działalność kulturalna ludności niemieckiej w polsce w
advertisement
Teka Kom. Politol. i Stos. Międzynar. – OL PAN, 2009, 4, 133–149 DZIAŁALNOŚĆ KULTURALNA LUDNOŚCI NIEMIECKIEJ W POLSCE W LATACH 1945–1989 Tomasz Browarek Wydział Politologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Plac Litewski 3, 20–080 Lublin, [email protected] Streszczenie. W okresie wysiedleń Niemców z Polski, tj. w latach 1945–1949, władze polskie były przeciwne wszelkiej działalności kulturalnej tej ludności. Zmiany w tej polityce nastąpiły z początkiem lat pięćdziesiątych. Wówczas to kwestie te pojawiły się w uchwałach KC PZPR i Prezydium Rządu. Bardzo istotne dla Ŝycia kulturalnego ludności niemieckiej było powstanie w drugiej połowie 1950 r. sieci szkół niemieckich, przy których zaczęły powstawać amatorskie zespoły artystyczne i biblioteki. Poza szkołami, działalność kulturalna tej ludności rozwijała się w latach 1950–1956 głównie w domach kultury oraz w związkach zawodowych. Następne lata przyniosły redukcję Ŝycia kulturalnego Niemców w Polsce, czego powodem były ich masowe wyjazdy w ramach akcji łączenia rodzin. Z początkiem lat sześćdziesiątych zanikła działalność kulturalna ludności niemieckiej. Odrodzenie nastąpiło dopiero po przemianach politycznych w 1989 r. Słowa kluczowe: Niemcy w Polsce, mniejszości narodowe w Polsce, działalność kulturalna, polityka narodowościowa WSTĘP Koniec drugiej wojny światowej i związane z nią zmiany granic spowodowały, Ŝe na przyłączonych do Polski ziemiach zachodnich i północnych znalazła się duŜa liczba Niemców, obywateli Rzeszy Niemieckiej. Większość z nich została wysiedlona z Polski (ok. 3,2 mln). Pozostałe ok. 200 tys. osób, w większości wyjechało w latach 50. do RFN i NRD w ramach akcji łączenia rodzin. Na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku zyskał na znaczeniu problem toŜsamości narodowej tzw. ludności rodzimej, czyli Ślązaków, Mazurów i Warmiaków, którzy po wojnie w procesie weryfikacji zostali uznani za Polaków i uzyskali polskie obywatelstwo. Wielu z nich zaczęło się wówczas identyfikować z narodem niemieckim i wybrało emigrację do RFN. Do końca lat osiemdziesiątych władze polskie nie uznawały ich niemieckiej toŜsamości narodowej. Dopiero wraz z przemianami politycznymi w Polsce zostali uznani za przedstawicieli tej mniejszości. Obecnie stanowią największą mniejszość narodową w Pol- 134 Tomasz Browarek sce, a ich liczba szacowana jest na ok. 300 tys.1, przy czym w spisie powszechnym z 2002 r. narodowość niemiecką zadeklarowało ok. 147 tys. polskich obywateli. Prezentowana problematyka dotyczy działalności kulturalnej ludności niemieckiej, czyli tzw. Niemców uznanych. Tą nazwą określano osoby, które były od wielu pokoleń związane z kulturą i państwem niemieckim i które zostały oficjalnie uznane za Niemców przez władze polskie. Tej społeczności nie objęła akcja weryfikacyjna, stąd nie mieli oni w większości polskiego obywatelstwa. Dlatego nie moŜna ich uznać za klasyczną mniejszość narodową. Problematyka działalności kulturalnej ludności niemieckiej w Polsce została przedstawiona w ujęciu chronologicznym, z uwzględnieniem meandrów ówczesnej polskiej polityki narodowościowej jako głównym determinantem tej aktywności. ZAKAZ DZIAŁALNOŚCI W okresie wysiedleń Niemców (do 1950 r.) władze polskie były przeciwne wszelkiej działalności kulturalnej tej ludności. JuŜ w czerwcu 1945 r. wydany został okólnik w sprawie postępowania wobec ludności narodowości niemieckiej. W piśmie tym zalecano nie dopuszczać do otwierania niemieckich teatrów i wyświetlania filmów niemieckich lub z napisami w tym języku. Sugerowano takŜe zapobieganie wydawaniu niemieckich czasopism i ksiąŜek oraz wygłaszaniu odczytów w tym języku2. Wskutek słabości lokalnych władz polskich na terenach zachodnich i północnych lub teŜ lekcewaŜeniu przez nie zaleceń polskich władz centralnych, w 1945 r. istniały jeszcze przejawy Ŝycia kulturalnego ludności niemieckiej. We Wrocławiu istniał „Liebich Theatre” załoŜony przez niemieckich antyfaszystów. W jednym z tamtejszych kin wyświetlano filmy niemieckie, podobnie jak w Wałbrzychu, Jeleniej Górze i Szczecinie. Natomiast we wrocławskiej operze istniała dawna niemiecka orkiestra operowa. W Wałbrzychu w czerwcu 1945 r. dawały koncerty niemieckie orkiestry, a w Jeleniej Górze w teatrze miejskim pracowała kilkudzisięcioosobowa orkiestra niemiecka3. W niektórych mia1 H. Chałupczak, Liczba mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce w świetle powszechnego spisu ludności z roku 2002 oraz badań szacunkowych [w:] Mniejszości narodowe i etniczne w procesach transformacji i integracji, H. Chałupczak i E. Michalik (red.), Lublin 2006, s. 263–271, H. Chałupczak, T. Browarek, Statystyczny obraz mniejszości narodowych i etnicznych we współczesnej Polsce [w:] Kultura pogranicza – pogranicze kultur, A. Bobryk (red.), Pułtusk–Siedlce 2005, s. 99–109. 2 Centralne Archiwum MSWiA (CA MSWiA), Ministerstwo Administracji Publicznej (MAP), sygn. 264, k. 23. 3 Z. Romanow, Ludność niemiecka na ziemiach zachodnich i północnych w latach 1945–1947, Słupsk 1992, s. 135–136; W. Misiak, Pierwszy rok kultury w odzyskanym Wrocławiu, „Sobótka” 1969, nr 41, s. 539–540. DZIAŁALNOŚĆ KULTURALNA LUDNOŚCI NIEMIECKIEJ W POLSCE 135 stach wyświetlano Niemcom polskie filmy dokumentalne dotyczące zbrodni hitlerowskich4. W latach 1945–1950, wraz z wysiedleniami Niemców i po okrzepnięciu władzy polskiej na tych terenach, nie istniało zorganizowane niemieckie Ŝycie kulturalne. Niemcy odcięci byli od radia, prasy, kina, teatru i Ŝycia świetlicowego5. Wyjątkiem był Szczecin, gdzie pod patronatem wojsk radzieckich działała Antifa6, organizująca imprezy artystyczne i zawody sportowe. Działała tu niemiecka biblioteka oraz zespoły tańca ludowego i śpiewu, grupy uprawiające lekkoatletykę, piłkę noŜną, gimnastykę i boks. W zajęciach brało udział ponad 400 Niemców7. ROZWÓJ Pierwszym sygnałem zmiany w polityce kulturalnej wobec ludności niemieckiej była uchwała Biura Politycznego KC PZPR z lipca 1950 r., która stawiała konkretne zadania Ministerstwu Kultury i Sztuki w zakresie pracy z grupami narodowościowymi. Uchwała została rozpowszechniona w terenie, ale bez konieczności kontroli wykonywania i właściwego przygotowania aparatu kulturalno-oświatowego. Z tego powodu często pojawiały się problemy z realizacją tych postulatów, a władze partyjne nie kontrolowały ich wykonywania i wyników8. Kwestia prawa do pielęgnowania własnej kultury pojawiła się takŜe w uchwale Prezydium Rządu z 7 kwietnia 1951 r., poświęconej problemowi równouprawnienia ludności niemieckiej9. śycie kulturalne ludności niemieckiej rozwijało się równocześnie z powstaniem sieci szkół niemieckich w drugiej połowie 1950 r. Wówczas zaczęły się tworzyć amatorskie zespoły artystyczne (Laienspielgruppen). Chóry, kółka taneczne i zespoły teatralne powstawały głównie przy domach kultury oraz w ramach związków zawodowych, a takŜe przy tworzących się szkołach niemieckich. Proces ten był zgodny z ówczesną polityką władz polskich dąŜących do pozyskania ludności niemieckiej. Zasadniczą bazą niemieckiej działalności kulturalnej były wówczas świetlice działające przy wszystkich zakładach pracy zatrudniających osoby narodowości niemieckiej. W celu kierowania tą działalnością, przy poszczególnych związkach branŜowych powołano do Ŝycia tak zwane grupy kulturalne dla lud4 Z. Romanow, Ludność..., s. 137. Archiwum Państwowe w Szczecinie (APS), Urząd Wojewódzki w Szczecinie (UWS), sygn. 1152, k. 103. 6 Organizacja niemiecka funkcjonująca w Szczecinie w latach 1949–1951 dzięki poparciu Wydziału Politycznego Wojsk Radzieckich. 7 APS, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej (PWRN), sygn. 12669, k. 1–2, APS, PWRN, sygn. 13894, k. nlb.; APS, PWRN, sygn. 13895, k. 8. 8 Archiwum Akt Nowych (AAN), KC PZPR, sygn. 237/XIV-142, k. 10. 9 F. Bielak, Niemiecka grupa narodowa w Polsce, Warszawa 1990, s. 55. 5 136 Tomasz Browarek ności niemieckiej. Niektóre z tych grup przyjęły nazwę Deutsche Kulturgruppe für Deutschen Freundschaft10. MoŜliwość tworzenia Ŝycia kulturalnego została przyjęta przez ludność niemiecką z duŜą aprobatą. Szybko zaczęły powstawać chóry, kółka dramatyczne i grupy taneczne. Jednym z pierwszych był powstały w sierpniu 1950 r. w Świdnicy Niemiecki Komitet Kultury (Deutsches Kulturkomitee), działający pod patronatem Powiatowej Rady Związków Zawodowych. Wkrótce podobne grupy powstały m.in. w Ludwikowicach, Wałbrzychu, Białym Kamieniu, Cieplicach, Boguszowie i Kamiennej Górze. W następnym roku powstały zespoły przy kopalniach węgla „Mieszko”, „Thorez”, „Chroby” i „Victoria”, a na początku 1953 r. takŜe w Kudowie Zdroju i we Wrocławiu11. O skali rozwoju tej działalności świadczą dane tabeli 1. Jak z nich wynika w województwie wrocławskim działo wówczas 21 zespołów artystycznych. Większość stanowiły grupy taneczne i zespoły chóralne. Najbardziej rozwinięte było Ŝycie kulturalne we Wrocławiu, gdzie działały 4 zespoły, oraz w Górniczym Domu Kultury w Wałbrzychu, gdzie istniały takŜe 4 grupy. Warte uwagi jest takŜe to, iŜ cała działalność kulturalna ludności niemieckiej była skupiona w miastach i miasteczkach, nie rozwijała się natomiast na wsiach, w licznych na tych terenach PGR-ach. W woj. koszalińskim działalność kulturalna ludności niemieckiej sprowadzała się w zasadzie do organizowania świetlic wiejskich, istniejących w PGR-ach oraz amatorskich zespołów artystycznych. Świetlice te były wspólnym miejscem kulturalnej rozrywki Polaków i Niemców. W porównaniu z ośrodkami miejskimi, Ŝycie kulturalne w PGR-ach było duŜo mniej oŜywione. Główną przyczyną tego stanu rzeczy był brak zainteresowania Wydziału Kultury i Związku Zawodowego Pracowników Rolnych. Najczęściej nie prowadzono w PGR-ach specjalnej działalności dla Niemców. Łączono ją natomiast z normalnymi pracami i imprezami kulturalnymi, które były organizowane dla ludności danego środowiska (poza świetlicami, wspólne akademie, obchody, wyświetlanie filmów)12. Część zespołów artystycznych powstawała takŜe przy szkołach niemieckich. Niektóre z tych szkół prowadziły zajęcia pozalekcyjne. MłodzieŜ działała tam w kółkach artystycznych – zespołach tanecznych i chóralnych, papieroplastyki itp. Zespoły te wypełniały część artystyczną wszystkich akademii w swoim środowisku. Nauczyciele, wykorzystując chęć uczestniczenia Niemców w Ŝyciu 10 CA MSWiA, Biuro Społeczno-Administracyjne (BSA), sygn. 497/151, k. 22. B. Grund, Das kulturelle Leben der Deutschen in Niederschlesien unter polnischer Verwaltung 1947–1958, Bonn–Berlin 1967, s. 104; G. Janusz, Działalność oświatowo-kulturalna mniejszości niemieckiej w Polsce w latach pięćdziesiątych, „Sprawy Narodowościowe” 1995, z. 1, s. 178. 12 CA MSWiA, BSA, sygn. 497/151, k. 21 i 43; Archiwum Państwowe w Koszalinie (APK), PWRN Urząd Spraw Wewnętrznych (USW), sygn. 4579, k. 53. 11 DZIAŁALNOŚĆ KULTURALNA LUDNOŚCI NIEMIECKIEJ W POLSCE 137 Tabela 1. Niemieckie zespoły artystyczne w województwie wrocławskim w 1952 r. Miejscowość Wrocław Wałbrzych, Górniczy Dom Kultury Boguszów Miroszów Nowa Ruda Słupiec Jelenia Góra – Cieplice Kamienna Góra Legnica – Niemiecki Dom Kultury Liczba zespołów 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Rodzaj zespołu taneczny dla dorosłych taneczny dla dzieci dramatyczny chóralny taneczny dla dorosłych taneczny dla dzieci chóralny orkiestr dętych taneczny dla dorosłych chóralny orkiestralny taneczny dla dorosłych chóralny chóralny orkiestralny chóralny dramatyczny pieśni i tańca w tym mandolinistów, chóralny i dramatyczny taneczny chóralny chóralny Źródło: APW, PWRN WSA, sygn. XVIII/275, k.32. kulturalnym, organizowali w szkołach pogadanki dla rodziców, kółka dramatyczne dla starszych, imprezy dochodowe dla szkoły13. Jednym z najbardziej znanych niemieckich zespołów artystycznych był powstały w 1952 r. Zespół Pieśni i Tańca Freundschaft z siedzibą w Szczawnie Zdroju. Powstał on z inicjatywy artystów Wałbrzycha, a jednym z głównych załoŜycieli był późniejszy kierownik zespołu Józef Klonowski. Prowadził on równieŜ zajęcia z grupą muzyczną i początkowo z taneczną. Zespół ten tworzyło wówczas około 70 osób14. Występowali w nim nie tylko Niemcy, ale takŜe Polacy, a w prezentowanym programie były zarówno utwory polskie jak i niemieckie, a nawet pieśni czeskie i rosyjskie. W odróŜnieniu od niemieckich zespołów amatorskich, zawodowy Freundschaft miał w swoim repertuarze równieŜ dzieła muzyki powaŜnej i polskie utwory patriotyczne. Celem jego działalności w za13 APK, PWRN USW, sygn. 4579, k. 222; Archiwum Państwowe we Wrocławiu (APW), PWRN Kuratorium Okręgu Szkolnego (KOS), sygn. XVII/93, k. 108. 14 Zespół orkiestrowy liczył 17 osób, chóralny 30 osób, baletowy 18 osób oraz pięcioosobowe kierownictwo artystyczne. G. Janusz, Działalność..., s.178; M. Tomala, Ludność narodowości niemieckiej w Polsce [w:] Mniejszości narodowe w Polsce, oprac. T. Konieczna, Opole 1991, s. X. 138 Tomasz Browarek łoŜeniach ideowo-wychowawczych było, obok zaspokajania potrzeb kulturalnych ludności niemieckiej, zapoznawanie jej z „postępowym dorobkiem kulturalnym narodu niemieckiego” oraz krzewienie przyjaźni polsko-niemieckiej15. Zespół w najlepszych dla niego latach 1954–1955 dawał około 250 przedstawień rocznie we wszystkich skupiskach ludności niemieckiej na Dolnym Śląsku, występował takŜe na Śląsku Opolskim16 oraz w Polskim Radiu17. Wśród niemieckich zespołów amatorskich duŜą popularnością cieszył się Niemiecki Chór Ludowy przy Wojewódzkiej Radzie Związków Zawodowych we Wrocławiu, dyrygowany przez F. Łengowskiego. ZałoŜyli go jesienią 1952 r. słuchacze niemieckiej szkoły wieczorowej dla pracujących. Chór stał się szybko centrum Ŝycia kulturalnego Niemców we Wrocławiu. JuŜ w 1953 r. na jego bazie powstała „Niemiecka Grupa Kulturalna” (Deutsche Kulturgruppe in Wrocław) z działającymi, obok chóru, grupami: muzyczną, teatralną, taneczną (młodzieŜową) oraz dziecięcym zespołem baletowym. W przeglądzie amatorskich zespołów artystycznych województwa wrocławskiego w 1953 r. chór zajął drugie miejsce w kategorii zespołów śpiewaczych18. DuŜą popularnością cieszyły się takŜe występy zespołu teatralnego, który wystawiał na scenie Teatru Kameralnego sztuki w języku niemiecki19. W 1953 r. w Domu Kultury w Świdnicy przez kilka miesięcy działała operetka niemiecka załoŜona przez Erwina Peterka. Dwa lata później Peterek ponownie otrzymał pozwolenie na otwarcie teatru. Był to teatr amatorski, ale cieszył się duŜym powodzeniem. Wynikało to z jego repertuaru, który zawierał duŜo mniej treści ideologicznych niŜ np. „Freundschaft”. Wystawiał głównie wyjątki z niemieckich operetek i filmów20. Znaczącą rolę w rozwoju działalności kulturalnej miały Górniczy Dom Kultury w Wałbrzychu i Dom Kultury im. Przyjaźni Polsko-Niemieckiej w Szczecinie. Ten pierwszy przyczynił się w znaczący sposób do zaktywizowania ludności niemieckiej na tym terenie. Działało w nim 5 zespołów artystycznych oraz półzawodowa orkiestra symfoniczna. Organizowano kursy kroju i szycia dla kobiet niemieckich oraz oświatowo-techniczne kółka zainteresowań dla młodzieŜy pracującej21. W Szczecinie w drugiej połowie 1952 r., na bazie rozwiązanej „Antify”, rozpoczął działalność Niemiecki Dom Kultury. Z członków byłego zarządu 15 F. Bielak, Baza rekrutacyjna Niemieckiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego i zakres jego oddziaływania, Warszawa 1976, s. 47 16 „Arbeiterstimme” 1956, nr 146, s. 7. 17 APW, PWRN, sygn. XVIII/279, k. 117. 18 G. Janusz, Działalność..., s. 179. 19 APW, PWRN, sygn. XVIII/273, k. 57; APW, Wojewódzka Rada Związków Zawodowych (WRZZ), sygn. 337, k. 2. 20 P. Madajczyk, Niemcy polscy 1944–1989, Warszawa 2001, s. 185–186. 21 Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych (AMSZ), z. 10, t. 37, w. 4, k. 128; M. Tomala, Ludność..., s. XI; F. Bielak, Baza..., s. 46. DZIAŁALNOŚĆ KULTURALNA LUDNOŚCI NIEMIECKIEJ W POLSCE 139 „Antify” wybrano Radę Kulturalną. KaŜdy z nich był odpowiedzialny za powierzoną mu sekcję: chóralną, taneczną, teatralną, szachową. Otoczono równieŜ opieką Szkołę Podstawową nr 30 z niemieckim językiem nauczania. Organizowano takŜe akademie z okazji rocznicy Rewolucji Październikowej, wieczornice poświęcone przyjaźni polsko-niemieckiej, kursy języka polskiego, wystawy, np. „NRD w budownictwie pokojowym” oraz wyświetlano filmy wschodnioniemieckie. Mimo tak szerokiej działalności, władzom polskim nie odpowiadał ówczesny zarząd. Wszelkimi sposobami starano się pozbyć byłych działaczy „Antify”. Zarzucono im, Ŝe mają zły stosunek do nowej rzeczywistości i narodu polskiego. ObciąŜono ich wrogą działalnością, tzn. zarzucono im m.in.: wypoŜyczanie faszystowskich ksiąŜek, propagowanie zachodnich audycji radiowych, malwersacje finansowe, a nawet „uprawianie nierządu w czasie zabaw w gabinetach Domu Kultury”. Działania te doprowadziły do dymisji Rady Kulturalnej w styczniu 1953 r.22 Po dymisji Rady w Domu Kultury przeprowadzono remont, wybrano nowe władze i w kwietniu 1953 r. zmieniono nazwę na Dom Kultury im. Przyjaźni Polsko-Niemieckiej. Zmianę nazwy uzasadniono wcześniejszymi przypadkami zakazu wpuszczania do Domu Kultury ludności polskiej, którą przekonywano, Ŝe jest to Dom Kultury tylko dla Niemców – co sugerowała wcześniejsza nazwa23. Dzięki remontom i zakupom umeblowania, instrumentów muzycznych, sprzętu sportowego oraz zatrudnieniu etatowych pracowników i instruktorów, działalność Domu Kultury mogła się pręŜnie rozwijać. W samych zespołach amatorskich było skupionych około 250 Niemców w wieku od 7 do 50 lat24. Działała takŜe biblioteka z 1500 tomami ksiąŜek oraz duŜą ilością prasy NRD i wydawnictw radzieckich w języku niemieckim25. Roczny budŜet Domu Kultury wynosił około 350–380 tys. zł. Związki Zawodowe, finansujące działalność kulturalną mniejszości narodowych, nie Ŝałowały w tym okresie pieniędzy i dzięki temu Niemcy przeprowadzali rocznie około 100 imprez w sali teatralnej przy pełnej widowni. W niedzielę zespoły wyjeŜdŜały do innych miejscowości zamieszkałych przez ludność niemiecką26. Dom Kultury im. Przyjaźni Polsko-Niemieckiej w Szczecinie był jedynym ośrodkiem Ŝycia kulturalnego ludności niemieckiej w tym województwie. O poziomie grup artystycznych ludności niemieckiej mogą świadczyć wyniki uzyskiwane w przeglądach amatorskiego ruchu artystycznego. W 1953 r. zespół taneczny z Domu Kultury im. Przyjaźni Polsko-Niemieckiej zajął pierw22 APS, PWRN Wydział Spraw Wewnętrznych (WSW), sygn. 13727, k. 3–5. TamŜe, k. 5. 24 Działała grupa gimnastyczna i taneczna, starsza młodzieŜ działała w zespołach: tanecznym, chóralnym, muzycznym, mandolinistów, gitarzystów, teatralnym, harmonijek ustnych i fujarek. Starsi Niemcy zorganizowali grupę szachową, która brała udział w rozgrywkach wojewódzkich. APS, PWRN, sygn. 13895, k. 8–9. 25 CA MSWiA, BSA, sygn. 497/151, k. 44. 26 APS, PWRN, sygn. 13895, k. 9–10. 23 140 Tomasz Browarek sze miejsce, zaś zespół muzyczny drugie miejsce. Na Dolnym Śląsku w podobnym przeglądzie w 1952 r. wśród wyróŜnionych znalazły się takŜe niemieckie zespoły artystyczne27. W kwietniu 1955 r. przeprowadzono eliminacje do niemieckich zespołów artystycznych. Wzięło w nich udział około 700 osób28. Stan niemieckiego ruchu artystycznego odzwierciedlały równieŜ przeglądy niemieckich zespołów artystycznych. Jeden z nich, zorganizowany przez Wojewódzką Radę Związków Zawodowych w listopadzie 1954 r., zgromadził 33 grupy artystyczne z całego Dolnego Śląska, w tym zespoły chóralne, taneczne, muzyczne oraz akrobatyczne. Występy te oglądało około 3 tys. osób. Wszystkie niemieckie grupy artystyczne w woj. wrocławskim liczyły wówczas około 780 osób działających w 44 zespołach, które dały w ciągu roku 260 występów29. W roku następnym zorganizowano dla ludności niemieckiej imprezę przedfestiwalową w KsiąŜu (pow. Wałbrzych). Przyciągnęła ona ok. 5 tys. osób. Jej program składał się z występów najlepszych zespołów niemieckich oraz róŜnych gier dla dorosłych i dzieci30. Jednym z zasadniczych problemów w działalności niemieckich zespołów artystycznych był brak odpowiedniego repertuaru i opracowań metodycznych w języku niemieckim. Władze polskie zalecały w tym celu nawiązanie kontaktów z NRD oraz patronat zakładów wschodnioniemieckich nad zespołami. W celu usunięcia tych trudności, Ministerstwo Kultury i Sztuki nawiązało kontakt z Centralnym Domem Twórczości Ludowej w Lipsku, skąd uzyskało niezbędny materiał31. Repertuar prezentowany przez niemieckie zespoły artystyczne był pod stałą kontrolą władz polskich. Początkowo zainteresowanie władz było niewielkie, dzięki czemu mógł on być dobierany spontanicznie i był zaleŜny głównie od działaczy niemieckich. Dlatego teŜ działalność tych aktywistów opierała się jedynie na pracy kulturalnej (organizowanie imprez, wieczornic i występów), natomiast brak było „pracy masowo-politycznej”32. Z biegiem czasu władze polskie coraz bardziej interweniowały w repertuar zespołów. Z powodu braku moŜliwości kierowania codzienną pracą tych grup, uznano za konieczną pomoc 27 Była to m.in. grupa taneczna z kopalni „Thorez”, chór dziecięcy ze szkoły w Boguszowie i grupa taneczna przy PKS w Wałbrzychu. W następnym roku w krajowym przeglądzie ruchu amatorskiego wyróŜnienie uzyskał chór przy PDK w Wałbrzychu oraz grupy artystyczne działające przy niemieckich szkołach podstawowych w Wałbrzychu i Boguszowie. G. Janusz, Działalność..., s. 180. 28 Do eliminacji wojewódzkich zakwalifikowało się 9 niemieckich zespołów artystycznych, a do eliminacji centralnych 3 zespoły (chór Wojewódzkiego Domu Kultury we Wrocławiu, zespół taneczny Górniczego Domu Kultury w Wałbrzychu oraz niemiecki teatr kukiełkowy przy Wojewódzkiej Radzie Związków Zawodowych). Niemiecki chór przy WDK i teatr kukiełkowy w eliminacjach wojewódzkich zajęły pierwsze miejsce. APW, PWRN, sygn. XVIII/280, k. 55. 29 APW, PWRN, sygn. 336, k. 6; APW, WRZZ, sygn. 335, k. 2. 30 APW, PWRN, sygn. 337, k.2. 31 APW, WRZZ, sygn. 336, k. 7; F. Bielak, Baza..., s. 46. 32 APW, PWRN, sygn. XVIII/273, k. 42; APW, WRZZ, sygn. 337, k. 3. DZIAŁALNOŚĆ KULTURALNA LUDNOŚCI NIEMIECKIEJ W POLSCE 141 Wydziału Kultury33. Realizując te załoŜenia instruktor ds. narodowościowych przy Wydziale Organizacyjnym WRZZ od końca 1954 r. organizował dla niemieckich instruktorów comiesięczne jednodniowe seminaria w języku niemieckim, na których prowadził szkolenie polityczne oraz zajęcia metodyczne. Omawiał takŜe zagadnienia programów, przełamując niechęć niektórych instruktorów do repertuaru wskazanego przez Wydział Organizacyjny WRZZ. Przeprowadzał równieŜ kontrolę wszystkich programów repertuarowych niemieckich zespołów artystycznych, w celu wyeliminowania nieodpowiednich34. Działania te zdaniem władz partyjnych przyniosły skutek35. Za niewystarczające uznano natomiast oddziaływanie na amatorskie zespoły artystyczne Wydziału Propagandy KW PZPR we Wrocławiu, mimo Ŝe PZPR duŜo uwagi poświęcała kształtowaniu polityki kulturalno-oświatowej wśród ludności niemieckiej36. W celu rozszerzenia działalności politycznej wśród ludności niemieckiej KW PZPR i WRZZ we Wrocławiu wydawały w nakładzie 30 tys. egzemplarzy wydawnictwa w języku niemieckim. Były to m.in. materiały II Zjazdu PZPR, statut PZPR, uchwały KC PZPR, materiały szkolenia związkowego, uchwały III Kongresu CRZZ oraz okolicznościowe referaty i materiały o przyjaźni polsko-niemieckiej. Prowadzono takŜe akcję odczytową na tematy polityczne, popularnonaukowe i literackie. Od 1951 r. odczyty takie organizowało Towarzystwo Wiedzy Powszechnej, a takŜe WRZZ i Międzynarodowy Klub KsiąŜki i Prasy37. Jeszcze inną formą działalności kulturalnej, ale takŜe politycznej władz polskich było organizowanie wycieczek dla aktywu niemieckiego do Oświęcimia, Majdanka, Warszawy, Krakowa i Nowej Huty. Dobór odwiedzanych miejsc świadczy o tym, Ŝe starano się pokazać Niemcom miejsca kaźni i zniszczeń faszystowskich oraz powojenne osiągnięcia władzy ludowej38. DuŜo uwagi władze poświęciły równieŜ rozwojowi czytelnictwa wśród ludności niemieckiej. Chcąc przeciwdziałać czytaniu ksiąŜek z okresu Trzeciej Rzeszy, od 1951 r. zaczęto tworzyć sieć bibliotek dla Niemców. Jedną z pierwszych była otwarta w listopadzie 1951 r. biblioteka w biurze niemieckich delegatów Związku Zawodowego Górników w Wałbrzychu. Jej zbiory tworzyły dzieła Marksa, Engelsa i Lenina oraz powojenna proza polska, radziecka i ukazująca się w NRD klasyka niemiecka39. Niemieccy działacze Związku Zawodowego Górników zainicjowali w ten sposób akcję zakładania bibliotek przyzakładowych w kopalniach. W wyniku tych działań wiosną 1953 r. istniały 22 33 APW, WRZZ, sygn. 336, k. 7. APW, WRZZ, sygn. 3367, k. 3.; APW, WRZZ, sygn. 333, k. 27; APW, WRZZ, sygn. 332, k. 11. 35 AAN, KC PZPR, sygn. 237/VII/3697, k. 128. 36 AAN, KC PZPR, sygn. 237/VII/3697, k. 128. 37 AAN, KC PZPR, sygn. 237/VII/3697, k. 128; APW, WRZZ, sygn. 336, k. 8. 38 APW, WRZZ, sygn. 335, k. 2; AAN, KC PZPR, sygn. 237/VII/ 3697, k. 128. 39 G. Janusz, Działalność..., s. 184; B. Ociepka, Niemcy na Dolnym Śląsku w latach 1945–1970, Wrocław 1994, s. 123. 34 142 Tomasz Browarek przyzakładowe wypoŜyczalnie na Dolnym Śląsku40. W następnym roku działało 90 punktów bibliotecznych w woj. wrocławskim, a w 1955 r. ich liczba wzrosła do 10041. W woj. koszalińskim działały wówczas 53 punkty biblioteczne z literaturą w języku niemieckim, prowadzone przez społecznych bibliotekarzy narodowości niemieckiej. Na terenie woj. szczecińskiego jedyna biblioteka niemiecka działała w Domu Kultury im. Przyjaźni Polsko-Niemieckiej w Szczecinie. Liczyła ona około 1500 tomów42. Tak szybki rozwój sieci bibliotecznej był moŜliwy głównie dzięki tworzeniu tzw. ruchomych kompletów (punktów bibliotecznych) zaopatrywanych w niemieckie ksiąŜki przez biblioteki domów kultury lub biblioteki powiatowe. JuŜ w 1952 r. otwarto we Wrocławiu przy Wojewódzkim Domu Kultury Centralną Bibliotekę, która miała zaopatrywać w niemieckie ksiąŜki mniejsze miejscowości Dolnego Śląska poprzez wspomniane ruchome komplety. Podobne centrale powstały przy Związku Zawodowym Górników w Wałbrzychu oraz przy Związku Zawodowym Pracowników Państwowych i Społecznych w Legnicy43. Liczba niemieckich ksiąŜek w tych bibliotekach wynosiła w końcu 1954 r. 12 tys. tomów44. Księgozbiór ten nie całkiem odpowiadał preferencjom czytelników, brakował przede wszystkim ksiąŜek beletrystycznych i dla młodzieŜy. Punkty biblioteczne były prowadzone głównie społecznie przez osoby, które wcześniej nie miały kontaktu z tego rodzaju pracą. Z tego powodu WRZZ we Wrocławiu organizowała seminaria dla tych osób. Ich program obejmował zajęcia metodyczne, propagowanie czytelnictwa, a takŜe referaty poświęcone sytuacji międzynarodowej45. W grudniu 1955 r. KC PZPR wydało kolejną uchwałę w sprawie ludności niemieckiej, która dotyczyła takŜe działalności kulturalnej. Zobowiązywała ona CRZZ i Ministerstwo Kultury do: wzmocnienia opieki, rozszerzenia, polepszenia pracy i podniesienia poziomu ideowo-politycznego i artystycznego działalności niemieckich domów kultury (w Szczecinie i w Wałbrzychu), zespołów artystycznych, teatrów, kin i innych form działalności kulturalno-masowej i artystycznej, oraz ułatwienia w realizacji inicjatywy organizacyjnej w tym zakresie46. Zalecała takŜe polepszenie i wzbogacenie repertuaru zespołów i imprez oraz nakazywała wzbogacanie zasobów bibliotek dla czytelnika niemieckiego o literaturę z zakresu marksizmu-leninizmu, a takŜe o literaturę piękną, naukowo-techniczną, jak równieŜ prasę, głównie z NRD47. 40 G. Janusz, Działalność..., s. 184. APW, WRZZ, sygn. 335, k. 3; APW, WRZZ, sygn. 337, k. 2. 42 CA MSWiA, BSA, sygn. 497/151, k. 44; F. Bielak, Baza..., s. 48. 43 B. Ociepka, Niemcy..., s. 122. 44 APW, WRZZ, sygn. 336, k. 9. 45 APW, WRZZ, sygn. 337, k.2; APW, WRZZ, sygn. 336, k.9. 46 AAN, KC PZPR, sygn. 237/V – 182, k. 84. 47 TamŜe, k. 82 i 84. 41 DZIAŁALNOŚĆ KULTURALNA LUDNOŚCI NIEMIECKIEJ W POLSCE 143 Wspomniana uchwała zmusiła Ministerstwo Kultury i CRZZ do powaŜniejszego zajęcia się działalnością kulturalną ludności niemieckiej w Polsce. DuŜe znaczenie miał tu takŜe fakt przyznania przez Prezydium Rządu w czerwcu 1956 r. Ministerstwu Kultury kredytu na sumę 2 300 000 zł na działalność wśród ludności niepolskiego pochodzenia i autochtonów48. Niemiecki amatorski ruch artystyczny przez cały czas swego istnienia borykał się z trudnościami finansowymi. Do 1957 r. większość zespołów była finansowana przez związki zawodowe, a nieliczne przez wydziały kultury rad narodowych. Te ostatnie nie poświęcały im w tym czasie zbyt duŜo uwagi. W związku z reorganizacją związków zawodowych, z początkiem 1957 r. zagadnienia pracy kulturalno-oświatowej wśród mniejszości narodowych przejęło Ministerstwo Kultury i Sztuki. Na Dolnym Śląsku niemiecki aktyw ruchu kulturalnego był przeciwny tym zmianom. W piśmie do KC PZPR z 27 listopada 1956 r. działacze niemieccy zaprotestowali przeciwko zlikwidowaniu referatu do spraw narodowościowych przy WRZZ, którego szefem był E. Roziński49. Zmiany pociągnęły za sobą zmniejszenie dotacji na pracę kulturalną wśród mniejszości narodowych. W 1956 r. związki zawodowe w województwie wrocławskim miały na te cele około 900 tys. zł. W tym WRZZ dysponowała 400 tys. zł, a resztą Zarządy Okręgowe Związków Zawodowych. Z tej sumy 80% przeznaczono na pracę z ludnością niemiecką (pozostałe na pracę z Ukraińcami, Grekami i Macedończykami). Po likwidacji WRZZ, Komisja Porozumiewawcza Związków Zawodowych nie dysponowała funduszami na te cele, a zarządy okręgowe związków zawodowych znacznie zmniejszyły dotację na ten rodzaj działalności. Wydział Kultury PWRN miał w 1957 r. jedynie 120 555 zł na działalność wśród Niemców i Ukraińców (z czego 60% otrzymali Niemcy)50. Zmiany w finansowaniu i opiece nad działalnością kulturalno-oświatową mniejszości narodowych nie przyniosły więc poprawy sytuacji. W październiku 1957 r. władze partyjne oceniły krytycznie działalność Ministerstwa Kultury i Sztuki na polu rozwoju Ŝycia kulturalnego mniejszości narodowych. Podobnie zostały ocenione rady narodowe, organizacje społeczne, kulturalne i sportowe, które nie przejawiały prawie Ŝadnego zainteresowania tym zagadnieniem51. Na potrzebę zapewnienia mniejszościom narodowym warunków do rozwoju oświaty i kultury w ich języku ojczystym oraz moŜliwości kultywowania swoich tradycji, obyczajów i folkloru wskazywała uchwała VII Plenum KC PZPR z 1956 r. Szersze rozwinięcie tych tez zawierał list Sekretariatu KC PZPR z 1957 r., w którym uznano za konieczną realizację prawa do pełnego poszanowania 48 AAN, KC PZPR, sygn. 237/XIV – 142, k. 11. Swoje stanowisko motywowali tym, Ŝe jedynie ten referat prowadził przez ostatnie 5 lat w woj. wrocławskim aktywną pracę na rzecz rozwoju Ŝycia kulturalnego ludności niemieckiej, a kierujący nim E. Roziński, mający pełne predyspozycje do tej pracy, cieszył się ich sympatią i zaufaniem. F. Bielak, Baza..., s. 49. 50 APW, KW PZPR, sygn. 74/V/64, k. 38. 51 AAN, KC PZPR, sygn. 237/XIV-140, k. 16–19. 49 144 Tomasz Browarek i rozwijania własnych tradycji narodowych oraz narodowych kultur. Głoszono w nim takŜe prawo do tworzenia stowarzyszeń kulturalnych i prasy w języku ojczystym52. Zgoda władz na rozwój aktywności kulturalnej, prasy i szkolnictwa ludności niemieckiej miała osłabić tendencje wyjazdowe wśród Niemców. Rok 1956 był jednak przełomowy w działalności kulturalnej Niemców w Polsce z innego powodu. Wskutek rosnącej liczby wyjeŜdŜających, zespoły artystyczne z trudem zaczęły kompletować swoje składy. Lata następne przyniosły natomiast dramatyczne zmniejszanie się liczby niemieckich grup kulturalnych. W 1956 r. na Dolnym Śląsku istniały 52 zespoły artystyczne, a w woj. koszalińskim 5753. Występowały one w większych skupiskach ludności niemieckiej. Brały teŜ udział w organizowanych dla nich przeglądach i festiwalach. Ogólnopolski festiwal niemieckich amatorskich zespołów artystycznych przeprowadzono w 1956 r. w Koszalinie z udziałem 550 członków tych zespołów. Festiwal pokazał ich wysoki poziom artystyczny. Koszt eliminacji wojewódzkich i centralnych wyniósł 300 tys. zł i poniósł go organizator – Ministerstwo Kultury i Sztuki54. WaŜnym wydarzeniem w Ŝyciu kulturalnym ludności niemieckiej w 1956 r. było takŜe powstanie zespołu „Allotria” jednego z najdłuŜej działających niemieckich zespołów estradowych (do drugiej połowy lat sześćdziesiątych)55. W listopadzie 1956 r. Wojewódzka Rada Związków Zawodowych i Wojewódzki Dom Kultury we Wrocławiu zorganizowały pięciodniowe szkolenie niemieckich instruktorów artystycznych. Uczestnicy wysłuchali wykładów reŜyserów, scenografów i aktorów wrocławskich teatrów, opery i zespołów muzycznych, mieli równieŜ moŜliwość uczestniczenia w próbach w teatrze, operze i radiu. Podobne szkolenie wiosną 1957 r. zorganizował Wydział Kultury Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu56. W tym czasie na Dolnym Śląsku istniał kolektyw instruktorów artystycznych narodowości niemieckiej, którzy systematycznie przechodzili szkolenia teoretyczne i praktyczne w Wojewódzkim Domu Kultury57. W końcu maja 1956 r. na zebraniu WRZZ, WDK i WRN postanowiono powołać ośrodek metodyczny, który miał zająć się rozprowadzaniem repertuaru dla niemieckich zespołów artystycznych. Z powodu braku repertuaru nawiązano kontakt z Centralnym Domem Twórczości Ludowej w Lipsku i w drodze wymiany otrzymywano nowe materiały repertuarowe58. Ta aktywna pomoc władz polskich przyszła jednak zbyt późno. Masowe wyjazdy zapoczątkowały likwidację Ŝycia kulturalnego ludności niemieckiej w Polsce. 52 F. Bielak, Niemiecka..., s. 33–35. APW, WRZZ, sygn. 339, k. 41; Z. Romanow, Polityka władz polskich wobec ludności niemieckiej na Pomorzu Zachodnim w latach 1945–1958 [w:] Pomorze – trudna Ojczyzna? A. Sakson (red.), Poznań 1996, s. 214. 54 AAN, KC PZPR, sygn. 237/XIV – 142, k. 14; F. Bielak, Niemiecka..., s. 74. 55 G. Janusz, Działalność..., s. 179. 56 APW, KW PZPR, sygn. 74/V/ 64, k. 39; B. Ociepka, Niemcy..., s. 119–120. 57 APW, WRZZ, sygn. 339, k. 41. 58 APW, WRZZ, sygn. 338, k. 15; AAN, KC PZPR, sygn. 237/XIV-142, k. 14. 53 DZIAŁALNOŚĆ KULTURALNA LUDNOŚCI NIEMIECKIEJ W POLSCE 145 REDUKCJA Na początku 1957 r. na terenie woj. wrocławskiego istniało jeszcze 18 ośrodków kulturalnych prowadzących pracę artystyczną z ludnością niemiecką. Działały w nich 53 sekcje artystyczne. W 1958 r. liczba zespołów znacznie zmniejszyła się, a ich poziom artystyczny obniŜył. W kwietniu 1958 r. istniało juŜ tylko 7 grup kulturalnych z 23 sekcjami artystycznymi. Były to grupy we Wrocławiu, Wałbrzychu, Słupcu, Piechowicach, Świdnicy, Boguszowie i Kudowie Zdroju. Ludność niemiecka w 1957 r. miała 5 świetlic, rok później juŜ tylko 3 – we Wrocławiu, Kudowie Zdroju i Piechowicach. W 1957 r. dominował w pracy kulturalno-oświatowej kierunek artystyczny, a w 1958 r. przewaŜała juŜ forma rozrywkowo-klubowa (wieczorki, zabawy itp.)59. We wrześniu 1958 r. nastąpiło rozwiązanie ostatnich niemieckich zespołów artystycznych. Próby ratowania ruchu amatorskiego poprzez stworzenie jednego centralnego zespołu nie przyniosły rezultatu60. Nie udało się takŜe zorganizować niemieckiego domu kultury dla Niemców w Wałbrzychu. Faktycznie taką rolę spełniał Górniczy Dom Kultury, a później Klub Niemieckiego Towarzystwa SpołecznoKulturalnego w Wałbrzychu61. Jednym z najdłuŜej działających niemieckich zespołów artystycznych był wspomniany juŜ Zespół Pieśni i Tańca „Freundschaft”, który dla podkreślenia swego narodowościowego oblicza przyjął na początku 1957 r. nazwę Niemiecki Zespół Pieśni i Tańca „Freundschaft”, zaś w 1958 r. Niemiecki Zespół Artystyczny62. Był on finansowany do lipca 1957 r. przez Ministerstwo Kultury i Sztuki, później z budŜetu Wydziału Kultury PWRN. W związku ze znacznym zmniejszeniem się liczby ludności niemieckiej, zaczął wystawiać operetki w języku polskim63. W wyniku wyjazdów członków zespołu do Niemiec doszło takŜe do zmiany składu narodowościowego64, a następnie przekształcono go w Teatr Muzyczny w Wałbrzychu z siedzibą w Szczawnie Zdroju. Dyrekcja teatru zobowiązała się wobec NTSK do wystawiania 3–4 programów rocznie w języku niemieckim65. Z powodu masowych wyjazdów Niemców z Polski zanikła równieŜ działalność kulturalna Domu Kultury im. Przyjaźni Polsko-Niemieckiej w Szczeci59 APW, KW PZPR, sygn. 74/V/64, k. 38–39. CA MSWiA, MSW, sygn. 683/94, k. 154. 61 APW, PWRN USW, sygn. XVIII/184, k. 14–15; B. Ociepka, Niemcy..., s. 120. 62 G. Janusz, Działalność..., s. 179. 63 APW, KW PZPR, sygn. 74/V/64, k. 38. 64 We wrześniu 1958 roku było juŜ tylko trzech Niemców w składzie zespołu. APW, KW PZPR, sygn. 74/V/64, k. 52. 65 Łącznie w okresie swego istnienia „Freundschaft” przygotował 10 pełnospektaklowych programów artystycznych oraz 3 programy złoŜone z pozycji, uprzednio wykonywanych w innych programach. W okresie oŜywionej działalności dawał on około 150 występów rocznie z udziałem około 60 tys. widzów, z których ponad 50% stanowiły osoby narodowości niemieckiej. F. Bielak, Niemiecka..., s. 70, 75. 60 146 Tomasz Browarek nie. Rok 1956 nie zapowiadał tu jeszcze tak szybkiego końca niemieckiego ruchu artystycznego, ale wraz z nasileniem się wyjazdów w pierwszych miesiącach 1957 r. odbyła się juŜ tylko część zaplanowanych imprez, a w maju tego roku zorganizowano ostatni poŜegnalny występ niemieckich amatorów66. Od tego czasu w Domu Kultury organizowano dla nielicznej ludności niemieckiej w Szczecinie jedynie wieczorki taneczne i umoŜliwiano obejrzenie niemieckich programów telewizyjnych. W działających zespołach amatorskich pozostały jedynie 3 osoby narodowości niemieckiej. Nie udało się zwerbować więcej Niemców, gdyŜ w 90% byli to starsi ludzie. Dom Kultury odwiedzało wówczas od 12 do 20 Niemców67. Istniał on do 1961 r., od lutego 1960 r. jako Dom Kultury Mniejszości Narodowych68. Tendencja zamierania działalności kulturalnej wśród ludności niemieckiej dotyczyła równieŜ czytelnictwa. W 1956 r. na Dolnym Śląsku istniało 120 niemieckich punktów bibliotecznych skupionych w 3 centralach ruchomych kompletów ksiąŜek w języku niemieckim69. W tym czasie w woj. koszalińskim działały 94 punkty biblioteczne z literaturą niemiecką70. W następnym roku ich liczba w woj. wrocławskim jeszcze wzrosła do 128. W tym czasie w księgozbiorach nadal przewaŜała literatura społeczno-polityczna i literatura piękna. Łączna liczba ksiąŜek w bibliotekach dla Niemców na Dolnym Śląsku wynosiła około 3857 voluminów71. MoŜna było w nich takŜe skorzystać z prasy niemieckiej. Początkowo była to prasa z NRD oraz czasopisma komunistyczne wydawane w Austrii i RFN. Od 1957 r. niektóre punkty dysponowały takŜe tytułami prasy zachodnioniemieckiej (np. „Die Welt”, „Frankfurter Allgemeine Zeitung”)72, ale Niemcy niechętnie korzystali z tych wypoŜyczalni. Rok 1958 przyniósł załamanie działalności niemieckich bibliotek. Pozostało ich na Dolnym Śląsku jedynie 15, a księgozbiór zlikwidowanych przekazano bibliotekom powiatowym i gromadzkim, gdzie były jeszcze skupiska ludności niemieckiej oraz wypoŜyczalniom przy oddziałach terenowych NTSK. Niemcy mogli teŜ sami zaopatrywać się w ksiąŜki w nowej księgarni Wydawnictw Importowanych we Wrocławiu73. Przez pewien czas część bibliotek, która przejęła 66 APS, PWRN, sygn. 13895, k. 10. W Szczecinie pozostało wówczas ok. 200 osób. TamŜe, k. 10. 68 Z. Romanow, Polityka władz polskich wobec ludności rodzimej ziem zachodnich i północnych w latach 1945–1960, Słupsk 1999, s. 15; Zdaniem Alfonsa Bobka, przewodniczącego TSKMN w Szczecinie ośrodek ten rozwiązano w 1964 r. T. Binkowski, Mniejszość niemiecka sama o sobie [w:] Mniejszość niemiecka w Polsce. Niemcy w rozproszeniu, T. II, Warszawa 1999, s. 110. 69 Najwięcej, bo 60 punktów, miała w terenie centrala przy WDK we Wrocławiu (z tego 28 w PGR-ach), 36 centrala w Wałbrzychu i 24 centrala w Legnicy. Z bibliotek tych korzystało ok. 10% pracującej ludności niemieckiej. APW, WRZZ, sygn. 339, k. 42. 70 Z. Romanow, Polityka władz polskich wobec ludności niemieckiej..., s. 214. 71 APW, KW PZPR, sygn. 74/V/64, k. 40. 72 G. Janusz, Działalność..., s. 185. 73 APW, KW PZPR, sygn. 74/V/64, k. 40. 67 DZIAŁALNOŚĆ KULTURALNA LUDNOŚCI NIEMIECKIEJ W POLSCE 147 księgozbiór niemiecki prowadziła odrębne sekcje literatury niemieckiej, które następnie włączyły do zbiorów ogólnych. Pozostały jedynie wypoŜyczalnie ksiąŜek niemieckich przy oddziałach NTSK. Jedną z najdłuŜej funkcjonujących form działalności kulturalnej były projekcje filmów w niemieckiej wersji językowej, które odbywały się w Górniczym Domu Kultury w Wałbrzychu od 1956 r. Z końcem tego roku Centrala WypoŜyczania Filmów we Wrocławiu przygotowała się do rozpowszechniania takich filmów na całym Dolnym Śląsku. Przeszkodziły temu wyjazdy ludności niemieckiej. Mimo to, w 1957 r. w tych miejscowościach woj. wrocławskiego, gdzie były jeszcze skupiska Niemców odbywały się pokazy filmów (takŜe produkcji RFN) prezentowane przez kino ruchome. Takie projekcje odbywały się sporadycznie takŜe w późniejszym okresie74. ZANIK Po zakończeniu w 1959 r. akcji łączenia rodzin, w wyniku której wyjechało 350 tys. Niemców75, władze polskie uznały, Ŝe w Polsce nie ma juŜ w zasadzie przedstawicieli tej ludności. Pozostałej na Dolnym Śląsku garstce Niemców miała wystarczyć działalność kulturalna prowadzona przez funkcjonujące jedynie dla nich Niemieckie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne. Jej działalność skupiała się wówczas wokół klubu w Wałbrzychu. Do dyspozycji członków NTSK był aparat filmowy, telewizor, radio, pianino, gry świetlicowe, bufet. Przy klubie działała biblioteka niemiecka z 2 tys. tomów. Klub NTSK był miejscem spotkań Niemców. Tu odbywały się prelekcje i odczyty prowadzone przez Towarzystwo Wiedzy Powszechnej i ośrodek propagandy przy ambasadzie NRD. Przy NTSK działał chór młodzieŜowy, zespół taneczny i balet dziecięcy76. Drugim aktywnie działającym ośrodkiem niemieckim było koło wrocławskie NTSK działające przy Wojewódzkim Domu Kultury. Była tu biblioteka z 1 tys. tomów oraz 20-osobowy chór. Zarząd Wojewódzki utrzymywał kontakt z Ośrodkiem Kultury i Informacji NRD w Warszawie, skąd otrzymywał materiały propagandowe (ksiąŜki, broszury, prasę, płyty) i filmy. W kaŜdym miesiącu wyświetlano otrzymane filmy w klubie NTSK w Wałbrzychu i w WDK we Wrocławiu77. Gorzej było w pozostały kołach terenowych, które nie przejawiały prawie Ŝadnej aktywności. Ich praca ograniczała się do aktualizacji ewidencji członków i zbierania składek lub teŜ organizowania raz czy parę razy w roku spotkań przy 74 B. Ociepka, Niemcy..., s. 123. S. Jankowiak, Wysiedlenie i emigracja ludności niemieckiej w polityce władz polskich w latach 1945–1970, Warszawa 2005, s. 438. 76 TamŜe, k.129. 77 APW, PWRN USW, sygn. XVIII/182, k. 11–12; APW, PWRN USW, sygn. XVIII/191, k. 101. 75 148 Tomasz Browarek kawie i ciastkach78. Stan ten był spowodowany wiekiem członków – większość stanowili ludzie starzy i zniedołęŜniali, dysponujący bardzo skromnymi środkami finansowymi79. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych nadal najaktywniejsze były koła w Wałbrzychu, Wrocławiu oraz w Boguszowie. W oddziałach tych działały amatorskie zespoły artystyczne, chór, zespół estradowy, balet dziecięcy, teatr kukiełkowy, grupa estradowa i grupa muzyczna. W ramach oddziaływania społeczno-politycznego na środowisko niemieckie organizowano okolicznościowe akademie z okazji świąt państwowych, rocznic powstania NRD, XX-lecia PRL, Rewolucji Październikowej itp. Akademie ta składały się z części oficjalnej z referatem politycznym i części artystycznej. NTSK rozprowadzało takŜe gazety i czasopisma otrzymane z NRD80. Z biegiem czasu działalność kulturalna Niemców w Polsce zaczęła zamierać. W 1977 r. zlikwidowano klub NTSK w Wałbrzychu, a następnie ustanowiono kuratora tej organizacji. Działalność NTSK ograniczała się wówczas do spotkań przy kawie i ciastkach. Wraz z wprowadzeniem stanu wojennego zawieszono jego działalność, tym samym zanikła działalność kulturalna ludności niemieckiej aŜ do przemian w 1989 r. UWAGI KOŃCOWE śycie kulturalne ludności niemieckiej w latach pięćdziesiątych miało charakter autentyczny, wynikało z potrzeb tej ludności. Oczywiście niemiecka działalność kulturalna nie mogła się rozwijać bez odpowiedniej polityki władz polskich, które popierały rozwój Ŝycia kulturalnego, bo sądzono, Ŝe zmniejszy to liczbę wyjazdów i szybciej doprowadzi do integracji środowisk niemieckich z państwem polskim. W latach 60. i 70., kiedy działalnością w tych środowiskach zajmowało się głównie NTSK, Ŝycie kulturalne powoli zamierało. Było to spowodowane nie tylko wyjazdami Niemców z Polski, ale takŜe tym, Ŝe organizacja ta zgodnie z załoŜeniami miała być narzędziem oddziaływania ideologicznego. Miała realizować załoŜenia PZPR i rządu PRL w środowisku niemieckim. Za drugorzędne cele uznano krzewienie i popularyzowanie kultury i sztuki niemieckiej. W latach 80. ludność niemiecka nie prowadziła juŜ Ŝadnych zorganizowanych form Ŝycia kulturalnego. W tym czasie do głosu dochodzili natomiast przedstawiciele ludności rodzimej, którzy masowo przyznawali się wówczas do narodowości niemieckiej. Liczne były wówczas próby tworzenia organizacji mniejszościowych, głównie na Opolszczyźnie i Górnym Śląsku. Jednym z pod78 APW, PWRN USW, sygn. XVIII/191, k. 185–186; APW, PWRN USW, sygn. XVIII/190, k. 99; APW, PWRN USW, sygn. XVIII/289, k. 151. 79 APW, PWRN USW, sygn. XVIII/191, k. 186. 80 APW, KW PZPR, sygn. 74/XIV/18, k. 140–142. DZIAŁALNOŚĆ KULTURALNA LUDNOŚCI NIEMIECKIEJ W POLSCE 149 stawowych ich celów statutowych miało być kultywowanie języka, kultury, obyczajów i tradycji narodu niemieckiego. W maju 1986 r. usiłowano takŜe zorganizować pierwszy kongres kulturalny Niemców w Raciborzu. Wszystkie te inicjatywy nie uzyskały jednak akceptacji władz polskich i zostały zlikwidowane przez funkcjonariuszy SłuŜby Bezpieczeństwa. Rozwój Ŝycia kulturalnego wśród tej ludności nastąpił dopiero po przemianach politycznych w Polsce w 1989 r. CULTURAL ACTIVITIES OF GERMAN POPULATION IN POLAND IN YEARS 1945–1989 Summary. During the displacement of the German population in Poland in 1945–1949, the Polish authorities opposed to its all cultural activities. The changes in the politics were introduced at the beginning of the 1950s. These issues occured in the resolutions of the KC PZPR and the Government Presidium. The establishment of the German schools in the latter part of 1950 was significant for the cultural life of the German population. Some amateur artistic groups and libraries came into being there. Aside from the German schools, the cultural life of these inhabitants thrived mainly in culture centres and owing to trade unions’ activities. The development of the activities fell on the years 1950–1956. The years to follow brought a reduction of the German cultural life in Poland what resulted in their massive leaving the country due to the family uniting action. The beginning of the 1960s was marked with the decline of cultural activities of the German population. It was not until the political changes in 1989 that its revival happened. Key words: Germans in Poland, ethnic minorities in Poland, cultural activities, nationalistic politics
