Owady w obiektach drobiarskich

OID (267) 12/2013
OID (274) 7/2014
Owady w obiektach
drobiarskich
Likwidacja owadów w środowisku bytowania
zwierząt ma zasadnicze znaczenie dla utrzymania właściwego stanu zoohigienicznego budynku inwentarskiego. Są one bowiem rezerwuarem wielu chorobotwórczych wirusów,
bakterii i grzybów.
Owady do obiektów inwentarskich dostają się
przede wszystkim ze ściółką, paszą, na ubraniach pracowników obsługi. Mogą być również
przynoszone z wiatrem. Pospolicie występują
także w szparach podłóg, klatek, konstrukcji,
nawet po wyczyszczeniu pomieszczenia i stamtąd przechodzą do ściółki. Drób bezpośrednio
atakowany jest przez roztocze, wszoły, pchły,
pośrednio zaś - przez muchy domowe, chrząszcze, komary, pluskwy, muchówki.
W budynkach inwentarskich o ściółkowym
systemie utrzymania zwierząt, jako podłoże mogą być wykorzystane różne materiały,
w zależności od ich dostępności w danym regionie świata, jak np.: słoma, papier gazetowy,
gips, piasek, trociny, wióry drzewne, łuski ryżowe, włókno kokosowe, odpady bawełniane.
Jednak, niezależnie od rodzaju zastosowanego
surowca, ściółka jest głównym miejscem bytowania maleńkich roztoczy, owadów i nicieni.
Ilościowo dominują w niej przede wszystkim
roztocza, które znajdują tam bardzo dobre warunki do rozwoju i rozmnażania. Jak dowiedziono, ich liczebność bywa różna w zależności
od rodzaju ściółki, grubości i okresu zaścielenia, zdrowia i zachowania zwierząt, warunków termiczno-wilgotnościowych panujących
w budynku oraz parametrów fizykochemicznych zastosowanego materiału ściółkowego,
18
a przede wszystkim jego wilgotności względnej i temperatury.
Wilgotność ściółki pochodzi z kału, moczu
i absorpcji wody z powietrza atmosferycznego,
która dostaje się do wnętrza budynku z powietrzem wentylacyjnym. Temperatura w ściółce
jest również czynnikiem korzystnym dla rozwoju fauny, gdyż zachodzą tam procesy fermentacji i zwierzęta ogrzewają ściółkę. Nie
bez znaczenia pozostaje wiek ściółki i jej stopień fermentacji dostarczając organizmom
w niej bytującym niezbędnej ilości pokarmu,
co w konsekwencji decyduje o różnorodności
gatunkowej i liczebności fauny.
W zależności od struktury ściółki, jej wilgotności, wieku różne warstwy bywają w rozmaitym stopniu zasiedlone przez roztocza i owady. Jeśli ściółka jest silnie zawilgocona, ich
znaczna liczebność jest obserwowana głównie
na powierzchni. W 100 cm³ ściółki może ich
być kilkadziesiąt, ale w sprzyjających do rozwoju warunkach nawet tysiące. Owady obecne w ściółce to przede wszystkim wszoły (piórojady), wszy, pchły, pluskwy, komary, meszki,
muchówki, muchy i pleśniakowiec lśniący. Są
większe od roztoczy, mają zwykle kilka do kilkunastu mm. Niebezpieczne mogą być także pasożyty niszczące ziarno, takie jak wołki
zbożowe, które mogą być trujące dla drobiu.
W wielu krajach szczególnie kłopotliwe są masowe pojawy muchy domowej (Musca domestica). W takim środowisku u osób obsługujących
ptaki często stwierdza się przypadki objawów
alergii.
OID (267) 12/2013
OID (274) 7/2014
U ptaków zaatakowanych przez owady - pasożyty skórne, można zaobserwować w czasie
oględzin zaczerwienienia i złuszczenia naskórka oraz strupy i rany na skórze, spowodowane przez dziobanie. Z powodu obniżenia odporności i wyniszczenia organizmu następuje
zmniejszenie masy ciała, a u kur niosek - nieśności. Nasilają się również zakażenia mikroorganizmami, pojawiają się choroby i zwiększa liczba upadków. Pióra ptaków zarażonych
pasożytami skóry są początkowo postrzępione
i łamliwe, następnie wypadają kolejno z głowy,
grzbietu i ogona, pozostawiając puste miejsca.
Spośród licznych, wymienionych wcześniej gatunków owadów do najbardziej uciążliwych na
fermach drobiu zaliczamy: wszy i wszoły, pluskwy, pleśniakowca lśniącego oraz muchę domową.
Do zewnętrznych pasożytów stale przebywających na ciele zwierząt należą wszy (Anoplura)
i wszoły (Mallophaga), owady należące do rzędu Phthiraptera.
Wszy są krwiopijnymi pasożytami ssaków,
w tym człowieka, natomiast wszoły są keratofagami, tj. owadami, które potrafią trawić keratynę, z której zbudowane są włosy i pióra.
Wszoły (piórojady), atakują ptaki, rzadziej
ssaki, ale nigdy nie pasożytują na człowieku.
Wszoły są drobnymi pasożytami. Długość ich
ciała waha się od 0,35 mm do 10 mm. Można je zauważyć na piórach ptaków nieuzbrojonym okiem, ale dokładniej można stwierdzić
ich obecność za pomocą lupy.
Barwa i kształt ciała wszołów są zmienne. Dorosłe osobniki są szare, żółte lub czarne. Ich
grzbietowo-brzusznie spłaszczone ciało jest
wydłużone lub owalne. Wszoły nie posiadają
skrzydeł, gdyż wtórnie je utraciły przystosowując się do pasożytniczego trybu życia. Ich ciało
jest najczęściej gęsto pokryte włoskami oskór20
kowymi. W odróżnieniu od wszy, wszoły posiadają dużą i szeroką głowę, na niej małe oczy
i gryzący aparat gębowy, którym pobierają kęsy
piór, naskórka i zasuszonych płynów ustrojowych. Czułki są krótkie, 3-5-członowe, zakończone buławką i schowane w głowę u wszołów
z podrzędu Amblycera (wszoły bezczułkowe)
lub nitkowate (cienkie i proste) u Ischnocera (wszoły czułkowe). U samców niektórych
gatunków czułki są przekształcone w organ
chwytny. Za głową znajduje się wyraźnie oddzielony od reszty ciała przedtułów. Odnóża
wszołów posiadają stopy zakończone dwoma
pazurkami u pasożytów ptasich lub jednym
pazurkiem u pasożytów ssaków.
Opisano już ponad 2650 gatunków wszołów
występujących na całym świecie, a wśród nich
stwierdzono 2250 gatunków pasożytujących na
ptakach. W Polsce odnotowuje się około 700
gatunków wszołów.
Wszoły w rozwoju przechodzą przeobrażenie
niezupełne, co oznacza, że wśród stadiów rozwojowych brakuje poczwarki. Samica składa
50-300 białych jaj na raz. Jaja wszołów, zwane gnidami, są przyklejane do piór lub włosów
gospodarza szybko schnącą substancją kleistą,
którą samica wydziela przed złożeniem jaja.
Często jaja są zbite w grudki u podstawy piór.
W temperaturze 35oC i wilgotności względnej powietrza 95% wylęgają się nimfy po 4-7
dniach. Nimfy przechodzą 3 linienia, zanim
po 14-20 dniach pojawią się osobniki dorosłe.
Nimfy wszołów są bardzo podobne do dorosłych, prowadzą podobny tryb życia, ale są od
nich mniejsze i przeźroczyste. Jednocześnie na
ciele gospodarza (ptaka) przebywają wszystkie stadia rozwojowe pasożyta, gdyż u wszołów poszczególne pokolenia zachodzą na siebie.
W ciągu roku wszoły dają kilkanaście pokoleń. Najliczniejsze są jesienią i zimą. Wszoły,
jako pasożyty stałe, ciągle przebywają na ciele gospodarza i na nim przechodzą cały roz-
OID (267) 12/2013
OID (274) 7/2014
gatunek związany jest z jednym gatunkiem żywiciela. Chelopistes meleagridis pasożytuje na
indykach i zasiedla pióra skrzydeł i reszty ciała.
Fotografia 1.
Chelopistes meleagridis
(źródło: http://phthiraptera.info/category/chewing
-lice/philopteridae/chelopistes/chelopistes-meleagridis)
wój. Z dorosłych ptaków przechodzą na pisklęta (gdy jest możliwość kontaktu). Zasiedlenie
przez pasożyty młodych ptaków prowadzi do
zwiększonej liczby upadków. Po śmierci gospodarza wszoły żyją tylko przez 3 dni. Mogą
jednak przedostać się na inne owady (foreza),
aby za ich pomocą znaleźć nowego gospodarza.
Wykorzystują też owady do zmiany żywiciela,
mimo, że on jest żywy.
Wszoły ptasie (piórojady) odznaczają się wysoką specjalizacją pokarmową: zazwyczaj dany
Fotografia 2.
Lipeurus caponis (źródło: http://www.icb.usp.br/~marcelcp/lipeurus.htm)
22
Różne gatunki wszołów mogą jednocześnie
zaatakować jednego ptaka. Pasożytami zewnętrznymi kur domowych są wszoły z rodzaju Lipeurus, Menopon, a także Stenocrotaphus
gigas, Menacanthus pallidulus i M. stramineus.
Wszoły te zjadają złuszczoną skórę, pióra i różne wydzieliny, w tym krew wypływającą ze zranień. Zjadają też jaja i nimfy innych pasożytów,
w tym roztoczy. Niektóre żyją jako pasożyty
wewnętrzne, wnikając do wnętrza dutki pióra ptaków. W takim przypadku pióra u nasady są napęczniałe i wypełnione żółtawą masą.
Między niektórymi wszołami a bakteriami
powstał ścisły symbiotyczny związek. Bakterie żyją w specjalnych komórkach (mycetocyty) tkanki tłuszczowej i pomagają wszołom
trawić pokarm (keratynę). Wszoły pozbawione
tych bakterii giną w ciągu kilku dni. Wszoły są
również bardzo ruchliwe. Żerowanie pasożytów i ich ruchliwość zwykle powoduje swędzenie i podrażnienie skóry, jej zaczerwienienie
i w końcu pojawianie się rozległych strupów,
co określa się jako jednostkę chorobową, zwaną wszołowicą. Wygląd kur ulega wyraźnym
zmianom. Silnie porażone ptaki mają matowe,
łamliwe, zwichrzone i częściowo uszkodzone
upierzenie. Zmniejsza się także spożycie paszy,
a kury nioski znoszą mniej jaj (średnio o 1020%, a przy dużym nasileniu choroby nawet
o 46%). Następuje również ubytek masy ciała (o około 450 g) i skraca się okres życia. Nie
zwalczane wszoły mogą spowodować znaczne
szkody w hodowli ptactwa domowego.
Pluskwa znana była już w starożytności. Z tych
dawnych czasów pochodzi jej łacińska nazwa
Cimex. Istnieje przypuszczenie nie pozbawione cech prawdopodobieństwa, że ojczyzną pluskwy domowej (Cimex lectularius) jest Afryka
OID (267) 12/2013
OID (274) 7/2014
krwią wystarcza pluskwie na dłuższy czas, tak
że w ciągu kilku tygodni najedzona pluskwa
nie opuszcza swej kryjówki. Badania zwyczajów pluskwy wykazały, że najbardziej lubi się
ona osiedlać w szparach elementów drewnianych budynku, natomiast mniej chętnie przebywa na elementach murowanych.
Fotografia 3.
Pluskwa domowa (źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/
Pluskwa_domowa#mediaviewer/Plik:Cimex_lectularius.jpg)
Północna. Stamtąd też prawdopodobnie rozpowszechniła się ona po całej kuli ziemskiej
- zawleczona przez człowieka ze sprzętami,
narzędziami swej pracy, odzieżą itp. Pluskwa
domowa na ogół lubi klimat umiarkowany,
stąd też jest ona szczególną plagą basenu Morza Śródziemnego, gdzie panują najkorzystniejsze dla niej warunki klimatyczne. W kurnikach najczęściej występuje pluskwa domowa,
która atakuje zarówno ludzi, jak i ptaki (kury,
indyki, gołębie) oraz pluskwa ptasia (Cimex hirundinis).
Bolesne ukłucia pluskiew mogą wywoływać
miejscowe odczyny, a przy masowych inwazjach może nastąpić anemia i znaczny spadek
produkcyjności. Pluskwy są trudne do zwalczenia, stosować należy opryski insektycydami, a w przypadku silnych inwazji stosować
trzeba opryski zarówno ptaków, jak i pomieszczeń. Pluskwa gnieździ się przeważnie w szczelinach, gdzie przebywa w dzień, atakując ptaki
w nocy i żywiąc się ich krwią. Wartym nadmienienia jest, że głodna pluskwa, poszukująca swej ofiary albo uciekająca przed niebezpieczeństwem, porusza się stosunkowo szybko
- z prędkością około 7 cm/sekundę. Akt ssania trwa u pluskwy od 5 do 15 minut, przy
czym z reguły robi ona w tym czasie kilka nakłuć. Nassana krwią pluskwa staje się nieruchliwa i chowa się - najczęściej w pobliżu swego żywiciela. Jednorazowe obfite nassanie się
24
Charakterystyczną cechą budowy ciała pluskwy jest jej spłaszczony kształt ciała oraz
ukształtowanie jej narządów pyszczkowych,
służących do nakłuwania i ssania, a w ogólnym zarysie podobnych do aparatu pyszczkowego pchły. Samica pluskwy składa około 500
jaj w ciągu jednego sezonu, co równoznaczne
jest z ilością 3-4 do 12 jaj dziennie. Z jaj tych
po 8 dniach wykluwa się larwa, która w sprzyjających warunkach linieje pięciokrotnie w ciągu 6 tygodni. Ten okres linienia w normalnych
warunkach przedłuża się często od 6 do 12 nawet miesięcy - wynika to przede wszystkim
z niesprzyjających warunków cieplnych (temperatura powietrza) opóźniających rozwój. Interesująca jest zdolność pluskwy do długotrwałego głodowania. W chłodnym klimacie
pluskwa może głodować do osiemnastu miesięcy, podczas gdy ten sam okres w krajach gorących skraca się do zaledwie kilku tygodni.
Życie pluskwy trwa przeszło rok, w normal-
Fotografia 4.
Pleśniakowiec lśniący (źródło: http://www.colpolon.
biol.uni.wroc.pl/alphitobius%20diaperinus.htm)
OID (267) 12/2013
OID (274) 7/2014
nych jednak warunkach okres ten jest znacznie krótszy, wiele bowiem osobników umiera
przedwcześnie z różnych powodów (głód, warunki cieplne itd.). Ciepło przyśpiesza rozwój
tego owada i skraca z reguły okres życia pluskwy, zwłaszcza w okresie głodowania. Związane jest to niewątpliwie z szybciej przebiegającymi wówczas w organizmie owada procesami
życiowymi. Temperatura + 45° C jest zabójczą
dla larw i jaj pluskwy w bardzo krótkim czasie,
dla dorosłych zaś osobników - dopiero po dłuższym działaniu.
Przysparzającym najwięcej problemów owadem na naszych fermach drobiu jest jednak
pleśniakowiec lśniący (Alphitobius diaperinus) znany także pod nazwą chrząszcza ściółkowego.
Od połowy lat 50-tych jest on uznany za plagę
brojlerów kurzych i indyków, a w szczególności
w wychowalniach. Owady te stanowią rezerwuar wielu zarazków chorobotwórczych, jak
grzyby z rodzaju Aspergillus, bakterie z rodzaju Salmonella, Streptococus, Bacillus, wirusy
choroby Mareka, Gumbaro, New Castle, ospy,
grypy ptaków i wielu innych. Poza tym larwy
tych owadów mogą drążyć tunele w materiale
izolacyjnym ścian kurników, obniżając tym sa-
Fotografia 5.
Mucha domowa (źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/
Mucha_domowa#mediaviewer/Plik:Musca.domestica.female.jpg)
26
mym właściwości termoizolacyjne budynków
nawet o 30%. Często można spotkać podobne
szkody w budynkach mieszkalnych, które zlokalizowane są w pobliżu ferm.
W kurnikach zagrożeniem są larwy jak i dorosłe owady zjadane przez ptaki. Wraz z nimi do
organizmu ptaka dostają się zarazki chorobotwórcze. Jest to problem o tyle ważny, że brojler kurzy może w ciągu pierwszych 10 dni życia zjeść około 450 larw w ciągu jednego dnia,
a dorosły indyk - około 200 larw dziennie, nawet przy ciągłym dostępie do paszy.
Podobne zagrożenie, chociaż na mniejszą skalę, stanowią muchy i inne owady latające oraz
pełzające.
Pospolita mucha domowa (Musca domestica) jest szkodnikiem występującym na całym
świecie. Samica osiąga do 7,5 mm długości.
Owad ten ma olbrzymie znaczenie sanitarno-higieniczne: badania dowiodły, ze na powierzchni swego drobnego ciała mucha może
przenieść do sześciu milionów mikroorganizmów - w tym salmonellozę - oraz stadia przetrwalnikowe pasożytów. Musca domestica żyje
na ziemi od 200 milionów lat.
Podstawowym działaniem w celu uniknięcia
inwazji owadów w pomieszczeniach dla drobiu i magazynach paszowych jest uszczelnienie
sufitów, ścian i posadzek. Prostym, a jednocześnie ważnym zabiegiem jest również wapnowanie ścian murowanych lub drewnianych.
Wapno zalepia wiele otworów, które są ich potencjalnymi kryjówkami. Po zakończeniu cyklu produkcyjnego w obiekcie inwentarskim,
po dokładnym jego wyczyszczeniu i umyciu
należy przeprowadzić zabiegi: dezynfekcji, dezynsekcji i deratyzacji (zwalczanie szczurów
i myszy). Zabieg dezynsekcji, to właśnie likwidacja owadów, a także roztoczy. Zwalczanie odbywa się dzięki stosowaniu następujących metod:
HIGIENA I ŻYWIENIE
• metody chemiczne - najpopularniejsze, ze
względu za łatwość wykonania; polegają na
zastosowaniu insektycydów, chemiosterylantów (dodawane do przynęt hamują rozmnażanie się owadów), repelentów;
• metody fizyczne - ich działanie odbywa się
przy użyciu wysokich temperatur lub promieniowania UV (ultrafioletowego - stosowanie lamp insektobójczych);
• metody mechaniczne - to przede wszystkim stosowanie lepów.
bieżącej aktywności szkodników, określeniu
czynników, które mogą sprzyjać tej aktywności, jak również sprecyzowaniu programów
i metod ich eliminacji.
dr hab. inż. Tomasz Mituniewicz
Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska
Wydział Bioinżynierii Zwierząt
UWM w Olsztynie
Trzeba jednak pamiętać, że wiele owadów łatwo nabywa odporności na stosowane insektycydy, stąd też ich stosowanie musi być bardzo
rozważne, wykorzystujące metodę stosowania naprzemiennego preparatów biobójczych.
W miarę możliwości, należy również wprowadzać zasady zintegrowanej walki ze szkodnikami, tzw. IPM, która polega na monitorowaniu
27