodzeniem tkanek, zwłaszcza wątroby, przez 40 Materiały do ćwiczeń z parazytologii wędrujące młode przywry, a takŜe takŜe z toksycznym i immunologicznym oddziaływaniem produktów pro przemiany materii pasoŜyta. yta. Okres przewlekły choroby rozpoczyna si się w momencie osiedlenia się si motylicy w większych kszych przewodach Ŝółciowych. Następuje wtedy częściowa ciowa regeneracja mi miąŜszu wątroby. Jednocześnie nie pojawiają się zmiany włókniste i degeneracyjne przewodów Ŝółciowych, spowodowane obecnością w nich dojrzałych przywr. Zmianom towarzyszy stan zapalny lub kamica dróg Ŝółciowych. Obserwowano zmiany zapalne błony śluzowej jamy ustnej i gardła u ludzi, spowodowane przyprz czepianiem się młodocianych postaci motylicy z surowej w wątroby spoŜywanej ywanej w krajach arabskich. Ryc. 27. Jajo motylicy wątrobowej; wśród ród komórek Ŝółtkowych ółtkowych widoczna komórka jajowa (wg 24). Wykrywanie motylicy opiera sięę na badaniu kału i tre treści dwunastniczej na obecność jaj (ryc. 27). Pojawiaj Pojawiają się one jednak dopiero w kilka (3 - 4) miesięcy ęcy po zara zaraŜeniu, gdy motylica osiągnie dojrzałość płciową. Zwalczanie fascjolozy u zwierząt ąt polega na ich odro odrobaczeniu, a takŜe niszczeniu ślimaków limaków – Ŝywicieli pośrednich motylicy wątrobowej; osiąga ga się to za pomocą środków ślimakobójczych limakobójczych oraz poprzez melioracj meliorację łąk i pastwisk. Zapobieganie fascjolozie u ludzi: naleŜy nale unikać spoŜywania surowych roślin oraz picia wody ze zbiorników śródlądowych. W Polsce notuje się rocznie ok. 4 – 5 przypadków zaraŜenia motylicą wątrobową. ątrobowa trobowa przechowywana w formalinie pochodz pochodząca pochodzą z wątroby bydlęPreparat: 1. Motylica wątrobowa cej; 2. jaja z rozmazu kału od Ŝywiciela; preparat trwały. trwał Obserwacja. ć, ŜŜee ciało motylicy ma kształt listkowaty, wydłuŜony. wydłuŜ Przód ciała jest Ad 1. Gołym okiem widać, wyciągnięty ty w kształcie sto stoŜka, koniec - zaokrąglony. Pod lupąą (pow. 5x) dostrzegamy dwie przyssawki: gębow ębową połoŜoną na przednim końcu ciała oraz brzuszną, brzuszn większą od poprzedniej, znajdującą znajdują się poniŜej podstawy stoŜka. Ad 2. Pow. 600x. Jajo motylicy, barwy jasnoŜółtawej jasno ółtawej jest stosunkowo duŜ duŜe, posiada wymiary 140 x 80 µm, m, na jednym biegunie widać wida wieczko. Poprzez skorupkę skorupk przeświecają komórki Ŝółtkowe. obja nieniem elementów budowy widocznych w obu pr preRysunek:: 1. ciało motylicy; 2. jajo, z objaśnieniem paratach. 41 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 2. Rodzina: Dicrocoeliidae Do rodziny Dicrocoeliidae naleŜą przywry małe, wydłuŜone, zwęŜające się w obu końcach ciała. Przyssawka brzuszna jest wyraźnie większa od gębowej. Występują płatowe jądra, ułoŜone ukośnie względem siebie. Owalny jajnik połoŜony jest z tyłu jąder. śółtniki z dość duŜymi pęcherzykami rozciągają się z boków ciała w jego części środkowej. Jaja są ciemne, grubościenne, ze zgrubiałą obrączką na wieczku; wylęg następuje w ciele ślimaka. Gatunek: Dicrocoelium dendriticum (Rudolphi) Looss – Motyliczka Ryc. 28. Rozwój motyliczki: 1 - jajo, 2 - miracydium, 3,4,5 sporocysty; w stadium 5. widoczne cerkarie, 6, 7- cerkarie, 8 - metacerkaria, 9 - dojrzała przywra (wg 31). Występowanie. PasoŜyt prawie kosmopolityczny, występujący na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Australii. W Europie dość pospolity, w Polsce występuje głównie w rejonach południowo-wschodnich. PasoŜytuje w przewodach Ŝółciowych wątroby często u owiec, poza tym u innych zwierząt trawoŜernych, jak bydło, kozy, wielbłądy, sarny, dziki, króliki, zające; sporadycznie takŜe u człowieka. Budowa (ryc. 28). Dorosła motyliczka ma kształt listkowaty, lancetowaty, długość ciała 0,5 – 1,5 cm, szerokość 0,15 - 0,25 cm. Przyssawka brzuszna jest silniej rozwinięta niŜ gębowa. Narządy rozrodcze Ŝeńskie składają się m.in. z kulistego jajnika i mocno skręconej macicy, która zajmuje 2/3 tylnej części ciała; męskie – z dwóch kulistych, brzegiem nieco płatowatych jąder. Po bokach ciała, na odcinku środkowym, rozciągają się dwa Ŝółtniki. Od krótkiego przełyku rozchodzą się dwa pnie jelitowe ślepo zakończone, dochodzące do końcowej części ciała. Rozwój. Jaja (ryc. 28) o barwie brunatnej, długości ok. 40 µm i szerokości 25 µm, lekko spłaszczone po jednej stronie, otoczone skorupką z wieczkiem, z rozwiniętym miracydium – opuszczają Ŝywiciela ostatecznego (człowiek, zwierzęta - jak wyŜej) i są połykane przez ślimaki lądowe (Helicella candidula i in. gatunki). W ich ciele dopiero wylęga się miracydium, które wnika z jelita ślimaka do trzustkowątroby i przekształca się kolejno w dwa pokolenia sporocyst, następnie w cerkarie (brak pokolenia redii). Te z kolei wędrują do jamy płucnej ślimaka, gdzie grupują się po 200 400 sztuk w tzw. "kule śluzowe" otoczone wydzieliną gruczołów Ŝywiciela. Podczas pełzania ślimaka kule te, skupione po kilkanaście sztuk w bryłki we wspólnej otoczce śluzowej, zostają wyrzu42 Materiały do ćwiczeń z parazytologii cone na zewnątrz, przyczepiają się do roślin i są następnie zjadane przez mrówki z rodzaju Formica (F. fusca i in. gatunki). Uwolnione ze śluzu cerkarie przekształcają się w ciele mrówki w otorbione metacerkarie. Kiedy mrówki, wraz z trawą zostaną połknięte przez Ŝywiciela ostatecznego, uwalniają się w jego jelicie metacerkarie, które przebijają ścianę i Ŝyłą wrotną, następnie przenoszone są do przewodów Ŝółciowych wątroby, gdzie przywry osiągają dojrzałość płciową. Cykl rozwojowy motyliczki trwa 11 lub więcej tygodni. Chorobotwórczość wywołana inwazją motyliczki, dikrocelioza (dicrocoeliosis) jest niewielka. Intensywna inwazja (ok. 400 pasoŜytów w Ŝywicielu) moŜe powodować rozrost tkanki łącznej i nadmierny rozwój nabłonka przewodów Ŝółciowych w wątrobie. Dikrocelioza przebiega łagodniej u człowieka niŜ u zwierząt. Wykrywanie inwazji opiera się na poszukiwaniu charakterystycznych jaj motyliczki w kale Ŝywiciela ostatecznego. Zapobieganie. Na obszarach endemicznych osoby powinny wystrzegać się spoŜywania niegotowanych produktów roślinnych (liście) oraz picia niefiltrowanej wody, w której mogą znajdować się mrówki. 3. Rodzina: Opisthorchiidae Przywry z rodziny Opisthorchiidae mają ciało wydłuŜone, spłaszczone, zwęŜające się ku przodowi. Przyssawki są słabo rozwinięte, często połoŜone blisko siebie. Płatowe lub rozgałęzione jądra leŜą jedno za drugim bliŜej części tylnej ciała. Płatowy jajnik znajduje się z przodu w stosunku do jąder. Jaja są małe, z wieczkiem, wylęg zachodzi w ciele ślimaka. Gatunek: Opisthorchis felineus (Rivolta) Blanchard – Przywra kocia Występowanie. Jest to najczęstsza przywra u Europejczyków. Występuje ponadto na Dalekim Wschodzie (Korea, Filipiny, Japonia, Indonezja), na obszarach Syberii i obrzeŜach Bałtyku. PasoŜytuje w przewodach Ŝółciowych wątroby kota, psa, lisa, rzadziej człowieka. Występuje u ludzi najczęściej tam, gdzie panuje zwyczaj spoŜywania mięsa rybiego w stanie surowym lub półsurowym. Ocenia się, Ŝe na świecie jest zaraŜonych tą przywrą ok. 2 milionów ludzi. W Polsce stwierdzono kilka przypadków zaraŜenia przywrą kocią człowieka. Budowa (ryc. 29). Kształt ciała wydłuŜony, lancetowaty, długość 0,7 - 1,2 cm, szerokość 0,15 - 0,30 cm. Obie przyssawki podobnej wielkości oddalone są od siebie. Dwa płatowe jądra znajdują się w tylnej części przywry, nad nimi leŜą: mały nieco płatowy jajnik, gruczoł Mehlisa i zbiornik nasienny. śółtniki umiejscowione są w pobliŜu boków w obrębie środkowej części ciała. Skręcona mocno macica uchodzi do przedsionka płciowego połoŜonego przed przyssawką brzuszną. Dwa pnie jelitowe stanowiące rozwidlenie przełyku biegną wzdłuŜ boków ciała i kończą się ślepo w pobliŜu jego końca. Pęcherz moczowy, przechodzący obok jąder, uchodzi w tylnej części ciała zwęŜającym się końcem na zewnątrz. Ryc. 29. Przywra kocia, 1 - przyssawka gębowa, 2 - gardziel, 3 - jelito, 4 - przyssawka, brzuszna, 5 - Ŝółtniki, 6 - macica, 7 - gruczoł Mehlisa, 8 –- jajnik, 9 - pęcherz moczowy, 10 - jądra, 11 - otwór wydalniczy, 12 - zbiorniczek nasienny (wg 35). 43 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Ryc. 30. Rozwój przywry kociej: 1 - jajo, 2 - miracydium, 3 - sporocysta, 4 - radia, 5 - cerkaria, 6, 7 - metacerkaria, 8, 9 - młoda i dorosła przywra bytująca w wątrobie ludzkiej (wg 31). Rozwój (ryc. 30). Dojrzała przywra składa w przewodzie Ŝółciowym Ŝywiciela jaja o kształcie owalnie wydłuŜonym i wymiarach 30 x 12 µm, barwy Ŝółtobrunatnej z wieczkiem. Wydostają się one z kałem Ŝywiciela. Zawierają orzęsione miracydium, które uwalnia się ze skorupki dopiero w Ŝołądku pierwszego Ŝywiciela pośredniego, którym jest ślimak słodkowodny - Bithynia leachi. Miracydium przebija ścianę jelita ślimaka i przekształca się w sporocystę; w niej powstają redie, które następnie opuszczają sporocystę i przenikają do trzustkowątroby, gdzie wytwarzają ogoniaste cerkarie. Te wydostają się czynnie ze ślimaka i pływają w wodzie wchodząc w kontakt z drugim Ŝywicielem pośrednim, jakim jest ryba słodkowodna (płotka, lin, karp, leszcz, tuńczyk). Cerkarie przyczepiają się do łusek ryby, następnie przenikają do jej mięśni za pomocą gruczołów penetracyjnych. Otorbiają się i przekształcają w ciągu ok. 6 tygodni w metacerkarie – postacie inwazyjne pasoŜyta. Po spoŜyciu przez Ŝywiciela ostatecznego mięsa zaraŜonej ryby, w jego Ŝołądku uwalniają się metacerkarie, które wędrują z dwunastnicy przez wspólny przewód Ŝółciowy do wątroby i tam osiągają w ciągu 3 - 4 tygodni dojrzałość płciową. Chorobotwórczość. Przywra kocia wywołuje opistorchiozę (opistorchiosis), która u człowieka objawia się, w przypadku intensywnej inwazji (tysiące pasoŜytów), w postaci stanu zapalnego wątroby i pęcherzyka Ŝółciowego; moŜe wywołać marskość i ropień wątroby. Objawy te są następstwem podraŜnienia przez pasoŜyta nabłonka przewodów Ŝółciowych i rozrostu tkanki włóknistej. Chory odczuwa ból wątroby, niekiedy pojawia się Ŝółtaczka. Przy małej inwazji (kilka pasoŜytów) nie obserwuje się zaburzeń. Wykrywanie polega na badaniu kału lub treści dwunastniczej na obecność jaj. Zapobieganie. NaleŜy unikać spoŜywania surowego, niedogotowanego lub niedowędzonego mięsa ryb. 4. Rodzina: Schistosomatidae Przywry naleŜące do rodziny Schistosomatidae są zwierzętami rozdzielnopłciowymi, które przez pewien czas Ŝycia łączą się w pary w ten sposób, Ŝe grubszy samiec, zaopatrzony w tzw. rynienkę płciową (sulcus gynecophorus), utworzoną z dwóch fałd brzusznych wora powłokowomięśniowego, obejmuje w czasie kopulacji dłuŜszą lecz smuklejszą odeń samicę (ryc. 31). Cechu44 Materiały do ćwiczeń z parazytologii je je brak umięśnionej gardzieli oraz wytwarzanie jaj nie posiadających wieczka. Bytują w naczyniach krwionośnych ptaków i ssaków. Postacią inwazyjną nie są metacerkarie (jak u innych przywr). Na wywoływane przez nie choroby - schistosomozy, (schistosomosis) zapadają miliony ludzi. 1. Gatunek: Schistosoma haematobium Bilharz - Przywra Ŝylna Występowanie. S. haematobium występuje w Afryce, często w Egipcie wśród ludności zamieszkujących blisko zbiorników wodnych i pól ryŜowych, poza tym w krajach Bliskiego Wschodu oraz rzadko w południowej Europie (Portugalia, Cypr). Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (ŚOZ) ok. 2 milionów ludzi jest dotkniętych inwazją tego pasoŜyta. PasoŜytuje głównie wśród dzieci i młodzieŜy, bytuje w naczyniach Ŝylnych pęcherza moczowego, w miednicy mniejszej. Ryc. 31. Samica Schistosoma haematobium w rynience płciowej samca (wg 23). Budowa (ryc. 31). Samce osiągają długość 1 – 2,5 cm, posiadają na stronie brzusznej rynienkę, w której moŜe przebywać samica, samice długości 2 – 2,5 cm, mają kształt ciała nitkowaty. Oskórek samca jest pokryty brodawkami; u samicy występują one na końcach ciała. Przód ciała kończy się przyssawką gębową, a w niewielkiej odległości za nią znajduje się uwypuklona przyssawka brzuszna. Jelito jest rozdzielone na dwa ramiona, które w drugiej połowie ciała łączą się w jeden ślepo zakończony odcinek. Rozwój. Samice po kopulacji składają jaja w naczyniach włosowatych pęcherza moczowego. Jaja kształtu owalnego, o wymiarach 150 x 60µm uzbrojone są w prosty kolec umiejscowiony na tylnym biegunie (cecha gatunkowa). Przekłuwając ścianę pęcherza kolcem, przedostają się do światła pęcherza, skąd zostają wydalane z moczem na zewnątrz. W środowisku wodnym po kilku godzinach wylęga się miracydium, które czynnie wnika do ciała Ŝywiciela pośredniego, którym są ślimaki z rodzaju Bulinus lub Physopsis. W ich ciele wykształca się sporocysta, dająca z reguły sporocysty potomne, a w nich rozwijają się cerkarie (brak więc stadium redii). Po wydostaniu się z ciała ślimaka, cerkarie pływają przez pewien czas w wodzie oczekując na Ŝywiciela ostatecznego, którym jest człowiek. Są one zaopatrzone w ogon rozwidlony na końcu i noszą nazwę furkocerkarii. Furkocerkarie przenikają następnie przez ludzką skórę za pomocą wydzieliny o właściwościach litycznych, tracą ogon i dostają się do naczyń krwionośnych. Po dwóch miesiącach od momentu zaraŜenia człowieka rozwijają się postacie dojrzałe, które gromadzą się w Ŝyłach w okolicy pęcherza moczowego i miednicy małej. Przywra ta Ŝyje w Ŝywicielu ostatecznym do 20 lat. Chorobotwórczość. Przywra Ŝylna wywołuje schistosomozę pęcherza moczowego, narządów rodnych i jelita prostego, co jest wynikiem mechanicznych uszkodzeń ścian pęcherza i innych narządów miednicy wskutek penetracji jaj. Objawami choroby są m.in. krwiomocz, zapalenie i owrzodzenie 45 Materiały do ćwiczeń z parazytologii pęcherza moczowego, narządów rodnych i jelita grubego. Powikłania schistosomozy prowadzą do powaŜnych schorzeń: zapalenia nerek i miedniczek nerkowych, raka pęcherza. W cięŜszych przypadkach choroba moŜe spowodować zgon. Furkocerkarie przenikające przez skórę wywołują swędzące plamy rumieniowe – stąd schistosomozę nazywają teŜ „świądem pływaków”. Wykrywanie. Podstawą rozpoznania inwazji jest badanie moczu, a takŜe kału na obecność charakterystycznych jaj (ryc. 32). Zapobieganie. Walka z schistosomozą polega w duŜej mierze na niszczeniu ślimaków róŜnymi metodami (chemicznymi, biologicznymi). DuŜą rolę w zapobieganiu odgrywa oświata sanitarna wśród ludności, unikanie zarówno kąpieli w niepewnych zbiornikach wodnych, jak i picia nie przegotowanej wody. Ryc. 32. Jaja gatunków Schistosoma (wg 30). 2. Gatunek: Schistosoma mansoni Sambon - Przywra Ŝylna Mansona Jest to przywra wielkością i pokrojem zbliŜona do poprzednio opisanego gatunku. Występuje u ludzi, a takŜe u niektórych małp i gryzoni w Afryce Wschodniej (Egipt, Sudan, Etiopia) i Równikowej (od Gwinei do Madagaskaru) oraz w krajach strefy równikowej i podzwrotnikowej Ameryki Południowej. Ok. 60 milionów ludzi jest zaraŜonych tym pasoŜytem. Młode przywry bytują u Ŝywicieli ostatecznych w naczyniach Ŝylnych wątroby, natomiast dojrzałe usadawiają się w rozgałęzieniach Ŝyły krezkowej dolnej (w naczyniach Ŝylnych jelita grubego). Stąd choroba wywołana przez tą przywrę nazywana jest schistosomozą jelitową. Ryc. 33. Rozwój Schistosoma mansoni: 1 - jajo, 2 - jajo z miracydium, 3 - miracydium, 4, 5 - sporocysty, 6 - cerkarie, 7 - dorosła przywra (wg 31). Rozwój (ryc. 33) jest podobny jak u poprzedniego gatunku. śywicielami pośrednimi są ślimaki słodkowodne z rodzaju Biomphalaria, Ŝyjące na kontynencie afrykańskim i Półwyspie Arabskim oraz z rodzaju Tropicorbis – w Ameryce. Chorobotwórczość. Pierwszymi objawami inwazji są zmiany na skórze Ŝywiciela ostatecznego, później następują objawy ze strony narządów takich jak przewód pokarmowy, wątroba, śledziona. Chory odczuwa bóle brzucha, ma biegunkę jako następstwo owrzodzeń i stanu zapalnego błony śluzowej jelita prostego, wywołanych przenikaniem jaj złoŜonych przez samicę w na46 Materiały do ćwiczeń z parazytologii czyniach włosowatych jelita i krezki. Wykrywanie inwazji opiera się na badaniu kału, do którego przenikają jaja przywry bytującej w ścianie jelita i krezce. Natomiast w moczu jaja spotykane są rzadziej. Jaja, wielkością prawie nie róŜniące się od jaj S. haematobinum, posiadają kolec umieszczony z boku (ryc.32). Nie we wszystkich przypadkach zaraŜenia tym pasoŜytem stwierdza się obecność jaj w kale; wówczas inwazję wykrywa się rektoskopowo oraz mikroskopowo badając wycinki błony śluzowej jelita prostego. Zapobieganie. Stosuje się te same metody zwalczania i zapobiegania, jak opisano przy S. haematobium. Zapobieganie utrudnia jednak duŜe rozprzestrzenienie S. mansoni oraz znaczna liczba zaraŜeń o małej intensywności u ludzi, stąd są one trudno wykrywalne. Preparat: jaja w rozmazie kału pochodzącego od Ŝywiciela ostatecznego. Obserwacja. Pow. 150x. Wśród cząstek stałych rozproszonych w preparacie znajdujemy jajo, które ma barwę jasnoŜółtą i kształt podłuŜnie-owalny, jest dość duŜe, o wymiarach 155 x 66 µm (największe w porównaniu do jaj innych omawianych tu gatunków Schistosoma), otoczone skorupką bez wieczka. Z boku jaja, w pobliŜu jednego z biegunów wystaje kolec o długości ok. 20 µm, grubościenny, ostro zakończony. Wielkość kolca oraz jego usytuowanie na powierzchni jaja stanowią cechę rozpoznawczą gatunków Schistosoma. W jaju znajdują się komórki Ŝółtkowe bądź miracydium, zaleŜnie od stopnia rozwoju jaja. Rysunek: odrysować jajo zwracając uwagę na jego kształt oraz wielkość i połoŜenie kolca. 3. Gatunek: Schistosoma japonicum Katsudara - Przywra Ŝylna japońska Występowanie. S. japonicum jest rozprzestrzeniona na Dalekim Wschodzie: Chiny, Japonia, Korea, Filipiny. Krąg Ŝywicieli ostatecznych obejmuje człowieka oraz zwierzęta udomowione jak psy, koty, bydło, owce, kozy i świnie, a takŜe dziko Ŝyjące. Przywry te pasoŜytują w odgałęzieniach Ŝyły krezkowej górnej, ale duŜo osobników przedostaje się takŜe do naczyń Ŝylnych wątroby i innych narządów. Budowa. Przywra ta jest nieco większa w porównaniu do poprzednich dwóch gatunków, pokrojem do nich podobna; samiec o długości ok. 1,5 cm, samica do 2 cm. Rozwój - zbliŜony do opisanych poprzednio, poprzez stadium miracydium, sporocysty i furkocerkarii (brak stadium redii). śywicielem pośrednim są ślimaki ziemno-wodne z rodzaju Oncomelania. Cerkarie, po wniknięciu przez skórę Ŝywiciela ostatecznego, wędrują z prądem krwi przez mały obieg do tętnic krwiobiegu duŜego, osiągając następnie tętnice krezki i Ŝyłę wrotną wątroby. W narządzie tym przywry rosną, łączą się w pary i przemieszczają do Ŝył krezkowych, gdzie osiągają dojrzałość płciową. Po kopulacji samice składają jaja w drobniejszych Ŝyłach. Chorobotwórczość. Przebieg schistosomozy jest gwałtowniejszy, bardziej niebezpieczny dla człowieka niŜ w przypadku dwóch poprzednio opisanych schistosomoz. Faza toksyczna inwazji charakteryzuje się cięŜkim stanem chorego, z gorączką oraz zmianami zapalnymi i alergicznymi ze strony układu oddechowego i skóry. Dalszy przebieg choroby jest związany z wędrówką młodych larw i lokalizacją postaci dojrzałych - stąd ostre objawy ze strony przewodu pokarmowego (krwawe biegunki) i wątroby (zastój krwi). Przywry podczas wędrówki mogą zabłąkać się i trafiać do innych narządów (śledziona, nerki, płuca, narządy rozrodcze), gdzie wywołują stany zapalne, mogące doprowadzić do nowotworowego bujania tkanek. Przy intensywnej inwazji po 2 - 5 latach trwania choroby następuje zgon chorego. Wykrywanie polega na badaniu kału oraz materiału pobranego podczas biopsji wątroby – poszukuje się jaj, które są wyraźnie krótsze i nieco szersze (90 x 67µm), niŜ u pozostałych dwóch gatunków Schistosoma, z małym kolcem umiejscowionym z boku, niekiedy zakrzywionym (ryc. 32). Zapobieganie zaraŜeniu przez S. japonicum jest trudne z powodu rozprzestrzenienia tego pasoŜyta wśród zwierząt, stanowiących jego rezerwuar. Niełatwo takŜe zwalczać ślimaki ziemno-wodne, 47 Materiały do ćwiczeń z parazytologii bo przeŜywają one okres suszy i mogą wydalać cerkarie poza zbiornikiem wodnym, np. do kropli rosy. Szerzeniu się inwazji wśród ludności rolniczej Dalekiego Wschodu sprzyja zajmowanie się przez nią uprawą ryŜu, na glebach silnie nawodnionych, co zwiększa ryzyko zetknięcia się z furkocerkariami. 5. Rodzina: Troglotrematidae Do rodziny tej naleŜą przywry średniej wielkości, o długości zwykle poniŜej 1 cm. Ciało ich ma kształt owalny, jest grube, pokryte oskórkowymi kolcami. Jajnik i jądra są płatowe. Dorosłe przywry bytują przewaŜnie parami w zatokach czołowych, w płucach, nerkach i innych narządach ssaków i ptaków. Gatunek: Paragonimus westermani (Kerbert) Braun - Przywra płucna Występowanie. Paragonimus westermani jest jedną z groźniejszych przywr pasoŜytujących u człowieka w krajach Dalekiego Wschodu: Korei, Japonii, Chin, Filipin, Indonezji oraz na wyspach Pacyfiku. Występuje ponadto w Ameryce Południowej (Peru, Ekwador) oraz niektórych krajach Afryki Zachodniej. Jest pasoŜytem takŜe ptaków drapieŜnych i ssaków jak kot, pies, lew, wilk, tygrys, świnia, szczur. Dojrzałe przywry bytują w płucach, a takŜe innych narządach człowieka i zwierząt: w wątrobie, śledzionie, nerkach, mózgu. Ryc. 34. Przywra płucna, 1 – przyssawka gębowa, 2 – gardziel, 3 – przewód wydalniczy, 4 – przyssawka brzuszna, 5 – otwór płciowy, 6 – macica, 7 – przewód Ŝółtnikowy, 8 – jądro, 9 – ootyp, 10 – jajnik (wg 36). Budowa. Przywra ta ma kształt owalny, barwę czerwonawą, jest wypukła grzbietowo i spłaszczona brzusznie; długość ciała ok. 1 cm, szerokość i grubość w granicach odpowiednio 5 – 7 mm i 4 – 5 mm, Na powierzchni ciała występują kolce pochylone ku jego tyłowi. Szczegóły budowy wewnętrznej podane są na rycinie 34. Rozwój (ryc. 35). Zarodek w jaju rozwija się dopiero w środowisku wodnym. Z jaja, po ok. 3-4 tygodniach, wylęga się miracydium, które wnika czynnie do pierwszego Ŝywiciela pośredniego, którym są ślimaki naleŜące do róŜnych rodzajów: Semisulcospira, Melania, Thiara i in. W ich ciele rozwijają się kolejne postacie larwalne: sporocysty, redie, redie potomne i cerkarie. Te ostatnie, zaopatrzone w krótki ogon, opuszczają ciało ślimaka, wolno pływają w wodzie poszukując drugiego Ŝywiciela pośredniego, którym są raki lub kraby. Cerkarie, po przedostaniu się do mięśni lub trzustko-wątroby tych skorupiaków otorbiają się i przekształcają w metacerkarie - jest to postać inwazyjna przywry. Człowiek (i inne ssaki) zaraŜa się spoŜywając surowe lub niedogotowane mięso wymienionych skorupiaków zawierające metacerkarie. W jelicie Ŝywiciela ostatecznego metacerkarie uwalniają się, powstałe młode przywry przebijają ścianę jelita i przez jamę otrzewnową, przeponę i opłucną przedostają się do płuc. W czasie tej wędrówki przywry mogą trafić równieŜ do innych narządów (wątroba, mózg, i in.). W płucach (i in. narządach) przywry osiągają dojrzałość płciową i składają jaja, które drogami oddechowymi Ŝywiciela przedostają się do gardzieli, gdzie są połykane i wydalane z kałem na zewnątrz. Część jaj jest usuwana z płuc wraz plwociną. Jaja o wymiarach ok. 100 x 50 48 Materiały do ćwiczeń z parazytologii µm, z wieczkiem są barwy brunatnej i przy duŜej ich liczbie nadają plwocinie kolor brunatnawordzawy (ryc. 35a). Chorobotwórczość. Przywra płucna wywołuje cięŜką chorobę - paragonimozę (paragonimosis). W przypadku paragonimozy płucnej, choroba ma przebieg przewlekły, trwający wiele lat. Objawy choroby zaleŜą od umiejscowienia pasoŜytów, intensywności inwazji i wraŜliwości Ŝywiciela. Mogą wystąpić niebezpieczne dla Ŝycia powikłania w postaci zapalenia płuc i opłucnej, a w razie osiedlenia się przywr w mózgu – występują objawy guza, zapalenie opon mózgowych oraz niedorozwój umysłowy i fizyczny, co ma miejsce zwłaszcza u dzieci. Ocenia się, Ŝe około 3 miliony mieszkańców Dalekiego Wschodu jest dotkniętych paragonimozą. Wykrywanie. Bada się kał i plwocinę na obecność jaj. Zapobieganie paragonimozie polega na wyłączeniu z jadłospisu ludzi, mieszRyc. 35. Rozwój przywry płucnej: 1 - jajo, 2 - miracydium, 3 - sporocysta z rediami, 4 - rekających na terenach występowania P. dia z rediami potomnymi, 5 - dojrzale redie powestermani, surowych czy półsurowych tomne z cerkariami, 6 - wolno plywająca cerkaria skorupiaków - Ŝywicieli tej przywry. Zwal(po opuszczeniu ślimaka), 7 - metacerkaria z ciała czanie tej choroby jest utrudnione z pokraba, 8 - dojrzała przywra (wg 31). wodu zwyczajów kulinarnych panujących wśród miejscowej ludności, która często uŜywa mięsa lub wyciśniętego soku z surowych krabów czy raków jako dodatku do potraw. Dodatkowym utrudnieniem jest niemoŜność wyeliminowania ze środowiska skorupiaków i ślimaków, które stanowią rezerwuar postaci rozwojowych P. westermani Ryc. 35a. Jaja Paragonimus westermani w plwocinie człowieka chorego na paragonimozę (wg 24). 2. Gromada: Cestoda – Tasiemce Są to płazińce o ciele wydłuŜonym, które jest rozczłonkowane na części zwane proglotydami. Przednia część ciała jest zmodyfikowana i tworzy skoleks (scolex) zaopatrzony w narządy czepne; po nim następuje szyjka (collum), która jest nieczłonowana, stanowiąca odcinek produkujący proglotydy. Dalszą część ciała tworzy łańcuch proglotydów zwany strobilą. KaŜdy proglotyd (zwany teŜ członem) stanowi jednostkę autonomiczną ciała, posiada komplet narządów wewnętrznych. Wspólnymi dla całej strobili są układy: nerwowy i wydalniczy. U tasiemców brak jest układu pokarmowego i oddechowego, poŜywienie przyjmują one całą powierzchnią ciała. Układy rozrodcze męski i Ŝeński, występujące obok siebie, powtarzają się w kaŜdym proglotydzie (ryc. 36). Narządy 49 Materiały do ćwiczeń z parazytologii męskie dojrzewają nieco wcześniej niŜ Ŝeńskie, stąd proglotydy przedniego odcinka strobili zawierają tylko te pierwsze narządy. Ryc. 36. Schemat budowy dojrzałego proglotydu tasiemca z rzędu Cyclophyllidea, c.s. - torebka cirrusa, e.c. - przewód wydalniczy, g.p. - otwór płciowy, m.g. - gruczoł Mehlisa, n - pień nerwowy. ov. jajnik, s.r. zbiorniczek nasienny, t - jądro, u - macica, v - pochwa, v.d. - nasieniowód, vt. - Ŝółtnik (wg 18). Narząd męski składa się z licznych jąder w postaci pęcherzyków, rozsianych w parenchymie w części grzbietowej proglotydu, od których odchodzą przewody wyprowadzające (vasa efferentia) kierujące się do nasieniowodu (vas deferens). Ten ostatni kończy się narządem kopulacyjnym (cirrus), który wchodzi do przedsionka płciowego, widocznego w postaci wzgórka z boku lub (u niektórych gatunków) na powierzchni brzusznej proglotydu. Narząd Ŝeński leŜy w tylno-brzusznej części proglotydu, jest zbudowany z duŜego jedno- lub kilkupłatowego jajnika (ovarium), połączonego krótkim przewodem (jajowodem) z ootypem. Do ootypu wpadają jeszcze: przewód wychodzący z Ŝółtnika (vitellarium), macica (uterus) skierowana ku przodowi proglotydu i kończąca się ślepo (u niektórych gatunków tasiemców macica otwiera się na zewnątrz) oraz pochwa (vagina) biegnąca obok nasieniowodu i dochodząca drugim końcem do przedsionka płciowego (atrium genitale). Ryc. 37. Proglotydy tasiemca: A - młodociany, B - dojrzały, C - maciczny (wg 18). Ciało tasiemców jest pokryte worem powłokowo-mięśniowym, z warstwą zewnętrzną oskórkową. WyróŜnia się trzy rodzaje proglotydów (ryc. 37): - młodociane bez rozwiniętych narządów rozrodczych, - dojrzałe (rozrodcze) z czynnymi narządami płciowymi, - maciczne (jajowe) - tylko u tasiemców z rzędu Cyclophyllidea - z macicą wypełnioną jajami; inne części układu rozrodczego ulegają tutaj zanikowi. Niedojrzałe jaja tasiemców zawierają, oprócz komórki jajowej, komórki Ŝółtkowe (podobnie jak u przywr), gromadzące substancje odŜywcze dla rozwijającego się zarodka (ryc. 38). Natomiast jaja dojrzałe posiadają zarodek z 6-ma hakami. U tasiemców z rzędu Pseudophyllidea jaja są okryte skorupką z wieczkiem (ryc. 39). Jaja tasiemców z innych grup systematycznych mają zamiast skorupki delikatną, kilkuwarstwową osłonkę. 50 Materiały do ćwiczeń z parazytologii U niektórych tasiemców w jaju wytwarza się si podczas embriogenezy otoczka, niekiedy o strukturze prąŜkowej, okrywająca ca zarodek, którego jest ona wytworem; wy nosi nazwę embrioforu (ryc. 40). Ryc. 38. Jaja tasiemców, od lewej: bruzdogłowca szerokiego; tasiemca uzbrojonego, t. nieuzbrojonego, t. psiego, t. karłowatego, t. bąblowcowego blowcowego (wg 18). Ryc. 39. Bruzdogłowiec szeroki: jajo oraz dojrzały proglotyd z rozetkowatąą macicą macic wypełnioną jajami (wg 31). Ryc. 40. Jaja z embrioforem tasiemca uzbrojonego (na lewo) i t. nieuzbrojonego (na prawo) (wg 29). Larwy tasiemców wnikająą do Ŝywicieli pośrednich rednich biernie, rzadko pozostają w jelicie, częściej przedostają się z prądem dem krwi do róŜnych ró narządów. dów. Natomiast dojrzałe tasiemce bytuj bytują prawie zawsze w jelicie Ŝywicieli ywicieli ostatecznych. Pierwszą postacią larwalną, rozwijaj rozwijającą się w jaju tasiemca jest onkosfera, onkosfera zaopatrzona w 3 pary haków zarodkowych. W rzędzie rzę Pseudophyllidea onkosfera jest okryta często czę warstwą komórek z rzęskami i nosi nazwę koracydium (coracidium) (ryc. 44). W ciele I Ŝywiciela pośredniego po koracydium przekształca sięę w larw larwę kształtu wrzecionowatego, zwaną procerkoidem (ryc. 41 A); z niej, w II Ŝywicielu pośrednim rednim rozwija się si następne stadium larwalne, plerocerkoid (ryc. 41 B). Więcej o budowie tych larw – patrz: rozwój bruzdogłowca szerokiego (str. 51). 51) 51 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Ryc. 41. Larwy tasiemców, (A-E) E) u bąblowca (F): b.c. - torebka lęgowa, d.c. - pęcherze cherze wtórne, exc., g.l. - warstwy: zewnętrzna i mezenchymatyczna, s - protoskoleks (wg 21). W rzędzie rzę Cyclophyllidea onkosfera, po uwolnieniu się si z jaja, przekształca się si w następne pne stadium larwalne, bytu bytujące w Ŝywicielu Ŝ pośrednim. RozróŜnia Ŝnia si się kilka rodzajów tych larw (ryc. 41 C-F): C 1. Cysticerkoid (cysticercoidus)) zbudowany z przedniej części ci w kształcie ppęcherzyka z wpuklonym skoleksem oraz tylnej zwęŜonej zwęŜ w postaci ogona. 2. Cysticerkus (cysticercus)) ma kształt małego pęchep rzyka wypełnionego płynem i otoczonego dwiema warwar stwami: zewnętrzną z oskórkowąą i wewn wewnętrzną mezenchymatyczną. Z tej ostatniej wyrawyra sta przez pączkowanie p pojedynczy skoleks skierowany skiero do środka rodka światła ppęcherzyka. Opisane dwa rodzaje larw nazywane są s wągrami. 3. Cenurus (coenurus)) jest duŜym du pęcherzem o średnicy rednicy kilku centymetrów wypełnionym płypł nem. Jego warstwa wewnętrzna wewn twórcza wytwarza przez pączkowanie czkowanie wiele skoleksów. 4. Bąblowiec (echinococcus echinococcus) - stadium larwalne tasiemców z rodzaju Echinococcus; Echinococcus ma postać pęcherza, niekiedy duŜych Ŝych rozmiarów (wielk (wielkości ci głowy dziecka) otoczonego wewn wewnętrzną warstwą twórczą i zewnę zewnętrzną oskórkową;; obie pokrywa błona tkankowo-łączna tkankowo produkowana przez Ŝywiciela. ywiciela. Warstwa wewnętrzna wewn wytwarza przez pączkowanie czkowanie do wn wnętrza pęcherza, który wypełniony jest płynem, torebki lęgowe I-go go pokolenia z protoskoleksami tak nazywane są formy rozwojowe skoleksów, gotowe do osiedlania si się w jelicie cienkim Ŝywiciela ywiciela ostatecznego - oraz z torebkami II-go go pokolenia. Z warstwy twórczej pęcherza, p macierzystego mogąą powstawa powstawać bezpośrednio równieŜ protoskoleksy. Torebki lęgowe l i protoskoleksy mogą odrywać się od warstwy twórczej i opadać na dno pęcherza, tworz tworząc tzw. ,,piasek bąblowcowy”. 52 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 1. Rząd: Pseudophyllidea Rząd Pseudophyllidea obejmuje tasiemce, które posiadają posiadaj dwóch Ŝywicieli ywicieli pośrednich. po Charakterystyczny jest skoleks, który nie jest uzbrojony ani w przyssawki, ani w haki, lecz posiada dwie bruzdy czepne (ryc. 42) – bothria. Macica otwiera się si na zewnątrz trz własnym otworem. Rodzina: Diphyllobothriidae Do rodziny Diphyllobothriidae naleŜą tasiemce bytujące bytuj w jelicie cienkim głównie ptaków, ssaków, niekiedy gadów, takŜe tak człowieka. Skoleks róŜnie nie wykształcony, nieuzbrojony. Gatunek: Diphyllobothrium latum (L.) Lühe – Bruzdogłowiec szeroki Występowanie.. Bruzdogłowiec szeroki występuje wyst w Europie, Azji i Ameryce Północnej, głównie wśród ród ludności ludno zamieszkującej tereny nadwodne, jak delta Dunaju, wybrzeŜe Ŝe Bałtyku, nad jezi jeziorami w Kanadzie, Finlandii ii i innych krajach zasobnych w zbiorniki słodkowodne. W Polsce spotykany sporadycznie. Bytuje w jelicie Ryc. 42. Skoleks bruzdogłowca cienkim człowieka, a takŜe tak innych nych ssaków (np. fok, lisów, psów, szerokiego widoczny nied niedźwiedzi), których poŜywieniem są m.in. ryby. U ludzi występuje z boku (a) i w przekroju na terenach, gdzie panuje zwyczaj spoŜywania spo ywania surowych lub półsupółs poprzecznym (b) (wg 31). rowych ryb. Budowa. Diphyllobothrium latum naleŜy do największych kszych tasiemców, jego strobila moŜe mo osiągać długość l5 m i więcej (ryc. 44), zbudowana jest z ok. 4000 proglotydów, z których ok. 1/5 stast nowią proglotydy młodociane, reszta - rozrodcze (ryc. 43). Macica w tych ostatnich przyjmuje kształt rozetki (ryc. 39). Jaja są wydalane bezpośrednio rednio z macicy przez specjalny otwór na stronie s brzusznej proglotydu do światła wiatła jelita Ŝywiciela (ryc. 43). Końcowe cowe proglotydy, nie produkuj produkujące juŜ jaj, ulegają rozpadowi w jelicie Ŝywiciela. Ryc. 43. Proglotyd dojrzały bruzdogłowca szesz rokiego; D - Ŝółtnik, ółtnik, Ed - gruczoł Mehlisa, Ex - przewódd wydalniczy, G - otwór płciowy, H - jądra, O - jajnik, Uö - ujście macicy, V - pochwa, Vd - nasieniowód (wg 31). Rozwój. DuŜee zasługi w wyja wyjaśnieniu rozwoju bruzdogłowca szerokiego połoŜył poło jeden z najsłynniejszych polskich parazyparaz tologów, logów, profesor Uniwersytetu Uniwers Warszawskiego - Konstanty Janicki (1876 – 1932). Zbadał on pierwsze ogniwa rozwoju tego tasiemca, wyw krył postać larwalną, którąą nazwał plerocerkoidem, odkrył pie pierwszego Ŝywiciela po pośredniego i stworzył teorię cerkomeru. Zajmował się si takŜe pasoŜytniczymi ymi pierwotniakami (patrz str. 20). Z jaja (ryc. 44) w środowisku rodowisku wodnym wylęga wyl się larwa koracydium (coracidium coracidium), która jest uzbrojona w 3 pary haków. Larwa opatrzona rzęskami rz pływa i następnie pnie jest połykana przez pier pierw53 Materiały do ćwiczeń z parazytologii szego Ŝywiciela pośredniego, którym są oczliki z rodzaju Cyclops i Diaptomus. W jelicie oczlika koracydium zrzuca urzęsiony nabłonek i za pomocą haków oraz gruczołów penetracyjnych przedostaje się do jamy ciała, gdzie rośnie i po 10-12 dniach osiąga długość ok. 0,5 mm. W tym czasie na tylnym końcu larwy powstaje krąŜkowaty przydatek ogonowy, zawierający haki larwalne onkosfery, zwany cerkomerem. Tak zbudowana larwa nosi nazwę procerkoidu (ryc. 41, A). Po połknięciu zaraŜonego oczlika przez drugiego Ŝywiciela pośredniego - rybę słodkowodną (szczupak, okoń, łosoś, węgorz) uwalnia się w jej Ŝołądku procerkoid, który traci cerkomer, a następnie, drąŜąc ścianę Ŝołądka, przedostaje się do róŜnych narządów (mięśnie, wątroba, śledziona),gdzie przekształca się w postać plerocerkoidu (ryc. 41, B) - jest to trzecie stadium larwalne kształtu robakowego o długości ok. 3 cm ze skoleksem w przedniej części ciała - stadium inwazyjne bruzdogłowca. Ludzie i ssaki mięsoŜerne zaraŜają się jedząc surowe, niedogotowane i niedowędzone mięso ryby zawierające plerocerkoidy. Te, po uwolnieniu się z tkanek ryby w przewodzie pokarmowym Ŝywiciela ostatecznego, przekształcają się w postać dorosłą tasiemca, która osiąga dojrzałość płciową po kilku tygodniach. Dorosły tasiemiec moŜe Ŝyć do 20 lat. Ryc. 44. Rozwój bruzdogłowca szerokiego: 1, 2 - jaja, 3 - koracydium, 4 - onkosfera, 5 - procerkoid, 6 - plerocerkoid, 7 - dorosły tasiemiec (wg 31). DuŜą rolę w rozprzestrzenianiu się tego pasoŜyta odgrywają tzw. Ŝywiciele rezerwowi (parateniczni), którymi są ryby drapieŜne (szczupaki). PoŜerają one zaraŜone plerocerkoidami ryby, same się zaraŜają i gromadzą larwy w duŜych ilościach. Przy spoŜyciu takiego szczupaka w stanie półsurowym, organizm (np. człowiek) od razu zaraŜa się duŜą liczbą larw bruzdogłowca, co ułatwia jego inwazję. W jelicie człowieka osiedla się jednak tylko jeden osobnik pasoŜyta, reszta ginie. Chorobotwórczość. D. latum wywołuje chorobę difylobotriozę (diphyllobothriosis), której objawy są podobne do objawów innych tasiemczyc (cestodosis) - tak nazywa się ogólnie choroby wywołane przez dorosłe tasiemce. Są to głównie dolegliwości ze strony układu pokarmowego, jak bóle brzucha, nudności. Dodatkowym objawem difylobotriozy jest u części chorych anemia typu złośliwego, wywołana prawdopodobnie duŜym zapotrzebowaniem pasoŜyta na witaminę B12 . Wykrywanie difylobotriozy nie jest trudne, polega na badaniu kału na obecność charakterystycznych jaj (ryc. 39, patrz teŜ opis preparatu). Zapobieganie. Zachorowaniom na difylobotriozę zapobiega unikanie spoŜywania mięsa ryb w stanie surowym i półsurowym. Słabe wędzenie ryb nie zabija plerocerkoidów. Najskuteczniejszym sposobem niszczenia larw pasoŜyta jest gotowanie ryb, mroŜenie ich i solenie a takŜe marynowanie. *** Preparat: 1. skoleks; preparat trwały; 2. jaja z rozmazu kału, preparat trwały. Obserwacja. Pow. 600x. Ad 1. Skoleks na końcu jest zaokrąglony, zaopatrzony w dwie bruzdy czepne, jego długość wynosi 2 - 3 mm, szerokość – ok. 1 mm. 54 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Ad 2. Jaja są barwy Ŝółtawej, kształtem podobne do jaj motylicy wątrobowej, ale mniejsze, o wymiarach 60 – 75 x 40 – 50 µm. Na jednym biegunie znajduje się wieczko, które w preparacie jest trudno zauwaŜalne; rozpoznajemy je po dwóch delikatnych rysach w skorupce jaja, zlokalizowanych symetrycznie względem bieguna i widocznych po obu stronach w jego pobliŜu. Na drugim biegunie znajduje się mały guzek (często preparatach niewidoczny). Rysunek: skoleks i jaja, z zaznaczeniem cech zewnętrznych skorupki jaja. 2. Rząd: Cyclophyllidea Do rzędu Cyclophyllidea naleŜą tasiemce ze skoleksem zaopatrzonym w przyssawki (acetabulum, -a). U niektórych gatunków wierzchołek skoleksa jest wydłuŜony w postaci ryjka (rostellum) uzbrojonego zwykle w haki ułoŜone wieńcowo. 1. Rodzina: Taeniidae Rodzina Taeniidae obejmuje gatunki pasoŜytujące jako postacie dorosłe głównie u ssaków i ptaków; natomiast postacie larwalne - u zwierząt roślinoŜernych i wszystkoŜernych. Otwór płciowy (porus genitalis) połoŜony jest nieregularnie, z lewego lub prawego boku proglotydu. Jaja są osłonięte grubym, prąŜkowanym embrioforem oraz cienką osłonką zewnętrzną. Omówimy trzy gatunki z tej rodziny pasoŜytujące u człowieka. 1. Gatunek: Taenia saginata Göze syn. Taeniarhynchus saginatus Weinland - Tasiemiec nieuzbrojony Występowanie. Tasiemiec nieuzbrojony jest kosmopolitycznym pasoŜytem, który występuje u ludzi częściej w krajach, gdzie wołowina stanowi główny składnik diety mięsnej. Szczególnie często występuje (ok. 10% osób zaraŜonych) w niektórych krajach Afryki, jak Etiopia, Kenia, południowo-wschodniej Azji, południowo-wschodniej Europy oraz w Ameryce Południowej. Częstość jego występowania na danym terenie pokrywa się na ogół z częstością wągrzycy bydlęcej. Notuje się 0,2 - 0,7% ludzi zaraŜonych tym tasiemcem. Postać dojrzała pasoŜytuje w jelicie cienkim człowieka, który jest dlań jedynym Ŝywicielem ostatecznym. Budowa. Strobila (ryc. 45) o długości 4 10 m składa się z ok. 1000-2000 proglotydów. Skoleks opatrzony 4 przyssawkami, nieuzbrojony (ryc. 46). W proglotydach rozrodczych Ryc. 45. Strobila tasiemca Ryc. 46. Skoleks tasiemca nieuzbrojonego. ZauwaŜ jajnik jest dwupłatowy (ryc. 47). nieuzbrojonego proglotydy maciczne w (wg 23). Rozwój. Proglotydy maciczne odrywają tylnej jej części (wg 29). się pojedynczo od tylnego końca strobili; są ruchliwe, dzięki czemu samodzielnie wydostają się przez odbyt Ŝywiciela na zewnątrz, gdzie następuje ich rozpad i uwolnienie 55 Materiały do ćwiczeń z parazytologii jaj. Większa część jaj uwalnia się jednak w świetle jelita, w czasie odrywania się proglotydów od strobili i wydalana jest z kałem. JuŜ w macicy tasiemca rozwija się larwa pierwszego stadium – onkosfera z 3 parami embrionalnych haków i dwiema otoczkami: zewnętrzną z nitkowatymi filamentami na biegunach, łatwo odpadająca i wewnętrzną, zwaną embrioforem, osłaniającą zarodek po opuszczeniu proglotydu. Takie jaja mogą przebywać w środowisku zewnętrznym ok. 1 rok nie tracąc inwazyjności. By nastąpił dalszy rozwój muszą być połknięte przez bydło domowe (Ŝywiciel pośredni). Następuje to wraz z zanieczyszczoną odchodami ludzkimi wodą lub pokarmem. W przewodzie pokarmowym bydła uwalnia się onkosfera, która dostaje się następnie, za pomocą haków, przez błonę śluzową jelita do naczyń krwionośnych lub limfatycznych i tą drogą przedostaje się do mięśni i róŜnych narządów, jak wątroba, płuca, nerki. Tu larwa osadza się, rośnie i przekształca w wągra - cysticerkus zwanego wągrem bydlęcym (cysticercus bovis) wielkości nasienia grochu (ryc. 48). Człowiek (jedyny Ŝywiciel ostateczny) zaraŜa się spoŜywając surowe lub półsurowe mięso wołowe pochodzące od zwierzęcia dotkniętego wągrzycą (cysticercosis). W jelicie cienkim człowieka z wągra wynicowuje się skoleks, który za pomocą przyssawek przyczepia się do ściany jelita. Następuje wzrost strobili i po upływie ok. 10 tygodni tasiemiec osiąga dojrzałość płciową, a w kale Ŝywiciela pojawiają się pierwsze proglotydy maciczne i jaja. PasoŜyt moŜe Ŝyć w jelicie do 30 lat. Chorobotwórczość. Teniarynchoza (taeniarhynchosis) – tak nazywa się tasiemczyca wywołana inwazją T. saginata – objawia się dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego, opisanymi przy difylobotriozie. Rzadko dochodzi do powikłań spowodowanych wędrówką ruchliwych proglotydów macicznych, które mogą zaczopować przewody Ŝółciowe Ryc. 47. Proglotyd dojrzały tasiemca nieuzbrojonego, lub przewód trzustkowy; liczne strobile mogą ut - macica, T - jądra, Wc - przewód wydalniczy, spowodować niedroŜność jelita. Wykrywanie Vd - nasieniowód, Cb – torebka cirrusa, K -otwór teniozy polega na badaniu kału na obecność płciowy, Va - pochwa, Ds - Ŝółtnik, Sd - gruczoł proglotydów jajowych (macicznych) z charakMehlisa, Ov - jajnik (wg 22). terystycznym kształtem macicy i jej rozgałęzieniami bocznymi w liczbie 15 - 35 z jednej strony (ryc. 49). Ryc. 48. Wągier bydlęcy (cysticercus bovis) z wpuklonym skoleksem (wg 23). Zapobieganie. NaleŜy unikać spoŜywania wołowiny surowej („tatarskie befsztyki”) i surowych wyrobów masarskich (metka). Według Rozporzą56 Materiały do ćwiczeń z parazytologii dzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 22 czerwca 2004 roku mięso zawierające wągry cysticercus bovis w liczbie większej niŜ 10 w tuszy jest niezdatne do spoŜycia. JeŜeli zawiera mniej wągrów nadaje się do spoŜycia warunkowo po odpowiednim zamroŜeniu.. Zapobieganie wągrzycy u bydła polega na niewypasywaniu na pastwiskach nawoŜonych odchodami ludzkimi oraz pojeniu wodą nie zanieczyszczoną ściekami. Jaja zachowują inwazyjność w środowisku zewnętrznym do ok. 8 tygodni. Opisano szczepionkę chroniącą bydło przed tasiemcem nieuzbrojonym w 95%, jednak nie doczekała się ona wdroŜenia ze względu na brak zainteresowania ze strony przemysłu. Ryc. 49. Proglotydy maciczne, a – tasiemca uzbrojonego, b - t. nieuzbrojonego (wg 31). *** Preparat: 1. skoleks, 2. proglotydy maciczne; oba preparaty trwałe, barwione; 3. środkowe odcinki strobili, przechowywane w formalinie; 4. jaja z rozmazu kału, preparat trwały. Obserwacja. Pow. 150x lub 5x (lupa). Ad I. Widoczny jest skoleks o kształcie gruszkowatym i średnicy ok. 1 - 2 mm, zaopatrzony w 4 półkuliste przyssawki. Za skoleksem widoczna jest cieńsza szyjka. Ad 2. Proglotydy są tu prostokątne o wymiarach 16 - 20 x 5 - 7 mm. Wewnątrz proglotydu widoczna jest macica z 15 - 30 bocznymi rozgałęzieniami z kaŜdej strony (cecha diagnostyczna gatunku). Z boku proglotydu wystaje wzgórek z przedsionkiem płciowym. Ad 3. Pod lupą widać proglotydy rozrodcze, których długość jest nieco większa niŜ szerokość, o wymiarach ok. 10 x 12 mm. Tylny koniec proglotydu zachodzi zawsze na przedni, trochę węŜszy brzeg następnego proglotydu. Z boku proglotydu, w połowie jego długości widoczny jest wzgórek, w którym mieści się przedsionek płciowy. UłoŜenie przedsionków w kolejno następujących po sobie proglotydach jest nieregularne, z lewej bądź prawej strony. W pobliŜu obu brzegów strobili przeświecają przewody wydalnicze, które łączą się w kaŜdym proglotydzie przewodem poprzecznym biegnącym tuŜ przy tylnej krawędzi. Ad 4. Pow. 600x. Jaja mają barwę szaroŜółtawą, kształt lekko owalny, średnicę ok. 35 µm. Embriofor dobrze widoczny, o strukturze prąŜkowanej. W środku jaja znajduje się onkosfera z 6 hakami ciemno zabarwionymi. Rysunek: skoleks, kilka proglotydów macicznych i rozrodczych oraz jaja, z objaśnieniem szczegółów budowy dostrzegalnych w preparacie. 57 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 2. Gatunek: Taenia solium L. - Tasiemiec uzbrojony Występowanie. Kosmopolityczny, występuje głównie w krajach o niskim poziomie higieny: Ameryka Południowa i Środkowa, Afryka, południowo-wschodnia Azja, w Europie rzadziej. W Polsce notuje się sporadyczne przypadki zaraŜenia ludzi. Tasiemiec uzbrojony ma szerszy krąg Ŝywicieli niŜ tasiemiec nieuzbrojony. Człowiek jest Ŝywicielem głównym postaci dojrzałej T. solium, w rzadkich przypadkach - takŜe larwalnej. Głównym Ŝywicielem pośrednim jest świnia domowa. Postacie dojrzałe i wągry mogą pasoŜytować takŜe w organizmie małp; larwy spotyka się u dzików, niedźwiedzi, szczurów oraz innych zwierząt Ŝyjących w sąsiedztwie człowieka (pies, kot, królik). Postać dojrzała bytuje w jelicie cienkim człowieka, wągry – w mięśniach oraz w róŜnych narządach wewnętrznych zwierząt i niekiedy człowieka. Budowa. Długość strobili 2 – 4 m, liczba proglotydów 800-1000. Skoleks o średnicy ok. 1 mm jest zaopatrzony w 4 przyssawki oraz wysuwalny ryjek uzbrojony w podwójny wieniec haków (ryc. 50 A). Za smukłą szyjką o długości 5 – 10 mm znajdują się proglotydy młodociane, szersze niŜ ich długość; dojrzałe, rozpoczynające się w odległości ok. 1 m od skoleksa, są w przyRyc. 50. Tasiemiec uzbrojony, A - skoleks, B – proglotyd bliŜeniu kwadratowe; dalszą część strobili aŜ dojrzały. ZauwaŜ 3-płatowy jajnik (wg 23). do końca tworzą proglotydy maciczne o długości ok. 12 mm, dwukrotnie większej niŜ ich szerokość. Do istotnych róŜnic w budowie układu rozrodczego między T. saginata i T. solium naleŜą: macica - u pierwszego gatunku ma 15 - 30 rozgałęzień, u drugiego gatunku – 7 - 12 (ryc. 49); jajnik odpowiednio dwupłatowy i trójpłatowy (ryc. 47 i 50, B) oraz uzbrojenie skoleksa u T. solium – wymienione cechy pozwalają odróŜnić ten gatunek od tasiemca nieuzbrojonego. Rozwój. Jaja, które tylko nieznacznie róŜnią się od jaj T. saginata (ryc. 40), usuwane są z kałem Ŝywiciela ostatecznego w proglotydach, które odrywają się od strobili grupami, po 5 – 6 sztuk. Uwolnione po rozpadzie proglotydu jąja dostają się róŜnymi sposobami (z karmą, w czasie Ŝerowania świni w pobliŜu ustępów) do przewodu pokarmowego Ŝywiciela pośredniego, którym jest świnia. W jej Ŝołądku lub dwunastnicy uwalniają Ryc. 51. Stadia rozwojowe tasiemca uzbrojonego: się z jaj onkosfery (ryc. 51 b), które poa – jajo (zarodek osłonięty embrioforem i osłonką przez ścianę tych narządów przedostają się zewnętrzną), b – onkosfera z hakami, c – powstajądo naczyń krwionośnych i następnie są cy wągier, d – cysticerkus z wnicowanym skolekroznoszone po całym organizmie Ŝywisem, e – z wynicowanym skoleksem (wg 37). ciela. Ten ostatni połyka zwykle proglotydy przed rozpadem, zaraŜając się w ten sposób od razu duŜą liczbą jaj (ich liczba w jednym proglotydzie wynosi ok. 40 000). Onkosfery usadawiają się w śródmięśniowej tkance łącznej zwierzęcia, gdzie rosną i przekształcają się w postać larwalną zwaną wągrem świńskim (cysticercus cellulosae) o średnicy 5 – 10 mm (ryc. 51 58 Materiały do ćwiczeń z parazytologii c – d). Rozwój ten, od chwili zaraŜenia do momentu wykształcenia się inwazyjnej postaci, jaką jest wągier, trwa ok. 3 – 4 miesiące. Człowiek zaraŜa się tasiemcem uzbrojonym spoŜywając surowe czy niedogotowane mięso świni dotkniętej wągrzycą. W jego Ŝołądku otoczka wągra ulega rozpuszczeniu, wynicowuje się skoleks (ryc. 51e), który przyczepia się do błony śluzowej górnego odcinka jelita cienkiego i następuje wzrost strobili. Chorobotwórczość. Tasiemczycca - tenioza (taeniosis) wywoływana przez tasiemca uzbrojonego jest podobna do tasiemczycy (teniarynchozy) powodowanej przez tasiemca nieuzbrojonego. PowaŜne objawy (zapalenie otrzewnej) występują sporadycznie. Groźne skutki mogą natomiast nastąpić u człowieka w przypadku wągrzycy - cysticerkozy (cysticercosis). Człowiek moŜe zostać Ŝywicielem pośrednim tasiemca uzbrojonego w trojaki sposób: a. przez spoŜywanie pokarmu lub picie wody, zanieczyszczonych (np. za pośrednictwem much) odchodami ludzkimi z jajami tasiemca; b. przeniesienie jaj do ust za pomocą zabrudzonych kałem rąk, co moŜe się zdarzyć u Ŝywicieli ostatecznych (głównie u dzieci); c. na drodze autoinwazji (samozaraŜenia), które ma miejsce, gdy dojrzały tasiemiec wywołuje, wskutek ruchów antyperystaltycznych jelita cienkiego, zwracanie treści jelitowej do Ŝołądka, a wraz z nią - jaj pasoŜyta. Uwolnione onkosfery przedostają się (jak opisano w przypadku wągrzycy świni) do mięśni oraz róŜnych narządów człowieka jak mózg, gałka oczna, płuca, serce, gdzie rozwija się wągier. Objawy wągrzycy u człowieka oraz ich nasilenie, a takŜe skutki chorobowe zaleŜą od intensywności zaraŜenia, lokalizacji larw oraz wraŜliwości osobniczej. W przypadku wągrzycy mózgu powstaje obraz chorobowy, jak przy guzie tego narządu: napady padaczkowe, wzrost ciśnienia śródczaszkowego itp. Wągrzyca oka prowadzi do zaburzeń widzenia oraz ślepoty. Natomiast wągrzyca mięśni, nawet przy intensywnej inwazji, moŜe przebiegać bezobjawowo. Wykrywanie. Tasiemczycę spowodowaną zaraŜeniem człowieka tasiemcem uzbrojonym wykrywa się na podstawie identyfikacji proglotydów macicznych (z liczbą 7 - 15 odgałęzień macicy) i dojrzałych (trójpłatowy jajnik) wydalanych z kalem. Cechą istotną w rozpoznawaniu tasiemca uzbrojonego jest obecność haków na skoleksie. Obecność jaj w kale pozwala wykryć tasiemczycę, ale nie daje podstawy do rozpoznania gatunku pasoŜyta; jaja o podobnej budowie mają równieŜ inne gatunki Taenia. Opracowano testy do wykrywania koproantygenów. W diagnostyce wągrzycy stosuje się biopsję, tomografię komputerową i rezonans magnetyczny. Techniki serologiczne są stosunkowo mało czułe. Zapobieganie polega głównie na: a. leczeniu osób z teniozą, będących stałym źródłem zaraŜania; wykryte przypadki teniozy podlegają u nas obowiązkowi rejestracji w stacji sanitarno-epidemiologicznej; b. zabezpieczeniu miejsc ustępowych przed dostępem zwierząt - Ŝywicieli pośrednich; c. spoŜywaniu mięsa wieprzowego zawsze tylko badanego; Według Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 22 czerwca tusze wieprzowe podlegają badaniu poubojowemu na obecność cysticercus cellulosae i jest kwalifikowane jako niezdatne do spoŜycia, gdy zawiera ponad 10 wągrów w tuszy. Gdy zawiera ich mniej, moŜe być przeznaczone do spoŜycia po zamroŜeniu w odpowiednich warunkach. d. odpowiedniej obróbce wieprzowiny (wysoka lub niska temperatura; wągry w mięsie giną w ciągu co najmniej 4 dni w temp. -10°C, skuteczniejsze jest gotowanie); e. ochronie warzyw i owoców przed zanieczyszczeniem kałem, gdzie mogą znajdować się jaja tasiemca, myciu rąk przed sporządzaniem posiłków i przed jedzeniem. 59 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Opracowano szczepionkę przeciw tasiemcowi uzbrojonemu do stosowania u bydła. Występowanie tasiemczycy w Polsce nasiliło się w czasie II wojny światowej w związku z nielegalnym ubojem świń. W latach 1947 – 1950 w badaniach poubojowych świń stwierdzono ok. 0,5% zaraŜeń, a w latach 1986 – 1994 tylko ok. 0,0001%. Wągrzyca stanowi nadal powaŜny problem w skali globalnej. Podaje się, Ŝe ok. 20 mln ludzi na świecie ma dodatni odczyn serologiczny wskazujący na wągrzycę i Ŝe na wągrzycę mózgu umiera rocznie ok. 50 tysięcy osób. Preparat: 1. skoleks, 2. proglotydy maciczne; preparaty trwałe, barwione. Obserwacja. Pow. 75x lub 300x. Ad 1. Widać skoleks o średnicy ok. 1 mm, z kubkowatymi przyssawkami oraz hakami osadzonymi na ryjku. Szyjka daje początek proglotydom młodocianym o kształcie spłaszczonych prostokątów, nakładających się tylną szerszą podstawą jeden na drugim. Ad 2. Proglotydy maciczne kształtem podobne do tychŜe u T. saginatus, ale nieco mniejsze, o wymiarach 6 x 12 mm. Macica z 7 - 12 rozgałęzieniami bocznymi z kaŜdej strony (ryc. 49). Rysunek: skoleks, szyjka i kilka proglotydów młodocianych oraz macicznych. Zwrócić uwagę na budowę i uzbrojenie skoleksa. 3. Gatunek: Echinococcus granulosus (Batsch) Rudolphi - Tasiemiec bąblowcowy Występowanie. Kosmopolityczny, polikseniczny, występuje głównie na obszarach masowej hodowli bydła i owiec (kraje śródziemnomorskie Europy, Afryki i Azji, Południowa Ameryka, Australia, Nowa Zelandia). Postać dojrzała Ŝyje w jelicie cienkim zwierząt mięsoŜernych takich jak: psy, wilki, szakale, kojoty, a postać larwalna - w narządach wewnętrznych zwierząt roślinoŜernych udomowionych: u bydła, owiec (w Polsce 7,5%), kóz (w Polsce 18%), koni, świń (w Polsce 5%) oraz dziko Ŝyjących (antylopa, Ŝyrafa i in.). Człowiek jest Ŝywicielem przypadkowym postaci larwalnej. Wśród ludności polskiej przypadki zaraŜenia tasiemcem bąblowcowym są rzadkie. Budowa (ryc. 52). Jest to jeden z najmniejszych tasiemców, strobila o długości zaledwie 2 – 9 mm i 0,5 mm szerokości składa się tylko z 3 proglotydów: młodocianego, rozrodczego i macicznego z workowatą macicą. Kulisty skoleks jest opatrzony 4 przyssawkami oraz podwójnym wieńcem haków, osadzonych na wystającym ryjku. Rozwój. Jaja (ryc. 38), wyglądem podobne do jaj poprzednio omówionych gatunków z rodzaju Taenia, wydalane są z kałem Ŝywiciela (np. psa) bądź jako wolne, bądź jeszcze zamknięte w proglotydach macicznych, które po oderwaniu się od strobili samodzielnie wydostają się przez odbyt. Następnie jaja trafiają, za pośrednictwem zanieczyszczonego nimi pokarmu, do Ŝołądka Ŝywiciela pośredniego, m.in. człowieka. Ludzie zaraŜają się jajami pochodzącymi najczęściej z zabrudzonej kałem sierści psa. Uwolnione onkosfery przenikają z przewodu pokarmowego do naczyń krwionośnych i limfatycznych, którymi są następnie przenoszone do róŜnych narządów wewnętrznych; głównie jednak zatrzymują się w wątrobie lub płucach, rzadziej w mózgowiu, gałce ocznej, nerkach. Z osiadłej onkosfery rozwija się powoli bąblowiec (echinococcus), larwa osiągająca po miesiącu średnicę ok. 1 mm, po 5 miesiącach - 10 mm, a po kilku latach - ok. 20 cm (ryc. 41 F). śywiciele ostateczni (psy i inne zwierzęta) zaraŜają się bąblowcem zjadając np. odpady rzeźne pochodzące od zwierząt – Ŝywicieli pośrednich. Postać dojrzała Ŝyje 3 - 6 miesięcy. 60 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Ryc. 52. Strobile tasiemców A - Echinococcus granulosus, B - Echinococcus multilocularis, cp - torebka cirrusa, gp - przedsionek płciowy, oo - ootyp, ov - jajnik, rs - zbiorniczek nasienny, t - jądra, ut - macica, va - pochwa, vd - nasieniowód, vi - Ŝółtnik, vid - przewód Ŝółtkowy (wg 23). Chorobotwórczość. Tasiemiec ten wywołuje u człowieka (i zwierząt) bąblowicę jednojamową (cystic echinococcosis) zwaną teŜ hydatidozą (hydatidosis unilocularis) - chorobę często śmiertelną w przypadku lokalizacji larwy w mózgu. Bąblowica wątroby i płuc moŜe dawać powikłania w postaci stanów zapalnych tych narządów. Przebieg bąblowicy moŜe ulec komplikacji wskutek uszkodzenia pęcherza bąblowcowego i wydostania się licznych protoskoleksów, które z kolei przekształcają się we wtórne pęcherze – stan ten jest groźny dla Ŝycia chorego. Postacie dojrzałe E. granulosus nie wywołują widocznych objawów chorobowych u Ŝywicieli ostatecznych, nawet w przypadku intensywnej inwazji. Inwazja postaci dojrzałych tego tasiemca nosi nazwę echinokokoza (echinococcosis). Wykrywanie Rozpoznanie bąblowicy u człowieka: -wykrycie w pęcherzach usuniętych operacyjnie, takŜe w treści pobranej z róŜnych jam ciała chorego, skoleksów tasiemca bąblowcowego; -badanie radiologiczne; -ultrasonografia, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny; -badania serologiczne. Zapobieganie bąblowicy u człowieka polega na systematycznym zwalczaniu inwazji tasiemca bąblowcowego u psów oraz chronieniu ich przed dostępem do trzewi zwierząt rzeźnych, mogących zawierać larwy tego pasoŜyta; ponadto na unikaniu stykania się z sierścią zaraŜonego psa oraz spoŜywania nieumytych owoców i jarzyn, które mogą być w naturalny sposób zanieczyszczone kałem Ŝywiciela ostatecznego. Opracowano szczepionkę do zwalczania bąblowicy u owiec. Preparat: bąblowiec (larwa) w wątrobie bydlęcej; materiał zakonserwowany w formalinie. Obserwacja makroskopowa: widzimy duŜą kulistą larwę, osadzoną w miąŜszu wątroby. Rysunek: larwa wraz z fragmentem tkanki wątroby. 4. Gatunek: Echinococcus multilocularis (Leuckart) Vogel - Tasiemiec bąblowcowy wielojamowy Występowanie. PasoŜyt ten występuje w krajach leŜących na półkuli północnej, w regionach zimnych i umiarkowanie zimnych. W Europie ogniska endemiczne spotykane są na terenie Szwajcarii, Niemiec, Austrii i Francji; na kontynencie azjatyckim - na Syberii w Japonii; w Północnej Ameryce - USA, Kanadzie i na Alasce. W ostatnich latach stwierdzono równieŜ przypadki występowania 61 Materiały do ćwiczeń z parazytologii tego pasoŜyta u ludzi w Polsce, Czechach i Słowacji. śywicielami ostatecznymi E. multilocularis są zwierzęta psowate, zwłaszcza lisy (prewalencja w Polsce do 50%), poza tym szakale, wilki, kojoty, rzadziej psy. Sporadycznie takŜe koty. śywiciele pośredni to przede wszystkim gryzonie: nornice, norniki, myszy polne, w Europie najczęściej piŜmaki. Postacie larwalne mogą występować równieŜ przypadkowo u człowieka. Budowa. Strobila o długości ok. 2 mm składa się z czterech proglotydów (ryc. 52). Proglotyd ostatni, z workowatą macicą wypełnioną jajami, jest nieco dłuŜszy od kaŜdego z pozostałych trzech proglotydów. Ryjek uzbrojony w podwójny wieniec haków, jaja wielkością i kształtem przypominają jaja tasiemców uzbrojonego, nieuzbrojonego lub bąblowcowego. Rozwój. Postacie dojrzałe Ŝyją w jelicie cienkim Ŝywiciela ostatecznego (p. wyŜej). Ostatni dojrzały proglotyd odrywa się od strobili i zostaje wydalony z kałem do środowiska, powodując jego zanieczyszczenie jajami; te są bardzo odporne na działanie czynników atmosferycznych i chemicznych. Jaja są zjadane przez gryzonia (p. wyŜej), ich gruba osłonka ulega rozpuszczeniu i uwalnia się onkosfera, która przedostaje się przez ścianę jelita do naczyń krwionośnych, którymi wędruje do wątroby. Po kilku dniach larwa przekształca się w pęcherzyk. Jego wewnętrzna błona twórcza uwypukla się na zewnątrz i powstają pęcherzyki wielojamowe, w których w ciągu kilku miesięcy pączkują skoleksy. Gdy gryzoń zostanie zjedzony przez lisa, uwolnione w jego jelitach skoleksy przytwierdzają się do ściany jelita cienkiego i przekształcają w dorosłe tasiemce. W Polsce największą ekstensywność zaraŜenia wśród lisów stwierdzono w regionach północno-zachodnich i północno-wschodnich. Chorobotwórczość. Człowiek jest Ŝywicielem przypadkowym pośrednim tego tasiemca. ZaraŜenie następuje jajami wydalonymi z kałem lisa, wilka, lub psa; zachodzi ono najczęściej przy spoŜywaniu owoców leśnych, jak jeŜyny, poziomki czy borówki, które mogą być zanieczyszczone odchodami tych zwierząt, głównie lisów. NaraŜeni są takŜe ludzie mający kontakt z zaraŜonymi zwierzętami (pracownicy leśni, myśliwi). Z onkosfery, po uwolnieniu się z jaja i przedostaniu do wątroby rozwija się larwa (torbiel); początkowo powoli, osiągając w ciągu 5 miesięcy średnicę ok. 1 cm, później szybciej dochodząc do wielkości kilku lub kilkunastu centymetrów. W zarysie larwa ma kształt nieregularny, jest słabo odgraniczona od sąsiednich tkanek; tworzy wypustki przenikające do miąŜszu wątroby. Na strukturę larwy składa się masa gąbczasta złoŜona z duŜej liczby drobnych nieregularnych pęcherzyków (torbielek) o średnicy 0,5 - 10 mm, u człowieka w większości jałowych (bez protoskoleksów), oddzielonych jeden od drugiego tkanką włóknistą. Część środkowa larwy ulega często martwicy, pozostała część rozrasta się dalej w sposób naciekający tkanki, głównie wzdłuŜ naczyń krwionośnych, niszcząc drogi Ŝółciowe i miąŜsz wątroby, przez co zwiększa się obszar narządu zajęty przez pasoŜyta. Człowiek (Ŝywiciel) nie wytwarza ochronnej bariery łącznotkankowej wokół zmian torbielowatych, co ułatwia larwie penetrację dotkniętego narządu i moŜe dawać przerzuty do innych tkanek i organów jak płuca, mózg. Obraz kliniczny tej parazytozy przyjmuje cechy choroby nowotworowej. Larwa umiejscowiona najczęściej w wątrobie wywołuje cięŜką i przewlekłą - bąblowicę wielojamową (alveolar echinococcosis). Początkowo choroba przebiega bezobjawowo, potem pogarsza się stan chorego, z objawami takimi jak Ŝółtaczka, wodobrzusze, powiększenie wątroby i śledziony oraz ogólne wyniszczenie organizmu; nieleczona prowadzi w ciągu ok. 10 lat do śmierci chorego. Wykrywanie choroby - na drodze badań histopatologicznych, serologicznych, poprzez stosowanie ultrasonografii i tomografii komputerowej. Niekiedy rozpoznanie choroby moŜliwe jest dopiero po zabiegu operacyjnym lub po śmierci pacjenta. Zapobieganie i zwalczanie. NaleŜy starannie myć przed spoŜyciem owoce zebrane w lesie (jagody, poziomki, maliny itp.), które mogą być zanieczyszczone kałem zwierząt zaraŜonych tym tasiemcem (głównie lisów). Unikanie kontaktu z sierścią zwierząt (lisy, koty) przyczynia się do ochrony przed zaraŜeniem się inwazyjnymi jajami tego pasoŜyta. 62 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Jaja tasiemca wielojamowego odporne są na czynniki środowiska. W temperaturze -70⁰C tracą inwazyjność po 96 godzinach. Leczenie bąblowicy wielojamowej polega na chirurgicznym usunięciu larwy z chorego narządu. Zabieg ten musi być jednak rozległy ze względu na obecność długich wypustek wytwarzanych przez pasoŜyta. Stosuje się równieŜ chemioterapię. 2. Rodzina: Dilepididae Do rodziny tej naleŜą tasiemce średniej wielkości. Proglotydy z podwójnymi organami rozmnaŜania, z dwoma otworami płciowymi połoŜonymi z boków. Z tej rodziny tylko jeden gatunek pasoŜytujący u zwierząt moŜe występować równieŜ u człowieka. Gatunek: Dipylidium caninum (L.) Railliet – Tasiemiec psi Występowanie. PasoŜyt kosmopolityczny, bardzo pospolity u psów takŜe w Polsce. Występuje równieŜ u kota, lisa innych zwierząt mięsoŜernych; niekiedy u człowieka. Bytuje w jelicie cienkim. Ocenia się, Ŝe połowa populacji psów w Polsce jest zaraŜona tym tasiemcem. Człowiek jest dlań Ŝywicielem przypadkowym. Budowa (ryc. 53). Strobila osiąga długość 20 - 50 cm, zbudowana jest z 60 – 175 proglotydów o szerokości 2,5 – 3 mm, dojrzałe są dłuŜsze niŜ szerokie, przypominające kształtem nasiona ogórka – stąd tasiemiec ten nazywany jest niekiedy ogórkowym, Taenia cucumerina (od nazwy rodzajowej ogórka – Cucumis). Skoleks romboidalny z 4 owalnymi przyssawkami i stoŜkowatym ryjkiem uzbrojonym w 30 – 150 kolczastych haków ułoŜonych w kilka poprzecznych rzędów. Narządy rozmnaŜania męskie i Ŝeńskie występują w podwójnej liczbie w kaŜdym proglotydzie i uchodzą do przedsionków płciowych połoŜonych po obu jego bokach. śółtnik jest umieszczony do przodu w stosunku do dwupłatowego jajnika. Większość wnętrza proglotydu zajmuje ok. 200 kulistych jąder, które zanikają w miarę rozwoju macicy. Ta jest podzielona na liczne torebki jajowe zawierające po 3 – 30 jaj (ryc. 53 C). Ryc. 53. Tasiemiec psi, A – skoleks, B – dojrzały proglotyd, C – torebka jajowa, D – jajo, E – cysticerkoid (wg 20). 63 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Rozwój (ryc. 54). Proglotydy maciczne odrywają się od strobili pojedynczo i wydostają się z kałem Ŝywiciela lub samodzielnie dzięki zdolności poruszania się. Na skutek skurczów proglotydów lub ich rozpadu, uwalniają się torebki jajowe z kulistymi jajami o średnicy 35 – 60 µm z rozwiniętą onkosferą, którą otacza gruba osłonka embrionalna. Jaja, rozprowadzane przez poruszające się proglotydy na skórze i sierści psa, połykają larwy pcheł: psiej (Ctenocephalides canis), kociej (C. felis) lub ludzkiej (Pulex irritans), a takŜe wszoł psi (Trichodectes canis), stając się Ŝywicielami pośrednimi tego tasiemca. W jelicie tych larw wylęga się onkosfera, która następnie przez jego ścianę przedostaje się do jamy ciała, gdzie w ciągu ok. 3 miesięcy (w czasie przeobraŜenia pchły w stadium imago) wykształca się cysticerkoid. Przez połknięcie owada z cysticerkoidem, np. przy zlizywaniu przez psa sierści, następuje zaraŜenie. Cysticerkoid przyczepia się do ściany jelita Ŝywiciela ostatecznego i po ok. 20 dniach rozwija się dorosły tasiemiec. śywicielem ostatecznym sporadycznie moŜe być takŜe człowiek (głównie dzieci). Ryc. 54. Cykl rozwojowy tasiemca psiego: 1 - skoleks z wysuniętym częściowo ryjkiem, 2 - proglotyd maciczny, 3 - torebka jajowa, 4 - larwa pchły (która połyka jaja tasiemca), 5 - pchła dorosła, 6 - cysticerkoid (w ciele pchły), 7 - pies jako Ŝywiciel ostateczny (wg 30). Chorobotwórczość. U psów i kotów, będących Ŝywicielami nie więcej niŜ 2 – 3 tasiemców, objawy chorobowe nie występują. Inwazja u dorosłego człowieka przebiega bezobjawowo. U dzieci mogą występować niewielkie zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (bóle brzucha, biegunka, świąd odbytu) – ogół tych objawów nosi nazwę dipylidioza (dipylidiosis). Zapobieganie. Małe dzieci nie powinno się dopuszczać do zabawy z psami lub kotami zaraŜonymi pchłami. Okresowe odpchlanie tych zwierząt oraz mycie i czesanie w celu usunięcia pcheł stanowią ochronę przed inwazją tasiemca psiego. Wykrywanie opiera się na badaniu kału na obecność charakterystycznych proglotydów, które mają kształt nasienia ogórka, oraz torebek jajowych wypełnionych kulistymi jajami. 3. Rodzina: Hymenolepididae Rodzina ta obejmuje małe tasiemce, pasoŜytujące u ssaków i ptaków; proglotydy przewaŜnie szersze niŜ dłuŜsze z narządami rozrodczymi pojedynczymi z jednym bocznym otworem płciowym. Większość gatunków wymaga do swego rozwoju Ŝywiciela pośredniego z gromady owadów; u innych gatunków cykl rozwojowy odbywa się w jednym Ŝywicielu naleŜącym do kręgowców. 1. Gatunek: Hymenolepis nana (von Siebold) Blanchard - Tasiemiec karłowaty Występowanie. Kosmopolityczny pasoŜyt, częściej jednak występuje w krajach o klimacie ciepłym jak kraje śródziemnomorskie, Ameryka Środkowa, południowo-wschodnia Azja, co jest zwią- 64 Materiały do ćwiczeń z parazytologii zane z duŜą wraŜliwością jaj na niskie temperatury. W Polsce spotykany sporadycznie, przewaŜnie u dzieci. PasoŜytuje w jelicie cienkim u ludzi i gryzoni, częsty zwłaszcza u myszy. Budowa (ryc. 55). Dojrzałe osobniki osiągają długość 3 - 8 cm, zbudowane są z ok. 200 trapezowatych proglotydów, wyraźnie szerszych niŜ dłuŜszych; u wszystkich proglotydów otwór płciowy znajduje się po tej samej stronie. Mały, kulisty skoleks z krótkim wysuwalnym ryjkiem jest opatrzony pojedynczym wieńcem 20 - 30 haków i 4 kubkowatymi przyssawkami. W proglotydzie dojrzałym znajdują się 3 kuliste jądra, dwupłatowy jajnik i mały Ŝółtnik oraz przewody wyprowadzające narządów rozrodczych. Proglotyd maciczny zawiera workowatą macicę, wypełnioną 80 - 180 jajami, które mają kształt owalny lub kulisty i wymiary przeciętnie 40 - 50 µm. Onkosfera jest otoczona dwiema osłonkami embrionalnymi, jedna z nich, wewnętrzna, posiada dwa biegunowo połoŜone zgrubienia, od których odchodzi 4 - 8 nitkowatych wyrostków (ryc. 55, C). Ryc. 55. Tasiemiec karłowaty, A - strobila, B - skoleks, C - jajo (zauwaŜ nitkowane wyrostki), D - proglotyd dojrzały z organami rozmnaŜania: widoczne trzy kuliste jądra i dwupłatowy jajnik, pojedynczy Ŝółtnik oraz dwa ujścia narządów płciowych (wg 21). Rozwój. Proglotydy maciczne rozpadają się w jelicie Ŝywiciela ostatecznego (człowiek, gryzoń). Uwolnione jaja wydostają się z kałem tego Ŝywiciela. Po dostaniu się ich do przewodu pokarmowego nowego osobnika Ŝywicielskiego uwalniają się w jelicie cienkim onkosfery, które wnikają do kosmka, gdzie przeobraŜają się w ciągu ok. 90 godzin w cysticerkoidy. Po następnych kilkudziesięciu godzinach larwy te przedostają się, po rozpadzie kosmka, do światła jelita cienkiego, przytwierdzają do nabłonka i w ciągu 10 - 12 dni zachodzi strobilizacja (proglotyzacja) i wzrost do postaci dojrzałej. Po ok. 30 dniach od momentu inwazji pojawiają się jaja w kale Ŝywiciela. PasoŜyt Ŝyje ok. 5 tygodni. Opisany tzw. monokseniczny rozwój (z pominięciem Ŝywiciela pośredniego) jest przyczyną długiego utrzymywania się inwazji tasiemca karłowatego, mającej charakter ogniskowy lub rodzinny. Sprzyja temu równieŜ występująca niekiedy autoendoinwazja, która polega na przekształcaniu się uwolnionych onkosfer z jaj w cysticerkoidy w jelicie tego samego Ŝywiciela i dalszym rozwoju do postaci dojrzałej tasiemca - cykl rozwojowy pasoŜyta odbywa się tu w jednym osobniku Ŝywicielskim. Wprawdzie cykl rozwojowy tasiemca karłowatego nie wymaga Ŝywiciela pośredniego, ale wykazano, Ŝe istnieją równieŜ Ŝywiciele pośredni tego tasiemca wśród pcheł i innych owadów (rozwój heterokseniczny). W klimacie umiarkowanym przewaŜa jednak rozwój monokseniczny. Chorobotwórczość. Częściej od dorosłych zaraŜają się dzieci. W cięŜkiej hymenolepiozie (hymenolepiosis) powstają u nich zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, jak biegunka, wymioty, bóle brzucha; moŜe wystąpić nieŜytowe zapalenie jelit. ZaraŜenie dorosłych przebiega często bezobjawowo. U człowieka zdarza się obecność nawet kilkuset tasiemców. Zapobieganie inwazji jest dość trudne, poniewaŜ pasoŜyt nie wymaga Ŝywiciela pośredniego. ZaraŜenie zachodzi drogą doustną przez zanieczyszczoną jajami Ŝywność lub za pośrednictwem 65 Materiały do ćwiczeń z parazytologii brudnych rąk, stąd przestrzeganie ogólnych zasad higieny zapobiega w duŜej mierze rozszerzaniu się inwazji. Wykrywanie polega na badaniu kału na obecność charakterystycznych jaj. 2. Gatunek: Hymenolepis diminuta (Rudolphi) Blanchard Występowanie. Kosmopolityczny pasoŜyt bytujący w jelicie cienkim u szczurów i myszy oraz przypadkowo takŜe u człowieka. Budowa. Strobila dorosłego tasiemca jest znacznie dłuŜsza niŜ u H. nana i osiąga długość 20 60 cm i szerokość 3,5 mm; składa się z ok. 800 - 1000 proglotydów. Mały, o szerokości 0,2 - 0,4 µm skoleks posiada szczątkowy, nieuzbrojony ryjek i 4 przyssawki. Dojrzałe proglotydy mają podobny kształt oraz liczbę i ułoŜenie organów rozrodczych, jak u H. nana. Jaja (ryc. 56) są nieco owalne o średnicy 60 - 85 µm z podwójną osłonką, bez nitkowanych wyrostków na biegunach. Ryc. 56. Jajo Hymenolepis diminuta (wg 23). Rozwój. Naturalnym właściwym Ŝywicielem pośrednim tego tasiemca jest pchła szczurza (Xenopsylla cheopis), ale mogą być nim takŜe owady z rodzaju Tenebrio, Tribolium i in. Larwa pchły połyka wydalone z kałem Ŝywiciela ostatecznego jajo, z którego wylęga się onkosfera. Ta przenika przez ścianę jelita do jamy ciała owada, gdzie przekształca się w cysticerkoid. Szczur lub człowiek moŜe się zarazić połykając (z Ŝywnością lub poprzez zabrudzone ręce) owada zaraŜonego larwą tasiemca. W ciągu 18 - 20 dni cysticerkoid, przyczepiony do ściany jelita cienkiego Ŝywiciela ostatecznego, dorasta do postaci dojrzałej. Chorobotwórczość. ZaraŜają się przewaŜnie dzieci. Hymenolepioza (hymenolepiosis) wywołana tym tasiemcem daje podobne objawy, jak w przypadku H. nana. Zapobieganie. Głównym źródłem zaraŜenia człowieka jest Ŝywność (ziarno zbóŜ, mąka) zanieczyszczona owadami będącymi Ŝywicielami pośrednimi H. diminuta. U dzieci moŜe to być, przeniesiona za pośrednictwem rąk do ust, pchła szczurza. Wykrywanie - na drodze badania kału na obecność jaj lub proglotydów. 66 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 2. Typ: NEMATHELMINTHES – Obleńce Są to helminty o wydłuŜonym, obłym, nieczłonowanym ciele. Morfologicznie i anatomicznie pasoŜytnicze obleńce nie odbiegają zasadniczo od taksonów wolno Ŝyjących. Przystosowanie do pasoŜytnictwa ma tu charakter głównie fizjologiczny. Interesować nas będzie tylko jedna gromada w obrębie tego typu. Gromada: Nematoda – Nicienie Nicienie stanowią jedną z najliczniejszych gromad zwierząt na świecie. Zalicza się do niej ok. 10 000 gatunków, z tego mniej więcej 50% to pasoŜyty roślin, zwierząt i człowieka. Posiadają one stosunkowo prostą budowę. Wór powłokowo-mięśniowy otacza pierwotną jamę ciała, wypełnioną cieczą, w której znajdują się narządy trawienne i rozrodcze. Układy oddechowy i krwionośny nie zostały jeszcze wykształcone. Układ nerwowy składa się z obrączki nerwowej otaczającej gardziel, węzłów nerwowych oraz pni nerwowych podłuŜnych i nerwów bocznych. Układ wydalniczy jest swoiście zbudowany: dwa przewody wydalnicze biegną wzdłuŜ ciała; na przodzie połączone są mostkiem, od którego odchodzi krótki przewód wyprowadzający. Cały układ wydalniczy jest zbudowany z czterech olbrzymich komórek. Przewód pokarmowy składa się z otworu gębowego otoczonego wargami, torebki gębowej, gardzieli, jelita, otworu odbytowego u samic, a kloaki - u samców. Nicienie są zwierzętami przewaŜnie rozdzielnopłciowymi z wyraźnym dymorfizmem płciowym i rozwojem prostym. Większość nicieni jest jajorodna, niektóre jajoŜyworodne (włosień). W ich rozwoju występują cztery stadia larwalne. Przechodzą one zwykle cztery linienia, a pierwsze moŜe mieć miejsce juŜ w otoczce jajowej. Zwykle inwazyjne jest trzecie stadium larwalne. Typowy układ rozrodczy Ŝeński składa się z podwójnych: jajników, jajowodów i macic oraz jednej pochwy. Otwiera się na zewnątrz szparą sromową (wulwa). Narządy płciowe męskie to: jądro, nasieniowód, pęcherzyk nasienny, przewód wytryskowy oraz stek, czyli kloaka. Zapoznamy się z przedstawicielami pięciu rodzin, waŜnych z punktu widzenia lekarskiego. 1. Rodzina:Oxyuridae Gatunek: Enterobius vermicularis (L.) Leach – Owsik ludzki Występowanie. Jest to kosmopolityczny, pasoŜyt człowieka, najczęstszy spośród nicieni pasoŜyt ludzi w klimacie umiarkowanym. W Polsce częstość zaraŜenia osób dorosłych wynosi 10%, dzieci – 20 – 30%, w niektórych środowiskach (domy dziecka, internaty, oddziały dla przewlekle chorych i psychiatryczne) dochodzi nawet do 100%. Występuje takŜe u małp człekokształtnych; wykryto go w zoo u szympansów, goryli i orangutanów – badania DNA potwierdziły, Ŝe nie ma róŜnicy między występującym u ludzi i tych małp. Siedlisko owsika ludzkiego stanowi przewód pokarmowy (okręŜnica, jelito ślepe, wyrostek robaczkowy). Budowa (ryc. 57, 58). W przedniej części ciała występuje charakterystyczne pęcherzykowate nabrzmienie oskórka. Otwór gębowy otaczają trzy wargi. Dymorfizm płciowy wyraźny. Samica ma ok. l cm długości i zaostrzony koniec ciała, samiec – ok. 0,5 cm długości i koniec zagięty w stronę brzuszną. U samicy narządy rozrodcze są parzyste, u samca - pojedyncze. Wulwa znajduje się w odległości ok. 1/3 od przodu ciała samicy. Jaja (ryc. 59) o wymiarach 50 - 60 x 20 - 30 µm charak67 Materiały do ćwiczeń z parazytologii teryzują się spłaszczeniem z jednej strony. Posiadają one 3-warstwową skorupkę zbudowaną z warstwy lipidowej wewnętrznej, środkowej chitynowej i zewnętrznej białkowej. Ryc. 57. Owsik ludzki - samice, wygląd zewnętrzny; przód ciała z lewej strony (wg 34). Ryc. 58. Owsik ludzki: A -samica, B - samiec: a nabrzmienie oskórka, b - rozszerzenie gardzieli, c - pochwa, d - macica wypełniona jajami, e - wulwa, f - otwór odbytowy (wg 35). Ryc. 59. Owsik ludzki, charakterystyczne jaja (wg 1). Ryc. 60. Stadia rozwoju larwy w jaju owsika A-H, I- larwa (wg 18). 68 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Rozwój (ryc. 60). Samica składa ok. 10 000 jaj (z zarodkiem w środku) na powierzchni fałd odbytowych Ŝywiciela. Jaja powleczone są kleistą substancją, dzięki której przyczepiają się do skóry człowieka, do pościeli, bielizny, zabawek itp. Po złoŜeniu jaj samice giną, a jaja stają się inwazyjne w ciągu 4 - 8 godzin. Z połkniętych, czy wdychanych jaj, uwalniają się w jelicie cienkim larwy. Wędrują one do jelita grubego, tam rosną, dojrzewają odŜywiając się zawartością jelita (bakteriami). ZaraŜenie następuje drogą doustną lub inhalacyjną (oddechową) jajami z inwazyjną larwą w środku. U dzieci często ma miejsce samozaraŜenie: za pośrednictwem zanieczyszczonych rąk jaja dostają się do ust dziecka. SamozaraŜenie moŜe zachodzić równieŜ na drodze retroinwazji, tj. wtedy, gdy z jaj w okolicy odbytu uwolnią się larwy, które wpełzają przez odbyt do jelita grubego. UwaŜa się, Ŝe retroinwazja występuje w przypadku zasadowego odczynu okolicy odbytu. Chorobotwórczość. U dorosłych najczęściej występuje zaraŜenie bezobjawowe (nosicielstwo) lub skąpoobjawowe. W owsicy (enterobioza, enterobiosis) oprócz świądu w okolicy odbytu występować mogą, zwłaszcza u dzieci, takie objawy ogólne jak: brak apetytu, pobudliwość nerwowa, zaburzenia snu, niekiedy zahamowanie rozwoju fizycznego i psychicznego. Obserwuje się duŜą wraŜliwość osobniczą na owsiki. Dostawać się one mogą do wyrostka robaczkowego zaostrzając jego stany zapalne. Czasami są teŜ przyczyną stanów zapalnych pochwy. Wykrywanie. Materiał do badań: zeskrobiny z fałd odbytu. Stosuje się metodę Halla (metoda NIH, National Institute of Health): bagietką owiniętą celofanem pobiera się materiał z fałd odbytu rano, przed wypróŜnieniem i myciem. Następnie celofan zwilŜa się wodą lub 0,1 N NaOH, umieszcza się między dwoma szkiełkami podstawowymi i poszukuje charakterystycznych jaj w preparacie bezpośrednim. Badanie takie naleŜy powtarzać kilkakrotnie. Czulszą, lecz bardziej niebezpieczną dla badającego, jest metoda przylepca celofanowego - metoda Grahama. Celofan po pobraniu materiału przylepia się na szkiełko podstawowe i pod mikroskopem szuka się jaj owsika. Najbardziej bezpieczną dla badającego jest metoda Engelbrechta, w której materiał pobiera się wieczorem, gdy jaja są jeszcze nieinwazyjne. Następnie unieszkodliwia się je utrwalając alkoholem. Poszukiwanie jaj w kale nie jest zalecane, bo wyniki pozytywne otrzymuje się tylko przy bardzo intensywnej inwazji. Na świeŜym kale moŜna obserwować białe poruszające się samice; równieŜ moŜna je zobaczyć w okolicy odbytu wieczorem, gdy składają jaja. Owsiki wykrywa się takŜe w usuwanym operacyjnie wyrostku robaczkowym. Zapobieganie i zwalczanie polega na bardzo dokładnym przestrzeganiu zasad higieny. Owsica to najczęściej parazytoza rodzinna i dlatego leczenie nie przynosi efektu, gdy obejmuje tylko część domowników. Retroinwazja jest prawdopodobnie przyczyną występowania owsicy uporczywej, utrzymującej się przez szereg lat mimo leczenia i przestrzegania zasad higieny. Istnieje zawodowe naraŜenie na owsicę (pracownicy domów dziecka, przedszkoli, pielęgniarki). *** Preparat: 1. dojrzała samica, 2. jajo; preparaty trwałe, niebarwione; 3. zestaw do metody Halla (NIH). Obserwacja. Ad 1. Najpierw oglądamy preparat makroskopowo, potem w pow. 75 x lub 120 x. Zwraca uwagę olbrzymia macica wypełniona wielką liczbą jaj. Na przodzie ciała obserwujemy pęcherzykowate nabrzmienie oskórka. Przez jasny wór powłokowo-mięśniowy prześwituje gardziel z kulistym nabrzmieniem. Widać wyraźnie prąŜkowanie kutikuli (oskórka). Koniec ciała jest bardzo wydłuŜony i zaostrzony. Ad 2. Pow. 300 x. Zwracamy uwagę na charakterystyczne dla owsika jaja, które są spłaszczone z jednej strony. W środku 3-warstwowej otoczki moŜemy dostrzec zarodek. 69 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Ad 3. Zestaw składa się z probówki szklanej zamkniętej korkiem, w którym umocowana jest bagietka szklana, drugi koniec tej bagietki owinięty jest celofanem przytwierdzonym gumką lub nitką. Rysunek: odrysować samicę oraz jajo z widocznymi wyraźnie elementami budowy; wykonać rysunek zestawu. 2. Rodzina: Ascarididae 1. Gatunek: Ascaris lumbricoides L. 1a. Ascaris lumbricoides hominis L. - Glista ludzka Występowanie. Kosmopolityczny (częściej jednak spotykany w krajach ciepłych), monokseniczny pasoŜyt bytujący w przewodzie pokarmowym człowieka. UwaŜa się, Ŝe ok. 1/4 ludności świata jest Ŝywicielem glisty ludzkiej (najczęstszy spośród nicieni pasoŜyt człowieka na świecie). Prewalencja w Polsce wynosi 1 - 3%, w Afryce – ponad 30%, a w niektórych krajach Azji nawet ok. 80%. Ryc. 61. Glista ludzka, postacie dorosłe: samica (na lewo) i samiec (wg 22). 1 2 2 Ryc. 62. Glista ludzka, jajo: 1 - inwazyjne z larwą, 2 - niezpłodnione (wg 1). 70 Budowa. Trzy wargi otaczające otwór gębowy (grzbietowa i dwie przybrzuszne) są silnie rozwinięte i posiadają wewnętrzną krawędź ząbkowaną. Na wargach znajdują się brodawki czuciowe i chemoreceptory (amfidy). Wór powłokowo-mięśniowy zbudowany jest z trzech warstw: grubego poprzecznie prąŜkowanego oskórka, cienkiej hipodermy wpuklającej się do środka w formie 4 wałków oraz mięśni. W wałkach bocznych znajduje się układ wydalniczy, w grzbietowym - nerw grzbietowy, w brzusznym - nerw brzuszny. Dymorfizm płciowy jest wyraźny (ryc. 61). Samica o długości 20-55 cm i szerokości 0,3 - 0,6 cm (największy spośród nicieni pasoŜytujących u człowieka) posiada koniec ciała prosty. Wulwa znajduje się w odległości 1/3 od przodu ciała. Od wulwy odchodzi krótka pochwa, za którą znajduje się niewielki nieparzysty odcinek macicy, rozwidlający się następnie na dwie długie cewki przechodzące w jajowody, a te z kolei w jajniki. Samiec o wymiarach 15 – 30 cm długości i 0,2 - 0,4 cm szerokości, charakteryzuje się zagięciem tylnego końca na stronę brzuszną i nieparzystym układem rozrodczym. Jajo (ryc. 62), 75 x 50µm (nieinwazyjne 90 x 50µm) ma 3-warstwową skorupkę, jak u innych nicieni, z tą róŜnicą, Ŝe warstwa zewnętrzna białkowa jest tu charakterystycznie pofałdowana i stosunkowo nietrwała. Materiały do ćwiczeń z parazytologii ZaraŜenie. Postacią inwazyjną jest jajo z larwą po pierwszym linieniu (larwa drugiego stadium) - po ok. 2-3 tygodniach przebywania w glebie. ZaraŜenie następuje per os za pośrednictwem zanieczyszczonych rąk, poŜywienia (głównie surowe niemyte warzywa z gleby nawoŜonej fekaliami ludzkimi, np. sałata, rzodkiewka) lub wody pitnej. Grupę największego ryzyka stanowią dzieci, poniewaŜ bawią się chętnie w piasku, nie przestrzegają zasad higieny i mają słabo rozwinięty układ immunologiczny. Ogniska glistnicy znajdują się na wsi i na nieskanalizowanych przedmieściach miast. Niekiedy glisty (i włosogłówkę) określa się mianem geohelminty (patrz teŜ str. 81), ze względu na środowisko, w którym rozwijają się formy inwazyjne. Rozwój. Cykl rozwojowy glisty ludzkiej przebiega w jednym Ŝywicielu, ale jest złoŜony. UwaŜa się, Ŝe Ŝywiciel pośredni został tu zastąpiony migracją larwy w organizmie człowieka. ZłoŜone przez samicę jaja, wydostające się z kałem Ŝywiciela, zawierają zygotę. W glebie (nawoŜenie) w ciągu ok. 10 dni następuje bruzdkowanie i gastrulacja. W korzystnych warunkach (temp. 24 - 30°C, odpowiednie stęŜenie tlenu i wilgotność) rozwija się larwa. Jajo z inwazyjną larwą moŜe przebywać w glebie kilka lat. Po połknięciu jaja inwazyjnego larwa opuszcza skorupkę w jelicie cienkim, penetruje jego ścianę i drogą układu krwionośnego trafia poprzez krąŜenie wątrobowe do prawej części serca i stąd do krąŜenia płucnego. Larwy dostają się do pęcherzyków płucnych. W płucach odbywa się ich drugie i trzecie linienie. Następnie wędrują poprzez oskrzela do tchawicy i przełyku. Stąd po połknięciu trafiają znów do jelita cienkiego, gdzie linieją po raz czwarty, rosną i dojrzewają. Rozwój od zaraŜenia jajem do wytworzenia jaj przez samicę glisty trwa 8 - 12 tygodni. Glisty Ŝyją 1 - 2 lata. Trawieniu glist w przewodzie pokarmowym Ŝywiciela zapobiega wytwarzanie przez nie antyfermentów, jak równieŜ odpowiednia budowa wora powłokowo-mięśniowego. Glisty odŜywiają się treścią jelita cienkiego, na którą składa się: pokarm całkowicie strawiony i rozłoŜony na aminokwasy, cukry proste i kwasy tłuszczowe. Część larw trafia do naczyń duŜego krwiobiegu i zabłąkane larwy ulegają otorbieniu w róŜnych narządach (tzw. guzki robacze). Samica składa ponad 200 tys. jaj dziennie, ale tylko nieliczne znajdują odpowiednie warunki rozwoju. Chorobotwórczość. ZaraŜenie bywa bezobjawowe (nosicielstwo). Objawy glistnicy – (askarioza - ascariosis) są zaleŜne od wraŜliwości osobniczej: czasami jedna glista moŜe spowodować powaŜne zmiany alergiczne, podczas gdy u innej osoby występowanie większej liczby glist pozostaje niezauwaŜalne. W czasie migracji larw w ciele Ŝywiciela w zasadzie nie obserwujemy objawów klinicznych, niekiedy (gdy liczba larw jest bardzo duŜa) moŜe dojść do zapalenie płuc. Zwykle ma miejsce wysoka eozynofilia. Obecność w jelicie glist, zwłaszcza u dzieci, moŜe powodować zaburzenia w czynności przewodu pokarmowego: niedoŜywienie, hipowitaminozę, co związane jest z występowaniem zespołu złego wchłaniania (zanik kosmków jelitowych), a takŜe z zuŜywaniem pokarmu („objadaniem” Ŝywiciela) i witamin przez te pasoŜyty. Toksyny glist powodują, głównie u dzieci, objawy ze strony układu nerwowego. Mogą występować alergie (zmiany skórne, nieŜyt nosa, zapalenie spojówek). Podczas duŜej inwazji dochodzi niekiedy do zaczopowania jelita, co stwarza konieczność wykonania zabiegu chirurgicznego. Groźnym powikłaniem glistnicy jelitowej moŜe być glistnica narządowa, która jest wynikiem nietypowego umiejscowienia się pasoŜyta pod wpływem pewnych pokarmów, leków oraz toksyn pochodzących od drobnoustrojów, takŜe wysokiej temperatury. Dorosłe glisty opuszczają wówczas właściwe dla nich siedlisko, jakim jest jelito cienkie, przebijają jego ściany i wędrują do przewodów Ŝółciowych, trzustkowego itp., powodując miejscowe odczyny zapalne. Migrujące larwy mogą być równieŜ przyczyną miejscowych stanów zapalnych, a takŜe powiększenia wątroby, niekiedy zapalenia płuc. 71 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Glistnica w ciąŜy moŜe prowadzić do zaburzeń, moŜe nastąpić wewnątrzmaciczne zaraŜenie płodu (glistnica wrodzona). Wykrywanie. Bada się kał, stosując rozmaz lub metodę sedymentacyjną. W ciągu dwóch pierwszych miesięcy od zaraŜenia wynik badania kału jest ujemny – samice są jeszcze niedojrzałe. Czasem przeprowadza się badania radiologiczne lub odczyny serologiczne. Niekiedy wykrywa się larwy w plwocinie. Zapobieganie i zwalczanie polega na przestrzeganiu zasad higieny osobistej, przede wszystkim myciu rąk przed jedzeniem, dokładnym myciu warzyw i owoców. NaleŜy chronić poŜywienie i wodę pitną przed zanieczyszczeniem fekaliami ludzkimi. Konieczne jest odkaŜanie odchodów ludzkich zanim uŜyje się ich do nawoŜenia gleby. Jaja glist mogą w glebie przetrwać zimę. W odpowiednich warunkach (wilgotna i zacieniona gleba) jaja w naszym klimacie przeŜywają do 6 lat. Temperatura 100°C zabija je w ciągu kilku sekund. *** Preparat: jajo, rozmaz kału ludzkiego; preparat trwały, niebarwiony. Obserwacja. W pow. 300 x obserwujemy, wśród róŜnorodnych elementów kału, jaja koloru miodowego o bardzo pofałdowanej zewnętrznej warstwie otoczki jajowej. Zwróćmy uwagę, Ŝe niektóre elementy kału (np. pyłki kwiatowe) mogą imitować jaja robaków, w tym glisty. Rysunek: jajo glisty wśród elementów kału. 1b. Ascaris lumbricoides suis L. - Glista świńska Występowanie. Kosmopolityczny pasoŜyt świń. Człowiek jest Ŝywicielem przypadkowym. Budowa. Glista ta jest morfologicznie prawie identyczna z glistą ludzką (róŜnice wykazano dopiero za pomocą elektronowego mikroskopu skaningowego). UwaŜa się je za odrębne podgatunki, gatunki bliźniacze lub rasy fizjologiczne. ZaraŜenie człowieka postacią jaja inwazyjnego następuje poprzez zanieczyszczone ręce lub z zanieczyszczonym pokarmem czy wodą pitną. Rozwój u człowieka kończy się na wędrówce larw do płuc. W niewłaściwych dla siebie warunkach pasoŜytowania nie mogą one bowiem przekształcić się w osobniki dorosłe. Chorobotwórczość u człowieka. Występują stany zapalne narządów, do których zawędrują larwy, m.in. zapalenie płuc. U prosiąt glista świńska powoduje zahamowanie wzrostu i spadek masy ciała. Zapobieganie i zwalczanie - jak w przypadku glisty ludzkiej. *** Preparat: 1. dojrzała glista utrwalona w 4% formalinie: samiec i samica; 2. sekcja samicy (ryc. 63); 3. sekcja samca; 4. jajo. Obserwacja. Ad 1. Zwracamy uwagę na wygląd typowego nicienia i wyraźnie zaznaczony dymorfizm płciowy: róŜnice w wielkości oraz zakończeniu ciała (stoŜkowate proste u samicy, zagięte na stronę brzuszną i niekiedy pastorałowato zakręcone u samca; mogą teŜ być widoczne u niego 2 szczecinki kopulacyjne ok. 2 mm długości). Oskórek jest poprzecznie prąŜkowany. Widać teŜ zgrubienia hipodermalne (grzbietowe i brzuszne) biegnące wzdłuŜ ciała glisty. Ad 2. Robaka umieszczamy w wanience z dnem pokrytym parafiną i końce ciała umocowujemy szpilkami. Następnie ciało glisty zalewamy wodą, która zapobiega jego wysychaniu w czasie preparowania oraz chroni przed wytryśnięciem płynu znajdującego się w jamie 72 Materiały do ćwiczeń z parazytologii ciała pod dość wysokim ci ciśnieniem. nieniem. Z kolei nacinamy wór powłokowo-mięśniowy powłokowo Ŝyletką lub skalpelem, rozcięte rozci brzegi rozpinamy za pomocą szpilek. Przy uŜyciu u igły preparacyjnej i pęsety sety wypreparowujemy ostroŜnie ostro narządy dy rozrodcze i jelito, które występuje wyst tu w formie zgniłozielonej tasiemki (ryc. 63). Ad 3. Sposób wykonania sekcji - jak wyŜej. Zwracamy uwagę naa pojedynczy narząd narz rozrodczy i obecność steku. Ad 4. Zwracamy uwagę na niemo niemoŜliwość odróŜnienia od jaja glisty ludzkiej. Rysunek: 1. samiec i samica, z zaznaczeniem dymorfizmu płciowego; 2. samica po wypreparowaniu, na rysunku objaśniamy niamy budow budowę wora powłokowo-mięś mięśniowego, narządów rozrodczych, jelita; 3. samiec po wypreparowaniu; 4. jajo. Ryc. 63. Glista świńska, ś samica, wypreparowanie narządów, narz schemat: 1 – pochwa, 2 - macica, 3 – jajowód, 4 – jajnik, 5 - jelito, 6 - wór powłokowo powłokowo-mięśniowy (oryginał). 2. Gatunek: Toxocara canis (Werner) Johnston – Glista psia Występowanie.. Kosmopolityczny, choć cho częściej spotykany w tropiku niŜŜ w klimacie umiark umiarkowanym, pasoŜyt yt psa domowego i innych psowatych. Cz Częstość występowania powania u człowieka w Polsce wynosi od kilku do kilkunastu procent. Częściej zaraŜone są dzieci. Budowa. Samiec 3 - 13 x 0,2-0,3 0,2 cm długości, samica 5 - 19 x 0,3 cm. Posiadają Posiadaj wyraźnie prąŜkowany kowany oskórek. W przedniej cz części ciała występują skrzydełka oskórkowe (ryc. 63a). Wulwa znajduje się w 1/4 przedniej części częś ciała samicy. Jaja (ryc. 63b) o średnicy rednicy 75 - 85 µm pokryte są grubą brązową skorupką. ZaraŜenie. Człowiek jest Ŝywicielem ywicielem przypadkowym, zara zaraŜa się jajem inwazyjnym (larw (larwą drugiego stadium) podczas zabawy z psem lub poprzez glebę, gleb , czy warzywa, zanieczyszczone kałem z jajami; szczególnie naraŜone są dzieci. Rozwój. Jaja (z zygotą lub stadium dwu blastomerów) wydalane ssą z kałem do środowiska zewnętrznego, gdzie odbywa sięę rozwój zarodkowy i pierwsze linienie larwy. Po pi pięciu dniach larwa w jaju jest juŜ inwazyjna. W zaraŜonych zara szczeniętach jaja odbywają wędrówkęę drogą drog układu krwionośnego, poprzez wątrobę i płuca wracaj wracają do przewodu pokarmowego. W przypadku zaraŜenia zara dorosłych psów larwy otorbiająą się w nerkach i mięśniach. niach. Takie otorbione larwy mog mogą przebywać 73 Materiały do ćwiczeń z parazytologii w Ŝywicielu kilka lat. U suk są źródłem zaraŜenia szczeniąt, dostają się bowiem do gruczołu mlekowego, a takŜe moŜe dojść do śródmacicznego zaraŜenia płodu. Innym sposobem zaraŜenia jest inwazja podczas poŜerania Ŝywicieli paratenicznych (gryzoni). U człowieka glista psia nie przechodzi pełnego rozwoju, nie ma zdolności transformacji w postać dorosłą. Larwy wędrują (larwa wędrująca – larva migrans) do tkanek, głównie wątroby, rzadziej płuc, mózgu oraz serca i po kilku godzinach lub miesiącach od zaraŜenia wokół tych larw powstają nacieki zapalne, a następnie ziarniniaki. Larwy wówczas zostają unieruchomione (hipobioza) i po pewnym czasie ulegają destrukcji. Ryc.63a. Glista psia. Przednia część ciała (wg 33). Ryc. 63b. Glista psia, jajo x 350 (wg 24). Chorobotwórczość. Wywołuje toksokarozę, która moŜe przebiegać w róŜnych postaciach: jako toksokaroza trzewna, oczna lub utajona. Na tę odzwierzęcą chorobę pasoŜytniczą naraŜone są szczególnie dzieci. Larwy mogę powodować śródmiąŜszowe zapalenie płuc, powiększenie wątroby, eozynofilię, zmiany w mózgu. Toksokaroza oczna bywa przyczyną obniŜenia ostrości wzroku i niekiedy nawet prowadzi do ślepoty. Wykrywanie. U człowieka postać utajoną toksokarozy wykrywa się metodami immunologicznymi. W kale psa moŜna wykrywać jaja Zapobieganie i zwalczanie. Profilaktyka polega na odrobaczaniu psów, sprzątaniu psich odchodów, ochronie piaskownic i placów zabaw przed zanieczyszczeniem kałem psów, dokładnym myciu jarzyn i owoców spoŜywanych na surowo. W Polsce notuje się duŜy procent zaraŜonych psów. Jaja glisty psiej zachowują w glebie inwazyjność bardzo długo. Stwierdzono, Ŝe najbardziej zanieczyszczonymi terenami są obszary w centrum miast: skwery, parki, zieleńce osiedlowe, piaskownice i place zabaw. 74 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 3. Gatunek: Toxocara cati (Schrank) Brumpt - Glista kocia Występowanie. Jest kosmopolitycznym pasoŜytem paso ytem kota domowego i dzikich kotowatych, prz przypadkowym człowieka. Budowa. Obleniec podobny do glisty psiej (ryc. 63c-e). 63c e). Ma jednak szersze i krótsze skrzydełka oskórkowe. Ryc. 63 c. Glista kocia, x1,5 (wg 20) Ryc. 63 d. Glista kocia, przekrój przez przednią przedni część ciała (wg 20). Ryc. 63 e. Glista kocia, jajo x 400 (wg 24). ZaraŜenie. Źródłem zaraŜenia Ŝenia jest kał koci zawierający zawieraj jaja z inwazyjną larwą larwą. Rozwój. Podobny jak u glisty psiej. U człowieka glisty te nie dojrzewają dojrzewaj płciowo, ale w wędrują drogą układu krwionośnego do róŜnych nych tkanek. W ciele kota odbywa si się wędrówka drówka pasoŜyta do płuc, potem do jelit, gdzie glista dojrzewa. ZaraŜeniu mogą mog ulegać myszy, u których ma miejsce podobna migracja, ale kończąca się otorbieniem larw w mi mięśniach. Gdy kot połknie zaraŜoną mysz, larwy nie odbywają odbywaj u niego wędrówek drówek do płuc, natomiast wprost z Ŝołądka dostają się do jelit i tu dorastają i dojrzewają. dojrzewaj Chorobotwórczość,, wykrywanie, zapobieganie i zwalczanie - podobnie jak w przypadku glisty psiej. 75 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 3. Rodzina: Trichinellidae W obrębie rodzaju Trichinella istnieje 5 gatunków, które nie mają zdolności krzyŜowania się, bądź jest ono utrudnione. RóŜnią się teŜ zdolnością wytwarzania torebek. Gatunek: Trichinella spiralis (Owen) Railliet - Włosień kręty Występowanie. Kosmopolityczny, polikseniczny pasoŜyt ssaków, występujący w mięśniach poprzecznie-prąŜkowanych. W sposób naturalny zaraŜa się człowiek i zwierzęta, głównie drapieŜne (psy, ale tylko młode, koty, wilki, lisy, niedźwiedzie, foki), a takŜe wszystkoŜerne (świnie, dziki) i gryzonie (szczury, myszy). Źródłem inwazji mogą być takŜe zwierzęta trawoŜerne, jak koń, owca, czy nutria (w Polsce opisano dwa ogniska włośnicy, których źródłem były nutrie). W 1960 roku w Mosinie pod Poznaniem zdarzyła się epidemia włośnicy obejmująca 1120 zachorowań. W roku 1994 zarejestrowano u nas 131 przypadków zachorowań ludzi na włośnicę. Rocznie wykrywa się w Polsce ok. 300 zaraŜeń świń włośniem krętym (odsetek zaraŜonych świń 0,002 – 0,003). Budowa (Ryc. 64). Dymorfizm płciowy wyraźny: długość samca 0,06 - 0,2 cm, szerokość - 0,04 mm, samicy odpowiednio - 0,1 - 0,6 cm i 0,06 - 0,07 mm. Wulwa w odległości 1/5 od końca przedniego ciała samicy. Gardziel sięga do połowy ciała. Przednia część gardzieli jest mięśniowa, tylna - gruczołowa - to stichosoma, złoŜona z ok. 50 komórek gardzielowych, ułoŜonych szeregowo stichocytów wydalających materiał antygenowy indukujący odczyn obronny Ŝywiciela. Rurkowate jelito kończy się otworem odbytowym u samicy, a kloaką u samca Nowo narodzona larwa ma wymiary 100120 x 6 µm, a tzw. larwa wędrująca - 800 1300 x 30 - 40 µm. Ryc. 64. Włosień kręty, A - dojrzała samica, B - dojrzały samiec: a - otwór odbytowy, b - wyrostki (pomocnicze narządy kopulacyjne), c - stek, c. b – stichocyty, e -gardziel, i- jelito, m – otwór gębowy, n.r - obrączka nerwowa, o – jaja, ov. - jajnik, s.v. pęcherzyk nasienny, t - jądro, u - macica wypełniona larwami, v - wulwa, va - pochwa, vd - nasieniowód (wg 21). 76 Materiały do ćwiczeń z parazytologii ZaraŜenie. Postacią inwazyjną jest odpowiednio rozwinięta larwa w torebce łącznotkankowej. Połknięte nieinwazyjne larwy zostają zabite działaniem soku Ŝołądkowego. ZaraŜenie per os następuje w czasie spoŜywania surowego lub niedosmaŜonego, niedogotowanego bądź słabo uwędzonego mięsa (najczęściej świni lub dzika) zawierającego inwazyjne larwy. Często spotykane jest zaraŜenie rodzinne (nielegalny ubój świń lub dzików bez poubojowego badania mięsa).W kilku krajach opisano przypadki zaraŜenia ludzi larwami występującymi w mięsie nutrii. Nie stwierdzono transplacentarnej (przezłoŜyskowej) transmisji larw T. spiralis do płodu. Gdy większość larw w mięsie jest nieotorbiona, stwierdza się niską inwazyjność i zaraŜenie moŜe być wówczas bezobjawowe lub skąpoobjawowe. Rozwój. Cykl rozwojowy włośnia krętego przebiega wyłącznie w Ŝywicielu (pełne odizolowanie pasoŜyta od środowiska zewnętrznego). Połknięte larwy po nadtrawieniu torebek przez sok Ŝołądkowy uwalniają się w jelicie cienkim, tu dorastają i dojrzewają po ok. 3 dobach. Dorosłe włośnie pasoŜytują wdrąŜone w błonę śluzową jelita. JajoŜyworodna samica rodzi larwy (wylęgają się one wewnątrz macicy) do podścieliska błony śluzowej, stąd przenikają one do włosowatych naczyń chłonnych, a następnie są przenoszone po całym organizmie. Larwy osiedlają się wyłącznie w mięśniach poprzecznie prąŜkowanych, w pierwszej kolejności języka i przepony, takŜe w mięśniach międzyŜebrowych, nigdy natomiast w mięśniu sercowym. Larwy mogą rozwijać się tylko w obecności bogatych zapasów glikogenu. Po opuszczeniu naczynia kapilarnego larwa dostaje się czynnie (za pomocą sztylecika mieszczącego się w torebce gębowej) przez błonę komórkową do wnętrza komórki mięśniowej (miocytu) 12 - 13 dnia od zaraŜenia. Pod wpływem larwy następuje szybka (w ciągu 3 dni) przebudowa komórki mięśniowej: jądra z obwodu komórki przesuwają się ku środkowi, ich liczba wzrasta dwukrotnie, powiększają się jąderka, zwiększa się liczba rybosomów, następuje proliferacja szorstkiej i gładkiej siateczki endoplazmatycznej, wzrasta liczba mitochondriów oraz ilość RNA i DNA. Komórka zmienia się morfologicznie i bioA chemicznie, pozostając Ŝywą, ale przystosowaną całkowicie do potrzeb pasoŜyta, stanowiąc dla niego źródło pokarmu i ochrony przed atakiem immunologicznym. Wyprostowane początkowo larwy ulegają później skręceniu i zostają otoczone łącznotkankową torebką przez Ŝywiciela (ryc. 65), który wytwarza ją pod wpływem bodźców ze strony pasoŜyta (larwa otorbiona). Torebka (200 x 600µm) zawiera oprócz larwy fragmenty zmienionej sarkoplazmy otaczającej bezpoRyc. 65. Włosień kręty, larwa w mięśniu poprzecznie-prąŜkowanym Ŝywiciela: A – wczesne stadium wytwarzania torebki, B średnio larwę. Wokół zajętych ko– otorbiona larwa (wg 18). mórek mięśniowych tworzą się na77 Materiały do ćwiczeń z parazytologii czynia włosowate. Larwa staje się inwazyjna ok. 17 dnia od zaraŜenia. Po pewnym czasie torebka, poczynając od biegunów, ulega wysyceniu solami wapnia. Larwa zachowuje wówczas inwazyjność, ale po dłuŜszym czasie ulega zwapnieniu. Chorobotwórczość. W przypadkach niewielkiej inwazji moŜe wystąpić zaraŜenie bezobjawowe. Choroba wywoływana przez T. spiralis nosi nazwę włośnicy - trichinellozy (trichinellosis ). Charakteryzuje się ona zespołem zmian na tle zapalnym, alergicznym, toksycznym i metabolicznym. WyróŜnia się trzy fazy włośnicy: 1. jelitową (postacie dorosłe w jelitach): bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunka; 2. fazę wędrówki larw: bóle mięśni, wysoka gorączka (do 40°C), nadmierne poty, kłopoty z oddychaniem oraz charakterystyczne dla włośnicy: obrzęki alergiczne wokół oczu, wylewy krwotoczne do spojówek, wysypka, tzw. drzazgi podpaznokciowe (wylewy krwotoczne pod paznokciami); 3. fazę tkankową (osadzanie się larw w mięśniach): hipoglikemia, hipoalbuminemia, wysoka eozynofilia, duŜa leukocytoza. Śmiertelność włośnicy w Polsce wynosi 1 - 2%. Wykrywanie u człowieka. Wykonuje się biopsję mięśnia naramiennego lub brzuchatego łydki. Pobrany materiał bada się metodą trichinoskopową, rzadziej metodą wytrawiania (sztuczny sok Ŝołądkowy). Stosuje się teŜ histologiczne badania bioptatów powiększonych węzłów chłonnych oraz ich ocenę ultrasonograficzną (USG) oraz wykrywanie DNA pasoŜyta. W diagnostyce pośredniej wykonuje się badania immunoserologiczne i elektromiografię (badanie zaburzeń bioelektrycznych w układzie mięśniowym). Zapobieganie i zwalczanie. W Polsce obowiązuje poubojowe badanie na obecność włośni mięsa świń domowych, dzików, nutrii i koni, a takŜe innych zwierząt, które mogą być zaraŜane przez włośnie, gdy przeznaczone są do spoŜycia przez człowieka. Badania przeprowadza się zgodnie z wymogami UE wg Rozporządzenia Komisji (WE) Nr 2075/2005 z dnia 5 grudnia 2005 roku. Metoda wytrawiania próby zbiorczej z zastosowaniem magnetycznego mieszania jest tam zalecana jako wiarygodna metoda do rutynowego stosowania. Natomiast metoda trichinoskopowa (kompresorowa), nie wykrywająca nieotorbianych gatunków Trichinella, zaraŜających zwierzęta domowe, leśne, a takŜe człowieka, moŜe być stosowana tylko w wyjątkowych okolicznościach. Do badania poubojowego świń pobiera się próbki z filarów przepony, w przypadku dzików próbki z przedniej nogi, języka lub przepony, w przypadku koni – z mięśni okołojęzykowych lub Ŝuchwowych. W metodzie trichnoskopowej stosuje się kompresor dwie płytki szklane podzielone na pola, złączone śrubami), w którym rozgniata się próbki badane i ogląda w trichinoskopie, bądź w stereomikroskopie w powiększeniu 30 – 40 i 80 – 100x. W metodach wytrawiania inkubuje się badane próbki mięsa z płynem wytrawiającym (pepsyna i kwas solny) w odpowiednich warunkach, następnie wiruje, bądź dekantuje i uzyskany osad bada się za pomocą trychinoskopu, bądź stereoskopu w powiększeniu 15 – 20 x. Najpierw bada się próbę zbiorczą z 10 świń, gdy uzyska się wynik dodatni, zawęŜa się próbę zbiorczą do 5 świń, gdy wynik jest w dalszym ciągu dodatni, kaŜdą świnię bada się osobno. Rozporządzenie podaje szczegółowo opis kilku metod wytrawiania. Mięso, w którym stwierdzono obecność włośni, jak równieŜ próbki mięsa pobrane do badania na włośnie, traktuje się jako niezdatne do spoŜycia. Zalecana jest regularna kontrola świń domowych, dzików, koni i lisów. W niektórych krajach obowiązuje badanie mięsa psów i lisów (ze względu na jego konsumpcję). MoŜliwe jest takŜe profilaktyczne zamraŜanie mięsa w odpowiednich warunkach. I tak w chłodni o temperaturze nie wyŜszej niŜ -25⁰C mięso o grubości 25 cm musi być mroŜone co najmniej przez 240 kolejnych godzin, a o grubości 25 – 50 cm -co najmniej 480 godzin lub stosuje się następujące kombinacje temperatury i czasu: mięso o grubości do 15 cm mrozi się 20 dni w temperaturze – 15⁰C lub 10 dni w temperaturze – 23⁰C lub 6 dni w temperaturze – 29⁰C, natomiast mięso 78 Materiały do ćwiczeń z parazytologii o grubości 15 – 50 cm - 30 dni w temperaturze - 15⁰C lub 20 dni w temperaturze – 25⁰C lub 12 dni w temperaturze - 29⁰C. W badaniach epidemiologicznych wykorzystywane są obecnie do identyfikacji larw metody molekularne. Krótkotrwałe peklownie i słabe wędzenie mięsa nie niszczą larw włośnia (z tego powodu istnieje moŜliwość zaraŜenia się po spoŜyciu niektórych typów wędlin). Najpewniejszą ochroną przed zaraŜeniem się jest niespoŜywanie surowego i półsurowego mięsa wieprzowego, jak równieŜ pochodzącego z innych wcześniej wymienionych zwierząt. Właściwa obróbka kulinarna mięsa (odpowiednie gotowanie, smaŜenie itp.) chroni skutecznie przed zaraŜeniem się włośniem. Liczne ssaki domowe (kot, pies - zaraŜenie w Polsce wynosi od kilku do kilkunastu procent), hodowane (lis, nutria) i leśne (lis, wilk - w Polsce - 26%, dzik - w Polsce - 0,11 %, niedźwiedź) stanowią naturalny rezerwuar włośnia. NaleŜy wykluczyć dostęp świń do padliny tych zwierząt. Stwierdzono obecność Ŝywych larw włośnia w gnijącym mięsie jeszcze po 250 dniach. Leczenie świń zaraŜonych włośniem nie jest stosowane. Pewną rolę w szerzeniu się włośnicy moŜe odgrywać szczur przez zjadanie padliny lub kanibalizm. Rola ta jest nie tak duŜa jak kiedyś sądzono. Preparat: 1. larwa w torebce, a – preparat rozgniatany niebarwiony, b - trwały i barwiony, 2. kompresor. Obserwacja. Pow. 300x i 600x. Ad 1. Wśród włókien mięśniowych obserwujemy spiralnie zwiniętą larwę wewnątrz torebki. Widać nagromadzenie jąder komórkowych w okolicy larwy. Rysunek: narysować larwę w otoczce oraz otaczające włókna mięśniowe; opisać bądź odrysować kompresor. 4. Rodzina: Trichuridae Gatunek: Trichuris trichiura (L.) Stiles - Włosogłówka ludzka syn. Trichocephalus trichiurus (L.) Schrank Występowanie. Kosmopolityczny pasoŜyt Ŝyjący w jelicie grubym człowieka i małp człekokształtnych. W klimacie ciepłym znajduje lepsze warunki rozwoju, dlatego występuje tam częściej. W Polsce częstość zaraŜenia włosogłówką wynosi ok. 2,5% (u dzieci). Ze względu na występowanie pasoŜyt ten zajmuje drugie miejsce (po owsiku) spośród pasoŜytów przewodu pokarmowego człowieka. Budowa (ryc. 66). W torebce gębowej znajduje się sztylet. Część przednia ciała, stanowiąca ok. 40 - 60% jego długości, jest cienka, nitkowata (stąd nazwa włosogłówka). Zawiera gardziel z krótszą częścią mięśniową i tylną gruczołową ze stichocytami ułoŜonymi szeregowo. Dymorfizm płciowy wyraźny. Samica - 3,5 - 5 cm długości posiada wulwę na granicy części włosowatej i grubej. Narządy płciowe są pojedyncze. Samiec - 3 - 4,5 cm długi - ma tylny koniec ciała spiralnie zagięty; narządy płciowe takŜe pojedyncze. Beczułkowate jajo (ryc. 67) o wymiarach 60 x 20 - 30 µm posiada dwa jasne czopy na biegunach. ZaraŜenie. Postać inwazyjna to jajo z odpowiednio rozwiniętą larwą, które trafia do człowieka per os poprzez ręce, pokarm lub wodę pitną, zanieczyszczone kałem. 79 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Rozwój. Włosogłówka ludzka zka ma prosty cykl rozwojowy. W jelicie cienkim człowieka, po strawieniu czopów uwalnia się si z jaja larwa. Larwy wędrują do jelita elita grubego, gdzie rosną rosn i dojrzewają. PasoŜytują w błonie śluzowej luzowej tego jelita, do której wnicowuj wnicowują się przednim nitkowatym końcem ciała, rozrywającc przy tym naczynia kapilarne, skąd pobierają krew. Samica składa jaja z zarodkiem mogącym mog rozwijać się dalej lej tylko w odpowiednich warunkach środowiska ś zewnętrznego (ryc. 68). W ziemi zanieczyszczonej kałem (nawoŜenie) (nawo jajo z inwazyjną larwą przeŜywa ponad rok. Ryc. 66. Włosoglówka ludzka, A - samica, B - samiec: a - otwór odbytowy, c - stek, e - przełyk, ej.d. - przewód wytryskowy, i - jelito, o - jajnik, ov.d. - jajowód, s- szczecinki kopulacyjne, t - jądro, u - macica, v - wulwa, va - pochwa, vd - nasieniowód (wg 21). Chorobotwórczość. W Polsce występuje wyst najczęściej zaraŜenie enie bezobjawowe. Włosogłówczyca - trichurioza (trichuriosis)) moŜe objawiać objawia się u nas jako niegroźne ne zaburzenia przewodu pokarm pokarmowego. Natomiast w krajach tropikalnych, zwłaszcza u dzieci, występuje wyst puje trichurioza ostra (ostre oobjawy ze strony przewodu pokarmowego) prowadząca prowadz do wyniszczenia organizmu. Pobieranie drobdro nej ilości ci krwi przez włosogłówkę włosogłówk nie zagraŜa zdrowiu Ŝywiciela, ywiciela, niebezpieczne ssą natomiast toksyny pasoŜyta, będące ce produktami jego przemiany materii. Mog Mogą wystąpićć zespoły objawów ale alergicznych. Wykrywanie. Materiałem ałem badanym jest kał. Stwierdza się si w nim obecność ść charakterystycznych jaj metodą rozmazu lub sedymentacyjn sedymentacyjną, ale dopiero 3 miesiące po zaraŜeniu. eniu. Stosuje si się teŜ badanie rektoskopowe. Zapobieganie i zwalczanie - podobne jak w przypadku glisty ludzkiej. *** Preparat: jajo w rozmazie kału ludzkiego; preparat trwały, niebarwiony. Obserwacja. Pow. 300 x lub 600 x. Wśród W róŜnych cząstek stek kału znajdujemy charakterystyczne jaja włosogłówki, które są koloru jasnobr jasnobrązowego z wyraźną skorupką i jasnymi czopami na bieg biegunach. Rysunek: jajo. Ryc. 67. Włosogłówka ludzka, charakterystyczne jajo (wg )1 Ryc. 68. Rozwój larwy w jaju włosogłówki ludzkiej: A - stadium jednokomórkowe (zygota),B - stadium wielokomórkowe, C - młoda larwa w jaju, D - dojrzała larwa w jaju (wg 21). 80 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Geohelminty Geohelminty – to nicienie, których jaja nabierają nabieraj inwazyjności ci w glebie i mogą w niej długo przebywać. Do nich naleŜą glisty (ludzka, świńska, ska, psia, kocia) i włosogłówka ludzka. Zwykle nie stwierdza się na podstawie znalezionych jaj, czy mamy do czynienia z glistą glist psią, czy kocią, nie róŜnicuje się teŜ toksokarozy psiej i kociej. Ska SkaŜenie enie gleby jajami nicieni z rodzaju Toxocara jest wskaźnikiem nikiem ryzyka wystąpienia wyst toksokarozy u ludzi. Najwięcej cej jaj glist psiej i kociej wykrywa się w glebie ebie podwórek i w piaskownicach, a więc wi c miejscach zabaw dzieci. Wykrywa się si je takŜee w schroniskach dla zwierząt zwierz t i w gospodarstwach ekologicznych. Jaja wyŜej wy wymienionych pasoŜytów mogą przebywać w glebie nie trac tracąc inwazyjności do 10 lat. W roku 2003 przeprowadzono prowadzono badania gleby na terenach rekreacyjnych Katowic. Okazało się, si Ŝe są one w ok. 50% zanieczyszczone jajami Toxocara. Wyniki badań gleby we Wrocławiu w roku 2008 pokazały, Ŝee i tam w glebie występują wystę geohelminty (pobrano 185 próbek gleby, w 20% stw stwierdzono obecność jaj geohelmintów, w ponad 3% próbek występowały wyst jaja Toxocara). ). W Warszawie wykrywykr to jaja geohelmintów w 1,25% piaskownic. Do badania skaŜenia enia gleby geohelmintami mo moŜna stosować techniki molekularne oparte na PCR. 5. Rodzina: Filariidae Do rodziny tej naleŜą nitkowate pasoŜyty paso człowieka (ryc. 69) i zwierząt, t, występujące wyst w krajach tropikalnych. Bytują w jamie otrzewnej, opłucnej, w tkance podskórnej, podskórnej, oku, a takŜe tak w naczyniach i węzłach chłonnych. Mogą powodować powodowa u człowieka filariozy, na które choruje na świecie ok. 200 mln ludzi, 30 tys. rocznie umiera. 1. Gatunek: Wuchereria bancrofti (Cobbold) Seurat Występowanie.W. bancrofti jest pasoŜytem paso ytem człowieka w krajach tropikalnych Afryki i Ameryki PołuPoł dniowej, południowo-wschodniej wschodniej Azji i północnej północnej Australii. Sporadycznie występuje takŜe tak w Europie (Hiszpania, tereny byłej Jugosławii, Węgry, W Turcja). Bytuje w naczyniach i węzłach złach chłonnych. Budowa. Występuje wyraźny źny dymorfizm płciowy. Samica - 0,8 - 1 cm długości długo i 0,2 - 0,3 mm szerokości - posiada wulwę w odległo odległości ci ok. 1 mm od przodu ciała; samiec ma wymiary odpowiednio 0,4 cm i ok. 0,1 mm, a larwy (ryc. 70) - 300x7 µm. Ryc. 69. Porównanie trzech gatunków Filariidae występujących wyst cych u człowieka: A - postacie dorosłe, B - mikrofilarie, C - zakończenie zakoń ciała mikrofilarii (wg 18). 81 Materiały do ćwiczeń z parazytologii ZaraŜenie. Larwy, zwane mikrofilariami, wnikają czynnie do naczyń krwionośnych i chłonnych Ŝywiciela w czasie ssania krwi przez komary z rodzajów: Culex, Aëdes, Anopheles i Mansonia. Rozwój. Mikrofilarie dojrzewają w naczyniach krwionośnych i chłonnych człowieka. Samica rodzi larwy. KrąŜą one we krwi obwodowej w nocy. W dzień przebywają w naczyniach krwionośnych narządów wewnętrznych. Dalszy rozwój odbywa się w ciele komarów. Chorobotwórczość. MoŜe wystąpić zaraŜenie bezobjawowe (nosicielstwo). U osób chorych na wuszereriozę (wuchereriosis) obserwujemy stany zapalne węzłów i naczyń chłonnych, Ŝylaki naczyń chłonnych, słoniowaciznę kończyn, warg sromowych, moszny, prącia i sutków. Występuje wysoka eozynofilia. Wykrywanie. Materiał do badań: krew pobrana nocą. W rozmazie lub grubej kropli krwi poszukuje się charakterystycznych mikrofilarii. NaleŜy róŜnicować poszczególne gatunki (m.in. długość ciała, obecność pochewki, rozmieszczenie jąder). W zmienionych węzłach chłonnych poszukuje się postaci dorosłych (biopsja). Ryc. 70. Wuchereria bancrofti, mikrofilaria w rozmazie krwi obwodowej (wg 36). Zapobieganie i zwalczanie polega na niszczeniu Ŝywicieli pośrednich – komarów. 2. Gatunek: Acanthocheilonema perstans Railliet syn. Dipetalonema perstans (Manson) Yorke et Maplestone Występowanie.A. perstans jest pasoŜytem człowieka i małp człekokształtnych w tropikalnych krajach Afryki i Ameryki Południowej. Jego siedliskiem są jamy: otrzewna i opłucna. Budowa. Występuje wyraźny dymorfizm płciowy. Samica - 0,7 - 0,8 cm długa i ok. 0,15 szeroka - posiada wulwę w odległości l mm od przodu ciała; samiec ma wymiary odpowiednio 0,4 - 0,45 cm i ok. 0,07 mm; larwy: 200 x 4,5 µm. ZaraŜenie. Larwy, zwane mikrofilariami, wnikają czynnie przez skórę do naczyń krwionośnych Ŝywiciela w czasie ssania krwi przez owady z rodzaju Culicoides. Rozwój. Mikrofilarie wędrują z jamy otrzewnej drogą krwionośną. W jamie opłucnej pasoŜytują rzadziej. Samica rodzi larwy. KrąŜą one we krwi obwodowej. Dalszy rozwój larw zachodzi w ciele owadów. Chorobotwórczość jest mało dotychczas poznana. PasoŜyt ten moŜe powodować u człowieka uczulenie. Wykrywanie. Materiał pobierany do badań: krew. Poszukuje się charakterystycznych mikrofilarii w rozmazie krwi lub stosuje grubą kroplę krwi. Zapobieganie i zwalczanie polega głównie na niszczeniu Ŝywicieli pośrednich, tj. owadów z rodzaju Culicoides. *** 82 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Preparat: mikrofilarie w grubej kropli krwi, preparat barwiony barwnikiem Giemsy. Obserwacja. Pow. 600x lub 1000x. W preparacie widoczne są nitkowate, w róŜny sposób powyginane larwy, wybarwione na kolor fioletowy oraz krwinki białe. W larwach widać liczne, intensywnie zabarwione na fioletowo jądra. Rysunek: larwy oraz krwinki; uwzględnić na rysunku proporcje wielkości obu tych elementów. 3. Typ: ANNELIDA – Pierścienice Typ ten liczy ok. 7000 gatunków, z czego ok. 7% stanowią pasoŜyty. Do pierścienic naleŜą zwierzęta o symetrii dwubocznej i ciele podzielonym na segmenty. Mają dobrze rozwinięty układ krąŜenia - krew płynie w zamkniętym systemie naczyń. Narządy wydalnicze powtarzają się w kaŜdym segmencie. Gromada: Hirudinea – Pijawki Przedstawiciele tej gromady – to drapieŜniki lub częściej - pasoŜyty zewnętrzne. śyją w morzach, wodach słodkich, bardzo rzadko na lądzie (tropikalne lasy). W Polsce występują 23 gatunki pijawek. Pijawki charakteryzują się grzbietobrzusznym spłaszczeniem. Zewnętrzne pierścienie nie odpowiadają wewnętrznym segmentom (na jeden segment przypada 3-5 pierścieni). Liczba segmentów jest stała i wynosi 33. Cztery pierwsze tworzą małą przyssawkę przednią, a z połączenia siedmiu ostatnich utworzona została duŜa tarczowata przyssawka tylna. Na dnie przyssawki przedniej znajduje się otwór gębowy. Natomiast nad przyssawką tylną, na stronie grzbietowej ciała, mieści się otwór odbytowy. Pijawki osłonięte są wielowarstwowym oskórkiem. Pod nim znajduje się nabłonek z komórkami śluzowymi. U podstawy komórek nabłonkowych występują komórki pigmentowe. Następną warstwę stanowią bardzo dobrze rozwinięte mięśnie. Jama ciała jest u pijawek mocno zredukowana. W skład układu pokarmowego wchodzą: jelito przednie, środkowe i tylne. Pijawki oddychają całą powierzchnią ciała. Układ nerwowy i krwionośny zbudowane są podobnie, jak u innych pierścienic. Pijawki posiadają układ wydalniczy typu metanefrydialnego. Zwierzęta te są organizmami hermafrodytycznymi. Układ płciowy męski składa się z: pęcherzyków nasiennych, przewodów wyprowadzających, nasieniowodu, przyjądrza, przewodu wytryskowego i narządu kopulacyjnego. W skład układu płciowego Ŝeńskiego wchodzą: para worków jajowych z jajnikami w środku, jajowody i macica. Gruczoły powłokowe produkują kokon, do którego pijawka składa jaja. W kokonie, umieszczonym na dnie lub brzegu zbiornika wodnego czy na roślinach wodnych, rozwijają się larwy, które przekształcają się w postacie dorosłe. 1. Gatunek: Hirudo medicinalis L. - Pijawka lekarska Występowanie. Bytuje w zbiornikach wodnych Eurazji, Afryki i Ameryki Północnej. W Europie, takŜe i w Polsce, występuje rzadko, co spowodowane zostało masowym niegdyś odławianiem tego gatunku dla celów leczniczych; obecnie wynika z zanieczyszczenia środowiska wodnego. Pijawka lekarska dawniej była szeroko w Europie hodowana. Obecnie w Polsce objęta jest ścisłą ochroną gatunkową. (Ochrona gatunkowa zwierząt - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 .09.2004 r., Dz. U. Nr 220, poz. 2237). Budowa (ryc. 71, A-D). Hirudo medicinalis jest organizmem hermafrodytycznym o długości 8-10 cm i ok. 1 cm szerokości. Strona grzbietowa wypukła, barwy zgniłozielonej lub zielonoszarawej, posiada 3 pary brudnopomarańczowych pasków (po 3 z kaŜdego boku). Natomiast strona brzuszna, która jest płaska, bywa ubarwiona zmiennie, od prawie zielonoszarawej z nielicznymi tylko małymi, brudnopomarańczowymi plamkami lub z większymi jasnymi plamami nieregularnych kształtów - do beŜowej z plamami ciemnozielonymi o kształtach równieŜ nieregularnych. Niekiedy 83 Materiały do ćwiczeń z parazytologii strona brzuszna jest jednobarwna. Niewielka wąska przyssawka przednia otacza stosunkowo duŜy otwór gębowy. W jamie gębowej znajdują się 3 fałdy mięśniowe, tzw. szczęki, z ok. 100 ząbkami apatytowymi, słuŜącymi do przecinania skóry Ŝywiciela oraz gruczoły ślinowe wydzielające substancję przeciwzakrzepową - hirudinę. Bardzo dobrze jest rozwinięty wór powłokowo-mięśniowy. Rozbudowana mięśniówka gardzieli pozwala na przepompowywanie krwi do Ŝołądka. Zaopatrzony jest on w 10 par uchyłków niezwykle rozciągliwych, zawierających bogatą florę bakteryjną (Pseudomonas hirudinis) konserwującą krew. Na tylnym końcu ciała znajduje się przyssawka duŜa, tarczowata. Przyssawki słuŜą teŜ do poruszania się i przyczepiania do Ŝywiciela. Otwór odbytowy mieści się nad przyssawką tylną po stronie grzbietowej. Ryc. 71. Pijawka lekarska A-D: A - C - strona brzuszna, D - strona grzbietowa; Haemopis sanguisuga, strona grzbietowa - E; a - przyssawka gębowa, b - otwór gębowy, c - przyssawka tylna (oryginał). Rozwój. Po zapłodnieniu krzyŜowym pijawka składa jaja do kokonów, które powstają z wydzieliny specjalnych gruczołów. 8 – 10 takich kokonów zawierających po kilkanaście jaj zakopuje w wilgotnym miejscu. Tam w ciągu 4 – 5 tygodni rozwijają się larwy. Młode pijawki, po wyjściu z kokonu, prowadzą w ciągu ok. trzech lat drapieŜny tryb Ŝycia. Po tym czasie zmieniają go na pasoŜytniczy, Ŝywiąc się najpierw krwią mięczaków, a następnie krwią ssaków. Dojrzewają po pięciu latach. Pijawka Ŝyje około 20 lat, w hodowli nawet 30. Pijawka lekarska jest pasoŜytem ssaków, równieŜ człowieka. Po przyssaniu się do Ŝywiciela w ciągu ok. 2-3 min. bezboleśnie przekłuwa skórę, pozostawiając przecięcie o głębokości 1,5 - 2 mm w kształcie litery Y. Do rany wydziela substancje: przeciwkrzepliwy enzym polipeptydowy – hirudinę i substancje znieczulające. Pobiera 10 – 15 cm3 krwi, którą po zagęszczeniu przechowuje w uchyłkach Ŝołądka. Pijawka lekarska moŜe po nassaniu krwi nie przyjmować pokarmu przez cały rok. Nie ginie równieŜ po następnym roku głodówki, ale wówczas trawi stopniowo własne tkanki zmniejszając znacznie wymiary swego ciała. Znaczenie w medycynie. Pijawka lekarska, dostając się do jamy ustnej, nosa, gardła lub tchawicy, moŜe spowodować hirudynozę (hirudynosis): kaszel, krwotoki z nosa, sporadycznie uduszenie. Dawniej pijawka lekarska była stosowana do celów leczniczych (Farmakopea Polska III,1954) jako „narzędzie” do upustu krwi (pobiera około 15 cm3 krwi), a takŜe ze względu na obecność w pijawce substancji przeciwzakrzepowej – hirudiny. Później wyodrębniono hirudinę na drodze ekstrakcji z przedniej części ciała pijawki, a następnie uŜywano tej substancji po uprzedniej sterylizacji; zapobiegało to przenoszeniu niektórych bakterii chorób krwi. Hirudinę tak przygotowaną stosowano w formie zastrzyków. UŜywano jej takŜe jako środka do konserwacji krwi stosowanej w 84 Materiały do ćwiczeń z parazytologii transfuzji. Hirudyna jest obecnie zastąpiona przez inne preparaty, np. heparynę - preparat otrzymywany z płuc wołowych - działa kilkakrotnie silniej niŜ hirudyna. Zapobieganie i zwalczanie. Przyczepioną pijawkę usuwamy polewając ją słoną wodą, alkoholem lub octem. W przypadku inwazji wewnętrznej moŜe zachodzić konieczność operacyjnego usunięcia pijawki. *** Preparat. 1. postać dorosła, utrwalona w 4% formalinie, 2. sekcja pijawki. Obserwacja. Ad 1. Preparat oglądamy makroskopowo. Zwracamy uwagę na segmentację zewnętrzną ciała, obecność otworu gębowego, przyssawek oraz charakterystyczne ubarwienie. Ad 2. Przeprowadzamy sekcję pijawki analogicznie, jak opisano przy sekcji glisty. Zwracamy uwagę przede wszystkim na charakterystyczną budowę Ŝołądka z uchyłkami, co jest przykładem morfologicznego przystosowania do pasoŜytnictwa (zdolność do długotrwałego magazynowania krwi). Rysunek. 1. narysować stronę grzbietową i brzuszną pijawki, 2. narysować układ pokarmowy pijawki. 2. Gatunek: Haemopis sanguisuga Savigny Zwana jest niekiedy niesłusznie pijawką końską. Występowanie. Pospolity w Polsce gatunek. Bytuje w wodach stojących (torfiankach, stawach). Budowa (ryc. 71 E). Jest organizmem hermafrodytycznym o długości ok. 10 - 15 cm i ok. 1 cm szerokości. Od pijawki lekarskiej róŜni się przede wszystkim zabarwieniem ciała: strona grzbietowa jest ciemnoszara lub brązowa, strona brzuszna - Ŝółtawoszara. Znane są liczne odmiany tego gatunku. Rozwój przebiega podobnie, jak u H. medicinalis. Znaczenie medyczne. Często bywa mylona z Hirudo medicinalis. Nie jest pasoŜytem, ale drapieŜnikiem, odŜywiającym się bezkręgowcami. MoŜe przyssać się do ciała człowieka przypadkowo, co nie stanowi Ŝadnego zagroŜenia. 85 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 4. Typ: ARTHROPODA – Stawonogi Stawonogi tworzą najliczniejszą grupę systematyczną w królestwie zwierząt. DuŜe znaczenie medyczne stawonogów wynika nie tylko z faktu, Ŝe niektóre atakują ludzi i zwierzęta, ale takŜe z powodu roli w przenoszeniu zarazków chorobotwórczych, wywołujących niekiedy wielkie epidemie w populacji ludzkiej (np. dŜuma, dury, malaria, śpiączka afrykańska). Typ ten obejmuje zwierzęta o dwubocznej symetrii ciała, zbudowanego metamerycznie (jak u pierścienic), ale segmenty łączą się tu tworząc zespoły (odcinki ciała) zwane tagmami, którymi są: głowa (caput), tułów (thorax) i odwłok (abdomen). Inną cechą stawonogów jest posiadanie członowanych odnóŜy (podia), połączonych z ciałem stawowo. Ciało jest pokryte chitynowym oskórkiem, który tworzy zewnętrzny szkielet zwierzęcia. Wzrostowi stawonogów towarzyszy okresowe linienie: po zrzuceniu chitynowego oskórka, nagie stawonogi intensywnie rosną aŜ do utworzenia się nowego, obszerniejszego oskórka chitynowego. Układ krwionośny stawonogów jest otwarty. Krew, zwana tu hemolimfą składa się z chłonki i hemocytów, które spełniają waŜną rolę, m.in. w czasie przeobraŜenia stawonogów. Przewód pokarmowy zaczyna się jamą gębową, za którą znajduje się gardziel (pharynx), jelito przednie [pierwsza część jelita przedniego to przełyk (oesophagus)], środkowe i tylne. Do jamy gębowej wpadają przewody gruczołów ślinowych. U owadów przełyk przechodzi w przedŜołądek (proventriculus), który jest silnie umięśniony i opatrzony twardymi chitynowymi wyrostkami. SłuŜy on do rozcierania pokarmu; funkcję trawienną i wchłaniania pokarmu pełni rozszerzone i mocno wydłuŜone jelito środkowe, pozbawione chitynowej wyściółki i przybierające postać Ŝołądka. Elementem wydalniczym są u stawonogów cewki Malpighiego, mające postać długich rurek wpadających do jelita tylnego. Układ rozrodczy u większości stawonogów (pajęczaki, owady) mieści się w odwłoku. Narząd rozrodczy męski składa się z jednej pary jąder, nasieniowodów i pęcherzyków nasiennych (vesicula seminalis), pojedynczego przewodu wytryskowego i narządu kopulacyjnego (penis) oraz gruczołów dodatkowych. Narząd Ŝeński jest zbudowany z pary jajników i jajowodów, macicy i pochwy, do której uchodzą gruczoły dodatkowe oraz zbiornik nasienia (spermatheca). Stawonogi dzielą się na szereg gromad. Nas interesować będą dwie gromady, obejmujące większość gatunków pasoŜytniczych, które występują w obrębie typu stawonogów. 1. Gromada: Arachnida - Pajęczaki Ryc. 72. Schemat budowy pajęczaka: 1 - nogogłaszczek, 2 - szczękoczułek, 3 - szczelina oddechowa, 4 - otwór odbytowy, I-IV odnóŜa kroczne (wg 36). Są to zwierzęta, u których występuje duŜy stopień zlewania się segmentów ciała, wskutek czego podzielone jest ono najczęściej na dwa odcinki: głowotułów (cephalothorax) i odwłok (abdomen). Pajęczaki posiadają 6 par odnóŜy wyrastających z głowotułowia (ryc. 72). Pierwsze dwie pary stanowią przysadki gębowe: I para to 2-3 członowe szczękoczułki (chelicerae), słuŜące do chwytania, zabijania lub rozdrabniania zdobyczy; II para to nogogłaszczki (pedipalpi), które są podobne do odnóŜy krocznych i słuŜą do chwytania pokarmu oraz odbierania bodźców. Pozostałe 4 pary odnóŜy pełnią funkcję lokomocyjne i noszą nazwę odnóŜy krocznych albo nóg (pedes). 86 Materiały do ćwiczeń z parazytologii U pajęczaków brak czułków (antennae), które występują u większości stawonogów. Segmentacja głowotułowia jest zwykle widoczna, natomiast odwłoka - przewaŜnie zaciera się. Pajęczaki są zwierzętami rozdzielnopłciowymi. Zapoznamy się z kilkoma przedstawicielami pajęczaków, naleŜącymi do czterech rodzin z rzędu roztoczy. Rząd: Acarina – Roztocze Roztocze charakteryzują się zatartą metamerią ciała, obserwuje się tu najwyŜszy stopień zlewania się segmentów, powstaje ciało niesegmentowane. Składa się ono z dwóch odcinków: gnatosomy, która obejmuje jedynie narządy gębowe oraz idiosomy obejmującej właściwe ciało. Roztocze naleŜą do stosunkowo małych zwierząt, o długości ciała od 0,2 do 0,8 mm. Większymi są kleszcze (do kilkunastu mm). Wyraźnie jest zaznaczony dymorfizm płciowy, samce są zwykle mniejsze od samic (ryc. 75). Roztocze są zwierzętami niemal wyłącznie jajorodnymi. Rozwój roztoczy nie jest prosty, jaki na ogół spotykamy u pajęczaków, ale cechuje go występowanie metamorfozy (metamorphosis) albo przeobraŜenia. Z jaja wylęga się larwa, która posiada trzy pary odnóŜy; brak u niej narządu oddechowego i otworu płciowego. Larwa przechodzi linienie i przekształca się albo od razu w osobnika dorosłego, albo w drugie stadium rozwojowe zwane nimfą (nympha). Nimfa ma juŜ cztery pary odnóŜy i rozwinięte narządy oddechowe, brak u niej jeszcze dojrzałych narządów płciowych. Z nimfy wykształca się osobnik płciowo dojrzały. U niektórych roztoczy moŜe występować 1-3 stadiów nimf, nazywanych odpowiednio: protonimfa (nimfa I), deutonimfa(nimfa II) i tritonimfa (nimfa III). Choroba wywołana inwazją roztoczy nazywa się ogólnie akarozą (acarosis). 1. Rodzina: Ixodidae- Kleszczowate Rodzina kleszczowatych obejmuje pajęczaki spłaszczone grzbietowo-brzusznie. U samców grzbietową część ciała pokrywa mocny pancerz. U samic pokryta jest pancerzem tylko przednia część grzbietu, pozostała część tylna ciała jest miękka i pofałdowana (ryc. 73). Taka budowa ciała samicy umoŜliwia znaczne powiększenie jego objętości przy pobieraniu duŜych ilości krwi od Ŝywiciela (ryc. 74, B-C). Samce są w stanie pobrać jednorazowo tylko niewielką ilość krwi. Gatunek: Ixodes ricinus L. - Kleszcz pastwiskowy Występowanie. Jest to pasoŜyt czasowy gadów, ptaków, ssaków oraz człowieka. Występuje powszechnie na kontynencie euro-azjatyckim, w Afryce Północnej i Ameryce. W Polsce jest najczęstszy i najwaŜniejszy z punktu widzenia medycznego spośród 20 gatunków kleszczy spotykanych w naszym kraju. Bytuje w lasach, zaroślach. Preferuje wilgotne lasy liściaste i mieszane, ale charakteryzuje się duŜą plastycznością siedliskową. Pojawia się wśród zieleni miejskiej: na działkach, w miejskich parkach, ogrodach botanicznych, a nawet niekoszonych trawnikach. Ostatnio obserwuje się proces synantropizacji kleszcza. śyje na liściach oraz trawach zwisając na tylnych odnóŜach, a przednimi odnóŜami chwyta się powierzchni ciała Ŝywiciela (ryc. 74 E), którego lokalizuje dzięki dobrze rozwiniętym detektorom termicznym i chemicznym. Kleszcz pastwiskowy jest niespecyficzny w wyborze Ŝywiciela (polikseniczny): ssie krew ptaków, ssaków i człowieka, a nawet gadów (rzadziej). Budowa (ryc. 73). Jest to roztocz dość duŜy, długość samca wynosi ok. 2,5 mm, samicy - ok. 4 mm, a po nassaniu się krwi moŜe wzrosnąć do 12 mm. Ciało, jak u innych roztoczy, nie podzielone, nie wyodrębniona głowa, oczu brak (szczegóły budowy – patrz opis preparatów na str. 91). Larwy i nimfy są podobne do postaci dorosłych. Larwa róŜni się od imago m.in. posiadaniem tylko 6 odnóŜy krocznych. Zarówno larwa, jak i nimfa, mają tarczę grzbietową tylko w przedniej części ciała, tak jak samica. Rozwój. Samica ssie krew Ŝywiciela przez tydzień i dłuŜej, po czym odpada i przebywa dalej w środowisku przyglebowym. Tu, po zapłodnieniu przez samca (który poszukuje samic jeszcze na 87 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Ŝywicielu i pije mało krwi) składa jaja na ziemi w liczbie ok. 2-5 tysięcy w ciągu jednego miesiąca (ryc. 74 D), po czym ginie. Po ok. trzech tygodniach z jaj wykluwają się sześcionoŜne larwy o długości ok. 0,5 mm, które Ŝywią się krwią małych zwierząt, jak jaszczurki, ptaki, drobne ssaki w ciągu 3-5 dni, następnie odpadają od Ŝywiciela i po czterech tygodniach linieją, przekształcając się w 8noŜne nimfy (ryc. 73), które atakują nowych Ŝywicieli (jak larwy),ssą krew w ciągu kilku dni i odpadają, następnie linieją i przekształcają się w postacie płciowo dojrzałe. KaŜde więc stadium rozwojowe kleszcza pije krew jeden raz. Czas Ŝerowania jest dłuŜszy w kaŜdym następnym stadium rozwojowym: larwa - 2-3 dni, nimfa 2-7 dni, samica 6-11 dni. Linienie odbywa się po zakończeniu Ŝerowania, w środowisku zewnętrznym. Rozwój ten, od momentu złoŜenia jaj, trwa do 20 tygodni i wymaga trzykrotnego pasoŜytowania (odpowiednio do liczby stadiów rozwojowych) na trzech Ŝywicielach. W chłodniejszych porach roku rozwój ten moŜe się przedłuŜyć. Ryc. 74. Kleszcz pastwiskowy, A - samiec od strony brzusznej; B i C - samica głodna i nassana krwią, D - składająca jaja; E - samica i samiec oczekujące na Ŝywiciela (wg 36). Ryc. 73. Kleszcz pastwiskowy, a - larwa, b - nimfa, c – samica, d - samiec (wg 15). W Polsce dorosłe kleszcze atakują głównie w okresach roku: kwiecień - maj oraz sierpień wrzesień. Aktywność kleszcza maleje w ciągu miesięcy letnich, a w porze zimowej zapada on w stan odrętwienia. Kleszcze, które piły krew w miesiącach wiosennych, linieją w tym samym roku, a pijące krew jesienią - w przyszłym roku na wiosnę. Znaczenie medyczne. Na człowieku mogą pasoŜytować wszystkie stadia rozwojowe kleszcza pastwiskowego. Atakuje on głównie wewnętrzne powierzchnie ud i pachwin, miejsca pod kolanami. W czasie ssania krwi wydziela toksyczną ślinę (związki znieczulające – Ŝywiciel nie czuje bólu; rozpuszczające tkankę w okolicy przekłucia skóry oraz przeciwkrzepliwe), wywołującą świąd skóry i obrzęki miejscowe. Objawy te noszą nazwę iksodozy (ixodosis). Jako pasoŜyt kleszcz pastwiskowy (i podobne do niego gatunki) jest niegroźny – powoduje tylko niewielką utratę krwi przez Ŝywiciela. Znaczenie medyczne tego pasoŜyta polega głównie na roli epidemiologicznej: przenosi choroby, tzw. odkleszczowe, inwazyjne i infekcyjne. Choroby inwazyjne przenoszone przez kleszcza pastwiskowego Babeszjoza, albo inaczej piroplazmoza (babesiosis, piroplasmosis), choroba wywoływana przez pierwotniaki z rodzaju Babesia, występuje na wszystkich kontynentach klimatu umiarkowanego, tropikalnego i subtropikalnego. Chorują na nią ludzie i zwierzęta. Główną rolę w przenoszeniu choroby odgrywają kleszcze (róŜne gatunki), które są Ŝywicielami właściwymi Babesia; znaczna bowiem część 88 Materiały do ćwiczeń z parazytologii cyklu rozwojowego tych pierwotniaków odbywa się w organizmie kleszczy, które zaraŜają się ssąc krew chorych na babeszjozę zwierząt. Końcowe stadium cyklu zachodzi w komórkach gruczołów ślinowych kleszczy, które atakując człowieka (lub inne ssaki) zaraŜają go patogennym pierwotniakiem. Babeszjoza wykazuje podobieństwo do malarii: pierwotniaki Babesia pasoŜytują w erytrocytach, wywołując u chorego gorączkę i anemię. Na babeszjozę chorują takŜe krowy, zwłaszcza w gospodarstwach leŜących blisko lasu, gdzie wypasa się bydło; przypadki takie notowano równieŜ w Polsce. Choroba objawia się m.in. krwiomoczem, powoduje teŜ obniŜenie mleczności krów. Choroby infekcyjne przenoszone przez kleszcza pastwiskowego Kleszczowe zapalenie mózgu (encephalitis ixodica), choroba wirusowa, występuje u ludzi. Przebiega w dwóch fazach: w pierwszej występują objawy grypopodobne - bóle głowy i mięśni, nieŜyt górnych dróg oddechowych; w drugiej - objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego, takie jak poraŜenia, niedowłady kończyn, zaburzenia świadomości i in. Obu fazom towarzyszy wysoka gorączka. Następstwem choroby mogą być trwałe uszkodzenia układu nerwowego oraz zaburzenia psychiczne: depresje, nerwice. Rezerwuarem wirusa są zwierzęta kręgowe (dzikie gryzonie, małe ssaki leśne, ptaki) oraz kleszcz pastwiskowy, który jest jednocześnie przenosicielem tego zarazka. Kleszcz zaraŜa człowieka lub zwierzę poprzez ślinę wprowadzoną przy ukłuciu. W Polsce notuje się w ostatnich latach częstsze przypadki tej choroby, zwłaszcza w województwach północno-wschodnich. Borelioza z Lyme (Lyme borreliosis), krętkowica kleszczowa wywołana przez krętki Borrelia burgdorferi i gatunki pokrewne. Nazwa choroby pochodzi od małej śródleśnej miejscowości - Old Lyme w stanie Connecticut (USA), gdzie po raz pierwszy (1975 r.) ją wykryto (dokonał tego Willy Burgdorfer). Choroba ta występuje we wszystkich rejonach półkuli północnej. Objawy u ludzi pojawiają się początkowo na skórze w postaci wędrującego rumienia (erytema migrans), a później obejmują stawy oraz układ nerwowy i krąŜenia (serce). W Polsce bakterie te są przenoszone od zaraŜonych zwierząt (ssaki, ptaki, gady) na człowieka przez kleszcza pastwiskowego i kleszcza tajgowego (Ixodes persulcatus) (ryc. 75), które zaraŜają go poprzez ślinę lub wymiociny. W USA przenosicielem boreli jest głównie Ryc. 75. Kleszcz tajgowy, kleszcz gatunku Ixodes dammini. Kleszcze są jednocześnie samica i samiec są w pozycji wyczerezerwuarem tego zarazka, poniewaŜ przekazują go następkującej na Ŝywiciela nym pokoleniom roztocza. (wg 15). Obecnie moŜna wykrywać Borrelia burgdorferi metodami biologii molekularnej (DNA) w ciele usuniętego ze skóry (w ciągu 48 godzin) kleszcza. W leczeniu boreliozy z Lyme stosuje się antybiotyki. Tularemia (tularaemia) jest ostrą chorobą zakaźną zwierząt i ludzi, wywołaną przez pałeczki Francisella tularensis. Rozpowszechniona głównie na półkuli północnej. Choroba obejmuje węzły chłonne, skórę i inne narządy, do których bakterie są przenoszone z krwią i limfą. Źródłem zakaŜenia są chore zwierzęta, w Polsce głównie zające; stąd tularemia wykrywana jest przed wszystkim u myśliwych i członków ich rodzin oraz u osób stykających się zawodowo ze zwierzętami (weterynarze, pracownicy laboratorium). Choroba ta nie przenosi się bezpośrednio z człowieka na człowieka. a przenosicielami zarazka zwykle są kleszcze, w mniejszym stopniu inne stawonogi jak muchy, pchły, pluskwy; w Europie – głównie kleszcz pastwiskowy, który zaraŜa człowieka przez skórę wraz ze śliną, bądź odchodami wtartymi w miejscu uszkodzenia skóry. W Polsce istnieje obowiązek zgłaszania, rejestracji i leczenia tularemii u ludzi. Gorączka Q (febris Q), choroba epidemiczna zakaźna, powoduje stany zapalne wątroby, płuc, serca; występuje na całym świecie u ludzi i zwierząt. Wywołana bakterią Coxiella burnetti (syn. Ricettsia burnetti). Źródłem zakaŜenia człowieka są wydzieliny (ślina, mleko), wydaliny (mocz, kał) 89 Materiały do ćwiczeń z parazytologii oraz produkty mięsne sne i skóry chorych zwierz zwierząt. NaraŜeni są ludzie zawodowo stykaj stykający się ze zwierzętami tami lub produktami zwierzęcymi, cymi, tj. pracownicy mleczarni, lecznic weterynaryjnych, zakładów mięsnych, snych, futrzarskich itp. Wrotami zaka zakaŜenia u ludzi są:: uszkodzona skóra oraz błony śluzowe dróg oddechowych, przez które bakterie C. burnetti wnikają wraz z wysuszonym kałem kleszczy, te zaś ulegają zakaŜeniu ssącc krew chorych zwierz zwierząt. Wśród mieszkańców ców Polski z grupy zwiększonezwi go ryzyka (związanego z zawodem odem - patrz wyŜej) ej) notowano w latach 1980 dość liczne przypadki zakaŜeń C. burnetti. Zapobieganie i zwalczanie. Na ataki kleszcza pastwiskowego naraŜeni eni są szczególnie pracowpraco nicy leśni. ni. W warunkach klimatycznych Polski kleszcze wykazują zwiększonąą aktywno aktywność w dwóch okresach: wiosną, w miesiącach cach kwiecień kwiecie - maj, następnie od późnego nego lata do wczesnej jesieni, tj. sierpień - wrzesień. NaleŜyy stosowa stosować odzieŜy ochronną na terenach występowania powania kleszczy, a tak takŜe repelenty i akarycydy. Przyssanego kleszcza nie naleŜy na odrywać od ciała ręką, ę ą, bo moŜe mo to wywołać zranienie i wtórne zakaŜenie; enie; usuwa się si go za pomocą pęsety sety (najlepiej specjalnej do tego celu) zdecydowanym ruchem, ale z zachowaniem ostroŜności, ostro ci, aby w powstałej ranie nie pozostawić części ciała kleszcza. Ranę po usunię usunięciu kleszcza naleŜy oczyścić środkiem rodkiem dezynfekującym. dezynfekuj Szczepionki ochronne, zabezpieczające zabezpieczaj ce przed kleszczowym zapaleniem opon mózgowych, zzawierają wirusy specjalnie hodowane, oczyszczane i inaktywowane. *** Preparat: 1.. Samica od strony grzbietowej; 2. samiec od strony brzusznej; preparaty trwałe. 3. samica kleszcza nassana krwią; krwią; preparat makroskopowy utrwalony w 4% formalinie. Obserwacja: Pow. 75x. Ad 1. Samica posiada barwęę jasnobrązową, jasnobr ciemniej są zabarwione odnóŜaa oraz tarcza (scutum), która pokrywa tylko połowę połow przedniej powierzchni grzbietowej. Pozostałą część grzbietu samicy okrywa rozciągliwa gliwa chitynowa powłoka zwana alloscutum. Na powierzchni grzbietowej (takŜee brzusznej) znajdują się kolce pochylone ku tyłowi ciała. W przedniej części cz tej powierzchni zauwaŜamy amy dwa tzw. pólka sitowe (areae porosae) - są to miejsca porowate, któkt rych funkcja nie została dokładnie poznana. Przy końcu ko ciała, w linii środkowej prze prześwituje owalny otwór odbytowy, znajdujący znajduj się na stronie onie brzusznej. Z boków ciała widać wida duŜe owalne płytki oddechowe zwane teŜ perytremami. Są to zewnętrzne ujścia ścia pni tchawkowych, najczęściej w formie ślepo zakończonych zako rurek; łączą się z przetchlinkami (stigmae), (ryc. 74, A). W narządzie gębowym ębowym (ryc. 76 76) wyróŜniamy: a. parę szczękoczułków koczułków zaopatrzonych na zewnętrznej stronie krawędzi dzi w zęby zę i haki; b. parę nogogłaszczków 4--członowych; ostatni człon (IV, ryc. 76) jest mały, osadzony we wgłębieniu wgł przedostatniego (III) członu. c. pojedynczy hipostom- twór rynienkowaty, opaop trzony po stronie brzusznej licznymi zębami z skierowanymi do tyłu, ułoŜonymi onymi w podłu podłuŜne rzędy; hipostom słuŜyy kleszczowi do zakotwicze zakotwiczenia się w tkance Ŝywiciela, a szczękoczułki koczułki częściowo cz ukryte w pochwie - do przecinania tej tkanki; nogonog głaszczki nie naruszają tkanki, pełnią pełni funkcję podporową w czasie ssania krwi. Dalej widzimy 4 pary nóg, zestawionych stawowo z brzuszną częścią ciała. Noga składa się z: biodra (coxa), uda (femur), Ryc. 76. Kleszcz pastwiskowy. Narządy Narz gębowe samicy od strony grzbietowej (A) i goleni (tibia), przedstopia (protarsus protarsus) i stopy (tarbrzusznej (B); Hy - hypostom, Ch sus) zakończonej pazurkami i przylgami. Na ostatosta szczękoczułek, G. Ch. - pochewka, A.P. nim członie pierwszej pary nóg znajduje się si tzw. - pólka sitowe, P - nogogłaszczek narząd Hallera w formie rowkowatego zagłębienia zagł i jego człony: I, II, III, IV (wg 22). z licznymi szczecinkami czuciowymi, stanowiący stanowi receptor węchowy chowy oraz wykazujący wykazuj wraŜliwość na 90 Materiały do ćwiczeń z parazytologii temperaturę i zmiany wilgotności (pełni waŜną rolę w odnajdywaniu Ŝywiciela). Biodra I pary nóg zaopatrzone są w ostrogę skierowaną do tyłu. Ad 2. Uwagę zwraca brunatnoczerwona barwa ciała oraz mniejsze wymiary samca. Poza tym ma on, w porównaniu do samicy, krótsze i zarazem szersze nogogłaszczki, szerszy hipostom z mniejszą liczbą zębów; tarcza pokrywa cała powierzchnię grzbietową ciała. Na stronie brzusznej widzimy 5 wyraźnie odgraniczonych płytek (ryc. 74 A ): 3 w linii środkowej i noszące kolejno (licząc od przodu) nazwę progenitalnej, medialnej i analnej oraz 2 inne z boku przy końcu ciała, zwane adalnymi. Ad.3. Preparat oglądamy pod lupą. Widać, jak znacznie powiększone jest ciało tej samicy w porównaniu do nienassanej krwią, pokazanej w preparacie 1. ZauwaŜamy 4 pary odnóŜy krocznych oraz narządy gębowe wystające z przodu ciała. Zwróćmy takŜe uwagę na barwę samicy: jest wyraźnie ciemniejsza w porównaniu do jasnobrązowej w preparacie mikroskopowym (samica nienassana). Rysunek: narysować samicę przed (z preparatu mikroskopowego) i po nassaniu się krwią (preparat makroskopowy) oraz samca; zwracamy uwagę na róŜnice wielkości obu samic oraz między samicą a samcem w preparacie mikroskopowym, z objaśnieniem szczegółów budowy zewnętrznej. 2. Rodzina: Sarcoptidae –Świerzbowcowate Do rodziny świerzbowcowatych naleŜą małe roztocza o zwartej budowie ciała, którego powierzchnia grzbietowa jest wypukła, zaś brzuszna - bardziej spłaszczona. Nie mają narządów oddechowych ani układu krwionośnego, oddychają całą powierzchnią ciała. Są to zwierzęta przewaŜnie jajorodne. WraŜliwe na światło, mimo braku oczu. Gatunek: Sarcoptes scabiei (L.) – Świerzbowiec ludzki Występowanie. Jest to pajęczak kosmopolityczny, monokseniczny, pasoŜytujący w skórze człowieka. Występuje na ogół w środowiskach o niskim poziomie higieny. Budowa (ryc. 77, A-D). Ciało świerzbowca ludzkiego nie jest podzielone na części, posiada barwę szarobiałą; pokryte jest delikatnym prąŜkowanym oskórkiem, opatrzonym krótkimi kolcami i szczecinkami. Samica o długości ok. 0,4 mm i 0,25 mm szerokości, samce są nieco mniejsze. Narządy gębowe są skupione w kształcie stoŜka. Hipostom nie posiada ząbków. Szczękoczułki są silnie skrócone. Świerzbowiec posiada odnóŜa krótkie, kikutowate, 5-członowe, których dwie pierwsze pary są większe i zaopatrzone w przyssawki osadzone na dość długich cienkich szypułach; pozostałe dwie pary tylnych odnóŜy mają na końcach długie szczecinki. Stopa odnóŜy jest zakończona dwoma pazurkami. U samca ostatnia para odnóŜy posiada przyssawki, co stanowi jedną z drugorzędowych cech płciowych świerzbowca. Rozwój. Samica, przebywająca na skórze człowieka, w 4-5 dni po zapłodnieniu drąŜy za pomocą szczękoczułków i dwóch pierwszych par odnóŜy krocznych kilkucentymetrowe korytarze w obrębie warstwy Ryc. 77. Świerzbowiec ludzki, A, B - samiec i C, D - rogowej naskórka, gdzie składa jaja w liczbie po 2-5 samica od strony grzbietowej i brzusznej. E - dziennie, w ciągu swego Ŝycia 30-100 jaj (ryc. 77 E). samica składająca jaja w korytarzu wydrąŜo- Jaja są kształtu owalnego i bardzo duŜe w porównaniu nym w skórze Ŝywiciela, F -larwa 6-noŜna wi- do wielkości samicy; mają bowiem wymiary 0,15x0,1 dziana od strony brzusznej (wg 18). mm. Po upływie 3-5 dni z jaj wykluwają się 6-noŜne 91 Materiały do ćwiczeń z parazytologii larwy (ryc. 77 F), które wychodzą na powierzchnię skóry i mogą zaraŜać nowych Ŝywicieli. Larwy te, o wymiarach 0,11-0,14 mm drąŜą następnie w skórze korytarze, linieją i przeobraŜają się w 8noŜne nimfy, tzw. protonimfy o długości ok. 0,16 mm, które znowu wychodzą na powierzchnię i są formą inwazyjną dla człowieka. Nimfy drąŜą nowe korytarze i po dwóch dniach następuje drugie linienie i zróŜnicowanie płciowe powstałych nimf II-go stadium - są to tzw. deutonimfy. Samce na tym etapie kończą swój rozwój, natomiast Ŝeńskie deutonimfy (o długości 0,22 - 0,25 mm) kopulują z samcami, po czym linieją po raz trzeci i przekształcają się w osobniki Ŝeńskie w pełni dojrzałe. Samice róŜnią się więc od samców m. in. tym, Ŝe w swym rozwoju przechodzą dwa stadia nimfy. Cykl Ŝyciowy świerzbowca, od jaja do postaci dorosłej trwa 8 - 15 dni. Samce Ŝyją na powierzchni skóry i tylko w celu zapłodnienia samic mogą wnikać do korytarzy. Samice Ŝyją na Ŝywicielu 3 - 6 tygodni; poza nim zaś przeŜywają 10 - 14 dni. Jaja są odporne na zmiany warunków środowiska zewnętrznego. ZaraŜenie świerzbowcem następuje przez bezpośredni kontakt, zwłaszcza wśród osób śpiących razem; rzadziej natomiast za pośrednictwem wspólnie uŜywanej pościeli, bielizny, czy ręczników. Znaczenie medyczne. Świerzbowiec ludzki wywołuję chorobę zwaną świerzbem (sarcoptosis scabies). Dzieci i młodzieŜ są bardziej podatni na świerzb niŜ osoby dorosłe. Zmiany skórne występują głównie w okolicy brzucha, piersi, narządów płciowych i na rękach między palcami. U dzieci pasoŜyt atakuje wszystkie części ciała. Samice, larwy, nimfy, drąŜące korytarze w skórze i bytując tam, poprzez swe wydzieliny i wydaliny draŜnią stale skórę wywołując świąd, co skłania chorego do drapania się i umoŜliwia powstanie zakaŜeń bakteryjnych. Dalszymi objawami świerzbu są: powstawanie na skórze pęcherzyków i strupów oraz ognisk zapalnych. W przypadkach nie leczonych świerzb moŜe doprowadzić do rozległych zmian w skórze, upośledzając jej fizjologiczną funkcję. Skóra chorego, na skutek zaniku podściółki tłuszczowej, marszczy się i fałduje. Epidemie świerzbu znane są przede wszystkim z okresu wojen (np. w Europie w czasie II wojny światowej), z obozów, gułagów, ale teŜ taka epidemia wystąpiła na kontynencie europejskim w latach 60. XX wieku. W Polsce notowano epidemie świerzbu w roku 1980 (ok. 70 tyś. przypadków), 1989 (ok. 10 tyś. przypadków) i w roku 1995 (ok. 23 tyś. przypadków). Wykrywanie. Opisane zmiany patologiczne w skórze oraz wykrycie pod lupą korytarzy wypełnionych ciemnym kałem ułatwiają rozpoznanie świerzbu. Ostatecznym potwierdzeniem inwazji jest wydobycie pasoŜyta ze skóry za pomocą igły, a takŜe pobranie zeskrobin skórnych i badanie ich za pomocą mikroskopu. Zapobieganie świerzbowi polega przede wszystkim na unikaniu bezpośredniego kontaktu z chorymi oraz przestrzeganiu zasad higieny osobistej. W Polsce obowiązuje zgłoszenie, rejestracja oraz leczenie kaŜdego chorego na świerzb. *** Preparat: nimfa od strony brzusznej; preparat trwały. Obserwacja. Pow. 300x lub 600x. Ciało nimfy ma w zarysie kształt owalny, jest przezroczyste. Ciemniej zabarwione są odnóŜa oraz przysadki gębowe ułoŜone w stoŜek. MoŜna w nim wyróŜnić 3-członowe nogogłaszczki oraz szczękoczułki - te jednak, jak równieŜ hipostom, są w preparacie słabo widoczne. W powiększeniu 600x widzimy 4 pary odnóŜy członowanych, których stopa jest opatrzona na końcu dwoma lub trzema pazurkami. Dwie pierwsze pary odnóŜy, które są mocniej zbudowane, kończą się szczecinką; u obu par tylnych odnóŜy brak jeszcze szczecinek, co wiąŜe się z młodocianym stadium oglądanej nimfy (protonimfa), nie zróŜnicowanej płciowo. W preparacie widać dobrze jasnobrązowe zabarwienie chitynowych epimerów (tarczek biodrowych) – są to twory pałeczkowate, nieco zakrzywione na końcu, a przy ostatniej parze odnóŜy w zarysie piszczelowate, stanowiące wzmocnienie stawowo połączonych bioder odnóŜy z ciałem świerzbowca. Na powierzchni brzusznej występują z rzadka szczecinki. ObniŜając delikatnie obiektyw mikroskopu moŜna zobaczyć, poprzez przezroczyste ciało roztocza, powierzchnię grzbietową, która ozdobiona jest poprzecznym prąŜkowaniem oraz liczniejszymi szczecinkami i krótkimi, niekiedy brodawkowatymi kolcami, zwykle pochylonymi w stronę tylną ciała świerzbowca. Rysunek: ciało nimfy, z zaznaczeniem i objaśnieniem na rysunku części budowy, które są widoczne w preparacie. 92 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 3. Rodzina: Acaridae - Rozkruszkowate (Rozkruszki) Do rodziny tej naleŜą roztocze wolno Ŝyjące, drobne, długość samic osiąga 0,5-1,0 mm, samców 0,3-0,5 mm; ciało gładkie, lśniące. U rozkruszków między II a III parą nóg występuje poprzeczna bruzda, która dzieli ciało na części zwane propodosoma (część przednia) i hysterosoma (część tylna). W tylnej części hysterosomy znajdują się gruczoły łojowe, których wydzielina pokrywa kutikularny pancerz, przez co staje się on lepki. Na ciele występują szczeliny ułoŜone w poprzeczne rzędy - ślad budowy segmentalnej. Na końcu odnóŜy znajdują się przyssawki, ale bez szypuł. Stopa jest zakończona duŜym, zagiętym pazurkiem. Dwie pary nóg przednich są skierowane ku przodowi, pozostałe - ku tyłowi ciała. Rozkruszki nie mają oczu, ani tchawek czy przetchlinek oddychają całą powierzchnią ciała. Rozwój. Samice składają jaja w liczbie kilkunastu dziennie, przyklejając je do podłoŜa (produkty Ŝywnościowe, opakowania). Są okryte cienką osłonką, dlatego przy małej wilgotności jaja szybko wysychają. Z jaja wylęga się 6-noŜna larwa, która Ŝeruje i po zakończeniu rozwoju ulega znieruchomieniu. Ze znieruchomiałych larw wylęgają się 8-noŜne nimfy I, zwane protonimfami, z nich większe nimfy III - tritonimfy, z tych zaś dorosły roztocz. Cykl rozwojowy rozkruszków zaleŜy od warunków (rodzaj pokarmu, temperatura, wilgotność) i trwa przeciętnie od kilkunastu dni do 36 tygodni. U niektórych przedstawicieli tej rodziny występuje stadium nimfy II czyli deutonimfy, noszące nazwę hypopus, który moŜe być ruchomy lub nieruchomy (ryc. 78 C, D). Hypopus róŜni się od pozostałych nimf: ciało jego jest mocno spłaszczone, nogi silnie skrócone. Forma ruchoma hypopusa posiada na stronie brzusznej tarczę czepną z kilkoma parami przyssawek, za pomocą których nimfa ta przytwierdza się czasowo do owadów lub gryzoni i rozprzestrzenia się na znaczne odległości. Hypopusy nie pobierają pokarmu, są bardzo odporne na niekoRyc. 78. Rozkruszek mączny, A -samica widziana z góry, rzystne warunki otoczenia, mogą C i D hypopus widoczny z góry i z dołu (wg 19). przeŜywać do dwóch lat w stanie całkowitego wysuszenia i przy niskiej (do -20°C) temperaturze. W sprzyjających warunkach (odpowiednia temperatura i wilgotność) hypopus przekształca się w tritonimfę. Rozkruszki rozprzestrzeniają się głównie z produktami, na których Ŝerują, a takŜe z opakowaniami jak worki, kartony. Niektóre gatunki ( np. rozkruszek drobny) bytujące w warunkach polowych (powierzchniowa warstwa gleby, rośliny i ich resztki jak słoma, opadłe kłosy, nasiona chwastów) przedostają się do magazynów zboŜowych wprost z pola. Rozkruszki wytwarzające hypopusy rozprzestrzeniają się za pośrednictwem zwierząt. Niektóre gatunki rozkruszków, opatrzone liczniej szczecinkami, unoszą się w powietrzu i roznoszone są wraz z kurzem. Roztocze te Ŝywią się produktami spoŜywczymi powodując duŜe szkody gospodarcze, zwłaszcza w magazynach. Pod względem wymogów pokarmowych gatunki rozkruszków wykazują pewne upodobania. Część z nich Ŝywi się głównie produktami gruboziarnistymi (ziarno zbóŜ, kasze), inne półpłynnymi (dŜemy, miód, piwo). Znaczenie medyczne. Rozkruszki nie naleŜą do pasoŜytów, ale Ŝerując na produktach spoŜywczych zanieczyszczają je swoim kałem, wylinkami oraz kutikularnymi pancerzami osobników martwych. Zanieczyszczenia te, po przedostaniu się do przewodu pokarmowego człowieka, nie są trawione; draŜnią one ściany jelit i wywołują róŜne schorzenia. Do Ŝywności przedostają się, wraz z kałem roztoczy, trujące produkty przemiany materii oraz wydzieliny z gruczołów łojowych. Substancje te nadają Ŝywności nieprzyjemny, specyficzny zapach i właściwości toksyczne; po jej spo93 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Ŝyciu występują nieŜyty jelitowe, zwłaszcza u dzieci. Do pokrywającej ciało roztoczy warstwy wspomnianej wydzieliny przyczepiają się zarodniki grzybów oraz bakterie - w ten sposób zwierzęta te infekują poraŜone produkty i mogą przyczynić się do powstania chorób grzybiczych i bakteryjnych u ludzi. Dzięki szczecinom, rozkruszki łatwo są unoszone w powietrzu, wdychane przez ludzi draŜnią błony śluzowe wywołując schorzenia astmatyczne. Roztocze te atakują takŜe skórę ludzi pracujących w magazynach; jak równieŜ mieszkańców domów, gdzie w materacach czy uszczelnieniach ścian Ŝyją niektóre gatunki roztoczy. Powodują one podraŜnienia skóry, egzemy, swędzenie; szczególnie wraŜliwe są dzieci. W Polsce Ŝyje ok. 10 gatunków rozkruszków. 1. Gatunek: Acarus siro L. (syn. Tyroglyphus farinae Latr.) – Rozkruszek mączny Występowanie. Rozkruszek mączny jest kosmopolitycznym roztoczem, Ŝyje w magazynach zboŜowych, zwłaszcza w mące. Rozwija się dobrze w miejscach ciepłych i wilgotnych. Występuje stadium hypopusa. W Polsce pospolity. Budowa (ryc. 78, A). Ciało rozkruszka ma kształt podłuŜnie-owalny, barwę białawą. Długość samicy wynosi 0,4 - 0,7 mm, szerokość 0,3 mm, samca odpowiednio 0,3 - 0,4 i 0,3 mm. Znaczenie medyczne. Rozkruszek mączny, zanieczyszczający produkty zboŜowe, moŜe wnikać pod powierzchniową warstwę naskórka wywołując tzw. „świąd magazynierów". Przedostaje się teŜ do dróg oddechowych, które draŜni za pomocą włosków pokrywających jego ciało. Zjedzony z produktami spoŜywczymi moŜe wywołać zaburzenia Ŝołądkowo-jelitowe. Zwalczanie. śywność w znacznym stopniu zanieczyszczona rozkruszkiem (ponad 500 osobników w 100 g produktu) nie nadaje się do spoŜycia. Rozkruszki w Ŝywności są dość trudne do unieszkodliwienia na drodze np. gazowania pomieszczeń, gdyŜ zwierzęta te pozbawione tchawek (co jest cechą ich budowy) wymagają dłuŜszego działania czynnika gazowego, co moŜe być nieobojętne dla jakości produktu. W przypadku słabszego zanieczyszczenia, rozkruszki niszczy się podgrzewając produkt do 100°C w ciągu półtorej godziny. *** Preparat: stadium dojrzałe rozkruszka, pochodzącego z hodowli; preparat trwały. Obserwacja. W preparacie szukamy rozkruszka w pow. 75 x, zaś obserwujemy i rysujemy w pow. 300x. Samca, który jest mniejszy od samicy odróŜniamy teŜ po odnóŜach I pary, które są grubsze i silniej rozwinięte, a na udzie ich znajduje się kolec. Ciało i odnóŜa rozkruszka są pokryte szczecinami róŜnej długości. W 1/3 długości ciała od przodu widać poprzeczną bruzdę (cecha morfologiczna rozkruszków). Obie pary odnóŜy przednich, silniej rozwinięte niŜ tylne, są skierowane ku przodowi, te ostatnie zaś - ku tyłowi. OdnóŜa są 5-członowe, stopa zakończona krótkim pazurkiem i fałdem skórnym o charakterze przylgi. U nasady pazurka przedniej pary odnóŜy widoczny jest silnie wykształcony i lekko zgięty kolec - element charakterystyczny dla tego gatunku roztocza. Narząd gębowy składa się z grubych szczękoczułków, zaopatrzonych po wewnętrznej stronie w krótkie ząbki, oraz ze słabo rozwiniętych 2-członowych nogogłaszczek. Rysunek: samiec lub samica; zaznaczyć na rysunku cechy budowy dotyczące dymorfizmu płciowego rozkruszka. Do rodziny Acaridae naleŜą jeszcze inne gatunki występujące w Polsce, Ŝerujące na produktach spoŜywczych, o róŜnej szkodliwości dla człowieka, mające podobne znaczenie medyczne, jak podano wyŜej przy opisie rodziny rozkruszków (str. 94). 94 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 2. Tyrophagus casei Oud. - Rozkruszek serowy Kosmopolityczny, Ŝeruje głównie na serach, występuje w serowarniach i magazynach serów, ponadto w wilgotnej mące, na plastrach pszczelich. W Polsce notowany był na serach, takŜe w ziołach i nasionach roślin oleistych. śyjące na powierzchni serów i ich szczelinach, nadają temu produktowi specyficzny zapach i smak. 3. AcarusfarrisOud. - Rozkruszek polowo-magazynowy Występuje w Polsce i innych krajach Europy, głównie w środowisku polowym, skąd zawlekany jest z ziarnem i ziołami wprost do magazynów, gdzie czyni szkody podobnie jak rozkruszek mączny. Rozprzestrzenia się takŜe w stadium hypopusa ruchomego. 4. Tyrophagus putrescentiae (Schr.) - Rozkruszek drobny (ryc. 79) Występuje powszechnie w Polsce i innych krajach europejskich; takŜe w USA, gdzie jest traktowany jako powaŜny szkodnik serów. Obecny, zarówno w warunkach polowych, jak i magazynach zboŜowych, w pieczarkarniach, przechowalniach ziół. śeruje ponadto na suszonych owocach i grzybach, sproszkowanych jajach i mleku w proszku powodując, w przypadku duŜego poraŜenia, pojawienie się nieprzyjemnego, stęchłego zapachu. Obecność tego roztocza powoduje u osób wraŜliwych ataki kaszlu oraz swędzenie i zapalenia skóry. Zaliczany jest więc do czynników alergennych. Ryc. 79. Rozkruszek drobny, d1-d3 - szczecinki grzbietowe (wg 19). 5. Tyrophagus longior Gerv. - Rozkruszek wydłuŜony (ryc. 80) W Polsce dość pospolity, poza tym znany w krajach innych kontynentów, jak Azja, Ameryka Północna, Australia. W naszym kraju najczęściej spotykany na nasionach lnu i konopi, suszonych ziołach, na serach, które z tego powodu przybierają nieprzyjemny zapach. Nie występuje stadium hypopusa, w rozwoju są więc dwa stadia nimf. Ryc. 80. Rozkruszek wydłuŜony (wg 24). 4. Rodzina: Glycyphagidae – Roztoczki Przedstawiciele tej rodziny są podobni pod względem wielkości i rozwoju do rozkruszków: róŜnią się od tych ostatnich obecnością na ciele dłuŜszych pierzastych szczecin. Stopa zakończona małym pazurkowatym przydatkiem - empodium. Ciało matowe. U roztoczków brak na ciele poprzecznej bruzdy. W Polsce Ŝyje ok. 10 gatunków roztoczków. Z punktu widzenia medycznego na omówienie zasługują 4 gatunki, będące szkodnikami Ŝywności i mogące wywołać u człowieka róŜne schorzenia. 95 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 1. Glycyphagus destructor (Schr.) - Roztoczek owłosiony (ryc. 81, A) Gatunek kosmopolityczny, w Polsce jest najczęstszym wśród roztoczy Ŝerujących na produktach Ŝywnościowych gruboziarnistych. Spotykany takŜe w suszonych ziołach, serach, na suszonych owocach, pod tapetami. MoŜe tworzyć stadium hypopusa (ryc. 81, B). Zjedzony przez człowieka z poraŜoną Ŝywnością wywołuje podraŜnienie jelit z powodu obecności niestrawnego pancerza pokrytego sztywnymi, ostrymi szczecinkami. Roztocz ten dzięki dość licznym, długim pierzastym szczecinom łatwo unosi się w powietrzu. Wdychany z kurzem wywołuje u ludzi schorzenia astmatyczne. Ryc. 81. Roztoczek owłosiony, A – samica, widoczna od strony grzbietowej, B - hypopus widoczny od strony grzbietowej (wg 19). 2. Glycyphagus domesticus De G. - Roztoczek domowy Występuje na całym świecie, w Polsce dość powszechnie, zwłaszcza w magazynach z suszonymi ziołami, zboŜem, nasionami roślin oleistych. Tworzy hypopusy nieruchome, bardzo odporne na niekorzystne warunki. Obok rozkruszka mącznego i roztoczka owłosionego naleŜy do najczęstszych szkodników ziarna zbóŜ. Największe szkody powoduje jednak w suszonych ziołach i tytoniu. Uszkadza takŜe zielniki i eksponaty w muzeach przyrodniczych. Spotykany równieŜ w meblach tapicerskich wypchanych materiałem roślinnym. U ludzi moŜe wywołać stany zapalne skóry, ma to miejsce zwłaszcza u dzieci śpiących na materacach poraŜonych przez te roztocza. Wdychany z powietrzem wywołuje choroby astmatyczne. 3. Cohieria fusca Oud. - Roztoczek brunatny Kosmopolityczny, dość częsty w Polsce. Pojawia się masowo w produktach miałkich i drobnoziarnistych, jak mąki, mleko w proszku, kasze. W mące występuje często razem z rozkruszkiem mącznym; poraŜona tymi roztoczami przyjmuje brązowawy kolor, stęchły zapach i kwaśny smak. Hypopusów nie tworzy. 4. Carpoglyphus lactis L. - Roztoczek suszowy (syn. Rozkruszek mlekowy), (ryc. 82) Występuje na całym świecie, w Polsce rozpowszechniony. śeruje w suszonych owocach, miodzie, przetworach owocowych i warzywnych. śyjąc tam infekuje je mikroorganizmami, przez co przyczynia się do pleśnienia i fermentacji tych produktów. SpoŜycie produktów poraŜonych tym roztoczkiem moŜe wywołać u człowieka stany zapalne przewodu pokarmowego oraz zatrucia. W przypadku duŜego poraŜenia, produkty są trujące nawet dla zwierząt. Stadium hypopusa u tego gatunku pojawia się rzadko. Ryc. 82. Roztoczek suszowy, samica widziana od strony grzbietowej. OdnóŜa pokazano tylko z lewej strony roztoczka (wg 19). 96 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 2. Gromada: Insecta – Owady Owady stanowią najliczniejszą grupę zwierząt wśród stawonogów. Ciało ich jest zróŜnicowane na głowę, tułów i odwłok. Okryte jest warstwą chitynową będącą produktem czynności jednowarstwowego nabłonka. Schitynizowany oskórek stanowi szkielet zewnętrzny owada oraz miejsce przyczepu dla mięśni. OdnóŜa części głowowej przekształcone są w czułki (antennae), pełniące funkcje organów zmysłu, oraz w zespół narządów gębowych, które przybierają róŜną postać w zaleŜności od sposobu pobierania pokarmu i warunków bytowania. Na głowie znajduje się zwykle para oczu złoŜonych (oculi) zbudowanych z oczek elementarnych (ommatidia); często obecne są takŜe przyoczka (ocelii). Tułów jest złoŜony z trzech segmentów: przedtułowia (prothorax), śródtułowia (mesothorax) i zatułowia (metathorax). Z kaŜdego segmentu wyrasta od strony brzusznej para członowanych odnóŜy krocznych, a od strony grzbietowej śródtułowia i zatułowia - para skrzydeł (pennae). KaŜdy segment jest okryty schitynizowaną twardą płytką grzbietową (tergum albo notum), a od strony dolnej płytką brzuszną (sternum); obie płytki są połączone dwiema płytkami bocznymi (pleura), które w odróŜnieniu od dwóch poprzednich, są miękkie, elastyczne. U niektórych owadów brak jest skrzydeł, co jest prawie zawsze cechą wtórną. Odwłok zbudowany jest z 12-tu segmentów; ostatni jest zmodyfikowany, przystosowany do funkcji płciowych. Budowa segmentów odwłoka jest w zasadzie podobna do struktury segmentów tułowiowych. W płytkach bocznych odwłoka znajdują się przetchlinki (stigmae). Układ oddechowy składa się z tchawek, które tworzą mocno rozgałęziony system rurek rozchodzących się w ciele owada. Powietrze dostaje się do tchawek przez przetchlinki, ułoŜone z boków tułowia i odwłoka. Układ krwionośny jest utworzony z naczynia grzbietowego pulsującego, tzw. serca, które kurcząc się wtłacza krew do naczyń tętniczych; stamtąd rozprowadzana jest ona do tkanek w obrębie jamy ciała. Owady są zwierzętami rozdzielnopłciowymi, często z wyraźnie zaznaczonym dymorfizmem płciowym. Wzrost owadów jest związany z procesem linienia i odbywa się z przerwami, między zrzuceniem starego a powstaniem nowego oskórka. Linienie zachodzi u owadów tylko w ich stadium larwalnym. Rozwój owadów połączony jest z przeobraŜeniem (metamorfoza), które w tej grupie zwierząt występuje powszechnie. U form bardziej prymitywnych przeobraŜenie jest niezupełne (heterometabola, hemimetabola), u form doskonalszych - zupełne (holometabola). Zasadnicza róŜnica między obu typami przeobraŜenia polega na tym, Ŝe w heterometaboli w rozwoju osobniczym owada występują dwa stadia: larwy i postaci dorosłej zwanej imago, a w holometaboli występuje, oprócz dwóch wymienionych, jeszcze jedno stadium między larwą a imago, tj. poczwarka (pupa). U owadów z przeobraŜeniem niezupełnym (ryc. 89) z jaja wylęga się larwa, która morfologicznie i biologicznie podobna jest do imago: nie posiada tylko rozwiniętych skrzydeł, lecz ich zaczątek. Po kilku linieniach larwa przekształca się stopniowo w imago. Larwy owadów z przeobraŜeniem zupełnym (ryc. 96) mają ciało wydłuŜone i są niepodobne do imago, cechuje je ponadto brak skrzydeł, inna liczba odnóŜy oraz często inny typ narządów gębowych niŜ u postaci dorosłych. Larwy zachowują w ciągu Ŝycia swą budowę. Po ostatnim linieniu larwa przekształca się w poczwarkę. Larwy motyli nazywane są gąsienicami, a beznogie much (i niektórych innych owadów) czerwiami. Poczwarka jest stadium spoczynkowym w rozwoju owada, cechuje ją zwykle brak ruchliwości, odŜywiania się i wydalania. Wewnątrz osłony poczwarki zachodzi głębokie przeobraŜenie, na które składają się dwa procesy: histoliza, czyli niszczenie części narządów larwy i zastępowanie ich narządami dorosłego owada, oraz fagocytoza zachodząca przy udziale hemocytów (składniki hemolimfy), które wnikają w niszczejące narządy i pochłaniają cząstki tkanek i komórek. Z poczwarki wychodzi dorosły owad. Zapoznamy się z przedstawicielami naleŜącymi do czterech rzędów owadów, będącymi pasoŜytami człowieka. 97 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 1. Rząd: Anoplura – Wszy Rodzina: Pediculidae Gatunek: Pediculus humanus L. – Wesz ludzka Do rzędu wszy naleŜą owady spłaszczone grzbietowo grzbietowo-brzusznie, brzusznie, wtórnie bezskrzydłe, o przeobraprzeobr Ŝeniu niezupełnym. Posiadająą narząd narz gębowy kłująco-ssący. Rodzina Pediculidae obejmuje wszy pasoŜytujące na człowieku. Wesz ludzka jest monoksenicznym, kosmopolitycznym pasoŜytem paso zewnętrznym trznym człowieka. Budowa. Ciało wszy ludzkiej ma barwę barw szarobiałą,, głowa jest mała opatrzona krótkimi czu czułkami i parą pojedynczych oczu. Kłujka narządu narz gębowego kłująco – ssącego długości ści 600 µm i grubości grubo 8µm w czasie między dzy ssaniem krwi spoczywa w wewnątrz trz głowy w pochewce. Z tułowia wyrastają wy 3 pary mocno zbudowanych nóg, przystosowanych do poruszania się we włosach lub włóknach tkaniny. Długość samicy wynosi 3 – 4 mm, samiec jest nieco mniejszy (więcej o budowie – patrz opis preparatu na stronach 95 – 96). Istnieją dwa podgatunki wszy ludzkiej, przez niektórych uwaŜane ane za odmiany tego gatunku: PeRyc. 83. Wesz odzieŜowa (A) i wesz głowowa (B) diculus humanus capitis de Geer - wesz głowowa i (wg 35). Pediculus humanus corporis de Geer - wesz odzieŜowa, róŜniące się nieznacznie budową. budow Wesz odzieŜowa jest większa i jaśniejsza śniejsza niejsza od wszy głowowej (ryc. 83). Oba podgatunki, jak równieŜ równie obie płci Ŝywią się krwią ludzką. Rozwój. Samica wszy ludzkiej składa jaja po 7 - 10 sztuk dziennie, w ciągu swego Ŝycia - do 300 sztuk (wesz głowowa - ok. połowy tej liczby) zwane gnidami (lens), ), wzdłuŜ wzdłu szwów bielizny (wesz odzieŜowa) owa) lub u nasady włosów (wesz głowowa), przyklejaj przyklejającc ja za pomocą pomoc specjalnej, trudno rozpuszczalnej w wodzie substancji, wydzielanej z odpowiedniego gruczołu (ryc. 84). Gnidy oddalają się od skóry wraz ze wzrostem włosa. Rozwój zarodka arodka w jaju trwa w temperaturze 25°C ok. 8 – 9 dni, w wyŜszej - nieco krócej. Jaja sąą Ŝywotne do ok. 35 dni. Wyklute larwy przechodzą trzy linienia i przekształcają przekształcaj się w imago. Cały cykl rozwojowy trwa w warunkach optymalnych (28 – 30°C) ok. 15 dni. Wylęgg larw zostaje zahamowany w temperaturze poniŜej 23°C i powyŜej ej 38°C. W temperaturze wyŜszej (40°C), w stanach gorączkowych czkowych Ŝywiciela, wszy opuszczają ciało człowieka; złowieka; znajdujemy je wtedy w zewnętrznych częściach odzieŜy, y, w bieli bieliźnie pościelowej i innych ch przedmiotach. W temp. 5°C wszy giną gin po 20 godzinach. Osobniki dorosłe wszy odzieŜowej Ŝowej Ŝyją na człowieku 30 – 40 dni, a wszy głowowej – 27 - 38 dni, ale wszy nie karmione tylko około 10 dni. Samice Ŝyją Ŝyj trochę dłuŜej niŜ Ryc. 84. Jajo wszy odzieŜowej (A) samce. i głowowej (B).. Obok wieczka Znaczenie w medycynie. Wszy sąą pasoŜytami paso zewnętrzwidoczne z góry (wg 28) nymi stałymi człowieka. Ogół objawów wywołanych przez wesz ludzką nosi nazwę wszawicy (pediculosis). W przypadku wszawicy głowy (pediculosis capitis), wskutek ukłucia wszy następuje nast puje wyciek z rany płynu surowisurow czego, który skleja włosy. y. Przy wszawicy odzieŜowej (pediculosis vestimenti) ukłucia przez wszy 98 Materiały do ćwiczeń z parazytologii wywołują odczyn skórny w postaci zaczerwienienia oraz świąd, w wyniku czego człowiek drapie się, co sprzyja powstawaniu zakaŜeń bakteryjnych. Największe znaczenie mają wszy w epidemiologii chorób zakaźnych. Wesz odzieŜowa przenosi na człowieka riketsje duru plamistego epidemicznego - Rickettsia prowazeki, krętki duru powrotnego - Borrelia recurrentis oraz riketsje gorączki okopowej (pięciodniowej) - Rickettsia quintana. Nazwa gatunku Rickettsia prowazeki nadana została w roku 1915 na cześć dwóch uczonych, którzy zmarli po zaraŜeniu się durem plamistym w czasie badań tej choroby. Byli to: patolog amerykański- Howard Ricketts i mikrobiolog austriacki pochodzenia czeskiego – Stanisław Prowazek. Naturalnym rezerwuarem drobnoustrojów są ludzie chorzy, a wszy stanowią ogniwo łączące ludzi chorych i zdrowych. Wszy pobierają w czasie ssania krwi człowieka chorego na dur plamisty riketsje (ryc. 85), które namnaŜają się następnie w komórkach nabłonka jelita środkowego owada (ryc. 86). Po namnoŜeniu się riketsji komórki nabłonkowe pękają i zarazki przedostają się do światła jelita, skąd wydalane są z kałem po 7-8 dniach od momentu zakaŜenia nimi wszy. Człowiek zaraŜa się przez wtarcie kału lub ciała zgniecionej wszy z riketsjami w otartą skórę. ZaraŜenie moŜe nastąpić równieŜ przez błonę śluzową ust lub spojówkę oka za pośrednictwem zabrudzonych odchodami wszy rąk Ryc. 85. Kłujka wszy w tkance Ŝywiciela, a - głowa wszy, b haki haustellum, c - pochewka kłujki, d - przewód ślinowy (wg 15). Ryc. 86. Przenoszenie zarazków duru plamistego przez wesz ludzką; a - zakaŜenie wszy per os zarazkami z krwią chorego, b - wnikanie zarazków do komórek nabłonka Ŝołądka wszy i częściowe przedostawanie się do kału, c - rozsiewanie zarazków z kałem wszy (wg 15). Krętki Borrelia recurrentis, pobrane przez wesz z krwią człowieka chorego, trafiają do jamy ciała owada, gdzie się rozmnaŜają. Nie wracają do układu trawiennego, nie są zatem przenoszone przez kał; zaraŜenie człowieka następuje przez wtarcie rozgniecionej wszy w uszkodzoną skórę. Riketsje gorączki okopowej, Rickettsia guintana rozmnaŜają się na powierzchni nabłonka jelita wszy, a nie we wnętrzu jego komórek. Człowiek zaraŜa się poprzez kał zainfekowanej wszy wtarty w skórę. Nie jest pewne, czy zaraŜenie tym zarazkiem następuje równieŜ drogą ukłucia człowieka przez wszy. ZaraŜenia wszy riketsjami duru plamistego jest dla niej szkodliwe, owad choruje lub ginie. Zarazki B. recurrentis i R. quintana nie są chorobotwórcze dla wszy. Zwalczanie i zapobieganie inwazji wszy polega na utrzymaniu czystości ciała i odzieŜy oraz częstej jej zmianie. Wesz oraz gnidy moŜna niszczyć przez prasowanie bielizny gorącym Ŝelazkiem, jak równieŜ jej gotowanie. Częste mycie i czesanie włosów zapobiega inwazji wszy głowowej. Ze zwalczaniem duru plamistego wiąŜe się osoba Rudolfa Weigla (1883 – 1957). Badania nad tym schorzeniem prowadził on juŜ w czasie I wojny światowej. Po uzyskaniu przez Polskę niepodległości zorganizował we Lwowie Instytut do Badań nad Tyfusem Plamistym. Opracował skuteczną szczepionkę przecie durowi plamistemu i produkował ją we Lwowie w czasie II wojny światowej. UwaŜa się, Ŝe szczepionka Weigla uratowała wówczas w środkowej i wschodniej Europie miliony 99 Materiały do ćwiczeń z parazytologii ludzi od śmierci. W swoim laboratorium Weigl zatrudniał jako karmicieli wszy wiele osób i w ten sposób uratował takŜe wiele ludzi. Uczony ten wyodrębnił kilka gatunków riketsji z wszy, opracował hodowlę wszy, metodę sztucznego zaraŜania wszy riketsjami duru plamistego, metodę diagnostyczną (odczyn aglutynacyjny z zawiesiną Rickettsia prowazeki), który Nicoll na jego cześć nazwał odczynem Weigla. Weigl takŜe zajmował się udoskonalaniem przyrządów laboratoryjnych, teŜ mikroskopu. Za uratowanie setek misjonarzy i personelu medycznego pracującego w krajach misyjnych uzyskał order św. Grzegorza Wielkiego. *** Preparat: 1. samiec i samica; 2. jajo wszy głowowej; preparaty trwałe. Obserwacja. Pow. 75x. Ad 1. Obie płci u wszy rozróŜniamy po budowie odwłoka (ryc. 87): u samicy jest on rozdzielony, z otworem płciowym i dwoma gonopodami (gonopodium), za pomocą których owad przytwierdza się do włosów w czasie składania jaj, u samca - zaokrąglony, z widocznym od strony grzbietowej prąciem. ZauwaŜamy wyraźny podział ciała wszy na głowę tułów i odwłok - ten ostatni z wyraźną segmentacją. Na głowie widzimy parę 5-członowych czułków, za nimi widać oczy pojedyncze (ocelli). Część przednia głowy, powyŜej czułków, ma kształt zaokrąglonego stoŜka. Na jego końcu znajduje się wystający nieco błoniasty stoŜek przedustny (haustellum), opatrzony w wysuwalny wieniec małych haków (ryc. 88), które moŜna dostrzec przy duŜym powiększeniu (600x) mikroskopowym. Haki te słuŜą owadowi do zamocowywania głowy wszy w skórze Ŝywiciela podczas ssania krwi. Na szczycie tego stoŜka mieści się wejście do jamy gębowej. Haustellum wraz z jamą gębową naleŜą do części ssących narządu gębowego. Części kłujące (kłujka) w formie sztylecików oraz przewód ślinowy ukryte są wewnątrz głowy w pochewce, w preparacie niewidoczne. Kłujka wysuwa się dopiero podczas ukłucia i ssania krwi Ŝywiciela (ryc. 85). Ryc. 87. Część tylna odwłoka wszy ludzkiej odzieŜowej, C - samicy, D - samca, g - gonopod, pe - penis (wg 18). Ryc. 88. Haustellum wszy odzieŜowej, a - wciągnięte, b – wysunięte, z wieńcem haków (wg 31). Tułów składa się z trzech segmentów, które zlewają się i nie moŜna ich rozróŜnić. Z kaŜdego segmentu wyrasta para 5-członowych odnóŜy, z których kaŜde składa się z biodra, krętarza (tro100 Materiały do ćwiczeń z parazytologii chanter), uda, goleni i stopy zakończonej mocnym pazurem. Ten ostatni wraz z palczastym wyrostkiem na goleni słuŜy do przymocowywania się wszy do włosa lub włókna odzieŜy. Odwłok zbudowany jest z 7-miu segmentów. Z boków pierwszych sześciu segmentów, jak równieŜ środkowego segmentu tułowia widoczne są okrągłe płytki boczne (pleura), w których umiejscowione są przetchlinki. Ad 2. Jajo wszy ma kształt owalny, długość ok. 0,6 mm (u wszy odzieŜowej - ok. 0,8 mm). Zaopatrzone jest w wieczko (operculum) zbudowane z komór mikropylarnych, które spełniają funkcje wentylacyjne (ryc. 84). Do włosa jajo zostaje przytwierdzone za pomocą widocznej w preparacie warstewki substancji cementowej. Rysunek: odrysować samicę lub samca oraz jajo wszy głowowej. 2. Rząd: Hemiptera - Pluskwiaki róŜnoskrzydłe Rząd Hemiptera (syn. Heteroptera) obejmuje owady mające 2 pary róŜniących się od siebie skrzydeł. Skrzydła I pary są w części podstawowej skórzaste, schitynizowane, natomiast ich część wierzchołkowa jest błoniasta. Skrzydła II pary są w całości błoniaste, szersze i zarazem krótsze w porównaniu do poprzednich. Aparat gębowy kłująco-ssący. Przechodzą przeobraŜenie niezupełne. 1. Rodzina: Cimicidae Do rodziny Cimicidae naleŜą owady o ciele spłaszczonym grzbietowo-brzusznie, z krótką i szeroką głową, bez przyoczek. NaleŜy tu rodzaj Cimex obejmujący gatunki krwiopijne, w tym takŜe pasoŜytujące na człowieku. Gatunek: Cimex lectularius (L.) - Pluskwa domowa Występowanie. Znana w krajach strefy umiarkowanej i podzwrotnikowej, występuje takŜe w Polsce. Jest czasowym, zewnętrznym pasoŜytem człowieka, który dla pluskwy jest Ŝywicielem głównym; moŜe pić równieŜ krew zwierząt. śyje w mieszkaniach, w szparach podłóg, futrynach drzwi, okien, pod tapetami, obrazami, w meblach. Aktywna jest w porze nocnej, w dzień chowa się w szparach, czemu sprzyja spłaszczony kształt ciała. Pluskwy są zwierzętami gromadnymi. Budowa (ryc. 89, c). Ciało o długości 4 - 5 mm, szerokość 3 mm. Samica jest nieco większa, długość ok. 5,5 mm, a po nassaniu się krwią - do ok. 8 mm. Narząd gębowy pluskwy jest kłującossący, skrzydła zredukowane. Bardzo elastyczne ściany jelita rozciągają się w czasie wypełniania krwią. OdnóŜa pluskwy przystosowane są do biegania (1m w czasie 1 minuty. Dalsze szczegóły budowy podano przy opisie preparatu. Rozwój. Nassana krwią samica składa jaja owalne o długości ok. 1 mm z wieczkiem, barwy perłowej (ryc. 89, a). W korzystnych warunkach liczba zniesionych jaj wynosi 200 i więcej. Przytwierdzone są one do podłoŜa za pomocą substancji cementowej. Zarodek w jaju rozwija się w ciągu ok. 10 dni. W temperaturze 27°C w ciągu tygodnia wykluwają się larwy (ryc. 89, b), które przechodzą 5 linień i powstaje owad dorosły. Larwy w temperaturze poniŜej 14°C nie są zdolne do wyklucia się z jaj. Cały rozwój trwa ok. 5 tygodni lub dłuŜej, zaleŜnie od częstości pobieraRyc. 89. Pluskwa domowa: a - jajo, b - larwa, c - owad dorosły nia krwi i temperatury otoczenia. Dorosłe (samica), M - prześwitujące jaja (wg 31). pluskwy Ŝyją od 6-ciu miesięcy do jedne101 Materiały do ćwiczeń z parazytologii go roku; giną w temperaturze 60°C, larwy i jaja - w temp. 80-90°C. Pluskwa domowa rozprzestrzenia się wraz z meblami i innymi przedmiotami domowymi. Sprzyja temu zdolność tego owada do długotrwałego (całymi miesiącami) obywania się bez pokarmu. Lubi suche, ciepłe powietrze, unika światła i wilgoci. Wytrzymała jest na mróz (wpada w stan odrętwienia). Znaczenie medyczne. Ukłucia przez pluskwę pozostawiają na skórze człowieka czerwone, swędzące plamy, które są przyczyną bezsenności. U niektórych osób wywołują alergię skóry. Pluskwa wydziela charakterystyczny zapach, który pochodzi z czynności specjalnych gruczołów. Zapach ten przypomina zapach kolendry w czasie jej wegetacji – Coriandrum (corys – pluskwa, ander – przypominający). Nie stwierdzono przenoszenia zarazków chorobotwórczych przez pluskwę domową. Dawniej stosowano pokruszone pluskwy do leczenia ran (substancje bakteriobójcze). Zwalczanie polega na niszczeniu larw i dorosłych owadów za pomocą preparatów insektobójczych (pyretroidy i in.). *** Preparat: owad dorosły, preparat trwały. Obserwacja: Pow. 75x. W polu widzenia mikroskopu widać brązowo zabarwione ciało pluskwy, które jest pokryte krótkimi, sztywnymi włoskami pochylonymi do tyłu. W części głowowej zauwaŜamy wystające z boków oczy złoŜone oraz parę cienkich, 4-członowych czułków. Kłujka zwykle jest skierowana ku tyłowi ciała i przylega do jego brzusznej powierzchni, stąd w preparacie bywa słabo widoczna. Tułów jest odgraniczony od odwłoka ciemniejszą, nieco półkolistą bruzdą poprzeczną. Spośród trzech segmentów tułowia, w preparacie widać wyraźnie dwa: przedtułowie połoŜone tuŜ za głową, rozszerzone i widoczne w preparacie w formie dwóch wypukłości wystających po bokach, oraz małe śródtułowie o kształcie trójkątnym. Z kaŜdego segmentu tułowia wyrasta para nóg, zbudowanych z krótkiego biodra, bardzo krótkiego prawie niewidocznego krętarza, dość szerokiego uda, wydłuŜonej cienkiej goleni oraz 3-członowej wąskiej stopy zakończonej dwoma pazurkami. Ze śródtułowia, od strony grzbietowej wyrasta para poduszkowatych, owalnych pokryw (elythrae) będących zredukowanymi skrzydłami I pary. Skrzydeł II pary brak. Wspomniane pokrywy wystają z boków i przykrywają większą część zatułowia, które przez to jest niewidoczne. W odwłoku widać podział na osiem segmentów wyraźnie od siebie odgraniczonych. Rysunek: odrysować ciało pluskwy z zaznaczeniem elementów jego budowy obserwowanych pod mikroskopem. 2. Rodzina: Reduviidae - Zajadkowate Do rodziny Reduviidae naleŜą pluskwiaki z długą wąską głową i wystającymi oczami złoŜonymi; czułki 4członowe, nogi długie, zakończone 3-członową stopą. DuŜa grupa pluskwiaków róŜnoskrzydłych naleŜąca do rodziny Reduviidae Ŝywi się innymi owadami, które są szkodliwe, stąd zalicza się tę grupę do owadów poŜytecznych. Stosunkowo niewiele przedstawicieli z tej rodziny Ŝyje pasoŜytniczo Ŝywiąc się krwią kręgowców. Do takich naleŜy Triatoma infestans. 102 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Gatunek: Triatoma infestans Klug - Triatoma napastliwa Występowanie. Pluskwiak ten występuje w krajach Ameryki Południowej i Środkowej oraz w Afryce; bytuje w siedzibach ludzkich oraz pomieszczeniach dla zwierząt domowych i dziko Ŝyjących. Jest pasoŜytem czasowym ludzi i zwierząt wolno Ŝyjących. Budowa (ryc. 90). Owad o zabarwieniu ciemnobrązowym, długości ok. 3 cm, z małą głową opatrzoną długimi czułkami. Z tułowia wyrastają 2 pary skrzydeł. Odwłok na stronie grzbietowej zabarwiony na Ŝółto. Na jego obrzeŜu występują na przemian pomarańczowe i czarne plamy. Rozwój. Samica składa ok. 50 jaj. Z nich wylęgają się larwy, przekształcające się w nimfy, których jest 5 stadiów. Krew Ŝywiciela piją wszystkie stadia rozwojowe nimfy w ilościach przekraczających 10- krotnie cięŜar ich ciała. Podobnie jak pluskwa domowa, triatoma moŜe obywać się przez 7 8 miesięcy bez pokarmu. Ryc. 90. Triatoma infestans, 1 - owad dorosły, 2 - jajo (wg 6). Znaczenie w medycynie. PasoŜyt ten Ŝywi się krwią ludzką i zwierzęcą atakując porą nocną. Człowieka kłuje w miejscach odkrytych ciała jak szyja, twarz, ręce, nie wywołuje bólu ani reakcji skóry. U osób uczulonych ukłucia powodują odczyn alergiczny w postaci przemijającej pokrzywki. T. infestans bywa Ŝywicielem świdrowca Trypanosoma cruzi i moŜe zaraŜać nim ludzi, przyczyniając się do rozpowszechnienia choroby Chagasa (patrz opis Trypanosoma cruzi, str. 17), wywołanej tym pierwotniakiem. Udział w przenoszeniu T. cruzi ma szereg dalszych gatunków z rodzaju Triatoma, a takŜe innych rodzajów występujących na określonych obszarach Ameryki Południowej i Środkowej. Owady te zaraŜają człowieka za pośrednictwem swego kału zanieczyszczonego pierwotniakiem, dostającego się do rany w skórze powstałej w czasie ukłucia. Wykrywanie. Obecność jaj i róŜnych stadiów rozwojowych T. infestans stwierdza się w brudzie zebranym ze szpar w ścianie i podłodze, w odpadkach oraz w norach zwierząt. Zwalczanie. PasoŜyta niszczy się przez uŜycie odpowiednich preparatów owadobójczych. *** Preparat: dorosły owad w stanie zasuszonym. Obserwacja. Makroskopowo oraz pod lupą. Ciało owada jest wydłuŜone, spłaszczone grzbietowo-brzusznie, o barwie ciemnej z Ŝółtawopomarańczowymi prostokątnymi w zarysie prąŜkami, umiejscowionymi na brzegu tułowia i odwłoka (ryc. 90). Strona grzbietowa odwłoka jest w duŜej części zakryta skrzydłami I pary, wyrastającymi z tułowia, w których wyróŜniamy część podstawową, impregnowaną chityną, oraz wierzchołkową błoniastą. Skrzydła II pary są mniejsze od poprzednich, i w całości błoniaste. Głowa wydłuŜona z długą kłujką i cienkimi 4-członowymi czułkami oraz wystającymi z boku oczami złoŜonymi. Długie nogi zakończone są 3-członową stopą z dwoma pazurkami na końcu. Rysunek: owad w całości, z zaznaczeniem na rysunku szczegółów budowy zewnętrznej. 3. Rząd: Diptera – Dwuskrzydłe (Muchówki) Do rzędu dwuskrzydłych naleŜą owady z silnie rozwiniętą I-szą parą skrzydeł, które są błoniaste, przystosowane do sprawnego lotu; II-ga para skrzydeł jest uwsteczniona i przekształcona w tzw. przezmianki (halteres). Segmenty tułowia są ściśle zrośnięte. Aparat gębowy jest typu ssącego lub 103 Materiały do ćwiczeń z parazytologii kłująco-ssącego. Oczy złoŜone, duŜe, zajmują znaczną część powierzchni głowy. Dwuskrzydłe przechodzą przeobraŜenie zupełne. Rząd dwuskrzydłych jest bardzo waŜny z punktu widzenia medycyny; obejmuje on bowiem wiele gatunków krwiopijnych, część z nich jest Ŝywicielami pośrednimi lub ostatecznymi pasoŜytów występujących u zwierząt i człowieka. Dwuskrzydłe są równieŜ przenosicielami mechanicznymi wirusów, bakterii i pasoŜytów zwierzęcych. 1. Rodzina: Psychodidae – Ćmiankowate Do rodziny tej naleŜą owady małe, długość ciała dochodzi do 5 mm. Tułów łukowaty, odwłok cylindryczny; obie tagmy pokryte włoskami. Skrzydła krótkie i szerokie, przewaŜnie zaostrzone na szczycie. Kłujka u większości gatunków krótka, dłuŜsza tylko u moskitów krwiopijnych. Czułki 16członowe, głaszczki 4 - 5 członowe. Gatunek: Phlebotomus papatasii Scopoli – Moskit papataczi Występowanie. Nazwa „papataczi” pochodzi z języka włoskiego i oznacza bezszmerowy lot. Owad ten występuje w krajach śródziemnomorskich (Hiszpania, Francja, Włochy) oraz w południowej Azji (Bliski Wschód, Indie). Stale bytuje w okolicy mieszkań i sypialni człowieka. Budowa. Ciało o długości 2 - 2,5 mm, koloru szaroŜółtego, mocno owłosione. Kłujka krótsza niŜ u komara. Skrzydła pokryte włoskami, w czasie spoczynku uniesione ku górze (ryc.90a). Rozwój. Samice Ŝywią się krwią człowieka i ssaków domowych, samce nie piją krwi. Samica składa w ciągu swego Ŝycia ok. 300 jaj, podłuŜnych, szarobrązowych, o długości ok. 0,4 mm. Po około 6-12 dniach wylega się larwa o ciele wydłuŜonym, segmentowanym (ryc. 90a, C), opatrzonym na końcu w 2 długie szczecinki. śywi się liśćmi i innymi odpadami organicznymi. Po 4krotnym linieniu w ciągu ok. 30 dni larwa ulega przepoczwarzeniu; poczwarka płowoŜółta, o łukowato wygiętym odwłoku (ryc. 90a, D), Ŝyje od 6 do 14 dni, po czym wydostaje się owad dorosły. Cały rozwój moskita od jaja do postaci dorosłej trwa, zaleŜnie od temperatury, do 7 tygodni. Moskit ten jest wraŜliwy zarówno na zimno, jak i na wyŜsze temperatury (ginie w temp. 40 - 420C). Lata na małe odległości. Dlatego przenoszone przez niego choroby występują w postaci małych epidemii, na ograniczonym terenie. Ryc. 90a. Phlebotomus papatasii, A- owad dorosły, B- jajo, C - larwa, D - poczwarka (wg 18). 104 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Znaczenie medyczne. Moskit papataczi kłuje boleśnie w odsłonięte części ciała jak szyja, twarz, ręce i nogi. W miejscu ukłucia powstają nacieki i owrzodzenia, które po kilku miesiącach goją się samoistnie z pozostawieniem szpecących blizn. Moskity są aktywne wieczorem i w nocy. Moskit ten jest przenosicielem wirusa gorączki papataczi (gorączki trzydniowej), który wywołuje chorobę gorączkową podobną objawami do grypy, ale krótkotrwałą i o lŜejszym przebiegu. Jest teŜ przenosicielem pierwotniaków patogennych z rodzaju Leishmania (L. tropica, L. donovani) wywołujących choroby leiszmaniozy (p. str. 18 - 19). W przenoszeniu leiszmanioz mają takŜe udział inne gatunki Phlebotomus. Głównym rezerwuarem pierwotniaków jest człowiek, rzadziej zwierzęta jak pies i szczur. Zwalczanie. Przed dostępem moskitów chronią gęste siatki impregnowane repelentami. Usuwanie odpadów organicznych i śmieci (stanowiących źródło pokarmu dla larw moskita) z miejsc w pobliŜu budynków mieszkalnych i pomieszczeń dla zwierząt domowych przyczynia się w znacznym stopniu do zwalczania tych owadów. 2. Rodzina: Culicidae – Komary Do rodziny Culicidae naleŜy wiele gatunków, które w Polsce i innych krajach klimatu umiarkowanego stanowią w porze letniej dla ludności i zwierząt niektórych okolic prawdziwą plagę z powodu bolesnego kłucia. Są to owady o ciele smukłym, wydłuŜonym i wąskich ale długich skrzydłach; narząd gębowy kłująco-ssący. Gatunek: Anopheles maculipennis Meigen – Widliszek Występowanie. Widliszek uwaŜany był przez wiele lat za gatunek zbiorowy reprezentowany przez kilka innych gatunków oraz taksonów niŜszej rangi (podgatunki, rasy), róŜniących się fizjologią oraz trybem Ŝycia. Obecnie uznaje się te taksony jako odrębne gatunki. Widliszki występują na terenie Europy oraz innych kontynentach jak Ameryka, Afryka, Azja, gdzie są przenosicielami zarodźców wywołujących malarię. Widliszki występujące w Polsce nie przenoszą tych patogennych pierwotniaków ze względu na chłodniejszy u nas klimat. Widliszek bytuje najczęściej w oborach, gdzie ma dostęp do swych Ŝywicieli (bydło). W porze chłodnej wlatuje takŜe do pomieszczeń ludzkich. Budowa. Owad o barwie brązowoszarej, budowie smukłej, długości ok. 7 mm. Na głowie znajduje się para oczu złoŜonych oraz długich czułków. Narząd gębowy u samicy jest typu kłującego, słuŜący do przekłuwania skóry Ŝywicieli i pobierania krwi, u samca – nieco zredukowany, słuŜy do pobierania soków roślinnych. Na skrzydłach znajdują się plamki. Rozwój. Samica w kilka dni po zapłodnieniu i nassaniu się krwią, składa jaja na wodzie po 150300 sztuk, w zbiornikach stojących, czystych z glonami. Jaja utrzymują się na powierzchni wody dzięki komorom powietrznym umieszczonym z boku (ryc. 91, A). W ciągu Ŝycia samica moŜe składać jaja kilkanaście razy. Z jaj, w temperaturze powyŜej 10°C wylęgają się larwy, które są wolno Ŝyjące, Ŝywią się drobnoustrojami i szczątkami roślin. Ciało larw w części odwłokowej jest segmentowane, na kaŜdym segmencie po stronie grzbietowej znajduje się para wachlarzowatych włosków, które pomagają larwie utrzymać się w pozycji poziomej pod powierzchnią wody (ryc. 91, A). Larwy przechodzą cztery stadia rozwojowe, powstaje poczwarka, która jest ruchliwa, ale nie pobiera pokarmu. Po trzech dniach z poczwarki wychodzi owad dorosły. Opisany rozwój w ciepłych porach roku trwa ok. 4-ech tygodni, w porze chłodniejszej - dłuŜej. W warunkach klimatycznych Polski mogą rozwinąć się 3 – 4 pokolenia widliszka. Zapłodnione samice zimują. Samice Ŝywią się krwią, samce – sokami roślinnymi. 105 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Znaczenie medyczne. Widliszek kłuje wieczorem lub o świcie, moŜe przekłuwać cienką odzieŜ. Najczęściej Ŝywi się krwią bydła, w otoczeniu którego (w oborach) najchętniej przebywa, ale moŜe być równieŜ pasoŜytem człowieka. Ślina widliszka ma właściwości draŜniące i u niektórych osób wywołuje odczyn alergiczny. W Europie widliszek jest Ŝywicielem i przenosicielem pierwotniaków z rodzaju Plasmodium wywołujących malarię. Największe niebezpieczeństwo stwarza widliszek jako przenosiciel zarodźców w porze jesiennej: czas Ŝycia dorosłego owada wtedy wydłuŜa się, co sprzyja pełnemu rozwojowi zarodźca w ciele widliszka. W Polsce rodzima malaria nie występuje. Przypadki tej choroby są notowane sporadycznie, spowodowane przez zaraŜone zarodźcem komary, zawleczone przez podróŜnych przybywających z krajów, gdzie występuje malaria. W Czechach po powodzi, gdy pojawiły się plagi komarów, z widliszków wyizolowano wirusy gorączki Zachodniego Nilu. Ryc. 91. Jaja i larwy, A -widliszka, B - komara kłującego (wg 36) . Widliszek przenosi teŜ filarie, równieŜ w Europie, gdzie obserwuje się coraz więcej filarioz spowodowanych przez Dirofilaria immitis, wywołującą filariozę sercową i Dirofilaria repens, wywolującą filariozę skórną. Zapobieganie i zwalczanie. Przed ukłuciem widliszka moŜna uchronić się stosując siatki o odpowiednio małych oczkach, a takŜe uŜywając środków chemicznych odstraszających owady. Stosuje się równieŜ preparaty owadobójcze przeciw owadom dorosłym i larwom. Naturalnymi wrogami tych ostatnich są Ŝaby i ryby. Preparat: 1. samica i samiec; 2. larwy komarów z rodzaju Anopheles i Culex; preparaty trwałe. Obserwacja. Ad 1. Pow. 75x i 5x (lupa). Preparat oglądamy najpierw pod lupą. ZauwaŜamy smukłą budowę ciała widliszka oraz stosunkowo długie nogi. Mała okrągła głowa jest połączona wąską szyją z tułowiem, z którego wyrasta para skrzydeł i 3 pary odnóŜy. Dalej widzimy odwłok z 8-ma segmentami. Oglądając preparat w powiększeniu mikroskopowym zwracamy uwagę na część głowową owada. Po bokach głowy widać duŜe oczy złoŜone, zbudowane z sześciokątnych oczek elementarnych. Narząd gębowy (ryc. 92, a) jest mocno wydłuŜony, składa się z kłujki (proboscis) oraz pary głaszczków szczękowych (palpi maxillares) członowanych. W budowie kłujki odróŜniamy mięsistą rynienkowatą wargę dolną (labium), która jest owłosiona i zakończona parą krótkich głaszczków wargowych (labella). W czasie nakłuwania, warga dolna nie wnika w ranę, lecz wygięta esowato pozostaje na powierzchni skóry utrzymując w odpowiedniej pozycji części kłujące (ryc. 92, b). Te ostatnie są normalnie schowane w wardze dolnej, gdy komar się nie odŜywia; niekiedy w preparacie wysuwają się z wargi i widać je wtedy jako szczeciniaste, ostro zakończone organy. Głaszczki szczękowe, tej samej długości co kłujka, są u samicy równowąskie na całej długości, u samca natomiast - maczugowato zgrubiałe w obrębie dwóch ostatnich członów. Czułki są 15-członowe, u samca długo i gęsto pierzasto owłosione, u samicy - z rzadka pokryte krótkimi włoskami. Obie płci u widliszka rozpoznajemy więc łatwo po owłosieniu czułków i kształcie głaszczek szczękowych (ryc. 93, A). Ad 2. Odpowiednio do omawianego tu gatunku, wybieramy do obserwacji larwę mniejszą w preparacie, naleŜącą do widliszka. Jest to młodsze stadium rozwojowe (larwy komarów przechodzą 4 linienia), w porównaniu do widocznej obok, w tym samym preparacie, większej larwy z rodzaju Culex, w pełni wyrośniętej, po 4-tym linieniu; o niej będzie mowa niŜej, przy następnym gatunku komara. 106 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Obserwacja. Preparat oglądamy pod małym powiększeniem. Widać wyraźnie podział ciała larwy na 3 odcinki: głowę, tułów i odwłok. Na głowie zauwaŜamy parę czułków (antennae) wystających z boków, z rzadka owłosionych, zakończonych dwoma sztyletowatymi wyrostkami. Po obu stronach głowy, w pobliŜu jej krawędzi widać oczy (oculi), mające w preparacie wygląd ciemno zabarwionych plam. Uwagę zwracają dwa wystające z przodu głowy, odchylone nieco na boki szczoteczkowate wyrostki, kaŜdy utworzony z pęku licznych jednakowej długości włosków. Wyrastają one z wargi górnej (labrum) i słuŜą do zgarniania z wody glonów i cząstek organicznych, którymi larwa się Ŝywi. W niektórych preparatach moŜna dostrzec, obok czułków, krótsze lecz grubsze głaszczki szczękowe (palpi maxillares). Tułów ma kształt owalny. Jest zbudowany z trzech segmentów, których w preparacie jednak nie daje się rozróŜnić. Odwłok stanowi największą część ciała larwy, składa się z 9-ciu segmentów. Pierwsze 7 segmentów są do siebie podobne, z boków wyrastają dość długie włoski, zwykle po kilka w pęczkach. W niektórych preparatach moŜna dostrzec wachlarzowato skupione krótkie włoski. Normalnie znajdują się one na stronie grzbietowej odwłoka, w preparacie prawie niewidoczne, ale przy odpowiednim jego połoŜeniu moŜna je dostrzec. Włoski tego typu słuŜą larwie widliszka do utrzymywanie się przy powierzchni wody w pozycji poziomej (ryc. 91,A). Na przedostatnim 8-mym segmencie występują dwie przetchlinki (stigmae), w preparacie słabo widoczne. Ostatni 9. segment (analny) jest ułoŜony skośnie w stosunku do osi ciała larwy, zawiera z kaŜdego boku po jednym pęczku licznych długich włosków. Ryc. 92. Aparat kłująco-ssący samicy komara: a – wypreparowane części aparatu, b – ich ułoŜenie w czasie kłucia; A – czułek, P - głaszczek szczękowy, H – podgębie, Lb - para głaszczek wargowych, O – Ŝuwaczki, Ol - warga górna, U –szczęki, Ul - warga dolna; Ol+O+U - zestaw narządów kłująco-ssących (wg 31). 107 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Ryc. 93. Dymorfizm płciowy narządów głowowych u widliszka (A) i komara kłującego (B) (wg 36). Ryc. 94. Widliszek (A) i komar kłujący (B) w pozycji siedzącej na pionowej ścianie (wg 35) Rysunek: 1. ciało widliszka, ze szczególnym uwzględnieniem na rysunku cech jego budowy wskazujących na dymorfizm płciowy; 2. Larwa ze wskazaniem na cechy widoczne w preparacie. 2. Gatunek: Culex pipiens L. - Komar kłujący Występowanie. Ten gatunek komara występuje w Europie, Azji, Afryce i Ameryce Północnej; w Polsce jest najbardziej rozpowszechniony ze wszystkich komarów. śyje głównie w środowisku wiejskim. RóŜni się od widliszka m.in. połoŜeniem ciała w pozycji siedzącej (ryc. 94 B), budową narządów gębowych (ryc. 93 B)., brakiem plamek na skrzydłach oraz ukośnym połoŜeniem larwy względem lustra wody (ryc. 91 B). Rozwój przebiega podobnie, jak u widliszka. Jaja są składane przez samicę w wodach słodkich brudnych, zawierających duŜo cząstek organicznych (długo utrzymujące się kałuŜe, rynny, beczki z wodą itp.) i sklejane są po 150-300 sztuk na kształt łódeczki (ryc. 91, B). Rozwój jest uwarunkowany uprzednim nassaniem się samicy krwią ptaków, ssaków, takŜe człowieka. MoŜe się ona Ŝywić równieŜ, podobnie jak samiec, nektarem kwiatów. Najwięcej dorosłych komarów pojawia się u nas w sierpniu i na początku września. Cykl rozwojowy trwa ok. 13 dni. Zapłodnione samice zimują przebywając w chłodnych pomieszczeniach i piwnicach; w tym czasie nie pobierają poŜywienia. Znaczenie medyczne. Jest pasoŜytem zewnętrznym czasowym człowieka. Ukłucia tego komara powodują u niektórych osób stany alergiczne skóry. Komar kłujący nie jest przenosicielem zarodźca malarii, moŜe przenosić , jak Anopheles, wirusy gorączki Zachodniego Nilu oraz filarie. Zwalczanie jest podobne, jak w przypadku widliszka. W zwalczaniu główną rolę odgrywa likwidacja miejsc wylęgu komara przez osuszanie terenów i oczyszczanie zbiorników wodnych, ścieków itp. Preparat: 1. samiec i samica; 2. larwa; preparaty trwałe. 108 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Obserwacja. Ad 1. Pow. 5x (lupa) i 75x. Komar kłujący jest nieco mniejszy od widliszka. osiąga długość ok. 5-6 mm. Wyglądem zewnętrznym podobny do widliszka. Czułki u samicy i samca są róŜnie owłosione, co pozwala, podobnie jak u widliszka, odróŜnić płeć (ryc. 93, B). RóŜnicę między widliszkiem a komarem kłującym zauwaŜamy w odniesieniu do budowy głaszczków szczękowych (ryc. 93, B): u samicy komara kłującego są one krótkie, kilkuczłonowe, osiągające 1/4 do 1/3 długości kłujki, u samca – dłuŜsze od kłujki i mniej więcej równej grubości. U widliszka (ryc. 93, A) głaszczki szczękowe u obu płci są równe długością oraz jednakowo długie jak kłujka. Po długości głaszczków moŜemy, więc łatwo rozróŜnić rodzaj Culex od Anopheles. Ad 2. Larwę oglądamy w małym powiększeniu /75x/, w tym samym preparacie, gdzie obserwowaliśmy poprzednio larwę widliszka. Budowa ciała larwy tego komara jest w zarysie podobna, jaką widzieliśmy u larwy widliszka. W preparacie łatwo rozpoznać larwę Cu1ex po rozmiarach - jest dłuŜsza, co jest wynikiem jedynie wyŜszego stopnia rozwoju (porównaj opis preparatu z larwami). Skupimy się na obserwacji cech budowy, róŜnicujących oba rodzaje larw. a. Przetchlinki u Culex znajdują się na końcu wydłuŜonego odgałęzienia, zwanego rurką oddechową albo syfonem, odchodzącym pod kątem od 8-mego segmentu odwłoka, Obecność syfonu sprawia, Ŝe larwa komara kłującego zajmuje połoŜenie ukośne względem lustra wody, co pokazuje rycina 91,B. U larwy widliszka syfonu brak. b. Czułki u larwy komara kłującego mają na końcu włoski (zamiast sztyletowatych wyrostków, jakie obserwowaliśmy u widliszka). W preparacie zauwaŜamy ponadto, na końcu 9-go segmentu, 4 brodawkowate, dość duŜe wyrostki oddechowe - są to skrzela (branchia). Nie jest to cecha wyłącznie larw Culex, podobne wyrostki występują równiej u larw widliszka; tam ich nie widzieliśmy, poniewaŜ w obserwowanym stadium rozwoju jego larwy, skrzela nie były jeszcze wykształcone. Rysunek: 1. narysować część głowową samca oraz samicy, z zaznaczeniem na rysunku róŜnicy w budowie czułków i głaszczek szczękowych u obu płci. 2. odrysować głowę i odwłok larwy z uwzględnieniem cech charakterystycznych dla komarów z rodzaju Culex. 3. Rodzina: Glossinidae Tu naleŜą muchy tse-tse z rodzaju Glossina. Są to owady o barwie Ŝółtawobrązowej, nieco większe od muchy domowej. W stanie spoczynku kłujka mocno wystaje z przodu (ryc.94a). Narządy gębowe typu kłująco-ssącego. Krew piją samce i samice. latają na znaczne odległości. Gatunek: Glossina palpalis Robineau-Desvoidy - Mucha tse-tse Występowanie. Gatunek ten Ŝyje w tropikalnej Afryce Zachodniej, w pasie od 15⁰szerokości geograficznej północnej do 15⁰ szerokości geograficznej południowej. Jego rozpowszechnienie pokrywa się z obszarem występowania u ludzi śpiączki afrykańskiej - trypanosomozy – trypanosomosis (patrz: str. 15). Na tym samym obszarze Ŝyją jeszcze dwa gatunki muchy tse-tse: Glossina tachinoides i G. fuscipes – równieŜ przenosiciele tej choroby. Wymienione trzy gatunki preferują tereny wilgotne, Ŝyją w lasach deszczowych, wzdłuŜ jezior i potoków. Stąd owady te nazywane są hydrofilami. 109 Materiały do ćwiczeń z parazytologii W tej samej strefie tropikalnej, ale we wschodniej części Afryki Ŝyją gatunki: Glossina morsistans, G. swynnertoni i G. loongipalpis, przenoszące innego pasoŜyta wywołującego trypanosomozę (patrz niŜej). Ostatnie trzy gatunki bytują w sawannach i zaroślach leśnych, na terenach porosłych trawą, gdzie opady są niewielkie. Dlatego muchy tse-tse tam Ŝyjące nazwano kserofilami. Budowa. Muchy tse-tse są dość duŜymi owadami, długość ciała 10 - 12 mm, koloru Ŝółtawego lub ciemnobrązowego; tułów cętkowany, odwłok brunatny, prąŜkowany (ryc. 94a). Ciało pokryte jest drobnymi, ciemnymi włoskami; na odwłoku występują ponadto pojedyncze szczecinki (ryc. 94a). Skrzydła składają się jak ostrza noŜyc i całkowicie przykrywają odwłok. Są Ŝyworodne, tj. larwy wylęgają się z jaj przebywających jeszcze w drogach rodnych samicy. Rozwój. Samica składa larwy pojedynczo, mnie więcej co 10 dni, w ciągu Ŝycia ok. 10 - 15 larw. Te zagrzebują się w ziemi, wybierając miejsca wilgotne pod zwalonymi drzewami, liśćmi skałkami, gdzie wkrótce przeobraŜają się w poczwarki (ryc. 94a). Po upływie ok. miesiąca wychodzi z poczwarki dorosły owad. Ryc. 94a. Glossina (mucha tse-tse) na lewo: owad dorosły w stanie spoczynku; A - larwa, B - poczwarka (wg 23). Znaczenie medyczne. Glossina palpalis oraz pozostałe dwa gatunki (p. powyŜej) są przenosicielami świdrowca gambijskiego - Trypanosoma gambiense (p. str. 15). Muchy tse-tse (zarówno samice jak i samce) pobierają świdrowce pijąc krew zaraŜonego człowieka bądź zwierzęcia (antylopy, świnie). Owady te są aktywne w ciągu dnia, atakują głównie człowieka, rzadziej inne ssaki. Glossina morsitans i dwa występujące na tym samym terenie (Afryka wschodnia) gatunki (p. wyŜej) przenoszą świdrowca rodezyjskiego - Trypanosoma rhodesiense; atakują częściej zwierzęta niŜ ludzi. Głównymi rezerwuarami świdrowca rodezyjskiego są zwierzęta dzikie i domowe jak bydło, antylopy, świnie; wędrują one stadami wraz ze zmianami pór - suchej i deszczowej - na terenie sawanny i obszarach pokrytych trawami w poszukiwaniu pastwisk. Za zwierzętami przemieszczają się muchy tse-tse przyczyniając się do powstania nowych ognisk trypanosomozy u ludzi. Zwalczanie - polega przede wszystkim na likwidacji much tse-tse przy uŜyciu insektycydów oraz na ochronie przed ukłuciem. PoniewaŜ owady te lubią kolor ciemny, stosuje się przeciw nim pułapki pokryte ciemnym lepem, który je przyciąga. W suchych porach roku roślinność oraz miejsca lęgu much tse-tse spryskuje się środkami chemicznymi zawierającymi związki fosforoorganiczne, a takŜe pyretroidami. 110 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 4. Rząd: Siphonaptera (Aphaniptera) – Pchły Do rzędu Siphonaptera zaliczamy owady wtórnie bezskrzydłe, o ciele dwubocznie spłaszczonym, mające szeroką głowę złączoną ściśle z tułowiem; oczy proste, aparat gębowy kłująco-ssący. Pchły przechodzą przeobraŜenie zupełne. Larwy prowadzą wolny tryb Ŝycia 1. Rodzina: Pulicidae – Pchłowate . Rodzina Pulicidae obejmuje pchły, u których kaŜdy z segmentów odwłoka w części grzbietowej posiada szczecinki ułoŜone rzędowo. Oczy obecne. 1. Gatunek: Ctenocephalides canis (Curtis) Stieles et Collins - Pchła psia Występowanie. Pchła psia jest kosmopolitycznym zewnętrznym pasoŜytem czasowym psa i kota; atakuje takŜe człowieka. Występuje głównie w krajach klimatu umiarkowanego. W Polsce pospolita. śywicielem właściwym jest pies. Jest mocno związana ze swoim Ŝywicielem, poniewaŜ musi pobierać krew przez 5-12 godzin w ciągu dnia, aby móc złoŜyć jaja. Niekiedy pchły psie mogą opuszczać Ŝywiciela właściwego i przechodzić m. in. na człowieka. Czasami pchła psia występuje na człowieku częściej, niŜ inny właściwy dlań pasoŜyt – pchła ludzka. Budowa. Owad barwy ciemnobrązowej, długość samicy ok. 4 mm, samiec jest nieco mniejszy. Ciało pokryte chitynową powłoką, z której wyrastają szczeciny odchylone do tyłu. Szczeciny występują takŜe na odnóŜach. Na głowie oraz tułowiu znajduje się grzebyk (ctenidium) (ryc. 95). Narząd gębowy jest klująco-ssący, jak u imago wszystkich pcheł. Ryc. 95. Głowa pchły psiej. Szczecinki: Fr - na przodzie głowy, Oc - przed okiem, H - na tylnej i Sch - części środkowej głowy. Grzebyki: St1 - policzkowy, St2 – pronotalny (wg 31). Rozwój (ryc. 96, A-E). Samica po nassaniu się krwi składa na Ŝywicielu (w sierści psa) lub jego legowisku jaja, jednorazowo w grupach po 3 - 5 sztuk, w ciągu Ŝycia ok. 400 sztuk. Jajo ma kształt elipsoidalny, długość ok. 0,5 mm, barwę białawą. Po kilku dniach z jaja wylęga się larwa kształtu robakowatego, która Ŝywi się substancjami organicznymi, m.in. kałem pcheł dorosłych zawierającym znaczną ilość niestrawionej krwi, a takŜe resztkami roślinnymi (larwy mają narząd gębowy typu gryzącego). Larwa linieje dwukrotnie, po czym ostatnie stadium wytwarza kokon i przekształca się w poczwarkę, ta nie odŜywia się i po pewnym czasie przekształca się w imago. Cały rozwój, gdy odbywa się w sierści psa trwa ok. 3 tygodni, w temperaturze niŜszej - odpowiednio dłuŜej, nawet do kilku miesięcy. Krwią Ŝywią się zarówno samce jak i samice. Wytrzymują głód nawet do 18 miesięcy. 111 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Ryc. 96. Rozwój pchły: A - jajo, B, C i D - larwa widoczna odpowiednio od strony grzbietowej, bocznej i brzusznej pchły szczurzej; E - poczwarka pchły psiej; h - głowa, e - oko, an - czułek (wg 18). Znaczenie medyczne. MoŜe być pasoŜytem zewnętrznym czasowym człowieka. Larwy pchły psiej bywają Ŝywicielami pośrednimi niektórych tasiemców, jak Dipylidium caninum, Hymenolepis diminuta, przyczyniając się do rozpowszechnienia tych pasoŜytów wśród psów i gryzoni. Pchle psiej przypisywana jest równieŜ rola w przenoszeniu zarazków dŜumy (patrz str. 108). Pchła ta moŜe takŜe wywoływać alergie. Zwalczanie. Pchłę psią zwalcza się środkami owadobójczymi bezpośrednio na psie oraz w jego legowisku. *** Preparat: samica lub samiec; preparat trwały. Obserwacja. Pow. 75x. Na głowie pchły psiej, po jednej stronie (druga strona, jednakowo zbudowana, w preparacie jest niewidoczna) widać oko pojedyncze (ocellum) oraz umiejscowioną przed nim szczecinkę oczną, skierowaną ukośnie w dół; jej obecność oraz połoŜenie względem oka stanowi cechę gatunkową pcheł. Druga szczecinka znajduje się w przedniej części głowy. Liczniej występują szczecinki w części środkowej i tylnej głowy oraz na tułowiu. TuŜ za okiem znajduje się czułek 3-członowy, maczugowaty, krótki, połoŜony w zagłębieniu, w preparacie słabo widoczny. Wśród narządów gębowych rozpoznajemy umieszczoną z przodu parę 4-członowych głaszczków szczękowych (palpi maxillaris) oraz parę listkowatych, w zarysie trójkątnym szczęk (maxillae); następnie parę głaszczków wargowych (palpi labiales), często zasłoniętych biodrem nogi i stąd w preparacie niewidocznych. W skład narządu gębowego wchodzi jeszcze kłujka, zbudowana z 3ch elementów ostro zakończonych i brzegiem ząbkowanych. Na brzusznej krawędzi głowy, w części zwanej policzkiem (gena) widzimy grzebyk (ctenidium) noszący nazwę policzkowego albo genalnego, zbudowany z 7-8 kolców (zębów) ciemno zabarwionych. Dodatkowy grzebyk, złoŜony z kilkunastu kolców znajduje się na tylnym brzegu płytki grzbietowej (pronotum) pokrywającej pierwszy segment tułowia - grzebyk pronotalny (ryc.95). 112 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Tułów jest 3-segmentowy, okrywają go małe płaskie płytki grzbietowe (tergum), boczne (pleurae) i brzuszne (sternum) - pierwsze i trzecie nazywane są teŜ odpowiednio tergitami i sternitami. Z kaŜdego segmentu wyrasta para nóg, które są coraz dłuŜsze ku tyłowi ciała, dzięki czemu ostatnia para odnóŜy najdłuŜszych umoŜliwia owadowi wykonywanie ruchów skokowych. Wśród członów odnóŜa wyróŜniamy duŜe spłaszczone biodro, mały krętarz, dość duŜe owalne udo i spłaszczoną goleń rozszerzającą się stopniowo ku końcowi odnóŜa; stopa jest 5-członowa z parą zakrzywionych pazurów, umieszczonych na końcu ostatniego członu. Odwłok, stanowiący największą część ciała pchły, jest zbudowany z 10-ciu segmentów, spośród których 3 ostatnie są zmodyfikowane, przystosowane do funkcji płciowych i wydalniczych. Górną część odwłoka pokrywają płytki grzbietowe (tergity), dolną - brzuszne (sternity). KaŜdy z pozostałych siedmiu segmentów odwłoka, jak równieŜ dwa ostatnie segmenty tułowia posiadają parę przetchlinek (stigmae), które są widoczne jako małe okrągłe utwory, uszeregowane wzdłuŜ ciała w pobliŜu jego grzbietu, umiejscowione w płytkach bocznych (tułów) i grzbietowych (odwłok). Rysunek: ciało pchły z objaśnieniem omówionych szczegółów budowy zewnętrznej. Ryc. 96a. Głowa pchły psiej i pchły kociej (wg 25). 2. Gatunek: Ctenocephalides felis Bouche - Pchła kocia PasoŜyt kosmopolityczny, występuje, podobnie jak pchła psia, głównie w krajach strefy umiarkowanej, takŜe w Polsce. śyje w sierści kota, psa, szczura, atakuje takŜe człowieka. Budowa - bardzo podobna do opisanej poprzednio pchły psiej. Pewne róŜnice moŜna zauwaŜyć w budowie głowy: u pchły kociej jest ona dłuŜsza i węŜsza, u pchły psiej - krótsza i bardziej zaokrąglona. Ponadto gatunki te róŜnią się grzebykami na głowie: przedni kolec (ząb) grzebyka policzkowego u pchły psiej jest wyraźnie krótszy niŜ pozostałe kolce, u pchły kociej - nie róŜni się on wyraźnie długością, (ryc. 96a). Rozwój podobny do rozwoju pchły psiej. Znaczenie medyczne. MoŜe być pasoŜytem zewnętrznym czasowym człowieka. Odgrywa takŜe rolę epidemiologiczną jako przenosiciel pałeczek dŜumy (Yersinia pestis), a takŜe riketsji duru endemicznego szczurzego, syn. dur plamisty endemiczny (Rickettsia typhi). Naturalnym rezerwuarem zarazków duru endemicznego są chore kocięta. Pchła C. felis to takŜe Ŝywiciel pośredni tasiemca Hymenolepis diminuta. Zwalczanie - podobnie, jak w przypadku pchły psiej, usuwa się pchły z sierści kota, psa środkami owadobójczmi. NaleŜy jednak zachować ostroŜność w uŜywaniu insektycydów z uwagi na częste obcowanie ludzi, zwłaszcza małych dzieci z tymi zwierzętami. 113 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 3. Gatunek: Xenopsylla cheopis Rotschild - Pchła dŜumowa (syn. Pchła szczurza tropikalna) Występuje w krajach o cieplejszym klimacie. Pochodzi z Indii, skąd została zawleczona przez szczury na statkach do wielu miast portowych na róŜnych kontynentach, w tym takŜe do Europy. W Polsce spotykana na obszarze Gdyni. śywicielem właściwym pchły szczurzej tropikalnej są szczury i myszy, moŜe ssać takŜe krew psa, kota oraz człowieka. Budowa. Pchła szczurza jest nieco mniejsza od pchły psiej, osiąga długość 2,0-2,5 mm; róŜni się poza tym jaśniejszym zabarwieniem ciała, brakiem grzebyków na głowie i tułowiu oraz połoŜeniem szczecinki ocznej, która znajduje się nad okiem, na wysokości jego górnego brzegu (ryc. 97, b). Rozwój - podobny, jak u pchły psiej. Dorosłe osobniki Ŝyją ok. 7 miesięcy. a b Znaczenie medyczne. MoŜe być pasoŜytem zewnętrznym czasowym człowieka. Pchła szczurza tropikalna jest głównym wśród znanych gatunków pcheł przenosicielem pałeczek dŜumy (Yersinia pestis) między szczurami oraz ze szczurów na człowieka. Ryc. 97. Głowa pchły ludzkiej (a) i pchły szczurzej (b), (strzałki wskazują na charakterystyczne szczecinki), (wg 31). DŜuma, zwana takŜe „czarną śmiercią”, dziesiątkowała dawniej ludność. Ogniska endemiczne tej choroby pojawiają się jeszcze dziś wśród ubogich mieszkańców niektórych krajów Azji i Afryki. Pchła zaraŜa się ssąc krew Ŝywiciela zaraŜonego pałeczkami dŜumy, które rozmnaŜają się w przednim odcinku przewodu pokarmowego owada. Wskutek tego tworzą się w obrębie przedŜołądka „czopy” z krwi i bakterii, co powoduje zablokowanie przewodu pokarmowego i uniemoŜliwia pobieranie przez pchłę nowych porcji krwi. „Zaczopowane” pchły wędrują od Ŝywiciela do Ŝywiciela próbując pobrać pokarm. Przy utrudnionym, przerywanym ssaniu krwi pchła moŜe zwracać zawartość przewodu pokarmowego, która, wraz z pałeczkami dŜumy dostaje się przy ukłuciu do rany w skórze Ŝywiciela - następuje jego zakaŜenie. Zarazki mogą takŜe występować w kale pchły. Ta jednak rzadko wydala kał w czasie pobierania pokarmu, stąd zakaŜenie bakteriami dŜumy za pośrednictwem kału występuje tylko sporadycznie. Pchła szczurza przenosi równieŜ zarazki duru plamistego endemicznego, tzw. szczurzego (Rickettsia typhi, syn. Rickettsia mooseri) wywołujące chorobę podobną do duru plamistego epidemicznego (Rickettsia prowazeki), ale o łagodniejszym przebiegu oraz pałeczki tularemii (Francisella tularensis). Rezerwuarem zarazka jest szczur, a pchła pobiera odeń riketsje w czasie ssania krwi, które następnie rozmnaŜają się w nabłonku jelita, po czym uchodzą na zewnątrz z kałem. ZakaŜenie ludzi i zwierząt następuje tu po dostaniu się kału pchły na błonę śluzową lub do dróg oddechowych, bądź przez wtarcie kału w zranioną skórę. Ten gatunek pchły bywa takŜe Ŝywicielem pośrednim tasiemca Hymenolepis diminuta. Zwalczanie polega głównie na niszczeniu szczurów, zarówno na statkach, jak i na lądzie, jako głównych Ŝywicieli tego gatunku pchły. *** Preparat: imago pchły szczurzej; preparat trwały. Obserwacja. Kształty ciała i narządy gębowe są podobne, jakie obserwowaliśmy u pchły psiej. Zwracamy uwagę na omówione wyŜej cechy budowy róŜniące pchłę szczurzą od pchły psiej. Nadto zauwaŜamy u samicy, w tylnej części odwłoka, pęcherzykowaty zbiornik nasienia (spermatheca), 114 Materiały do ćwiczeń z parazytologii od którego odchodzi krótki, gruby wyrostek ślepo zakończony. Zbiornik ten, mający znaczenie dla systematyki pcheł, jest u tego gatunku widoczny przy dobrym prześwietleniu preparatu. 4. Gatunek: Pulex irritans L. - Pchła ludzka Gatunek kosmopolityczny, w Polsce częsty. PasoŜytuje na człowieku, a takŜe na zwierzętach domowych i innych, jak pies, kot, szczur, mysz, jeŜ, teŜ na ptakach. Budowa. Pchła ludzka jest bardzo podobna budową do pchły szczurzej (ryc. 97, a), ale nieco od niej większa, o zabarwieniu ciemniejszym; nie posiada równieŜ grzebyków; szczecinka oczna znajduje się pod okiem. Ma, jak inne pchły, odnóŜa przystosowane do skoków (wysokość 0,5 m, długość 1m). Rozwój podobny do rozwoju dwóch poprzednich gatunków. Samica składa jaja głównie w pomieszczeniach ludzkich, pod dywanami, w szparach podłóg. Jeśli złoŜone są na Ŝywicielu, to przewaŜnie odpadają w czasie poprzedzającym wykluwanie się larwy. Dorosła pchła ludzka Ŝyje 3-4 miesiące. PoŜywieniem jej jest krew Ŝywiciela, którą nadtrawia i wydala. Krew w takim stanie moŜe słuŜyć do odŜywiania larw pchły. Larwy, jak u trzech omówionych gatunków pcheł, nie prowadzą pasoŜytniczego trybu Ŝycia. Poczwarka powstała po przekształceniu się larwy nie odŜywia się, moŜe Ŝyć w kokonie kilka miesięcy. Znaczenie medyczne. Podobnie jak poprzedni gatunek, pchła ludzka jest przenosicielem zarazków dŜumy i duru plamistego endemicznego oraz tularemii. Ukłucia przez pchłę mogą wywołać u niektórych osób stan alergiczny skóry; w miejscu ukłucia powstaje czerwona plamka (roseola pulicosa) jako objaw miejscowego zapalenia skóry. Towarzyszy temu ból i swędzenie skóry. Ten gatunek pchły moŜe być takŜe Ŝywicielem pośrednim tasiemców: Dipylidium caninum, Hymenolepis nana i H. diminuta. Zwalczanie polega przede wszystkim na niszczeniu larw pchły środkami chemicznymi (insektycydy). Pastowanie oraz mycie podłóg niszczy równieŜ larwy. Nacieranie skóry olejkiem goździkowym, eukaliptusowym, mentolem stanowi ochronę przed atakiem pcheł (repelenty – środki odstraszające). *** Preparat: imago pchły ludzkiej; preparat trwały. Obserwacja. Pod mikroskopem (pow. 150x) dostrzegamy, Ŝe szczecinka oczna u Pulex irritans znajduje się poniŜej oka. Cecha ta, oprócz wymienionych przy opisie budowy, pozwala odróŜnić ten gatunek pchły od pchły szczurzej. Rysunek: część głowowa, ze zwróceniem uwagi na połoŜenie szczecinki ocznej. 2. Rodzina: Hystrichopsyllidae Pchły z rodziny Hystrichopsyllidae charakteryzują się obecnością grzebyków na głowie i pierwszym segmencie tułowia, (jak u pchły psiej, por. ryc. 95) oraz brakiem oczu; jeśli oczy są, to słabo rozwinięte. Gatunek: Leptopsylla segnis (Schónherr) Della Torre Ryc. 98. Leptopsylla segnis, z lewej - samica, z prawej - samiec (wg 25). 115 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Leptopsylla segnis jest pospolitym pasoŜytem myszy domowej, szczurów i innych małych gryzoni. Kosmopolityczny, występuje równieŜ często w Polsce. Człowieka atakuje rzadko. Budowa. Wielkością zbliŜona do poprzednio omówionych gatunków pchły, samica jest nieco większa od samca (ryc. 98). Ponadto ciało L. segnis jest mocniej spłaszczone grzbietowo-brzusznie, o linii grzbietowej prostej. Rozwój - podobny do rozwoju omówionych wyŜej trzech gatunków pchły. Znaczenie medyczne. Leptopsylla segnis jest przenosicielem pałeczek dŜumy wśród zwierząt. Przypisuje się jej takŜe rolę w przenoszeniu zarazków duru plamistego endemicznego (Rickettsia typhi). Bywa teŜ Ŝywicielem pośrednim tasiemca Hymenolepis diminuta (p. str. 63).W epidemiologii chorób zakaźnych człowieka ten gatunek pchły ma mniejsze znaczenie. Zwalczanie opiera się na ogólnych poprzednio opisanych zasadach niszczenia pcheł. Preparat: samica i samiec; preparat trwały. Obserwacja. Pow. 75x. Na przodzie głowy rozpoznajemy krótkie, ciemno zabarwione chitynowe haczyki, lekko zakrzywione (ryc. 99). Oczu brak. Czułki w zagłębieniu, głaszczki szczękowe członowane przylegają do dolnej krawędzi głowy. Pod czułkami widać grzebyk (policzkowy) zbudowany z 4-ch, rzadziej 5-ciu ciemnych kolców; drugi grzebyk (pronotalny), złoŜony z kilkunastu kolców nieco dłuŜszych występuje na tułowiu. Na ciele, zwłaszcza w części głowowej i na odwłoku oraz na biodrach I-szej pary odnóŜy znajdują się dość liczne szczecinki skierowane do Ryc. 99. Głowa Leptopsylla segnis. ZauwaŜ dwa haczy- tyłu, rozmieszczone przewaŜnie nieregularnie. ki chitynowe w pobliŜu przedniego brzegu Biodra pozostałych dwóch par odnóŜy, jak rówgłowy (wg 32). nieŜ krętarze i uda wszystkich nóg są z rzadka opatrzone szczecinkami róŜnej długości. Natomiast na goleni, blisko jednego boku, widoczne są liczne, nieco grubsze szczecinki równej długości, ułoŜone w jeden szereg. Szczecinki róŜnej długości występują ponadto na wszystkich członach stopy; ta jest zakończona dwoma mocnymi pazurkami. Rysunek: odrysować część głowową oraz tułów wraz z odnóŜami samca lub samicy; objaśnić na rysunku elementy budowy, które są charakterystyczne dla tego gatunku pchły. 116 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Część III PIŚMIENNICTWO UZUPEŁNIAJĄCE 1. Ash L. R., Orihel T. C.: Atlas of Human Parasitology, wyd. 2. American Society of Clinical Pathologists Press, Chicago 1984. 2. Combes C.: Ekologia i ewolucja pasoŜytnictwa. Długotrwałe i wzajemne oddziaływanie. PWN. Warszawa 1999. 2a. Deryło A. (red.) Parazytologia i akaroentomologia medyczna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. 3. Dziennik Ustaw Nr 220 z dnia 28 września 2004, poz. 2237. 3a. Dziubek Z. (red.): Choroby zakaźne i pasoŜytnicze. Wyd. 2. Wydawnictwo Lekarskie PZWL., Warszawa 2000. 4. Głowaciński Z. (red.) Polska czerwona księga zwierząt. PAN. Kraków 1992. 4a. Golvan Y.J.: Atlas Parazytologii. Wyd. 1., Volumed, Wrocław 2000. 5. Jura Cz.: Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. PWN, Warszawa 1996. 6. Kadłubowski R. Kurnatowska A., (red.): Zarys parazytologii lekarskiej. Wyd. 7. PZWL, Warszawa 1999. 7. Kadłubowski R.: Tło ekologiczne nauk medycznych. [W:] Ekologia. Jej związki z róŜnymi dziedzinami wiedzy medycznej. Kurnatowska A. (red.). PWN, Warszawa 2001. 8. Kadłubowski R.: Układ Ŝywiciel-pasoŜyt jako homeostat biologiczny. Parazytoza środowiskowa. [W:] Ekologia. Jej związki z róŜnymi dziedzinami wiedzy. Kurnatowska A. (red.). PWN, Warszawa - Łódź 1997. 9. Kurnatowska A.: Rezerwuary chorobotwórczych czynników biotycznych w aerosferze, hydrosferze i litosferze. [W:] Ekologia. Jej związki z róŜnymi dziedzinami wiedzy. Kurnatowska (red). PWN, Warszawa - Łódź 1997. 10. Kasprzak W.: Pełzaki wolnoŜyjące o właściwościach patogenicznych dla człowieka i zwierząt. PWN, Warszawa Wrocław 1985. 11. Kassai T. i in.: Standarized Nomenclature of Animal Parasitic Diseases (SNOAPAD). Veterin. Parasitology, 29, 299-326, 1988. 12. Kocięcka W.: Włosień kręty i włośnica. Volumed, Wrocław 1996. 13. Majewska A. C. (red.).: Parazytologia lekarska dla studentów farmacji. Przewodnik do ćwiczeń. Wydawnictwa Uczelniane Akademii Medycznej im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu. Poznań 2000. 14. Pawłowski Z.: Pełzakowica w ujęciu Światowej Organizacji Zdrowia. Biul. Met. - Org. Inst. Med. Morsk. i Trop. 31/1/, 9-11, 1998. 14a. Pawłowski Z., Stefaniak J. (redaktorzy): Parazytologia kliniczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004. 15. Piotrowski F. : Zarys entomologii parazytologicznej. PWN, Warszawa 1990. 16. Prokopowicz D.: Choroby przenoszone przez kleszcze . Wyd. Fundacji Büchnera, Warszawa 1995. 17. Złotorzycka J. (red.): Słownik parazytologiczny. Polskie Towarzystwo Parazytologiczne, Warszawa 1998. 17a. Czasopismo „Wiadomości Parazytologiczne” - organ Polskiego Towarzystwa Parazytologicznego. Piśmiennictwo, z którego korzystano wyłącznie przy reprodukcji rycin 18. Belding D. L.: Textbook of Parasitology. Wyd. 3. Appleton – Century - Crofts, New York 1965. 19. Boczek J.: Roztocze. PWRL, Warszawa 1966. 20. Braun M., Seifert O.: Die tierischen Parasiten des Menchen. Verlag von Curt Kabitzsch, Leipzig 1925. 21. Brown H. W.: Basic Clinical Parasitology. Wyd. 4. Appleton - Century - Crofts, New York 1975. 22. Brumpt E.: Precis de Parasitologie, wyd. 6. Mason C'e, Paris 1949. 23. Craig C. F., Faust E. C.: Clinical Parasitology. Wyd. 8. Lea and Febiger, Philadelphia 1970. 24. Guiart J., Grimbert L.: Precis de Diagnostic Chimic., Microscopique et Parasitologique, wyd. 4, J. Lamarre Ed. Paris 1922. 25. Herms W. B. James M. T.: Medical Entomology. Wyd. 5. Mc Millan Comp., New York 1961. 26. Honigberg B. M.: Biologia Trichomonas vaginalis. Wiad. Parazytologiczne 15(3/4), 217-228, 1969. 27. Ławkowicz W., Krzemińska-Ławkowiczowa J. K.: Atlas hematologiczny, wyd. 2. PZWL, Warszawa 1956. 28. Martini E.: Merkblätter. Medizinisch Wichtige Insecten. J. A. Barth Verlag, Leipzig 1949. 29. Nitzulescu V.: Elemente de Parasitologie. Bucuresti 1955. 30. Noble E. R., Noble G. A.: Parasitology. Wyd. 4. Lea and Febiger, Philadelphia 1976. 31. Piekarski G.: Lehrbuch der Parazytologie. Springer -Verlag, Berlin - Göttingen - Heidelberg 1954. 32. Skrodzki E. Pchły (Aphaniptera) i ich rola epidemiologiczna. PWN, Warszawa 1960. 117 Materiały do ćwiczeń z parazytologii 33. Soulsby E. J. L.: Helmints, Arthropods & Protozoa of Domested Animals. Lea Febiger, Philadelphia 1968, repr. 1977. 34. Staněk C. J.: Tierwelt um uns. Artia, Prag. 35. Stefański W.: Zarys parazytologii ogólnej. PZWS, Warszawa 1950. 36. Tarczyński S.: Zarys parazytologii systematycznej. Wyd. 2. PWN, Warszawa 1984. 37. Wilczyński J.: Zarys zoologii i parazytologii. Wyd. 2. Warszawa 1931. 118 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Część IV INDEX NAZW POLSKICH I ŁACIŃSKICH OMAWIANYCH PASOśYTÓW Index nazw polskich Bruzdogłowiec szeroki, 51 Glista kocia, 75 Glista ludzka, 70 Glista psia, 73 Glista świńska, 72 Kleszcz pastwiskowy, 87 Komar kłujący, 108 Lamblia jelitowa, 22 Motylica wątrobowa, 40 Motyliczka, 42 Moskit papataczi, 104 Mucha tse-tse, 109 Obleńce, 67 Owady, 97 Owsik ludzki, 67 Pajęczaki, 86 Pchła dŜumowa, 114 Pchła kocia, 113 Pchła ludzka, 115 Pchła psia, 111 Pełzak czerwonki, 25 Pełzak dziąsłowy, 27 Pełzak okręŜnicy, 27 Pierścienice, 83 Pierwotniaki, 13 Pijawka lekarska, 83 Pluskwa domowa, 101 Płazińce, 38 Przywra kocia, 43 Przywra płucna, 48 Przywry digenetyczne, 38 Stawonogi, 86 Świdrowiec gambijski, 15 Świerzbowiec ludzki, 91 Tasiemce, 49 Tasiemiec bąblowcowy, 60 Tasiemiec bąblowcowy wielojamowy, 61 Tasiemiec karłowaty, 64 Tasiemiec nieuzbrojony, 55 Tasiemiec psi, 63 Tasiemiec uzbrojony, 58 Toksoplazma, 35 Triatoma napastliwa, 103 Wesz ludzka, 98 Widliszek, 105 Włosień kręty, 76 Włosogłówka ludzka, 79 Zarodziec owalny, 34 Zarodziec pasmowy, 32 Zarodziec ruchliwy, 30 Zarodziec sierpowy, 33 Rozkruszek drobny, 95 Rozkruszek mączny, 94 Rozkruszek polowo-magazynowy, 95 Rozkruszek serowy, 95 Rozkruszek wydłuŜony, 95 Roztocze, 87 Roztoczek brunatny, 96 Roztoczek domowy, 96 Roztoczek owłosiony, 96 Roztoczek suszowy, 96 Rzęsistek pochwowy, 19 119 Materiały do ćwiczeń z parazytologii Indeks nazw łacińskich Acantamoeba castellanii, 28 Acanthocheilonema perstans, 82 Acarina, 87 Acarus farris, 95 Acarus siro, 94 Annelida 83 Anopheles maculipennis, 105 Arachnida, 86 Arthropoda, 86 Ascaris lumbricoides hominis, 70 Ascaris lumbricoides suis, 72 Paragonimus westermani, 48 Pediculus humanus, 98 Phlebotomus papatasii, 104 Plasmodium falciparum, 33 Plasmodium malariae, 32 Plasmodium ovale, 34 Plasmodium vivax, 30 Platyhelminthes, 38 Protista, 13 Pseudophyllidea, 53 Pulex irritans, 115 Carpoglyphus lactis, 96 Cestoda, 49 Cimex lectularius, 101 Cohieria fusca, 96 Ctenocephalides canis, 111 Ctenocephalides felis, 113 Culex pipiens, 108 Cyclophyllidea, 55 Sarcoptes scabiei, 91 Schistosoma haematobium, 45 Schistosoma japonicum, 47 Schistosoma mansoni, 46 Digenea, 38 Dicrocoelium dendriticum, 42 Diphyllobothrium latum, 53 Dipylidium caninum, 63 Echinococcus granulosus, 60 Echinococcus maltilocularis 62 Entamoeba coli, 27 Entamoeba dispar, 27 Entamoeba gingivalis, 27 Entamoeba histolytica, 25 Enterobius vermicularis, 67 Fasciola hepatica, 40 Taenia saginata, 55 Taenia solium, 58 Toxocara canis, 73 Toxocara cati, 75 Toxoplasma gondii, 35 Triatoma infestans, 103 Trichinella spiralis, 76 Trichomonas vaginalis, 19 Trichuris trichiura, 79 Trypanosoma cruzi, 17 Trypanosoma gambiense, 15 Tyrophagus casei, 95 Tyrophagus longior, 95 Tyrophagus putrescentiae, 95 Wuchereria bancrofti, 81 Xenopsylla cheopis, 114 Giardia lamblia, 22 Glossina palpalis, 109 Glycyphagus destructor, 96 Glycyphagus domesticus, 96 Haemopis sanguisuga, 85 Hirudo medicinalis, 83 Hymenolepis diminuta, 66 Hymenolepis nana, 64 Insecta, 97 Ixodes ricinus, 87 Leishmania donovani, 18 Leptopsylla segnis, 115 Naegleria fowleri, 29 Nemathelminthes, 67 Opisthorchis felineus, 43 120
