Choroby skóry spotykane wśród młodzieży.
advertisement
Choroby skóry spotykane wśród młodzieży. Ewa Korfel Kraków 2003 r. Bardzo ważnym elementem w życiu młodego człowieka jest umiejętność akceptacji samego siebie. Wiek dojrzewania niesie wiele zmian nie tylko psychicznych, ale i fizycznych. Bardzo często młodzież wstydzi się swojego wyglądu. Zauważyłam, że szczególną uwagę młodzi ludzie zwracają na cerę, włosy i paznokcie. Aby pomóc im odnaleźć się w społeczności szkolnej oraz życiu codziennym postanowiłam wesprzeć uczniów w rozwiązywaniu ich problemów, opracowując katalog najczęściej występujących wśród młodzieży chorób skóry. W katalogu tym oprócz charakterystyki ogólnej dolegliwości opisałam sposoby leczenia oraz wykazałam poradnie zajmujące się diagnozowaniem i leczeniem tych chorób na terenie naszego powiatu. Rys.1 Budowa skóry. Kłopoty młodzieży ze skóra związane są z funkcjonowaniem hormonów. „Chemiczne nośniki informacji”, czyli hormony, wytwarzane są przez gruczoły wydzielania wewnętrznego, skąd z krwią przenoszą się do różnych tkanek, gdzie oddziałują na ich wzrost i funkcjonowanie. Aby hormon mógł oddziaływać na tkankę docelową, jej komórki powinny mieć receptory swoiste dla tego hormonu. Skóra ludzka jest tkanką docelową dla G hormonów. Powstawanie liczebnych „skaz” na urodzie, wymagających zabiegów kosmetycznych, zależne są w dużym stopniu od hormonów płciowych człowieka. Gładka skóra 8 – 9 letniego dziecka w wieku 12 – 13 lat staje się tłusta, z otwartymi porami wykazuje skłonności do trądziku. Na podbródku, nosie pojawiają się zaskórniki, skóra zarówno owłosiona, jak i nieowłosiona staje się coraz bardziej tłusta, a nad górną warga pojawia się meszek. Meszki włosowe i gruczoły wydzielające łój, tworzą strukturę zwaną układem włosowo – łojowym. Łój jest substancją tłuszczową, pokrywająca powierzchnie skóry ludzkiej i włosów. Gruczoł łojowy wydziela łój przez ten sam kanał, przez który włos przechodzi przez skórę. Ten wspólny przewód nosi nazwę ujścia mieszka włosowego. (Patrz rys. 2) Rys.2 Mieszek włosowy. W dzieciństwie gruczoły łojowe wytwarzają małe ilości łoju. W okresie dojrzewania gruczoły łojowe powiększają się i zaczynają wytwarzać znacznie więcej łoju – z tego powodu pory się otwierają i pojawiają się zaskórniki. Kiedy ilość produkowanego przez gruczoły łojowe łoju jest tak duża, pojawia się problem tłustej cery, trądziku i zbędnego owłosienia na twarzy i innych częściach ciała. Trądzik młodzieńczy zwany po łacinie (acre vulgaris), bardzo często zależy od predyspozycji genetycznej. Nasilony trądzik krostkowy, z rozległymi obrzękami i krostami wypełnionymi ropą, dość często jest dziedziczny. Taka forma trądziku występuje u około 5% populacji. Trądzik krostkowy i inne ciężkie postacie choroby mogą stanowić bardzo duże obciążenie emocjonalne dla młodych ludzi, którzy zazwyczaj dużą wagę przywiązują do atrakcyjnego wyglądu. Co wiemy o przyczynach trądziku? Zdaniem dermatologów trądzik powodują hormony. To nie wszystko, bowiem przyczyną powstawania wykwitów trądzikowych jest także niedrożność przewodu odprowadzającego łój z gruczołu łojowego na powierzchnię skóry. Komórki, które wyścielają przewód i jego ujście, zlepiają się i tworzą czop, co prowadzi do powstania zaskórnika. Zaskórnik składa się z martwych komórek i zaschniętego łoju, zatykającego przewód łojowy. Widziany na skórze czarny punkt, spowodowany jest występowaniem powietrza na powierzchni czopa. „Biały zaskórnik” potocznie zwany wągrem, powstaje w podobny sposób, ale nie styka się z powierzchnią skóry. W skórze powstają również bardzo małe, niewidoczne zmiany, które mają skłonności do przekształcania się w trądzikowate krosty. Poniżej miejsca zamknięcia się przewodu łojowego mnożą się bakterie i wytwarzają substancje, które wchodzą w reakcje chemiczne z martwymi komórkami i łojem, wywołują zapalenie gruczołu łojowego i otaczającej tkanki oraz powstanie krosty. Trądzik nie jest chorobą zakaźną, a nawet nie należy do zakażeń w ścisłym tego słowa znaczeniu. Powodujące go bakterie zwykle nie są chorobotwórcze i stanowią normalną florę bakteryjną. Zakażenie następuje dopiero w niedrożnych nadczynnych gruczołach łojowych. Krwinki naciekają wówczas tkankę wokół zmiany zapalnej, wskutek czego powstaje krosta wypełniona ropą. Przyczyną powstawania trądziku, są więc działające równocześnie: • nadczynności gruczołów łojowych • niedrożność przewodów łojowych • stan zapalny w otaczających tkankach. Leczenie trądziku. Nie można uznać trądziku za dolegliwość banalną, z której „się wyrasta”. Należy pamiętać, że trądzik szpeci, a blizny po nim są piętnem zarówno psychicznym jak i fizycznym. Leczenie trądziku musi być dostosowane do każdego indywidualnego przypadku. Dermatolodzy kierują się nasileniem i typem trądziku, lokalizacją zmian, wiekiem pacjenta oraz ewentualnymi chorobami towarzyszącymi. Szczególnego podejścia wymagają pacjenci z trądzikiem powikłanym. Czyszczenie skóry. Mycie się jest niezbędne w celu usuwania z powierzchni skóry brudu, łoju, obumarłych komórek naskórka. Należy dwa razy dziennie myć się wodą z łagodnym mydłem lub jego odpowiednikiem. Na ogół nie poleca się preparatów myjących z dodatkiem granulek czyszczących skórę i szorstkich gąbek. Ponieważ trądzik powoduje nadmierne wydzielanie się łoju, większość leków ma postać beztłuszczowych lotonów lub żelów. Nie jest konieczne stosowanie mydeł bakteriobójczych, bakterie stanowią bowiem normalną florę bakteryjną skóry, a ponieważ znajdują się głęboko w przewodach łojowych, mydło ma do nich słaby dostęp. Celowe jest stosowanie czasem preparatów z niewielką domieszką kwasu salicylowego, ponieważ ułatwiają one złuszczanie naskórka. Inne środki myjące zawierają nadtlenek benzoilu, który wnika do mieszków włosowych i niszczy znajdujące się tam bakterie. Nadtlenek benzoilu jest szczególnie użyteczny, ponieważ działa dwojako tzn. przeciwbakteryjnie i udrażniająco na pory. Kwas azelainowy w kremie stosowany miejscowo, usuwa zaskórniki, osłabia działanie bakteri, działa przeciwzapalnie, a przy tym słabiej niż nadtlenek benzoilu złuszcza i drażni skórę. Tretynoina jest również lekiem stosowanym miejscowo. Jego działanie polega na opróżnianiu zaskórników wskutek działania na kreatynę, która wyściela przewody łojowe. Jest dostępna w postaci żelu, kremu i lotionu. Należy pamiętać, że tretynoina zwiększa wrażliwość skóry na opalanie. Lotiony z zawartością antybiotyków stosuje się w celu zwalczania bakteryjnego zakażenia zmian trądzikowych. Mogą one być sporządzone na podłożu alkoholowym lub beztłuszczowym, jeżeli alkohol nadmiernie wysusza skórę. Jak stosować leki przeciwtrądzokowe? Leki miejscowe należy nakładać na czystą skórę. Jeżeli skóra jest wilgotna należy odczekać 10 do 15 minut. Lek należy nakładać nie później jak 30 minut przed położeniem się do łóżka. Większość leków miejscowych można stosować także w ciągu dnia. Leczenie trądziku za pomocą antybiotyków. Zażywanie antybiotyków łagodzi bardziej nasilone objawy trądziku. Najczęściej przepisywanymi przez dermatologów antybiotykami są tetracykliny, które nie powodują niepożądanych zmian. Niekiedy stosuje się erytromecynę i sulfonamidy. Leczenie antybiotykiem należy kontynuować do czasu osiągnięcia poprawy. Dobór antybiotyku, jego dawki i czasu stosowania ustala lekarz dermatolog. Potliwość. Nastolatki skażą się czasami na nadmierną potliwość, pocą się pod pachami, na dłoniach i stopach. Nieprzyjemna woń i wilgotne ręce powodują, że przebywanie w towarzystwie jest dla nich kłopotliwe. W większości wypadków pocenie się jest reakcją na stres. W skórze człowieka występują dwa rodzaje gruczołów: • apokrynowe – umiejscowione pod pachami, w skórze otaczającej brodawki sutkowe oraz wokół narządów płciowych. Apokrynowe gruczoły wydzielają gęstą tłustą ciecz. Rozkład wydzieliny apokrynowych gruczołów staje się przyczyną powstawania przykrego zapachu, który zwalczany za pomocą środków przeciwdziałających poceniu się. Gruczoły potowe • ekrynowe znajdują się na powierzchni całego ciała. U ludzi pocenie się ekrynowe spełnia role termoregulacyjną. Pot wydzielany przez gruczoły ekrynowe jest bezwonny, a jego nadmiar pod pachami rozcieńcza wydzielinę gruczołów apokrynowych, co osłabia nieprzyjemny zapach. Środki hamujące pocenie się pod pachami zawierają sole glinu, które blokują przewody gruczołów ekrynowych, natomiast nie hamują pocenia apokrynowego. Można też stosować leki, które działają hamująco na włukana nerwowe w skórze, odpowiedzialne za pocenie się ekrynowe. Leki te jednak wywołują wiele skutków niepożądanych. Na szczęście w większości przypadków nadmierne pocenie jako przemijająca dolegliwość wieku pokwitania ustępuje samoistnie. Problem nadmiernego owłosienia na twarzy i ciele. Nadmierne owłosienie twarzy i ciała rzadko ma podłoże hormonalne. U większości hirsutyzm jest cechą wrodzoną. W niektórych przypadkach lekarz chcąc sprawdzić czy porost włosów jest spowodowany nadmiernym wydzielaniem hormonów, może zlecić badanie krwi i moczu. Młode kobiety z hirsutyzmem, często cierpią także na trądzik, ponieważ oba te zjawiska są efektem nadmiernej wrażliwości mieszków włosowych na stymulację przez androgeny. Jak leczyć hirsutyzm prosty? Niektóre młode osoby cierpiące na hirsutyzm potrzebują przede wszystkim pomocy psychologicznej. Jeśli przyjmują do wiadomości fakt, że ich owłosienie mieści się w granicach normy, odzyskują spokój. Czasem przyczyna tej dolegliwości może być anoreksja lub bulimia. Farmakoterapia. Działanie leków przeciwandrogenowych polega na blokowaniu androgenów krążących we krwi i wytwarzanych w skórze, w skutek czego nie mogą one pobudzić porostu włosów w mieszkach włosowych i włosy rosną wolniej i są delikatniejsze. Dwa leki przeciwandrogenowe, które stosuje się w leczeniu trądziku – można stosować w przypadku hirsutyzmu. Terapię należy stosować pod ścisłym nadzorem lekarza. Kłopoty z paznokciami. Paznokcie zwiększają precyzję dotyku i zręczność palców. Zdrowe, lśniące paznokcie poprawiają samopoczucie. Gdy z paznokciami dzieje się coś niedobrego, zaczynamy myśleć o nich merytorycznie. rys. 3 Budowa paznokcia. Kruchość i łuszczenie się paznokci może wystąpić po użyciu złej jakości mydła, detergentów lub innych substancji drażniących. U młodzieży choroby paznokci mogą być spowodowane brakiem witamin, składników mineralnych i innych czynników. Najlepszym sposobem ochrony paznokci przed pękaniem, łamaniem jest stosowanie kremów nawilżających, uzupełnienie organizmu witaminami. Gdy występuje oddzielenie się płytki paznokcia od łożyska (onycholiza) może dojść do zakażenia bakteryjnego. Wówczas niezbędne jest zastosowanie leków przeciwgrzybicznych lub przeciwbakteryjnych w postaci kremów lub lotionów. Obgryzanie paznokci. Obgryzanie paznokci może prowadzić do ich skarłowacenia lub poważnego oszpecenia. Przyczyną ogryzania paznokci nie zawsze jest nerwica – to raczej brzydki nawyk. Znane są różne sposoby leczenia np.: pokrywanie paznokci substancjami o przykrym smaku, hipnoza, terapia behawioralna, a nawet przekupstwo. Paznokcie prążkowane. Z wiekiem u młodych ludzi pojawia się na paznokciach coraz więcej podłużnych prążków. Nie mają one większego znaczenia, ale też nie można zapobiec ich powstawaniu. Grzybica paznokci. Zakażenie grzybami powoduje ich zgrubienie i kruchość. Barwa zmienia się na białą lub żółtą. Czasem zakażenie jest bolesne. Ponieważ kremy nie wnikają do paznokci, w leczeniu należy stosować preparaty doustne. Grzybica nie jest jedyną przyczyną kruchości i zniekształceń paznokci. Powodują je także choroby skóry jak: łuszczyca i wyprysk. Wygląd paznokci może również świadczyć o ogólnym stanie zdrowia człowieka. Jak pielęgnować paznokcie. Aby nasze paznokcie były piękne i zdrowe należy je często przycinać, utrzymywać w idealnej czystości, nie należy stosować alergizujących kosmetyków (lakierów, zmywaczy, paznokci akrylowych). Włosy – kłopot czy powód do dumy? Włosy pełnia istotną rolę społeczną i psychologiczną. Rys.4 Budowa włosa. Istnieją tylko dwa zaburzenia porostu włosów: jest ich zbyt dużo lub zbyt mało. Włosy ludzkie nie rosną równomiernie. Cykle wzrostu są przedzielone okresami spoczynku. W fazie wzrostu (anagen) wewnątrz mieszka włosowego tworzy się łodyga włosa, która przy wyrywaniu sprawia ból. Korzeń włosa zawiera pigment, który nadaje mu ciemne zabarwienie i ma własne naczynia krwionośne, zaopatrujące go w substancje odżywcze. Jest on jedyna częścią włosa, w której znajdują się żywa komórki. Szybkość wzrastania włosów przeciętnie wynosi 1 cm na miesiąc. Całkowity czas wzrostu włosa wynosi od 3 do 6 lat. Pod koniec okresu anagenowego włos przestaje rosnąć i przechodzi w stan spoczynku (tologen). W tej fazie włosy łatwo i bezboleśnie „wychodzą” przy szczotkowaniu, myciu. Niektóre osoby z niepokojem obserwują u siebie okresy nadmiernej utraty włosów trwające tygodniami i miesiącami. Przyczyna takiego stanu rzeczy może być również przejście włosa w fazę spoczynkowa większej liczby mieszków włosowych. Łupież, jest najczęstszym zjawiskiem chorobowym skóry włosów. Można łatwo go wyleczyć, używając szamponu zawierającego pirytion cynku lub siarczek selenu. Świąd owłosionej skóry głowy często jest pierwszym objawem łupieżu, łojotokowego zapalenia skóry lub łuszczycy. W przypadkach każdej z tych chorób skórnych poszczególne komórki skóry głowy dzielą szybciej niż normalnie. W rezultacie warstwę komórki nabłonka, zatrzymują się na łodygach włosów lub spadają. Łojotokowe zapalenie skóry charakteryzuje się następującymi objawami: na skórze głowy pojawiają się różowe lub brązowe łuszczące się plamy. Leczenie polega na stosowaniu pirytionu cynku lub siarczanu selenu. W trudniejszych przypadkach dermatolog może przepisać specjalny krem lub szampon. Łuszczyca ma zazwyczaj cięższy przebieg. Pokryte grubą łuską plamy, często występują za uszami, na tylnej części głowy. Są one jasnoróżowe, pokryte grubą warstwą srebrzystych łusek. Leczenie łuszczycy jest złożone. Bardzo skuteczne w leczeniu tej dolegliwości są kremy i lotiony zawierające dziegieć – niestety mają przykry zapach. Ostatnie badania wykazały skuteczność kremu z witaminą „D”. Kosmetyki stosowane do pielęgnacji włosów. W/w dzielą się na szampony i odżywki. Dobry szampon usuwa z łodyg włosów tłuszcz, martwe komórki i zanieczyszczenia pochodzące z powietrza. Szampony zawierają zwykle różne domieszki, które zwiększają ich atrakcyjność. Wpływ tych domieszek na działanie szamponu jest niewielki, a w przypadku szamponów z odżywką może być negatywny. Odżywki prostują i zmiękczają włosy, co ułatwia ich układanie. Odżywka może wypełnić ubytki w osłonce i na pewien czas zalepić rozszczepione końce włosów. Szczególnie dobrze do łodygi włosa przylegają białko i silikon – dlatego substancje te dodaje się do odżywek. Niestety, żaden preparat nie spaja trwale rozszczepionych końców włosów, a jedynym sposobem ich „wyleczenia „ jest podcięcie. Zastosowanie szamponu i odżywki równocześnie (2 w jednym) nieuchronnie powoduje zatrzymanie detergentów na włosach. Osobny szampon i osobna odżywka lepiej spełniają swoją rolę. Włosy są ozdoba człowieka. Nic więc dziwnego, że najczęstrzą reakcją na utratę czy chorobę włosów jest wizyta w aptece czy u fryzjera. Jeśli mamy kłopoty ze skórą włosów i włosami powinniśmy zasięgnąć porady u kogoś kto posiada podstawową wiedzę medyczną. Uszkodzenia posłoneczne skóry – zapobieganie i leczenie. Już wiele lat temu zwrócono uwagę na wpływ przewlekłego nasłoneczniania na przedwczesne starzenie się skóry. Światło słoneczne jest częścią spektrum elektromagnetycznego. Zakres promieniowania ultrafioletowego obejmuje długość fali od 100 do 400 (nm. – długość fali) i chociaż stanowi około 10% energii emitowanej przez słońce na największy wpływ na procesy zachodzące w skórze. UVC (200 – 280 nm.) obejmuje najkrótsze fale pozafioletowe i ma niewielkie znaczenie w fotodermatologii. UVB (280 – 320 nm.) jest składową promieniowania słonecznego, które dociera do powierzchni ziemi. Ten zakres promieniowania jest głównie odpowiedzialny za odczyny rumieniowe. UVA (320 – 400 nm.) to rodzaj promieniowania docierającego do powierzchni Ziemi, które w ograniczonych dawkach nie wywołuje zmian na skórze. Ostre odczyny posłoneczne to często obserwowana reakcja uszkodzenia skóry przez promieniowanie UVB. Rumień, który jest głównym objawem oparzenia słonecznego jest wynikiem wpływu dużej dawki promieniowania, uzyskuje się go już po 20 minutach ekspozycji. W przypadku naświetlania skóry przez dłuższy czas na podstawie rumieniowej pojawiają się pęcherzyki. Zapobieganie ostrym odczynom posłonecznym to przede wszystkim stosowanie preparatów zawierających filtry nie dopuszczające do skóry promieniowania UVB. Rodzaj filtru musi być odpowiedni dla określonego typu genetycznego skóry. Leczenie ostrych odczynów posłonecznych polega na doustnym podawaniu leków przeciwzapalnych lub w formie kremów, emulsji lub aerozoli. Podsumowując, stwierdzić można, że słońce nie jest najlepszym przyjacielem młodych ludzi. Należy pamiętać, że nie istnieje zdrowa opalenizna. Wbrew temu, co propagują producenci kosmetyków, każdy ma taką skórę z jaką przyszedł na świat. Nie znaczy to jednak, że natury nie można poprawić. Bardzo kosztowna reklama namawia młodych i starszych do ciągłego tonowania, odżywiania i rewitalizacji skóry. Trzeba wiedzieć, że dla skóry „mniej” znaczy więcej. Nadmierne stosowanie kosmetyków jest pułapką, mającą utrzymać w dobrej formie przemysł kosmetyczny. Oczyszczanie skóry ma usunąć z niej warstwę brudu, obumarłych komórek naskórka, resztek kosmetyków zmieszanych z łojem i potem. Najskuteczniej działa tu mydło i woda. Substancje nawilżające, nawilżają skórę, są jednak niezbędne dla suchej cery. Kosmetyki od tysięcy lat stosuje się w celu ukrycia małych defektów. Oprócz roli upiększającej, kosmetyki spełniają też funkcję ochronną. Należy jednak pamiętać, że dobra cera młodych ludzi wygląda dobrze bez kosmetyków. Teraz szczegółowo zajmę się chorobami skóry, wywołanymi przez zarazki przesączalne (wirusy), do których zaliczmy min. opryszkę, brodawki zwyczajne. Opryszka zwykła (herpes simpkex) – jest chorobą skóry pochodzenia wirusowego, występująca w postaci skupień drobnych pęcherzyków na podłożu rumieniowym. Choroba ta ma skłonności do nawrotów. Przyczyna choroby nie jest ostatecznie wyjaśniona, chociaż wszystko wskazuje, że wywołuje ją zarazek przesączalny. Opryszka występuje w okresie osłabionej odporności ustroju w skutek urazu, przeziębienia, zaburzeń żołądkowo – jelitowych, ostrych chorób zakaźnych, zapalenia płatowego płuc, malarii, zapalenia opon mózgowych. Opryszka zwykła występuje najczęściej wokoło ust, na narządach płciowych – u mężczyzn na wewnętrznej powierzchni napletka i na prąciu, u kobiet na wargach większych, mniejszych i u przedsionka pochwy, na błonach śluzowych jamy ustnej i spojówkach. Opryszka zaczyna się lekkim swędzeniem skóry i rumieniem. W miejscu rumienia występuje wkrótce osutka pęcherzykowa różnej wielkości, początkowo o zawartości surowiczej, potem surowiczoropnej. Pęcherzyki pękają i tworzą jasnożółtawy strup, który później odpada. Węzły chłonne lekko obrzmiewają. We krwi pojawia się niewielka eozynofilia. Choroba trwa 5 do 10 dni. Może powracać jednak, na skutek oziębienia ciała, gorączki itp. Ogniska opryszczki odkażamy przykładając wacik przepojony spirytusem salicylowym, a następnie stosujemy zasypkę obojętna lub z domieszką antybiotyków (chlorotetracykliny). Brodawki zwyczajne (verrucae vulgares). Brodawki są to małe grudki powstałe wskutek zgrubienia skórnego; są one pochodzenia zakaźnego, wywołane przez zarazki przesączalne (wirusy). Brodawki dzielimy na dwa rodzaje: brodawki młodocianych (verrucae iuveniles) i brodawki zwykłe (verrucae vulgares). Brodawki młodocianych występują najczęściej u dzieci na powierzchniach grzbietowych rąk i twarzy w postaci płaskich, drobnych wzniesień naskórka wielkości ziarnka maku lub soczewicy. Stan ogólny chorego jest dobry. Po kilku miesiącach mogą ustąpić bez leczenia. Liczne, drobne brodawki płaskie można usunąć za pomocą past złuszczających zawierających 5 – 10% rezorycyny i kwasu salicylowego lub 20 – 30% siarki. Pojedyncze brodawki można usunąć przez wyłyżeczkowanie lub elektrokoagulację. Dobre wyniki można też uzyskać stosując naświetlanie promieniami granicznymi. Brodawki zwykłe (verrucae vulgares) – są znacznie większe od brodawek płaskich osiągając czasem wielkość ziarnka grochu lub fasoli. Są one twarde, o powierzchni nierównej, przypominającej nieraz kalafior, barwy szarej lub czarnej. Najczęściej usytuowane są na grzbietach rąk, często w otoczeniu paznokci; wnikając czasem pod płytkę paznokciową. Na głowie i brodzie brodawki zwykle mają postać drobnych, kalafiorowatych wyrośli osadzonych na cienkiej szypułce, łatwo krwawiących przy uszkodzeniu. Brodawki na stopach mają inny wygląd. Występują one w miejscu ucisku, gdzie powstają bardzo bolesne zgrubienia naskórka (okolica pięty, nasada palucha). Powierzchnia ich ma budowę zrazikową, jest szorstka i w części środkowej nieco zaklęśnięta. Różni się od nagniotka tym, że nie ma czopa ropowego w części środkowej. Pojedyncze brodawki usuwane są przez wyłyżeczkowanie po zamrożeniu chlorkiem etylu, a następnie powierzchnię krwawiącą przyżegamy roztworem chlorku żelazowego. Można stosować również elektrokoagulację po miejscowym znieczuleniu 2% roztworem nowokainy. Można tez zamrażać brodawki dwutlenkiem węgla. Szybki postęp wiedzy lekarskiej na temat chorób skóry, duże zdobycze nauki w zakresie alergii, immunologii są przyczyną ciągłej zmiany poglądów na metody postępowania leczniczego. Dołącza się do tego również nieustannie wzrastająca liczba środków leczniczych, coraz bardziej ulepszonych, skutecznych i mniej toksycznych. Wygląd skóry dorosłego człowieka zazwyczaj nie odpowiada lansowanym przez masmedia kryteriom normalnej skóry, która pozbawiona jest skaz. Należy tu podkreślić że tylko niemowlęta mają doskonałą skórę. Jednak z upływem czasu jej wygląd zmienia się. Pamiętajmy jednak, że piękno człowieka nie zależy od wyglądu skóry. Bibliografia. 1. Marta Czarnota - Bojarska – „Vademecum dermatologiczne lekarza przemysłowego” W – wa 1978, Państwowy Zakład Wyd. Lekarskich 2. red. nacz. dr W. Brühl – „Vademecum lekarza praktyka” tom II W – wa 1985, Państwowy Zakład Wyd. Lekarskich 3. Towpik J. – „Choroby skóry i weneryczne” wyd VII W – wa 1972, Państwowy Zakład Wyd. Lekarskich 4. Annette Callari – „Zdrowa skóra” Wydawnictwo Medycyna Praktyczna 1999 r. 5. pod red. Andrzeja Langnera – „Współczesne leczenie chorób skóry” „Polfa” Warszawa 2002 r.
