Przesłanki i tendencje rozwoju ekonomii społecznej w Polsce
advertisement
Przesłanki i tendencje rozwoju ekonomii społecznej w Polsce Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie W realizowanej obecnie w Europie koncepcji polityki społecznej można wyróżnić dziesięć idei przewodnich: • • • • idea decentralizacji i związany z tym wzrost znaczenia samorządów lokalnych; zasada pomocniczości państwa i wzrost znaczenia III sektora; uznanie przez państwo podmiotowości wspólnot lokalnych i znaczenia więzi społecznych dla budowania kapitału społecznego; akceptacja neoliberalnego postulatu utrzymania równowagi finansów publicznych i związana z tym zgoda na ograniczenie redystrybucyjnej funkcji programów socjalnych; Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie • • • • • • znaczenie negocjacji zbiorowych, przy czym tradycyjne pakty trójstronne uzupełniane są dialogiem obywatelskim, w którym uczestniczą także organizacje społeczne; rola edukacji, w tym systemu edukacji publicznej, jako instrumentu inwestowania w kapitał ludzki i budowania „społeczeństwa opartego na wiedzy”; znaczenie sektora ekonomii społecznej, zatrudnienia socjalnego i zatrudnienia subsydiowanego dla realizacji polityki zatrudnienia; przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez pomoc w podjęciu pracy lub udział w programach integracyjnych; dowartościowanie wolontariatu jako formy pracy użytecznej społecznie i formy zdobywania umiejętności i kwalifikacji do podjęcia pracy zarobkowej; działania aktywizujące nie tylko pojedynczych klientów, ale także całe społeczności lokalne i związany z tym renesans środowiskowej metody pracy socjalnej. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie W dotychczasowych rozważaniach o modelach polityki społecznej i państwa opiekuńczego rozpatrywano zasadniczo trzy instytucje – rodzinę, rynek i państwo. To zbyt ubogi schemat. Współcześnie uwzględniony być musi także szeroko trzeci sektor oraz wspólnota lokalna. Nie chodzi o to, aby zastąpić rynek, państwo czy rodzinę, ale aby inaczej spojrzeć na ich funkcjonowanie i wpłynąć na inne kształtowanie się ich dotychczasowej roli. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Kierunek ewolucji • od „państwa opiekuńczego” do „państwa pracy”, • od „państwa opiekuńczego” do społeczeństwa „opiekuńczego”, • od polityki wyrównywania do polityki spójności, • od dialogu korporatystycznego do dialogu obywatelskiego, • w kierunku ekonomii społecznej i społecznej odpowiedzialności biznesu. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Katalizatory społecznej innowacyjności • banki kapitału społecznego, • rachunkowość społeczna, • lokalne i regionalne pakty ekonomii społecznej. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Model „państwa opiekuńczego” typowy dla państw komunistycznych • pełne i quasi obligatoryjne zatrudnienie • szerokie i powszechne ubezpieczenie społeczne • rozbudowany, zasadniczo zakładowy (fabryczny) system opieki socjalnej Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Problemy reformowania systemu zabezpieczenia społecznego w krajach pokomunistycznych 1) Społeczeństwa pokomunistyczne na ogół wykazują zrozumienie dla konieczności odejścia od scentralizowanych, paternalistycznych i finansowanych z podatków rozwiązań i zastępowania ich rozwiązaniami zdecentralizowanymi, niepaństwowymi oraz stwarzającymi przestrzeń dla konkurencji. Gotowe są akceptować taką formułę ubezpieczenia społecznego, która wzmacnia pozycję jednostki w relacji do państwa i jego agend. Ale, w zdecydowanej większości odrzucają ideę całkowitego wycofania się z „państwa opiekuńczego” na rzecz rozwiązań skrajnie liberalnych. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie 2) Reformy nastawione na deetatyzację usług społecznych napotykają na barierę ograniczonych możliwości dotkniętego masowym bezrobociem i spauperyzowanego społeczeństwa finansowania tych usług ze środków własnych. Warto sobie uzmysłowić, że u progu procesu transformacji wydatki mieszkaniowe gospodarstw domowych wynosiły kilka procent ich wydatków, po urynkowieniu cen skoczyły one do poziomu kilkudziesięciu procent. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie 3) Gwałtownie rozrasta się „szara strefa” aktywności gospodarczej i zatrudnienia. 4) Zdolność administracyjna państwa do wprowadzania i obsługiwania instytucjonalnie złożonych rozwiązań w zakresie świadczenia usług społecznych jest bardzo niska. Brakuje wykwalifikowanych kadr, rzetelnej informacji i statystyki, nowoczesnego wyposażenia technicznego, w rezultacie, przykładowo, w pomocy społecznej stosowanie kryterium wysokości dochodów jest bardzo trudne. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie 5) Opór bardzo silnych branżowych grup interesu, dominujących w niektórych gałęziach przemysłu, które nie zostały sprywatyzowane i urynkowione (np. górnictwo) oraz państwowych resortowych struktur odpowiedzialnych za świadczenie usług społecznych. Wpływy tych grup umacnia w niektórych krajach polityczne i gospodarcze uwikłanie działaczy związków zawodowych. A jednocześnie nie równoważy zbyt słaba aktywność organizacji pozarządowych i społeczeństwa obywatelskiego. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie 6) Ogólnie bardzo niski poziom kapitału społecznego. To powoduje, że energia społeczna jest raczej ukierunkowana na uzyskanie przywilejów i korzystnych rozwiązań redystrybucyjnych, niż na przedsiębiorczość i zagospodarowanie potencjału rozwojowego. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Syndrom słabości rynku pracy w Polsce • stagnacja gospodarcza • wyż wchodzących na rynek pracy • dominacja postaw pasywnych, szczególnie poza aglomeracjami miejskimi • instytucjonalna sztywność rynku pracy • niska sprawność administracji publicznej, niezdolnej wdrażać złożone programy społeczno-gospodarcze Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Konsekwencje błędnej polityki społecznej • ukierunkowuje aktywność państwa nie na wspomaganie aktywizacji zawodowej, lecz na udzielanie pomocy społecznej tym, którzy aktywni zawodowo nie są • ukierunkowuje aktywność wielu jednostek nie na dążenie do utrzymania się na rynku pracy, lecz na uzyskanie zabezpieczenia Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Makrospołeczne warunki rozwoju ekonomii społecznej • znacząca skala kapitału społecznego, w tym zaufania i wzajemności; • rozwinięcie się kultury organizacyjnej interesariatu; • różnorodność form zinstytucjonalizowanego partnerstwa; Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie • dostępność instrumentów audytu społecznego i doświadczenie w jego stosowaniu; • przestrzeganie zasady pomocniczości państwa i jej praktyczne, operacyjne wdrożenie • wykształcenie się form współzarządzania, w tym współzarządzania wielopoziomowego, które implikuje uczestnictwo w rozwiązywaniu problemów społecznych na różnych poziomach organizacji państwa także innych niż publiczni aktorzy. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Występowanie tych czynników tworzy odpowiednią przestrzeń dla rozwijania się ekonomii społecznej, w tym społecznej przedsiębiorczości. Czy to oznacza, że bez wystąpienia tych warunków ekonomia społeczna nie może się rozwinąć? Tak nie uważam. Przeciwnie, w moim przekonaniu zasadniczo ekonomia społeczna rozwinie się w każdej przestrzeni społecznej. Trzeba by znieść społeczeństwo, wzajemność i solidarność, aby nie mogła się ona rozwinąć w ogóle. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Z tym, że charakter przestrzeni (makrospołecznego otoczenia) będzie silnie determinował organizację i funkcjonowania ekonomii społecznej. I na tym polega zasadniczy problem. Skala ekonomii społecznej i jej formy organizacyjne silnie zależą od przestrzeni społecznej, w której się ona rozwija. Jeśli ma sprzyjające warunki to rozwija się w sposób naturalny i innowacyjnie. Jeśli nie to nie uzyskuje znaczącej skali lub się degeneruje, traci autonomię i dynamizm rozwojowy. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie I to jest też zasadniczy problem rozwoju ekonomii społecznej w Polsce czy w innych krajach pokomunistycznych. Owe makrospołeczne warunki jej rozwoju występują w niewielkim stopniu. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Podstawowe konkluzje z badań nad przedsiębiorczością społeczną • • Te organizacje, które można uznać za działające przedsiębiorstwa społeczne są silnie powiązane z organizacjami pozarządowymi; są w zasadzie ich emanacją. Bez tych organizacji w większości nie powstałyby i nie mogłyby funkcjonować. Podstawowym celem działających przedsiębiorstw społecznych jest przeciwdziałanie wykluczeniu; reintegracja osób wykluczonych poprzez ich aktywizację zawodową. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie • • • W niewielkim stopniu są one natomiast zorientowane na dostarczanie usług publicznych (społecznych), co wynika przede wszystkim z tego, że choć samorządy terytorialne pomagają im i przekazują często środki, to jednak nie zlecają im wykonywania swych zadań. Mimo, że przedsiębiorstwa społeczne pozyskują w znaczącej części środki spoza sektora publicznego, to jednak nie wynika to z ich aktywności na rynku. Przeciwnie, unikają ryzyka i rynkowej weryfikacji. Tym samym ich działalność w niewielkim stopniu ma charakter stricte gospodarczy. W sektorze prywatnym szukają i znajdują głównie dobroczyńcę, a nie gospodarczego partnera. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie • • • • Głównymi barierami rozwoju przedsiębiorstw społecznych są: kumulacja negatywnych cech społecznych i ekonomicznych w regionach wiejskich i słabo zurbanizowanych; brak zaufania do inicjatyw podejmowanych przez przedsiębiorstwa społeczne; niski poziom aktywności społeczności lokalnych; postrzeganie przedsiębiorstwa społecznego jako podmiotu działającego w obszarach wykluczenia społecznego, a w związku z tym oferującego dobra i usługi na niskim poziomie; Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie • • • brak zaufania społecznego dla tworzenia paktów/partnerstwa oraz brak umiejętności współpracowania na rzecz realizacji wspólnych celów; brak kooperacji pomiędzy przedsiębiorstwami społecznymi na szczeblu lokalnym. Czynnikiem hamującym rozwój przedsiębiorstw społecznych jest także nieadekwatne ustawodawstwo, które raczej je hamuje niż promuje. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie Systemowe konsekwencje rozwoju ekonomii społecznej • pomnażania kapitału społecznego; • a tym samym kształtowania sieci koordynacji działań i współzarządzania; • większej spójności społecznej; • kształtowania instytucjonalnie złożonych i wielosektorowych systemów dostarczania dóbr; • operacjonalizacji zasady pomocniczości. Jerzy Hausner Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej UE w Krakowie
