Żywienie dzieci wiejskich w 2 i 3 roku życia
advertisement
Roszko-Kirpsza Probl Hig Epidemiol I i wsp.2012, Żywienie 93(3):dzieci 605-612 wiejskich w 2 i 3 roku życia 605 Żywienie dzieci wiejskich w 2 i 3 roku życia Nutrition of 2- and 3- year-old children living in rural areas Izabela Roszko-Kirpsza 1/, Beata J. Olejnik 1/, Mariola Kulesza 2/, Robert Jabłoński 1/, Ewa Czerech 3/, Elżbieta Maciorkowska 1/ Zakład Medycyny Wieku Rozwojowego i Pielęgniarstwa Pediatrycznego Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Łapach 3/ Klinika Pediatrii, Gastroenterologii i Alergologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 1/ 2/ Wstęp. Okres dzieciństwa jest czasem, kiedy kształtują się nawyki i zachowania żywieniowe na przyszłość a właściwa dieta jest wykładnikiem stanu zdrowia dzieci i osób dorosłych. Introduction. Infancy is the time when future nutritional habits are formed and a proper diet is an indicator of health in children and adults. Cel. Ocena sposobu żywienia dzieci dwu- i trzyletnich z uwzględnieniem współzależności pomiędzy żywieniem a wiekiem i płcią dzieci wiejskich. Aim. The assessment of dietary intake of two- and three-year-old children with regard to the correlation between a diet, age and gender of children in the rural areas. Materiał i metody. Badaniem objęto 135 dzieci dwu- i trzyletnich uczęszczających do żłobka w ośrodku gminnym. Narzędziem badawczym był autorski kwestionariusz zawierający pytania z zakresu zasad żywienia dzieci w wieku 2 i 3 lat. Material & methods. The study included 135 children aged 2 and 3 years, attending the district nursery. The research tool was a questionnaire concerning the principles of nutrition for the children of the age of 2 and 3 years. Wyniki. Zalecaną ilość posiłków zjadało 75,6% badanych dzieci (częściej dzieci 2-letnie). Posiłki o stałych porach spożywało 80,7%. Codziennie mleko i jego produkty jadało 93,4% dwulatków i 83,7% trzylatków. Spożywanie warzyw i owoców do każdego posiłku miało miejsce jedynie u 14,1% badanych. Produkty z pełnego ziarna obecne były w diecie 72,6% badanych dzieci. 47,5% dwulatków i 37,8% trzylatków miało potrawy dosalane lub dosładzane. 75,6% badanych dzieci pojadało między posiłkami przekąski słone, a aż 87,4% dzieci słodycze. Jedynie 34,8% badanych dzieci miało suplementowaną witaminę D. Results. The recommended number of meals was consumed by 75.6% of the children (more often 2-year-olds). 80.7% ate meals regularly. As many as 93.4% of 2-year-olds and 83.7% of 3-year-olds consumed milk and dairy products every day. Eating vegetables and fruit with each meal was reported by 14.1% of the children. Whole grain products were present in the diet of 72.6% of the children. 47.5% of 2-year-olds and 37.8% of 3‑year-olds had salt or sugar added to their food. The total of 75.6% of the surveyed had salty snacks before main meals and up to 87.4% – sweets. Only in 34.8% vitamin D was supplemented. Wnioski. 1. Żywienie dzieci dwu- i trzyletnich ze środowiska wiejskiego jest niewłaściwe pod względem ilości i regularności posiłków w ciągu dnia oraz składu poszczególnych posiłków. 2. Pojadanie słonych i słodkich przekąsek między posiłkami oraz dosładzanie i dosalanie potraw u dzieci w tym wieku jest niezgodne z obowiązującym stanem wiedzy. Conclusions. 1. Nutrition of two- and three-year-old children in the rural areas is inappropriate in terms of quantity and regularity of meals throughout the day. 2. Eating salty and sweetened snacks between meals and adding salt or sugar to food of children of that age is inconsistent with the current state of knowledge. Słowa kluczowe: dzieci, sposób żywienia Key words: children, mode of nutrition © Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): 605-612 Adres do korespondencji / Address for correspondence www.phie.pl Nadesłano: 04.07.2012 Zakwalifikowano do druku: 11.08.2012 Wstęp Prawidłowe żywienie dzieci jest czynnikiem warunkującym ich optymalny rozwój psychoruchowy i społeczny jak również wpływa na stan zdrowia organizmu w wieku dorosłym [1,2]. W okresie wczesnego dzieciństwa kształtują się nawyki i zachowania żywieniowe a właściwa dieta od okresu wczesnodziecięcego dr n. med. Izabela Roszko-Kirpsza Zakład Medycyny Wieku Rozwojowego i Pielęgniarstwa Pediatrycznego Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku ul. Szpitalna 37, 15-295 Białystok tel. 85 68 65 065, fax 85 68 65 068 e-mail: [email protected] jest wykładnikiem stanu zdrowia całej populacji. Dzieci zdobywają podstawy wiedzy o żywieniu w domu, poprzez obserwację zachowań innych domowników, a także dzięki informacjom przekazywanym w sposób zamierzony przez rodziców. Prawidłowo ukształtowana rodzina jest dla dziecka tzw. grupą odniesienia, z którą świadomie i mocno 606 dziecko się identyfikuje jako jej członek, współtworzy i przyjmuje kultywowane w niej poglądy, postawy obyczaje oraz wzory zachowania [3]. Nieprawidłowe zachowania żywieniowe u dzieci mogą powodować zaburzenia odżywiania i skutkować upośledzeniem wielu funkcji organizmu i zaburzeniami rozwoju. Następstwem czego może być niedobór masy ciała i wzrostu, niedokrwistość, zaburzenia odporności, opóźnienie rozwoju psychoruchowego jak też nadwaga i otyłość [3]. Do podstawowych zasad żywienia dzieci w wieku żłobkowo-przedszkolnym należą m.in.: odpowiednia ilość posiłków (4-5 posiłków dziennie, równomierne rozłożonych w czasie), urozmaicenie, nieprzekarmianie dzieci oraz kontrola spożycia produktów wysokokalorycznych o małej wartości odżywczej tj. słodyczy, przekąsek słonych, napojów słodzonych itp. W codziennej diecie dzieci po drugim roku życia powinny znajdować się warzywa i owoce, produkty z pełnych ziaren zbóż, produkty mleczne o zmniejszonej zawartości tłuszczu a także spożywane powinny być ryby i chude mięso. Do 3 roku życia nie należy ograniczać spożycia masła u dziecka, jest ono dobrym źródłem witaminy E, A i D [4]. Przestrzeganie zasad żywienia zapewnia pokrycie zapotrzebowania w tym okresie życia na wszystkie składniki pokarmowe, a równocześnie ogranicza spożycie nadmiaru kalorii obecnych w cukrach zawartych w sokach i innych słodkich przekąskach, oraz soli. Wpływa to na zmniejszenie ryzyka rozwoju chorób dieto-zależnych w późniejszym okresie życia [5, 6]. Z danych literaturowych wynika, iż do najczęstszych błędów związanych z żywieniem małych dzieci należy spożywanie wysoko przetworzonych produktów, zmniejszenie spożycia warzyw i owoców oraz nawyk częstego pojadania między posiłkami [7, 8]. Ze względu na wysoki odsetek, stwierdzany w różnych grupach wiekowych w polskiej populacji dzieci z niedoborami witaminy D, ważna jest również w tym okresie życia dziecka właściwa jej podaż z żywnością lub w preparatach farmaceutycznych [9]. Cel pracy Ocena sposobu żywienia dzieci dwu- i trzyletnich z uwzględnieniem współzależności pomiędzy żywieniem a wiekiem i płcią dzieci wiejskich. Materiał i metodyka badań Badaniami objęto 135 dzieci żłobkowych z regionu wiejsko-miejskiego, w tym 61 dwulatków (45,2%) oraz 74 trzylatków (54,8%). Chłopcy stanowili 49,6%, dziewczęta 50,4% badanej grupy. Badania zostały przeprowadzone w okresie od września 2010 r. do marca 2011 r. Do analizy realizacji zasad Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): 605-612 żywieniowych badanych dzieci wykorzystano kwestionariusz ankiety autorstwa własnego składający się z 22 zamkniętych pytań jednokrotnego wyboru skierowanych do rodziców/opiekunów prawnych dzieci. Zebrane dane poddano analizie statystycznej, przy użyciu programu Statistica 10 (StatSoft). W celu porównania wyników użyto testu c2 oraz test U Manna-Whitneya. W obliczeniach przyjęto poziom istotności p=0,05 jako znamienny statystycznie. Na prowadzenie badań zgodę wyraziła Komisja Bioetyczna UMwB (Nr R-I-002/326/2010). Wyniki badań Zalecaną ilość posiłków (4-5 na dobę) zjadało 75,6% badanych dzieci; częściej były to dzieci dwuletnie (77,1%) niż trzyletnie (74,3%), częściej dziewczęta niż chłopcy (83,8% vs. 67,2%) (p=0,0243). Mniej posiłków niż zalecane zjadało 3,7%, natomiast 6 i więcej zjadało 20,7% (19,7% dzieci dwuletnich i 21,6% trzyletnich) badanych i częściej byli to chłopcy niż dziewczynki (28,3% vs. 13,2%). Posiłki o stałych porach spożywało 80,7% wszystkich badanych dzieci. Aż 19,7% dzieci dwuletnich i 18,9% trzyletnich nie jadało posiłków o stałych porach. Ocena spożycia różnorodnych produktów żywieniowych wykazała, że 9,6% badanych dzieci nie miało w swojej diecie produktów ze wszystkich pięciu uwzględnianych grup produktów spożywczych i częściej były to dzieci trzyletnie (12,2%) niż dwuletnie (6,6%), a analizując płeć badanych częściej byli to chłopcy niż dziewczynki (11,9% vs. 7,3%). Ocena częstości spożycia mięsa wykazała, że 90,4% badanych dzieci spożywało mięso i wędliny codziennie (83,6% dwulatków, 96,0% trzylatków). Do dwóch i więcej posiłków w ciągu dnia mięso spożywało 55,6% dzieci (50,8% dwulatków, 59,5% trzylatków), do jednego posiłku dziennie spożywało je 34,8% (32,8% dwulatków, 36,5% trzylatków). Natomiast 2-3 razy w tygodniu lub rzadziej spożywało produkty mięsne 9,6% dzieci (w tym 16,4% dwulatków i 4,0% trzylatków). Ryby 1-2 razy w tygodniu spożywało 66,7% badanych dzieci (70,5% dwulatków i 63,5% trzylatków) i częściej były to dziewczynki (75,0%) niż chłopcy (58,2%). Częstsze spożycie ryb odnotowano u 5,2% badanych dzieci. Natomiast rzadziej niż raz w tygodniu ryby obecne były w diecie 28,1% badanych dzieci, a dotyczyło to 60,5% trzylatków i 39,5% dwulatków, zaś uwzględniając płeć badanych dzieci, częściej byli to chłopcy (37,3%) niż dziewczynki (19,1%). Jaja w diecie dzieci z badanej grupy podawane były najczęściej raz w tygodniu (54,8%) i z taka częstością spożywało je 62,3% dwulatków i 48,6% trzylatków. Co Roszko-Kirpsza I i wsp. Żywienie dzieci wiejskich w 2 i 3 roku życia drugi dzień lub częściej w diecie spożywało je 32,6% badanych (31,2% dwulatków i 33,8% trzylatków), natomiast rzadziej niż raz w tygodniu jaja podawane były 12,6% badanych dzieci (w tym było 6,6% dwulatków i 17,6% trzylatków, zaś dziewczęta stanowiły 8,8% a chłopcy 16,4%). Codziennie jaja spożywało 5,9% dziewcząt, czego nie odnotowano u chłopców. Analiza spożycia mleka i produktów mlecznych wykazała, że były one spożywane przez 88,1% badanych dzieci codziennie (93,4% dwulatków i 83,7% trzylatków). Większość badanych dzieci (51,1%) spożywała je 2-3 razy dziennie (częściej były to dzieci dwuletnie – 62,3% niż trzyletnie – 41,9% oraz częściej chłopcy niż dziewczęta: 59.7% vs. 42,6%). Jedynie raz dziennie spożywało mleko 37,0% badanych (31,2% dwulatków i 41,9% trzylatków) (p<0,05) (ryc. 1). 70 62,3 2 lata 60 3 lata 607 Najczęściej spożywanym rodzajem tłuszczu było masło śmietankowe (42,2% badanych dzieci). Masło roślinne spożywało 29,6% dzieci, olej rzepakowy 11,9% natomiast oliwę z oliwek jedynie 12,6% badanych. Miękkie margaryny występowały w diecie 3,7% badanych. Nie stwierdzono różnic znamiennych statystycznie w zależności od rodzaju spożywanego tłuszczu i płci badanych dzieci. Posiłki dla dzieci 2- i 3-letnich najczęściej były gotowane (87,4%), rzadziej smażone (8,1%) czy pieczone (4,5%). Nie stwierdzano różnic znamiennych statystycznie w sposobie przygotowania posiłków w zależności od wieku i płci badanych dzieci. Jedynie 57,8% rodziców deklarowało, iż nie dosala ani nie dosładza potraw swoim dzieciom. Natomiast prawie co drugi dwulatek (47,5%) i co trzeci trzylatek (37,8%) częściej dziewczęta (47,1%) niż chłopcy (37,3%) mieli potrawy dosalane/dosładzane (ryc. 2). 50 70 41,9 41,9 60 31,2 % 30 50 52,5 37,8 40 6,5 nie 47,5 16,2 20 10 62,2 tak 40 % 30 0 2-3 razy dziennie jeden raz dziennie rzadziej Ryc.1. Spożywanie mleka i jego produktów z uwzględnieniem wieku dziecka Fig. 1. Consumption of milk and dairy products by children’s age Z taką częstością spożywało mleko i jego produkty 47,1% dziewcząt i 26,9% chłopców. Natomiast 11,9% dzieci spożywało je 2-3 razy w tygodniu i rzadziej (częściej były to dzieci trzyletnie 16,2% niż dwuletnie – 6,5%). Spożywanie przez dziecko warzyw i owoców do każdego posiłku deklarowało jedynie 14,1% ankietowanych rodziców (18,0% dwulatków i 10,8% trzylatków). Najczęściej jadane one były dwukrotne w ciągu dnia (68,9% dwu- i trzylatków). Rzadziej niż dwa razy dziennie warzywa i owoce spożywało 17,0% badanych dzieci. Nie stwierdzono różnic w częstości spożywania owoców i warzyw w zależności od płci badanych dzieci. Produkty z pełnego ziarna (grube kasze, makarony, razowe pieczywo) obecne były w diecie 72,6% badanych dzieci. W tej grupie dzieci więcej było trzylatków (57,1%) niż dwulatków (42,9%). Nie stwierdzono różnic w spożywaniu produktów z pełnego ziarna w zależności od płci badanych dzieci (chłopcy 74,6% vs dziewczęta 70,6%). 20 10 0 2 lata 3 lata Ryc. 2. Dosalanie/dosładzanie potraw z uwzględnieniem wieku badanych dzieci Fig. 2. Adding salt/sugar to food by children’s age Spośród napojów najczęściej badane dzieci otrzymywały do picia herbatę (24,4%), wodę mineralną (19,3%), słodzone soki (14,8%), kompot niesłodzony (9,6%), soki pasteryzowane bez cukru (5,9%) oraz słodzone napoje gazowane (3,7%). Wszystkie rodzaje z wymienionych napojów otrzymywało 22,3% badanych. Najczęściej do picia wodę mineralną otrzymywało 14,8% dwulatków i 23,0% trzylatków. Herbata stanowiła główny napój 26,3% dwulatków i 23,0% trzylatków. Nie stwierdzono różnic znamiennych statystycznie w pomiędzy płcią badanych dzieci a rodzajem spożywanych napojów. Pojadanie przez dzieci między posiłkami słonych przekąsek (chipsy, paluszki, krakersy) deklarowało 75,6% rodziców. Codziennie słone przekąski otrzymywało zdecydowanie więcej dzieci dwuletnich niż trzyletnich (52,4% vs 29,8%) i częściej pojadanie miało miejsce u chłopców niż dziewcząt. Codziennie spożywało słone przekąski 44,8% chłopców i 35,3% 608 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): 605-612 dziewcząt. Około 40,2% badanych dzieci otrzymywało je raz dziennie (39,3% dwulatków i 23,0% trzylatków), natomiast 12,7% aż kilka razy dziennie (w tym 13,1% dwulatków i 6,8% trzylatków). Jedynie raz w tygodniu słodycze jadało 43,2% trzylatków i 26,3% dwulatków. W grupie dzieci nie otrzymujących przekąsek słonych nieco więcej było dzieci trzyletnich niż dwu (27,0% vs. 21,3%). Pojadanie między posiłkami w zależności od wieku dziecka przedstawia ryc. 3. 50 2 lata 43,2 45 3 lata 39,3 40 35 % 30 27,0 26,3 23,0 25 21,3 20 15 13,1 10 80 6,8 raz dziennie raz w tygodniu wcale Ryc. 3. Pojadanie przekąsek słonych z uwzględnieniem wieku badanych dzieci Fig. 3. Consumption of salty snacks by children’s age 60 54,1 56,8 2 lata 50 3 lata 40 % 28,4 30 10 0 18,0 13,1 14,8 10,8 4,0 kilka razy dziennie raz dziennie raz w tygodniu 50 % 40 54,1 45,9 25,7 30 20 Pojadanie przez dzieci słodyczy między posiłkami (ciastka, cukierki, batoniki) deklarowało 87,4% rodziców. Kilka razy dziennie spożywało słodycze 8,1% badanych dzieci, z czego dzieci dwuletnich było 13,1% a trzyletnich 4,0%. Raz dziennie takie przekąski pojadało 55,6% dzieci, a raz w tygodniu 23,7% (18,0% 2-latków i 28,4% 3-latków). Spośród wszystkich dzieci 12,6% wcale nie jada słodyczy (14,8% dwulatków i 10,8% trzylatków) (ryc. 4). Dziewczęta rzadziej pojadały słodycze niż chłopcy (codziennie 60,3% vs. 67,2%, natomiast raz w tygodniu 27,9% vs. 19,4%). 20 3 lata 60 kilka razy dziennie 74,3 2 lata 70 5 0 Mimo oznajmiania przez dziecko uczucia sytości aż 25,2% rodziców nakłaniało je do dalszego jedzenia, niezależnie od wieku badanego dziecka (dzieci 2-letnie 24,6%; 3-letnie 25,7%). Do kontynuowania posiłku mimo zgłaszania uczucia sytości namawiani częściej byli chłopcy niż dziewczęta (31,3% vs. 19,1%). W grupie badanych dzieci żłobkowych suplementację witaminą D otrzymywało 34,8% badanych. W badanej grupie dzieci częściej otrzymywały ją dzieci 2-letnie w porównaniu z grupą dzieci 3-letnich (45,9% vs. 25,7%) (p=0,014) i częściej chłopcy niż dziewczęta (55,3% vs. 44,7%). Na podkreślenie zasługuje fakt, iż aż 74,3% dzieci 3-letnich nie otrzymywało suplementacji witaminą D pomimo okresu jesienno zimowego, w którym prowadzone były badania (ryc. 5). wcale Ryc. 4. Pojadanie słodyczy między posiłkami z uwzględnieniem wieku badanych dzieci Fig. 4. Consumption of sweetened snacks by children’s age 10 0 tak nie Ryc. 5. Suplementacja witaminy D z uwzględnieniem wieku badanych dzieci Fig. 5. Vitamin D supplementation by children’s age Dyskusja Okres poniemowlęcy to czas stopniowego przechodzenia z diety niemowlęcej do diety tzw. rodzinnej. Często nawyki żywieniowe dorosłych członków rodziny są przenoszone na dzieci bez uwzględniania specyfiki zaleceń żywieniowych dla danego wieku. Trzeba podkreślić, iż okres żłobkowo-przedszkolny jest ważnym etapem kształtowania zwyczajów żywieniowych i postaw prozdrowotnych związanych z prawidłowymi wzorcami żywieniowymi powielanymi następnie w dorosłym życiu. To właśnie w tym wieku dziecko wyrabia swoje preferencje w zakresie ulubionych potraw, smaku i apetytu [3]. Dane literaturowe wskazują na niepokojące zjawisko jakim są nieprawidłowe nawyki żywieniowe i zaburzenia odżywiania populacji wieku rozwojowego poczynając od najmłodszego wieku. Obserwuje się niekorzystne zjawisko zbyt szybkiego upodabniania diety dziecka poniżej 3. roku życia do diety dorosłych, polegające m.in. na obniżeniu energii z tłuszczów, dosalaniu itp. [9,10]. Wiele błędów żywieniowych Roszko-Kirpsza I i wsp. Żywienie dzieci wiejskich w 2 i 3 roku życia wynika również ze stylu życia rodziców i zwyczajów żywieniowych. Szybki powrót matki do pracy, mniej formalne posiłki rodzinne, nerwowa atmosfera w czasie posiłków, omawianie problemów rodzinnych w ich trakcie, brak czasu, spożywanie posiłków poza domem – to wszystko nie sprzyja racjonalnemu żywieniu dzieci [11]. W żywieniu dzieci okresu żłobkowo-przedszkolnego ważna jest liczba posiłków w ciągu dnia, która sprowadza się do 4-5 posiłków. Przerwy między posiłkami nie powinny być krótsze niż 2,5 godziny i nie dłuższe niż 4 godziny [4]. W przeprowadzonych badaniach zalecaną ilość posiłków (4-5 na dobę) otrzymywało jedynie 75,6% badanych dzieci. Co stanowiło nieco większy odsetek niż w badaniach Stankiewicz i wsp. (62,3%) [12]. Natomiast większy odsetek dzieci jadał powyżej 5 posiłków dziennie (20,7%) lub zbyt małą (3,7%). Weker i wsp.[13] obserwowali, iż w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym dzieci raczej nie opuszczają posiłków pozostając przez cały czas pod opieką dorosłych. W badaniach własnych nieznacznie częściej zalecaną ilość posiłków zjadały dzieci dwuletnie niż trzyletnie (77,1% vs. 74,3%), w tym nieco częściej dziewczęta niż chłopcy (83,8% vs. 67,2%). Zasadniczym elementem racjonalnego żywienia jest regularność posiłków, czyli oprócz odpowiedniej liczby posiłków w ciągu dnia i ich prawidłowe rozłożenie w czasie. Regularne jedzenie sprzyja unormowaniu przemiany materii i gwarantuje prawidłowy rozwój psychomotoryczny dziecka [4, 13]. W naszych badaniach aż 19,7% dzieci dwuletnich i 18,9% trzyletnich nie jadało posiłków o stałych porach. Bardzo ważna w diecie dzieci jest różnorodność produktów w codziennej diecie. Poszczególne grupy produktów charakteryzują się zróżnicowaną zawartością składników odżywczych i jedynie urozmaicenie diety może zapewnić odpowiednie spożycie wszystkich niezbędnych składników [4]. W naszych badaniach wykazano, iż 9,6% dzieci nie miało w swojej diecie produktów z pięciu podstawowych grup spożywczych. Częściej były to dzieci trzyletnie – 12,2% niż dwuletnie – 6,6% i nieco częściej chłopcy niż dziewczynki (11,9% vs. 7,3%). Źródłem białka w diecie 2- i 3-latka powinno być: chude mięso, drób, nasiona roślin strączkowych oraz ryby [4]. W badaniach naszych wykazano, że do dwóch i więcej posiłków w ciągu dnia mięso spożywało 55,6% dzieci (50,8% dwulatków, 59,5% trzylatków). Około 90,4% badanych dzieci spożywało mięso i wędliny codziennie (83,6% dwulatków, 96,0% trzylatków). W badaniach ogólnopolskich przeprowadzonych w grupie dzieci 13-36 miesięcznych wykazano wyższe, w odniesieniu do zalecanych ilości, spożycie mięsa, drobiu oraz wędlin w całodziennej diecie dzieci [13, 14]. 609 Zalecane przez ekspertów spożycie ryb w diecie realizowane było przez rodziców 66,7% dzieci badanych. W grupie dzieci spożywających ryby rzadziej niż 2 razy w tygodniu dwukrotnie więcej było trzylatków niż dwulatków oraz więcej chłopców (37,3%) niż dziewcząt (19,1%). Ważnym składnikiem jadłospisu najmłodszych dzieci jest mleko i produkty mleczne, dostarczające przede wszystkim dobrze przyswajalnego wapnia. W badaniach przeprowadzonych przez Szponara i wsp. analiza struktury pochodzenia białka i wapnia w całodziennych dietach dzieci i młodzieży wskazywała, iż mleko i jego przetwory dostarczają 20,8% białka wysokiej jakości oraz ok. 60% dobrze przyswajalnego wapnia [15]. W badaniach naszych aż 11,9% dzieci nie spożywało mleka i produktów mlecznych codziennie. Zalecane spożycie mleka realizowane było przez 93,4% dwulatków a już u 3-latków tylko przez 83,7% dzieci. W badaniach Stankiewicz [12] 72,7% badanych dzieci przedszkolnych jadało nabiał codziennie. Natomiast w badaniach z ośrodka łódzkiego, aż u co drugiego dziecka w codziennej diecie brakowało nabiału [16]. Podobnie badania Weker i wsp. [13] wykazały, iż spożycie mleka i produktów mlecznych w grupie dzieci 13-36 miesięcznych jest mniejsze w odniesieniu do zalecanych norm żywieniowych. Niski poziom akceptacji dla produktów nabiałowych obserwowany był również w grupie dzieci przedszkolnych badanych przez Kolarzyk i wsp. [3] i dotyczył on głównie dzieci z nieprawidłową masą ciała (niedobór i nadmiar masy ciała). Do każdego posiłku dziecka w tym wieku powinny być dodawane warzywa i owoce. Są to produkty o wysokiej zawartości witamin, składników mineralnych, błonnika a jednocześnie o niskiej wartości energetycznej [4]. Owoce i warzywa zarówno świeże, jak i suszone mogą być proponowane dzieciom jako przekąska między posiłkami. W badaniach własnych spożywanie warzyw i owoców do każdego posiłku realizowane było jedynie u 14,1% badanych dzieci i częściej były to dzieci 2-letnie (18,0%), niż 3-letnie (10,8%). Mniejsze od zalecanych w codziennej diecie dziecka w wieku 2-3 lat spożycie warzyw i owoców odnotowała w swoich badaniach również Weker i wsp. [13]. Stankiewicz i wsp. [12] w przeprowadzonych badaniach w grupie dzieci przedszkolnych wykazali, że jedynie 6,5% badanych przedszkolaków jadało warzywa kilka razy w ciągu dnia. Znacznie większy odsetek dzieci jadał owoce kilka razy w ciągu dnia (29,9%) lub raz dziennie (36,4%). Dzieci powinny być zachęcane do spożywania owoców w miejsce wypijanych przez nie soków [17]. Główne źródło dziennego zapotrzebowania na energię w diecie dzieci stanowią produkty zbożowe, 610 w tym szczególnie produkty z tzw. grubego przemiału, które charakteryzują się większą zawartością błonnika, witamin, makro- i mikroelementów. Odpowiednie dobowe spożycie błonnika całkowitego w grupie dzieci 1-3 roku życia oszacuje się na 19 g/d zarówno u chłopców jak i dziewcząt, z ewentualną modyfikacją tej ilości adekwatnie do diety (wg wzoru 14 g/1000 kcal) [18]. W badaniach naszych produkty z pełnego ziarna (grube kasze, makarony, razowe pieczywo) obecne były w diecie 72,6% badanych dzieci (częściej w diecie trzylatków – 57,1% niż dwulatków – 42,9%). Zbyt małe spożycie pieczywa ciemnego (razowego) jest częstym błędem żywieniowym również w żywieniu przedszkolnym jak podaje DymkowskaMalesa [19]. Z badań przeprowadzonych wśród dzieci przedszkolnych przez Ligenza i wsp. [16] wynika, że codziennie pieczywo ciemne zjada jedynie 24,6% dzieci. W żywieniu dzieci w wieku przedszkolnym potrawy winny być gotowane. Natomiast potrawy smażone mogą być podawane sporadycznie jako urozmaicenie jadłospisu. Zalecenie to było realizowane aż przez 87,4% badanych rodziców bez istotnej różnicy w zależności od płci czy wieku badanych dzieci. Preferencje smakowe małych dzieci są w dużej mierze uwarunkowane genetycznie. Dzieci wybierają częściej smak słodki i słony przy jednoczesnej niechęci do smaków kwaśnych i gorzkich. natomiast dosładzanie czy dosalanie potraw w okresie wczesnego dzieciństwa może prowadzić do nieprawidłowych nawyków i rozwoju preferencji tych smaków w życiu dorosłym [3]. Spożycie soli w Polsce, obliczane na podstawie wyników badań budżetów gospodarstw domowych, przekracza 2-3-krotnie zalecane normy [20]. W badaniach naszych wykazano, iż blisko połowa rodziców dosładza lub dosala potrawy dzieciom i częściej miało to miejsce u dzieci 2-letnich (47,5%) niż trzyletnich (37,8%). Badania Dymkowskiej-Malesa i wsp. [19] wykazały zbyt duży udział węglowodanów w diecie (131,6%), nawet w przedszkolnych racjach pokarmowych. Mając na względzie zapotrzebowanie energetyczne dzieci 1-3-letnich, które wynosi 1000-1500 kcal, wypijanie soków w dużych ilościach może przyczyniać się do rozwoju nadwagi i otyłości. Nadmierna konsumpcja soków przez dzieci w wieku poniemowlęcym niekorzystnie może wpływać na ich dalszy rozwój. Wykazano, że spożycie dużych ilości soków znacznie ogranicza ilość wypijanego mleka oraz spożycie innych produktów przez dzieci, a zatem może pośrednio przyczyniać się do niedoborów wapnia w diecie [17]. Z przeprowadzonych badań wynika, że słodzone soki w nadmiarze były spożywane przez 14,8% dzieci Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): 605-612 natomiast słodzone napoje gazowane przez 3,7%. Najczęściej do picia rodzice podawali wodę mineralną (14,8% dwulatków i 23,0% trzylatków) oraz herbatę (26,3% dwulatków i 23,0% trzylatków). Nie stwierdzono różnic znamiennych statystycznie w pomiędzy płcią badanych dzieci a rodzajem spożywanych napojów. Dane literaturowe wskazują, iż znaczna część dzieci w okresie żłobkowo-przedszkolnym pojada między posiłkami [7,8,21,22,23]. Produkty, po które dzieci najchętniej sięgają to słodycze, a znacznie rzadziej owoce. Zbyt wczesne wprowadzanie słodyczy do diety a szczególnie nadmierne ich spożycie w wieku przedszkolnym jest często występującym błędem w żywieniu dzieci. Podkreślić należy, iż wiek przedszkolny to okres, kiedy dziecko ma jeszcze ograniczony samodzielny dostęp do słodyczy i wiele zależy od postępowania rodziców czy opiekunów dziecka. Przeprowadzone badania wykazały, że pojadanie między posiłkami było zjawiskiem częstym w grupie badanych 2- i 3-latków ze środowiska wiejskiego. Częściej jako przekąski jadane były słodycze (zarówno przez dzieci dwu- jak i trzyletnie) niż przekąski słone, które były limitowane lub zupełnie nie podawane dzieciom (i nieco częściej dziewczętom). Słodycze pojadało aż 87,4% dzieci a przekąski słone – 75,6%. Codziennie (raz dziennie i kilka razy dziennie) słodycze jadło 63,7% ogółu dzieci. W tym codziennie słodycze jadło 52,4% dzieci 2-letnich i 29,8% dzieci 3-letnich. W badaniach Stankiewicz częstość spożywania słodyczy przez dzieci przedszkolne szacowana była jedynie na 24,7% [12]. W analizie piśmiennictwa przeprowadzonej przez Szanecką zwrócono uwagę na wypieranie napojów mlecznych przez napoje słodzone i soki owocowe, które mogą dostarczać dodatkowo do diety aż 40% cukru a ich ciągłe spożywanie wywołuje efekt kumulacji i prowadzi do nadwagi [5]. Ze względu na to, iż dzieci w wieku poniemowlęcym piją znacznie więcej soków niż jest zalecane (walory smakowe), a ich wysoka wartość energetyczna jest przyczyną znacznych przyrostów masy ciała i jednocześnie ogranicza przyjmowanie innych produktów odżywczych (stając się przyczyną niedożywienia). Grupa Ekspertów pod kierunkiem Woś zaleciła ich limitowanie do 150 ml/dobę [24]. W najmłodszych grupach wieku szczególnie łatwo dochodzi do zaburzeń w rozwoju somatycznym spowodowanych brakiem zbilansowanej diety. Dotyczy to zarówno niedoboru, jak i nadmiaru poszczególnych składników pokarmowych. Podobnie jak w pracach innych autorów wykazano, że mimo zgłaszania przez dziecko uczucia sytości rodzice namawiają je do kontynuowania jedzenia (24,6% rodziców dzieci 2-letniech, Roszko-Kirpsza I i wsp. Żywienie dzieci wiejskich w 2 i 3 roku życia 25,7% rodziców dzieci 3-letnich) [12]. W badaniach tych 39,0% rodziców twierdziło, iż ich dziecko jest niejadkiem i trzeba go namawiać do jedzenia a jednocześnie aż 70% ankietowanych rodziców wiedziało, że masa ciała ich dziecka jest prawidłowa. W badaniach naszych mimo oznajmiania przez dziecko uczucia sytości aż 25,2% rodziców nakłaniało je do dalszego jedzenia, niezależnie od wieku badanego dziecka, częściej namawiani byli chłopcy niż dziewczęta (31,3% vs. 19,1%). W wieku rozwojowym, zwłaszcza w okresach intensywnego wzrastania, dużą rolę odgrywają niedobory wapnia i witaminy D, które są główną przyczyną osiągania niskiej szczytowej masy kostnej. Ważnym czynnikiem ryzyka niedoborów witaminy D w tej grupie wiekowej jest dieta. Obserwuje się zmniejszające się spożycie witaminy D wraz z naturalnymi jej źródłami pokarmowymi, takimi jak tłuste ryby i tran. W związku z powyższym populacja polskich dzieci i nastolatków jest narażona na niedobory witaminy D [25]. W badaniach oceniających sposób żywienia dzieci w wieku przedszkolnym wykazano, iż ponad 90% badanych trzylatków nie pokrywało zapotrzebowania za witaminę D [23]. Także w badaniach Charzewskiej wykazano obecność przewlekłych niedoborów witaminy D występują w diecie 99% dzieci [26]. 611 W badaniach naszych jedynie 34,8% dzieci otrzymywało suplementację witaminą D. Częściej otrzymywały ją dzieci 2-letnie w porównaniu z grupą dzieci starszych (45,9% vs. 25,7%), nieco częściej chłopcy niż dziewczęta (55,3% vs 44,7%). Na podkreślenie zasługuje fakt, iż aż 74,3% dzieci 3-letnich nie otrzymywało suplementów witaminy D. Liczne badania, w tym również nasze, dowodzą istnienia wielu nieprawidłowości i błędów w żywieniu dzieci poczynając od najwcześniejszego okresu ich życia. Niezbędne są konkretne działania zmierzające do poprawy sytuacji żywieniowej w domu rodzinnym, jak też instytucjach zajmujących się żywieniem dzieci, oraz umiejętności wykorzystania dotychczasowej wiedzy do analizy i poszukiwania czynników warunkujących zachowania zdrowotne populacji wieku rozwojowego. Wnioski 1. Żywienie dzieci dwu- i trzyletnich ze środowiska wiejskiego jest niewłaściwe pod względem ilości i regularności posiłków w ciągu dnia oraz składu poszczególnych posiłków. 2. Pojadanie słonych i słodkich przekąsek między posiłkami oraz dosładzanie i dosalanie potraw u dzieci w tym wieku jest niezgodne z obowiązującym stanem wiedzy. Piśmiennictwo / References 1. Jarosz M. Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. IŻŻ, Warszawa 2008. 2. Socha J, Socha P, Weker H, Neuhoff-Murawska J. Żywienie dzieci a zdrowie wczoraj, dziś i jutro. Pediatr Współcz 2010, 12: 34-37. 3. Kolarzyk E, Janik A, Kwiatkowski J. Zwyczaje żywieniowe dzieci w wieku przedszkolnym. Probl Hig Epidemiol 2008, 89(4): 531-536. 4. Dobrzańska A, Czerwionka-Szaflarska M, Kunachowicz H i wsp. Zalecenia dotyczące żywienia dzieci zdrowych w wieku od 1 do 3 lat (13-36 miesięcy), opracowane przez zespół ekspertów powołany przez Konsultanta Krajowego ds. Pediatrii. Prz Pediatr 2008, 38, 76-78. 5. Szanecka E, Małecka-Tendera E. Zmiana nawyków żywieniowych a problem otyłości u dzieci. Endokrynol Otyłość 2006, 2(3): 102-107. 6. Jarosz M, Rychlik E. Napoje słodzone gazowane i ich związek z powstawaniem chorób dietozależnych. Stand Med 2007, 4(1): 109-114. 7. Kozłowska-Wojciechowska M, Makarewicz-Wujec M. Badanie preferencji żywieniowych dzieci w wieku przedszkolnym. Rocz PZH 2005, 56(2): 165-169. 8. Kowieska A, Biel W, Chalaba A. Charakterystyka żywienia dzieci w wieku przedszkolnym. Żyw Czł Metab 2009, 36(1), 179-184. 9. Łoś-Rycharska E. Zaniedbania i błędy rodziców i opiekunów w zakresie strategii żywieniowej jako przyczyna niedożywienia dzieci. Klin Pediatr 2010, 18(2): 259-263. 10. Łoś-Rycharska E, Niecławska A. Spożycie pokarmów typu fast-food przez dzieci w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym. Pediatr Pol 2010, 85(4): 345-352. 11. Sybilski AJ. Żywienie dzieci. Nowa Pediatria 2006, 2: 34‑40. 12. Stankiewicz M, Pęgiel-Kamrat J, Zarzeczna-Baran M i wsp. Styl żywienia dzieci przedszkolnych w opinii ich rodziców. Probl Hig Epidemiol 2006, 87(4): 273-277. 13. Weker H, Rudzka-Kańtoch Z, Strucińska M i wsp. Żywienie dzieci w wieku przedszkolnym. Ogólna charakterystyka sposobu żywienia. Rocz PZH 2000, 51: 385‑392. 14. Weker H, Barańska M, Riahi A i wsp. Źródła składników odżywczych w dietach dzieci w wieku 13-36 miesięcy – badanie ogólnopolskie. Bromat Chem Toksykol 2011, 3: 233-23. 15. Szponar L, Ołtarzewski MG. Mleko i napoje fermentowane, ich rola w żywieniu dzieci i młodzieży. Stand Med 2007, 4: 100‑108. 16. Ligenza I, Jakubowska-Pietkiewicz E, Łupińska A. Ocena wpływu niektórych czynników środowiskowych na występowanie nadmiaru masy ciała u dzieci w wieku przedszkolnym. Endokrynol Pediatr 2011, 10: 25-31. 612 17. Neuhoff-Murawska J, Socha P, Socha J. Soki: zalety i zagrożenia w żywieniu dzieci i młodzieży. Stand Med 2007, 4(1): 91-99. 18. Dembiński Ł, Banaszkiewicz A, Radzikowski A. Dieta bogatoresztkowa – definicja, korzyści i normy w pediatrii. Pediatr Współcz 2010, 12(2):139-145. 19. Dymkowska-Malesa M, Skibniewska KA. Udział posiłków przedszkolnych w pokryciu zapotrzebowania na podstawowe składniki odżywcze i energię. Bromat Chem Toksykol 2011, 3: 374-379. 20. Sekuła W, Ołtarzewski M, Ciskowska W i wsp. Spożycie soli w Polsce – sytuacja aktualna i zmiany w ostatnich latach. Żyw Człow Metab 2010, 37(5-6): 311-354. 21. Neuhoff-Murawska J, Socha P, Socha J. Sprawozdanie z sympozjum „Woda jako podstawowy składnik pokarmowy”. Stand Med 2007, 2: 212-215. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): 605-612 22. Kozioł-Kozakowska A, Pióreczka B, Żwirska J. Ocena sposobu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym z regionu Krakowa z uwzględnieniem charakterystyki socjoekonomicznej. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 422-427. 23. Sochacka-Tatara E, Jacek R, Sowa A i wsp. Ocena sposobu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym. Prob Hig Epidemiol 2008, 89(3): 389-394. 24. Woś H, Weker H, Jackowska T. Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie zaleceń dotyczących spożycia wody i innych napojów przez niemowlęta, dzieci i młodzież. Pediatr Pol 2011, 86(1): 54-61. 25. Dobrzyńska A i Zespół Ekspertów. Polskie zalecenia dotyczące profilaktyki niedoborów witaminy D – rok 2009. Pol Merk Lek 2010, 28, 164: 130-133. 26. Charzewska J, Weker H. Ogólnopolskie badanie nad zawartością wapnia i witaminy D w dietach dzieci w wieku 4 lat. Pediatr Współcz Gastroenterol Hepatol Żywienie Dziecka 2006, 8, 107-109.
