Alabastry z Anglii dawniej i dziś

KAMIEŃ NATURALNY
Alabastry z Anglii
dawniej i dziś
Średniowieczna hossa
N
a niektórych targach kamieniarskich można spotkać stoiska oferujące ten piękny i jakby zapomniany
kamień. Obecnie popyt jest rzeczywiście
niewielki, wręcz zanikający, a jedną z przyczyn jest fakt, że aktualnie w ofertach firm
znajdują się równie fascynujące, przeświecające, a jednocześnie twardsze marmury
onyksowe. Pochodzą one m.in. ze złóż tureckich, pakistańskich, irańskich, irlandzkich
czy meksykańskich. Przepuszczające światło marmury nie zastąpiły jednak całkowicie
oryginalnego alabastru, niezbędnego przy
bu abażurów i popielniczek, gdyż wysoka
temperatura powoduje utratę połysku i
mętnienie.
Pewien procent, zapewne poniżej pięciu,
pochodził ze złóż w Somerset (z wybrzeża
klifowego i kamieniołomów w Hurcot koło
Somerton), Yorkshire (Ledsham), południoDZIESIĘĆ WIEKÓW EKSPLOATACJI
wej Walii i Cumbrii (Barrow).
Historia eksploatacji alabastru w Anglii
Zbadano dokumentację geologiczną złóż
sięga zamierzchłych czasów. Najwcześniej- i ówczesne metody eksploatacji. Wydobyszą udokumentowaną datą jest rok 1080, cie i przeróbka kamienia nie przekraczała
kiedy wykonano sklepienie łukowe portalu wartości 70 ton rocznie. Dane te dotyczą
kościoła w Tutbury (hrabstwo Midland). Od lat 1350 – 1550 w dwóch ośrodkach: Castle
tego czasu wydobyto ogromne ilości alaba- Hayes – Fauld (Staffordshire) i Chellaston. W
strów i towarzyszących im gipsów i anhy- połowie XVI wieku było już trudno znaleźć
drytów.
biały lub bezbarwny alabaster, stąd akcepto-
Katedra koło Derby, Alabastrowa kolumnada w pałacu wybudowanym w latach 1760-1770. Architekt di Robert Adam
pracach restauratorskich niezliczonej ilości
zabytków z tego kamienia.
Alabaster rozsławili średniowieczni rzeźbiarze i kamieniarze zarówno w Anglii, jak
i na kontynencie europejskim. Miękkość
materiału pozwala na wykonywanie głębokich i skomplikowanych, delikatnych rzeźb.
Dodatkową, korzystną cechą alabastrów
jest trwałe przyjmowanie powłok malarskich i złoceń. Są też i wady, a wśród nich
podatność na uszkodzenia mechaniczne,
niska temperatura topnienia (128 – 200 st.
C) i podatność na wietrzenie. Generalnie
alabaster powinien być chroniony przed
wodami deszczowymi i wilgocią. Jest więc
stosowany niemal wyłącznie do wnętrz. Nie
powinien być również stosowany do wyro-
54
Chellaston koło Derby. Zabytkowy kościół św Piotra
Przesłanki geologiczne i źródła historyczne dokumentują główny rejon wydobycia
w East Midlands. Najwcześniej, bo w latach
1160 – 1170 były eksploatowane złoża w
Staffordshire – Tutbury District. W czasie
wydobycia alabaster był rozróżniany od skały gipsowej dzięki przezroczystości. Tę zaś
badano lampą górniczą. Jeśli odłam skały o
grubości 1 stopy przepuszczał światło, skałę kwalifikowano jako alabaster. Największą
ilość prac w alabastrze za dynastii Tudorów
(1485 – 1603) i w okresie jakobickim wykonano w Derbyshire (Chellaston), Leicestershire
(okolice Burton-on-the-Wolds) i Nottinghamshire (Red Hill w dolinie rzeki Soar).
East Midlands nie posiadał jednak monopolu na wydobywanie alabastrów w Anglii.
wano także materiał z kolorowymi domieszkami. Po roku 1580 gwałtownie wzrasta zapotrzebowanie. Wznawia się eksploatację
złóż, dawniej wydobywających tylko biały
alabaster. Nieprawdopodobna hossa trwała
około 80 lat. Po roku 1660 wydobycie alabastru zmniejsza się, wręcz się załamuje, co
obrazowo przedstawia publikowany obok
diagram.
W Anglii większość rzeźb alabastrowych zostało zniszczonych lub poważnie
uszkodzonych przez pożary. Na domiar
złego wiele z nich celowo zniszczono w
czasie i po reformacji. Więcej szczęścia
miały te, które przewieziono na kontynent.
Dziś, gdy zapotrzebowanie na alabaster jest
niewielkie, partie gipsu „rzeźbiarskiego” nie
nowy Kamieniarz
Styczeń | NR 18 | 1/2006
www.nowykamieniarz.pl
KAMIEŃ NATURALNY
są klasyfikowane jako alabaster. Niemniej
należy stwierdzić, że na 3 – 4 milionów ton
gipsu rocznie, eksploatowanego w Anglii w
latach 70-tych ub. wieku zaledwie kilkaset
ton może być zakwalifikowanych jako alabaster. Taka proporcja kontrastuje z opisami
w źródłach średniowiecznych. W ten sposób
badacze są zmuszeni pogodzić „historię
alabastrów” z ich obfitością w przeszłości i
rzadkością obecnie na tym samym terenie,
mając pełną świadomość, że w większości
Chellaston koło Derby. Zabytkowy kościół św Piotra od strony cmentarza
przypadków nie chodzi o problem wyeksploatowania złóż.
Najczystsze odmiany alabastru wydobywano od wieków w łomach w pobliżu miejscowości Fauld (Staffordshire). W końcu XIX
wieku zrealizowano zamówienie z Nowego
Jorku na 18 bloków, w tym kilku o wadze 15
ton każdy. Miały one wymiary 1,5 x 1,0 m i
długość powyżej 6,0 m. Były następnie przycinane ręcznie do żądanego wymiaru. Imponującą kolumnadę z alabastrów posiada
m. in. Marble Hall
w Kedleston koło
Derby. Kanelowane
trzony kolumn posiadają wysokość
ok. 5 m każda.
NIECHCIANA EKSPLOZJA
W
1937 roku
część kopalni alabastrów w Fauld
została
przejęta
przez Royal Air Forces na magazyn
amunicji. Umieszczono tam ponad
40 000 ton bomb i materiałów wybuchowych. 27 listopada 1944 roku jeden z żołnierzy przez nieostrożność spowodował
gigantyczną eksplozję, widzianą w promieniu 60 kilometrów i słyszaną w odległym
Londynie. Magazyn bomb znajdował się 35
m poniżej powierzchni terenu. Było to przyczyną wyrzucenia około miliona ton ziemi i
skał w powietrze. Niektóre odłamki zostały
wyrzucone na odległość 10 km, a krater po
wybuchu miał głębokość 75 m. Zniszczone
zostały budynki kopalni, pobliska karczma,
uszkodzony kościół, ratusz i wiele domów
we wsi Hanbury. Wybuch zabił 80 osób.
W ziemi zostało ok. 3000 ton niewybuchów. Ze względów bezpieczeństwa wstęp
na część terenu jest wzbroniony, a dla turystów urządzono specjalny szlak – ścieżkę do
obserwacji krateru o średnicy ok. 250 metrów. Przy szlaku stoi pomnik upamiętniający ofiary wybuchu.
ŁAZIENKA KSIĘŻNICZKI MAŁGORZATY
Teren kopalni w Fauld stale się powiększał
i wchłonął wiele sąsiadujących mniejszych
łomów. Kopalnia została zmodernizowana
przez firmę British Gypsum i rozpoczęła eksploatację złóż gipsu i anhydrytu w kierunku
nowy Kamieniarz
www.nowykamieniarz.pl
Styczeń | NR 18 | 1/2006
55
KAMIEŃ NATURALNY
południowym. Urobek wykorzystywano dla
produkcji gipsu budowlanego i cementu.
Na zamówienie kopalnia mogła wydobywać alabaster na terenach starej kopalni. Surowca było jednak coraz mniej aż wreszcie
uznano je za wyczerpane. Jednym z ostatnich zamawiających była rodzina królewska.
Prezentem ślubnym księżniczki Małgorzaty
w roku 1960 był alabastrowy wystrój łazienki przygotowany w Fauld. Wydobycie alabastrów ostatecznie zakończono na początku
1990 roku.
ANGIELSKIE ALABASTRY W POLSCE
Katalogi zabytków wymieniają ogromną ilość rzeźb, płaskorzeźb, detali architektonicznych, epitafiów wykonanych z
alabastrów. Generalnie można przyjąć, że
północna Polska posiada alabastry pochodzenia angielskiego. Są to dzieła wykonane przez mistrzów angielskich z Londynu,
Nottingham, być może z Lincoln i Yorku,
lecz także z warsztatów niderlandzkich i
gdańskich. Południowa Polska od XVI wieku – to obszar zaopatrywany w alabaster
(„ruski marmur”) ze
złóż podlwowskich
(łomy w Żurawnie,
Wasiuczynie, Brzozdowicach koło Kut,
Czerniowie, Buchaczowie, Baranowie,
Krasiejowie i Kołokolinie).
RozprzestrzenieChellaston koło Derby. Zabytkowy kościół św Piotra i mury oporowe wybudowane z ciosów miejscowych skał gipsowych
nie zabytków z alabastrów angielskich w Polsce pokrywa się więcej zabytków z alabastrów angielskich
zasadniczo z rozprzestrzenieniem wapien- w Polsce posiada Gdańsk (złocone rzeźby i
nych posadzek szwedzkich, te zaś powtarza- płaskorzeźby w bazylice mariackiej!), a takją trasy ówczesnego handlu zbożem przez że pobliskie miasta ze starymi kościołami i
Gdańsk (por. nK nr 6/2004, s. 46-50). Naj- klasztorami. Niektóre unikalne zabytki z alabastrów (jako depozyty) przechowują m.in.
muzea w Gdańsku i Warszawie. Wiele dzieł
o tematyce religijnej posiadają kościoły i
klasztory Pomorza, Warmii, Mazur i Wielkopolski. Angielskie alabastry w postaci gotyckiej rzeźby z lat 1420 – 1440 „biczowanie
Chrystusa” dotarły nawet do Trzemeśni koło
Myślenic (Małopolska) i na lubelszczyznę
(Uchanie k. Hrubieszowa).
Obecność tylu rzeźb z kamienia angielskiego w Polsce potwierdza tezę o złożoności kontaktów (nie tylko artystycznych) w
okresie średniowiecza, nie ograniczających
się do krajów położonych w bezpośrednim
sąsiedztwie. 
Źródła:
» Firman R.J. (1984): A geological approach to
the history of English alabaster. Mercian Geologist vol. 9 no.3
» Olszewski A.M. (1960): Gotyckie rzeźby alabastrowe pochodzenia angielskiego w Polsce.
Biuletyn Historii Sztuki R. XXII nr 1
» Sylwestrzak H. (1997): Gips i anhydryt. Prawie bliźnięta. Państwowy Instytut Geologiczny - Warszawa
Henryk Walendowski
Schematyczna mapa występowania skał gipsowych w Anglii i Walii.
56
nowy Kamieniarz
Styczeń | NR 18 | 1/2006
www.nowykamieniarz.pl