ROZWÓJ MORALNY CZŁOWIEKA

„Moralność prowadzi do zguby tego,
kto usiłuje skrupulatnie stosować jej nakazy w praktyce,
a zapewnia dobrobyt temu,
kto się nią umie posługiwać niczym maską”
Charles Fourier – francuski filozof i ekonomista z przełomu XVIII i XIX wieku.
Egzystencja każdego człowieka zależna jest od wielu czynników. Jednym
z nich jest moralność oraz wartości z niej wynikające. Wszyscy ludzie
przestrzegają na co dzień podstawowego „rdzenia” zasad moralnych. Należy
podkreślić, że współczesne społeczeństwa mają możliwość analizowania
moralności ludzkiej, biorąc pod uwagę problem punktu widzenia,
z którego próbują ją charakteryzować. Konstruują własne konotacje moralności,
dając możliwość swobodne i indywidualne jej odczytywanie.
Należy pamiętać, że problem moralności towarzyszył cywilizacji ludzkiej
od momentu jej ukształtowania na Ziemi, bowiem człowiek od zawsze dążył do
poznania przyczyn swoich zachowań, myśli, przedsięwzięć. Jako
istota
myśląca, obdarzona dużym potencjałem inteligencji, odróżniającą ją od świata
zwierząt, człowiek pragnął ukierunkować swoją egzystencję w odniesieniu do
świata norm oraz wartości moralnych. Według Immanuela Kanta „...każdy z
nas nosi
w sobie prawo moralne; zasługuje przeto na szacunek, (...) gdyż istoty rozumne
są wszystkie podmiotami prawa, wedle którego żadna z nich nie powinna nigdy
traktować siebie samej czy którejkolwiek innej jak zwyczajne środki, lecz zawsze
widzieć w sobie i innych cel sam w sobie.” (cyt. za:Julia 1996:240). W dalszych
etapach ewoluowania cywilizacji ludzkiej, nastąpił zwrot w kierunku rozwoju
moralnego człowieka.
1. SEMANTYKA POJĘCIA MORALNOŚCI
1
Moralność przynależy dziedzinie życia społecznego oraz duchowego.
Obecna jest wszędzie. Jak konkluduje doktor Magdalena Środa ludzkość
spotyka się z moralnością najczęściej pod postacią norm, zaleceń, rad
moralnych. Istnieje w „...zachowaniach , w myślach, w naszych postawach
wobec świata, w konfliktach, w stosunkach społecznych, w systemach
wychowawczych, w książkach, w kazaniach, w politycznych przemówieniach,
w radach przyjaciół.”(1994:7). Dla Didier Julia moralność to „...nauka o dobru
oraz zasadach ludzkiego postępowania”.(1996:238). Jest ona ważną częścią
dociekań filozofii, a zwłaszcza jej dziedziny - etyki, czyli nauki o zasadach
moralnych.
Czym jest więc moralność? Pod pojęciem tym rozumie się zazwyczaj
„....zachowania, postawy lub motywacje odpowiadające uznawanym kryteriom
dobra, słuszności i powinności.”(Środa 1994:7). Czesław Znamierowski
uważa, że pojęcie „moralność” powinno odnosić się tylko do postaw, które
społeczeństwo darzy moralnym uznaniem. Znamierowski posługuje się również
terminem neutralnym „ethos”, które obejmuje „...łącznie postawę człowieka
względem innych ludzi(...).”(1994:76). Natomiast Aniela Dylus odnosi słowo
„moralność” do sposobu życia człowieka, które może być moralne lub
niemoralne.
Wielu współczesnych filozofów, etyków oraz psychologów uważa, że
moralność przynależna jest na trwałe dziedzinie życia społecznego. Jej poznanie
oraz analiza uzależniona została od przyjętego punktu widzenia. Mając na
uwadze dorobek historyczny i cywilizacyjny ludzkości, należy podkreślić, że
moralność zmieniała się, przyjmując różne oblicza. W naukach historycznych
obecna jest moralność starożytna, moralność chrześcijańska, moralność
rycerska, moralność mieszczańska, moralność plebejska, moralność Oświecenia.
Niegdyś czyny człowieka podlegały surowym karom, usankcjonowane
zazwyczaj w kodeksach wierzeń religijnych, przepisach prawnych państw.
2
Obecnie konstruuje się wiele konotacji moralności, która staje się pojęciem
„nieuchwytnym”, trudnym do zdefiniowania. Podobnie konkluduje brytyjski
psycholog David Fontana, który jednocześnie uważa, że problem moralności
należy rozumieć w dwóch aspektach „...jeden z nich jest subiektywny
(wewnętrzna obserwacja odnosząca się do własnego kodeksu postępowania),
a drugi obiektywny (postawy i zachowanie ogólnie nagradzane przez grupę
kulturową).” (1998:257). Fontana przejął odczytywanie moralności w dwóch
aspektach od filozofa niemieckiego Johanna Gottlieba Fichtego. Moralność
w ujęciu obiektywnym jest rzetelnie zbadana przez psychologów, filozofów oraz
etyków, przede wszystkim odnosząc się do rozwoju moralnego człowieka
i jego zachowania. Pragnę nadmienić, iż rozwojem moralnym zajmę się szerzej
w drugiej części mojej pracy.
Trudne do zdefiniowania pojęcie moralności oraz różnorodna jej
semantyka, wpływają na spór wokół terminu i na rozwój studiów nad
moralnością. Należy wspomnieć, że historyczna refleksja nad moralnością
pojawiła się w filozofii Platona i Arystotelesa.
Platon uważał, że zasady moralne narzucane są odgórnie, natomiast Arystoteles
bronił teorii, według której jedyną przyczyną upadku państwa są niemoralne
rządy władców – tyranów.
W epoce nowożytnej refleksję nad moralnością rozwinął włoski myśliciel
polityczny i filozoficzny, Niccolo Machiavelli, powiązując świat polityki
z moralnością obywateli. Natomiast angielski filozof Thomas Hobbes uważał,
że prawa natury są tożsame z prawami moralnymi, a sama moralność reguluje
życie społeczne i neutralizuje wszelkie konflikty. Monteskiusz jako
przedstawiciel epoki Oświecenia, wysuwał wniosek o istnieniu moralności
zdeterminowanej wieloma czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. W wieku
XIX Karol Marks traktował moralność jako część świadomości społecznej,
uwarunkowanej klasowym podziałem. Natomiast Karol Darwin dokonał próby
połączenia moralności z teorią ewolucji.
3
W wieku XIX rozwinęła się socjologia moralności, uwarunkowana
powstaniem socjologii jako nauki społecznej. Podwaliny teoretyczne i
empiryczne socjologii położył francuski filozof Emile Durkheim. Durkheim
traktował moralność jako fakt społeczny, ze względu na jej trwałą obecność w
systemie życia społecznego. Na moralność składają się reguły obowiązujące w
konkretnej grupie społecznej, które stanowią rodzaj wytworu zbiorowości
ludzkiej. Dlatego różne społeczeństwa mają różną moralność. Emile Durkheim
uważa, że reguły moralne są narzucane odgórnie każdej jednostce ludzkiej w
trakcie jej socjalizacji. Przyjmują wtedy charakter „rozproszonych sankcji”,
zwykle funkcjonując pod postacią karzącego potępienia.
Kolejni filozofowie m.in. Lucien Levy - Bruhl, Marcel Mauss, Paul
Fauconnet, Marcel Granet, Albert Bayet, Leonard T. Hobhouse i Edward
Westermarck prowadzili badania na moralnością w odniesieniu do socjologii.
Ważne znaczenie naukowe miały prace ekonomisty i socjologa niemieckiego
Maxa Webera. Weber starał się wyjaśnić powstanie kapitalizmu, uwzględniając
wpływ obecnego w Niemczech i w państwach zachodnich protestantyzmu oraz
wynikającego z niego systemu moralnego.
Najbardziej ożywiony dyskurs naukowo – badawczy nad problemem
moralności pojawił się w wieku XX. Trwa on również do dnia dzisiejszego.
Badania nad moralnością, zapoczątkowane we Francji, Wielkiej Brytanii
i Niemczech, zainteresowały także naukowców polskich. Przedmiotami badań
nad moralnością stały się:
 normy moralne – jest to jedna z najprostszych form roszczeń moralnych,
regulująca postępowanie ludzi za pośrednictwem systemu nakazów oraz
zakazów.
 oceny – będąca zachowaniem wyrażającym aprobatę lub dezaprobatę
w odniesieniu do określonego zjawiska lub stanu rzeczy.
4
 wzory zachowania – wyobrażenia określonych, pożądanych oraz
oczekiwanych
przez
społeczeństwo
zachowań,
bądź
nagannych,
niedopuszczalnych przez ludzi.
 wartości moralne – wartością naczelną jest cnota (może być nabyta lub
wrodzona). Jest skłonnością do czynienia dobra.
 świadomość moralna – to zdolność wyrażania sądów wartościujących
o czynach ludzkich, może być także bezpośrednim odczuciem dobra i zła.
 system moralny – będący zbiorem norm moralnych, uznawanych przez
określoną ludzką zbiorowość.
 system etyczny – jest to zbiór norm stanowiący zamkniętą oraz spójną
całość, przyjmując zwykle postać doktryny.
 etyka – nauka o zasadach moralnych.
Podczas prowadzonych badań nad moralnością, pojawiły się trudności.
Dlatego też zrodziła się konieczność przestrzegania zasad obiektywizmu oraz
stosowania sądów, które nie wartościują semantykę moralności. Według Marii
Ossowskiej „...zbudowanie analitycznej, a jednocześnie precyzyjnej definicji
pojęcia „moralność” jest w ogóle niemożliwe ze względu na to, że różni ludzie,
w tym różni badacze, łączą z tym pojęciem nieidentyczne skojarzenia.”
(1999:276). Ossowska często posługiwała się przykładem tzw. „nabiału” wobec
określenia moralności, jako zjawiska złożonego z rozmaitych elementów, które
łączy konwencja mająca swe źródło w codziennej praktyce życiowej.
Natomiast Ilja Lazari – Pawłowska przyjmowała stanowisko, w którym
dopuszczała możliwość zbudowania jednej definicji moralności tylko
w konkretnych przedsięwzięciach badawczych (zob. szerz.: Kiciński 1999:276277).
Obecne trudności związane z precyzyjnym określeniem definicji
moralności sprawiają, że filozofowie, etycy, socjolodzy odwołują się w swej
pracy teoretyczno – badawczej do intuicji potocznych, by zwykle uchwycić
istotę zjawiska moralności.
5
Warto wspomnieć, że istnieją w filozofii różne koncepcje pojęcia
moralności. Oto najważniejsze z nich:
 moralność dobra – uznająca szczęście jako ostateczny cel człowieka.
Ten gatunek moralności rozwinął się w starożytności, pojawiając się w
filozofii hedonistycznej (szczęście fizyczne), stoickiej (szczęście wynika z
umiaru, praktykowania dobra, ze sprawiedliwego działania),epikurejskiej
(szczęście wynika z praktykowania dobra).
 moralność obowiązku – postrzegająca cnotę jako najwyższy cel
człowieka. Ta kategoria moralności pojawiła się w rozmyślaniach
filozoficznych Immanuela Kanta, Adama Smitha. Według Kanta czyn
moralny, to taki, którego dokonujemy z poczucia obowiązku. Natomiast
pogląd Smitha wyraża się w tzw. moralności uczuć, z której wynika, że
dobry czyn wzbudza sympatię. Moralność obowiązku odnosi się również
do moralności inspiracji. Zgodnie z nią czyn dobry to taki, który ma
wpływ na charakter oraz skłonności ludzkiej natury. Wartość moralną
mają tylko obowiązki, które wzbudzają entuzjazm. Tą koncepcję
filozoficzną wyrażali Fichte i Bergson.
 moralność otwarta – kategoria moralności w ujęciu filozofii Sokratesa,
Jana Jakuba Rousseau oraz w nauczaniu Chrystusa. Jej przedstawicielem
był francuski filozof z przełomu XIX i XX wieku Henri Bergson. Według
Bergsona tylko szczególne jednostki posiadają ten rodzaj moralności.
Charakteryzują
się
zazwyczaj
charyzmą
i
ogólnospołecznym
poszanowaniem. Ich moralność jest „otwarta” na uniwersalne wartości.
 moralność niewolników – pojawia się w filozofii Nietzschego na
oznaczenie moralności ewangelicznej, gloryfikującej pokorę. Stanowiła
ona przeciwieństwo wobec moralności panów.
 moralność
polityczna
–
stanowiąca
ogół
norm
oraz
wzorów
funkcjonowania polityki, na podstawie kryterium dobra i zła. Po raz
6
pierwszy kryterium moralności politycznej pojawiło się w dziele „Książę”
Machiavellego.
Heliodor Muszyński oraz Maria Ossowska wyróżniają również inne
kategorie moralności, nazywając je „nurtami w moralności”. Każdy badacz
musi przyjąć, co należy do moralności a co nie. Według Muszyńskiego i
Ossowskiej pojęcie moralności rozszerza się na nurty:
 felicytologiczny - kładący nacisk na indywidualne osiąganie harmonii
wewnętrznej, skoncentrowany na celu osiągnięcia osobistego szczęścia.
 perfekcjonistyczny – uznający za najwyższą zasadę moralną człowieka,
dążenie do urzeczywistnienia założonego wcześniej ideału.
 posłuszeństwa – uważający, że człowiek powinien podporządkować się
woli osoby, której społeczeństwo przyznaje rangę najwyższego autorytetu
moralnego.
 społeczny – pojęciu moralności człowiek nadaje taki sens, który
sprowadza się do systemu norm postępowania wobec innych ludzi.
Koncepcja moralności nurtu społecznego wprowadza normy moralne
w postaci nakazów oraz zakazów. Mogą coś polecać lub zabraniać.
Odnoszą się one do kategorii czynów nakazu: „Szanuj zieleń !” oraz
zakazu: „Nie deptaj trawników !”. Następstwa wspomnianych czynów są
odmienne, choć w logicznym założeniu są wobec siebie tożsame. Zakaz
sankcjonuje czyny negatywne, natomiast nakaz wykształca u człowieka
postawę
aktywną.
Według
Muszyńskiego
„...u
podłoża
normy
sformułowanej negatywnie tkwi założenie, że ten, kto nie dopuszcza się
czynów złych, postępuje dobrze(...)”, natomiast ten „...kto nie przejawia
czynów dobrych, postępuje źle.” (1983:25).
Biorąc pod uwagę pozytywny oraz negatywny charakter norm moralnych
w odniesieniu do nurtu społecznego, należy podkreślić ich ważny wpływ na
rozwój moralny człowieka, kształtowanego w świecie nakazów i zakazów.
7
Badania oraz studia nad moralnością, jako zjawiskiem społecznym,
posiadającym ważny aspekt kulturalny i cywilizacyjny, obejmują szeroki zakres
problemów. Należy podkreślić, że moralność kształtuje człowieka
i społeczeństwo, a przede wszystkim wpływa na ich rozwój.
W drugiej części mojej pracy poruszę szerzej złożoną problematykę
rozwoju moralnego człowieka, uwzględniając najbardziej znaczące cechy.
„Postępuj tylko wedle takiej maksymy,
co do której możesz zarazem chcieć,
żeby stała się powszechnym prawem.”
Immanuel Kant – osiemnastowieczny filozof niemiecki
2. ROZWÓJ MORALNY CZŁOWIEKA
Rozwój człowieka to proces długotrwały, oparty na następujących po
sobie systematycznych zmianach. Podstawowym celem rozwoju jest osiąganie
wyższego poziomu dojrzałości, uwzględniając wszystkie czynniki zewnętrzne
i wewnętrzne.
Aby dokonać głębszej analizy rozwoju człowieka, należy uwzględnić
przede wszystkim standardy rozwojowe oraz ustalić, co rozumie się przez to
pojęcie. Heliodor Muszyński uważa, że przez dysponowanie
konkretnymi
standardami rozwojowymi, można stwierdzić, czy dany rozwój przebiega
prawidłowo, czy też nie. (zob. szerz.: Muszyński 1983 : 9).
W badaniach empiryczno - teoretycznych nad rozwojem człowieka nie
można uniknąć subiektywizmu, ponieważ jest on uzależniony od oddziaływania
norm społecznych, które mogą ulegać zmianom. Określają one zwykle cechy,
które powinny kształtować jednostkę ludzką. Standardy rozwojowe ulegają
8
przemianie, pod wpływem wspomnianych powyżej norm społecznych oraz
indywidualnych osiągnięć człowieka.
Jak wiadomo egzystencja jednostki ludzkiej jest uzależniona od
zmieniającej się wokół niej rzeczywistości społecznej, w której funkcjonują
różne wzorce moralności, powszechnie uznane jako normy społeczne.
Ta sytuacja ma również istotny wpływ na zmieniające się standardy rozwoju
moralnego człowieka.
Czym jest więc rozwój moralny człowieka? Przez pojęcie rozwoju
moralnego rozumie się stopniowe, systematyczne „...wrastanie jednostki w tę
dziedzinę społecznej rzeczywistości, którą nazywamy moralnością.” (1983:10).
Aby dokonać szerszej analizy rozwoju moralnego, należy poznać również
problem zjawiska moralności. Semantykę pojęcia moralności omówiono w
rozdziale pierwszym.
W analizie rozwoju moralnego jednostki ludzkiej uwzględnia się zawsze
zmiany, a przede wszystkim zmiany związane z wiekiem. Człowiek rozwija się
wtedy, gdy obserwuje się w miarę upływu czasu zmiany o charakterze
progresywnym.
Według Marii Przetacznikowej oraz Heliodora Muszyńskiego w
rozwoju istnieją pewnego rodzaju stadia, które decydują o porządku przemian.
Stadia są to zjawiska, które pojawiają się w rozwoju w tej samej kolejności i
zostały przyporządkowane konkretnemu etapowi życia jednostki. Dzięki nim
analitycy rozwoju moralnego mogą ocenić, czy przebiega on prawidłowo oraz
czy nie jest opóźniony. Uwzględniając istnienie zjawisk, zwane stadiami
rozwojowymi, można stwierdzić, iż mamy do czynienia z rozwojem człowieka
w aspekcie obiektywnym.
Charakteryzując rozwój moralny, należy uwzględnić także cechy, które
go wyznaczają, czyli swoistość i odrębność. Swoistość wskazuje nam, że rozwój
polega na biernym przyswajaniu norm oraz wzorów zachowania moralnego
9
innych ludzi i na przyswajaniu czynnym, czyli praktykowaniu norm i wzorów
zachowań obecnych w środowisku rodzinnym.
Analizując rozwój moralny człowieka w aspekcie wieku i doświadczenia
życiowego, powinno uwzględnić się również sytuację, w której osoba osiągnęła
stadium dojrzałości, a rozwój moralny uległ zatrzymaniu. Muszyński, uważa, że
w przypadku nie osiągnięcia standardu rozwojowego przez człowieka, który
powoduje zakłócenia oraz opóźnienia rozwoju moralnego, nie wymaga się
podejmowania specjalistycznych działań wychowawczych oraz opiekuńczych.
Podczas charakterystyki zjawiska rozwoju moralnego, pojawia się
również problem jego związku z innymi dziedzinami rozwoju człowieka.
Wyniki najnowszych badań nad korelacją rozwoju moralnego z rozwojem
intelektualnym,
inteligencją,
uspołecznieniem,
wiedzą,
umiejętnościami,
dowiodły, że rozwój moralny jako ważna dziedzina osobowości jest względnie
niezależny od innych dziedzin.
Rozwój moralny człowieka ma szczególny wpływ na jednostkę ludzką,
ponieważ obejmuje sferę uczuć, motywacji, wiedzy oraz umiejętności.
Powszechnie wiadomo, że rozwój intelektualny nie świadczy o osiągnięciu
odpowiedniego stadium rozwoju moralnego. Jedną z wielu cech rozwoju
moralnego
jest
poddawanie
go
kontroli
rodziców,
nauczycieli
oraz
wychowawców dorastającego człowieka. Jak konkluduje David Fontana
„...zadanie nauczyciela we wspomaganiu rozwoju moralnego dzieci jest
zadaniem bardzo delikatnym.” (1998:264). Nauczyciel podejmując interakcję z
uczniem ma dużą możliwość kształtowania jego moralności, wzmacniania
moralnego zachowania swoich podopiecznych. Należy pamiętać, iż dziecko
rozwijając własną sferę moralności, obserwuje postawę nauczyciela, dlatego nie
jest ona obojętna w prawidłowym rozwoju moralnym młodego człowieka.
Często w praktyce spotyka się sytuację, w której jednostki pozostają na
poziomie egoizmu w zakresie rozwoju moralnego. Zwykle osoby te nie ponoszą
ujemnych sankcji ze strony społeczeństwa. U większości ludzi rozwój moralny
10
przebiega zgodnie z pewną regularnością, pojawiania się poziomów
rozwojowych. Naukowcy badając to zjawisko, doszli do wspólnego wniosku, iż
w rozwoju moralnym człowieka obecne są stadia, fazy oraz wyznaczniki
rozwojowe.
Badacze analizujący rozwój moralny stwierdzili, że posiada on kierunek,
zmierzający ku ostatecznemu stanowi rzeczy (zob. szerz.: Muszyński 1983 :42).
Nadali mu postać linii ciągłej, na której znalazłyby się wszystkie poziomy
rozwojowe, począwszy od najniższego, po coraz wyższe. Okazało się jednak, iż
popełniono błąd, ponieważ człowiek kształtuje swą moralność pod wpływem
moralności grup społecznych, w których przebywa, utożsamiając się z
proponowanymi wzorcami moralnymi.
Po raz pierwszy szersze badania nad tym zjawiskiem przeprowadził Jean
Piaget, psycholog i pedagog szwajcarski. Jako jeden z pierwszych animatorów
nowego kierunku w psychologii – psychologii dziecka, obalił funkcjonujący
powszechnie stereotyp, określający dziecko jako „miniaturkę człowieka
dorosłego”. Podkreślił różnicę pomiędzy światem dziecka a światem dorosłego.
Piaget zauważył, że dla małych dzieci normy osób dorosłych są czymś
sztywnym, zewnętrznym, którym małoletni podporządkowuje się w sposób
jednostronny. Dopiero dorastające dziecko rozwija świadomość, pozwalająca
traktować go jako równorzędnego w prawach i obowiązkach członka rodziny
lub grupy szkolnej. Jako człowiek dorosły, normy moralne odnosi do siebie,
niezależnie od opinii grupy społecznej.
Piaget stworzył po raz pierwszy stadium rozwoju moralnego człowieka,
składające się z następujących etapów:
I STADIUM ANOMII MORALNEJ – stanowiące punkt początkowy rozwoju
moralnego dziecka, obejmuje wiek niemowlęcy i poniemowlęcy.
II STADIUM HETERONOMII MORALNEJ – obecne w końcowej fazie wieku
poniemowlęcego, trwające do 9 roku życia.
11
III STADIUM SOCJONOMII MORALNEJ – obejmuje lata wieku szkolnego tj.
od 9 do 13 roku życia.
IV STADIUM AUTONOMII MORALNEJ – przypada na wiek dorastania oraz
początek wieku młodzieńczego, trwając do 21 roku życia.
Przedstawione powyżej cztery stadia rozwoju moralnego według Piageta,
pokrywają się z fazami rozwojowymi. Poniżej przedstawiono kierunek i
przebieg rozwoju moralnego, porównującego stadia i fazy rozwoju moralnego.
Fazy rozwoju moralnego pozwalają oddać szczegółowy opis procesu
przemian, jakie zachodzą w życiu oraz w psychice człowieka, biorąc pod uwagę
wpływ norm moralnych, pochodzących ze środowiska lokalnego. W tym
przypadku rozwój moralny człowieka ukierunkowany jest do moralnego
postępowania.
Początek rozwoju moralnego człowieka stanowi faza a m o r a l i z m u,
określana jest jako faza przedmoralna. Posiada charakter braku przez dziecko
motywacji moralnych.
Kolejna faza e g o c e n t r y z m u określana jest przez badaczy jako pierwsza.
Wskazuje ona na niezdolność rozumienia przez małe dziecko stanów
psychicznych dorosłych, dlatego też skupia się ono na osobistych uczuciach. W
fazie tej dziecko postępuje moralnie, biorąc pod uwagę tylko korzyść osobistą.
Dorośli próbują narzucić mu swoją moralność, która jest dla niego obca.
Dziecko
jest
zorientowane
na
posłuszeństwo
oraz
karę,
ponieważ
podporządkowuje się dorosłym, choć nie posiada jeszcze poczucia winy.
Faza k o n f o r m i z m u jest bliska fazie poprzedniej. Dziecko staje się
wrażliwe na swoje zachowanie. Pojawia się po raz pierwszy pojmowanie
odpowiedzialności za swoje postępowanie.
K o n w e n c j o n a l i z m m o r a l n y jako następna faza rozwoju moralnego
jednostki, charakteryzuje się dążeniem do moralnego postępowania, zgodnego
z normami moralnymi. Dziecko potrafi uświadomić sobie konsekwencje swoich
czynów. Kształtuje swoją wrażliwość moralną. Jednostka ludzka dąży do
12
zaakceptowania jej przez grupę społeczną, w której przebywa. W fazie tej
zachodzi ważny etap procesu socjalizacji młodego człowieka. W moralności
jednostki pojawia się po raz pierwszy kategoria obowiązku, wstydu, honoru,
czynów ważnych oraz niskich.
W fazie p r y n c y p i a l i z m u człowiek wykształca szacunek do norm
moralnych. Jest to skutek uznania za własne, przyjętych ze środowiska
zewnętrznego norm moralnych. Pozostaje im wierny i usatysfakcjonowany z ich
przestrzegania, a przekroczenie norm naraża go na sankcje. W fazie tej spotyka
się po raz pierwszy refleksje moralne, przeżycia, dylematy moralne odnoszące
się do postępowania człowieka, które są indywidualnie rozpatrywane w
sumieniu.
R a c j o n a l i z m m o r a l n y wykształca u człowieka uzewnętrznienie
przestrzegania norm oraz jego skutki. W swoich dążeniach pragnie wywołać
następstwa najbardziej pożądane, nawet przy sytuacji przekroczenia norm. Faza
ta często określana jest jako relatywizm moralny, pojawia się często w sądach
moralnych.
Faza i d e a l i z m u zamyka etap rozwoju moralnego człowieka. Jest to
najwyższy poziom rozwoju, w którym istota ludzka posiada własny, rozwinięty
system
moralny.
Zna
swoje
cele,
które
umożliwiają
jej
działania,
urzeczywistniające wyobrażenia moralne.
W literaturze psychologicznej można spotkać także inne kryterium
podziału na sześć faz rozwoju moralnego według Kohlberga. Przedstawiają się
one następująco:
1. Orientacja na karę i posłuszeństwo – rozwija się pomiędzy 2 a 7 rokiem
życia.
2. Indywidualizm, cel instrumentalny i wymiana – dziecko uwzględnia tylko
swoją korzyść.
Moralność konwencjonalana – pomiędzy 7 a 11 rokiem życia.
13
3. Wzajemne
oczekiwania
interpersonalne,
relacje
i
zgodność
interpersonalna – dziecko próbuje sprostać oczekiwaniom dorosłych.
4. System społeczny i sumienie (prawo i porządek) – dziecko pragnie
podtrzymać
istniejący
porządek
społeczny
oraz
stać
się
jego
uczestnikiem.
Moralność postkonwencjonalna (Stadium operacji formalnych u Piageta).
Trwa od 12 roku życia.
5. Kontrakt społeczny – wrasta poczucie uczciwości, obowiązku i
legalności.
6. Uniwersalne zasady etyczne – idee moralne stają się najważniejsze.
Człowiek wyposażony jest w pełny „kręgosłup” zasad moralnych.
Prawidłowy rozwój moralny determinowany jest także przez wpływ
czynników, które można określić jako: czynniki wewnętrzno – rozwojowe,
a zalicza się do nich - zdolności intelektualne, rozumienie, zasób posiadanej
wiedzy, doświadczenie życia społecznego, emotywność, czyli zdolność do
doświadczania silnych emocji, postawy i dyspozycje wolicjonalne oraz jako
czynniki społeczno – kulturalne, do których należą: obecność i poziom kultury
moralnej środowiska, wzory postępowania moralnego, uznawane wartości,
treści wychowania, metody wychowania.
Powyższe czynniki oraz ich obecność w środowisku człowieka, mogą
wpływać istotnie na przyspieszenie lub spowolnienie rozwoju moralnego.
Należy jednak pamiętać, iż rozwój moralny jest bardziej zdeterminowany przez
nie
zamknięte układy społeczne. (zob. szerz.: Muszyński 1983 : 60).
Rozwój moralny wiąże się także z różnymi dziedzinami psychiki ludzkiej.
Moralność wraz z zachowaniem moralnym wyznacza sferę wiedzy o świecie,
sferę emocjonalną oraz sferę motywacyjną. Każda z nich jak powszechnie
wiadomo spełnia odrębną funkcję w życiu człowieka, choć mogą one osiągać
14
wyższy lub niższy poziom rozwoju. Wszystkie odnoszą się przede wszystkim do
życia społecznego, w którym jednostka ludzka może pełnić role społeczne.
Można twierdzić, iż zachowanie moralne jest również pełnieniem roli
społecznej przez członka, wchodzącego w konkretną grupę społeczną. Rozwój
moralny polega w tym przypadku na przyswajaniu ról społecznych. Pełnienie
ról społecznych, stawianie młodemu człowiekowi wymagań, wpływa na rozwój
świadomości moralnej. Dziecko wychodząc z fazy amoralizmu poznawczego,
uczy się pierwszych pojęć moralnych, kształtuje później ich system, ocen
moralnych, sądów oraz przekonań moralnych, dążąc do umiejętności
uzasadniania norm moralnych.
W rozwoju moralnym człowieka kształtuje się przede wszystkim rozwój
motywacji moralnego postępowania, polegający na kształtowaniu właściwości
emocjonalnych oraz motywacyjnych. W rozwoju tym, ma istotny wpływ
prawidłowy rozwój sfery motywacyjno – uczuciowej. Człowiek przechodzi
stadium
kształtowania
postaw
prospołecznych,
odchodząc
od
postaw
egoistycznych, rozwija cele moralnego postępowania.
Podczas rozwoju moralnego człowieka następuje również rozwój wartości
moralnych, w którym osoba wykazuje zainteresowanie pierwszymi wartościami
moralnymi oraz zaczyna je przyswajać, a są nimi zwykle: miłość, wiedza, czyste
sumienie, szczęście rodzinne, uznanie społeczne.
Następuje także rozwój postaw moralno – społecznych, do których można
zaliczyć piękną postawę patriotyzmu. Najważniejszy rozwój w ogólnym
rozwoju moralnym, to kształtowanie postaw moralnych wobec drugiego
człowieka, czyli rozwój stosunku do drugiego człowieka. Wyodrębnia się tu
takie postawy: altruizm, postawa wrażliwości na los drugiego, szacunek wobec
życia oraz zdrowia, tolerancja, postawa poszanowania cudzej własności,
umiejętność rozróżnienia kłamstwa i prawdomówności.
Ostatnim z kształtowanych rozwojów jest rozwój stosunku do samego
siebie. W rozwoju tym człowieka uczy się postaw intrapersonalnych, następuje
15
rozwój samooceny moralnej, odpowiedzialności za siebie i swoje czyny oraz
kształtuje się sfera dążeń perfekcjonistycznych.
Rozwój moralny człowieka jest procesem złożonym, niejednorodnym,
skomplikowanym i długotrwałym. Polega na osiąganiu przez niego coraz
wyższych poziomów, w zakresie umiejętności przyswajania norm moralnych,
które regulują życie społeczne. Najważniejszym czynnikiem rozwojowym jest
wpływ życia społecznego na jednostkę, a także normy i wzorce moralne
praktykowane przez otoczenie. Najważniejsza i najdłuższa część rozwoju
moralnego przypada na okres życia człowieka od 0 do 21 lat, wtedy kształtuje
się bowiem kręgosłup moralny.
W pracy omówiono rozwój moralny człowieka ze szczególnym
uwzględnieniem skomplikowanej semantyki pojęcia moralności, a także
zwrócono uwagę na różnorodne koncepcje teoretyczno – badawcze, które
dotyczyły głównie próby analizy naukowej rozwoju, biorąc pod uwagę jego
podział na stadia oraz fazy.
Rozwój moralny jest ważną dziedziną życia ludzkiego. Wiedzę o nim
powinno się zawsze uwzględnić przy wychowywaniu dziecka przez rodziców,
nauczycieli oraz wychowawców. Należy pamiętać, iż rozwój zawsze będzie
uzależniony od stopnia indywidualności człowieka, nie przebiega on przecież
jednakowo u wszystkich osób.
Przebieg rozwoju moralnego człowieka jako procesu psychologicznego
oraz zjawiska moralnego jest obecnie analizowany oraz poddawany pomiarom
przez psychologów, moralistów, etyków, pedagogów i filozofów. Stanowi jedno
z głównych przedmiotów zainteresowania współczesnej antropologii.
BIBLIOGRAFIA
1. Antoszewski A., Herbut R. (red.), 1998, Moralność polityczna, (w:)
Leksykon
16
politologii, Wrocław: Wydawnictwo atla 2, 222-223.
2. Dylus A., 1991, Moralność, (w:) Ilustrowana Encyklopedia dla młodzieży,
Katowice: Księgarnia św. Jacka, 178-179.
3. Fontana D., 1998, Wartości a rozwój moralny, (w:) Psychologia
dla nauczycieli, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka, 257-270.
4. Hamer H., 1994, Demon nietolerancji, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne
5. Jarco J., Kalita Z., Semp M., 1994, Etyka. Świat wartości moralnych.
Podręcznik dla szkół średnich, Warszawa – Wrocław: Wydawnictwo
Naukowe PWN
6. Julia D., 1996, Słownik filozofii, Katowice: Wydawnictwo Książnica
7. Kant I., 1996, Moralność, (w:) D. Julia, Słownik filozofii, Katowice:
Wydawnictwo Książnica, 240.
8. Lazari – Pawłowska I., 1999, Moralność, (w:) K. Kiciński, Encyklopedia
socjologii, hasła K-N, Warszawa: Oficyna Naukowa, 276-277.
9. Lazari – Pawłowska I, 1994, O pojęciu moralności, (w:) M. Środa,
O wartościach, normach i problemach moralnych, Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN, 76-91.
10. Muszyński H., 1983, Rozwój moralny, Warszawa: Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne
11. Nowak A.1998, Duszpasterskie wyzwanie wobec AIDS i narkomanii,
Szczecin: Wydawnictwo „Ottonianum”
12. Ossowska M., 1999, Moralność, (w:) K. Kiciński, Encyklopedia socjologii,
hasła K-N, Warszawa: Oficyna Naukowa, 276.
13. Środa M., 1994, O wartościach , normach i problemach moralnych,
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
14. Teichman J., Evans K.C., 1995, Filozofia. Przewodnik dla początkujących,
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
17
15. Znamierowski Cz., 1994, (w:) I. Lazari – Pawłowska, O pojęciu
moralności,
(w:) M. Środa, O wartościach, normach i problemach moralnych, Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN, 76.
18