Krzyż. Społeczna biografia, użycia i recepcja przedmiotu
advertisement
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU WYDZIAŁ NAUK SPOŁECZNYCH SOCJOLOGIA Dorota Maria Grzegorek Krzyż. Społeczna biografia, użycia i recepcja przedmiotu. The cross – social biography, uses and reception of the object. Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr hab. prof. UAM Marka Krajewskiego Poznań 2010 Poznań, dnia 30.06.2010 OŚWIADCZENIE Ja, niżej podpisana Dorota Maria Grzegorek, studentka Wydziału Nauk Społecznych im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oświadczam, że przedkładaną pracę dyplomową pt.: Krzyż. Społeczna biografia, użycia i recepcja przedmiotu, napisałam samodzielnie. Oznacza to, że przy pisaniu pracy, poza niezbędnymi konsultacjami, nie korzystałam z pomocy innych osób, a w szczególności nie zlecałam opracowania rozprawy lub jej części innym osobom, ani nie odpisywałam tej rozprawy lub jej części od innych osób. Oświadczam również, że egzemplarz pracy dyplomowej w formie wydruku komputerowego jest zgodny z egzemplarzem pracy dyplomowej w formie elektronicznej. Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, że gdyby powyższe oświadczenie okazało się nieprawdziwe, decyzja o wydaniu mi dyplomu zostanie cofnięta. Wyrażam zgodę na to, aby po egzaminie dyplomowym dołączyć przedstawioną przeze mnie pracę dyplomową do baz systemu Plagiat.pl, gdzie będzie ona wykorzystywana wyłącznie w celach porównywania jej z innymi pracami powstającymi na uczelniach stosujących system antyplagiatowy Plagiat.pl. 2 Spis treści 1. Wprowadzenie. .......................................................................................................................... 4 2. Materialność symboli. ................................................................................................................ 6 3. Społeczna biografia krzyża. .......................................................................................................... 14 4. Współczesne użycia krzyża. ...................................................................................................... 23 4.1. Poza— chrześcijańskie użycia krzyża................................................................................ 27 4.2. Krzyż jako znak nienawiści................................................................................................ 29 4.3. Krzyż jako znak oporu wobec władzy politycznej............................................................. 33 4.4. Krzyż w kulturze popularnej. ............................................................................................ 37 4.5. Krzyż jako tatuaż............................................................................................................... 47 4.6. Krzyż w designie. .............................................................................................................. 48 4.7. Krzyż w reklamie............................................................................................................... 55 4.8. Krzyż w sztuce współczesnej. ........................................................................................... 57 4.9. Krzyż jako dewocjonalia. .................................................................................................. 59 4.10. 5. Krzyż w dyskursie publicznym. ..................................................................................... 61 Założenia metodologiczne badań własnych. ............................................................................ 65 5.1. Cele badania. .................................................................................................................... 65 5.2. Metody i techniki badawcze. ........................................................................................... 66 5.2.1. Analiza ilościowa materiału wizualnego. ................................................................. 66 5.2.2. Badania jakościowe. ................................................................................................. 68 5.3. Przyporządkowanie pytań do problemów badawczych. .................................................. 69 5.4. Dobór próby. .................................................................................................................... 72 5.5. Organizacja i przebieg badań. .......................................................................................... 74 6. Prezentacja wyników badań..................................................................................................... 76 7. Zakończenie. ........................................................................................................................... 112 8. Bibliografia. ............................................................................................................................ 114 9. Aneks. ..................................................................................................................................... 119 3 1. Wprowadzenie. Będąc uczestnikami społecznego świata, niejako intuicyjnie, uświadamiamy sobie, iż składa się on zarówno ze sfery materialnej, jak i symbolicznej. Otaczającym nas przedmiotom przypisujemy różnorodne idee, wartości. Materialne formy przedmiotów często łączą w sobie nadaną im społecznie symbolikę. Podjęte w poniższej pracy rozważania dotyczą przedmiotu nietypowego, którego znaczenie użytkowe uległo dekonstrukcji oraz przeniesione zostało na poziom symboliczny. Mianowicie, zawarte w opracowaniu rozważania, przypuszczenia, analizy odnoszą się do krzyża, będącego jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli religijnych w świecie kultury zachodniej. Zwłaszcza uświadomienie sobie przez badaczkę wszechobecności materialnej formy krzyża w kontekście polskim (w różnych sferach), skłoniło ją do bliższego zainteresowania się zagadnieniem. Prezentowana praca stanowi próbę znalezienia odpowiedzi na pytanie dotyczące znaczeń współcześnie nadawanych krzyżowi i ich zróżnicowania w zależności od kontekstu występowania krucyfiksu. Pierwszy rozdział zwraca uwagę na istotność łączenia tego, co materialne, z tym, co znaczeniowe. Podkreślona w nim została rola symboli w życiu ludzkich wspólnot. Przedstawione zostało również znaczenie przedmiotów jako mediów, obiektów stanowiących oś rytuałów, totemów, fetyszy. Następnie, opisane zostały dwie powszechnie znane teorie dotyczące znaku, symbolu. Pierwsza z nich to semiologia, której przedstawicielem był Ferdinand de Saussure. Druga to semiologia pragmatyczna, za twórcę której uchodzi Charles Peirce. W rozdziale poznajemy również istotne dla życia społecznego funkcje symboli. W rozdziale drugim zaprezentowana została społeczno- kulturowa biografia krzyża, która dowodzi występowania oraz kultu znaku krzyża w różnych kulturach przed chrześcijańskich. Krzyż jawi się zatem jako znak uniwersalny. Ponadto, już w kontekście chrześcijaństwa poznajemy wielość form materialnych krzyża oraz ich bogatą symbolikę. Ze współczesnymi użyciami krzyża można zapoznać się w rozdziale trzecim. Co istotne, wybrane zastosowania krzyża- przedmiotu pochodzą głównie z innych 4 kontekstów, niż religijny, a przynajmniej innych, niż chrześcijański. Zazwyczaj w sposób jawny naruszają zinternalizowane sposoby odczytywania symbolu krzyża. Opisy dotyczyć będą krzyża jako znaku nienawiści oraz oporu wobec władzy politycznej, obecności krzyża w kulturze popularnej (wideoklipy, gadżety, moda), krzyża jako tatuażu. Ponadto, poznamy przykłady zastosowania krzyża w designie (będącego swoistą próbą przywrócenia formie krzyża użytkowego znaczenia), w subkulturze, użycie symbolu krzyża w reklamie społecznej oraz sztuce współczesnej. W tej części również wspomniano o sferze „sacrobiznesu” oraz dyskursie publicznym dotyczącym zasadności występowania krzyży w przestrzeni publicznej. Kolejny rozdział stanowi opis metodologiczny przeprowadzonych badań. Obok problemów badawczych, zaprezentowano zastosowane metody i techniki. Dodatkowo, poznajemy wyniki ilościowej analizy materiału wizualnego oraz schemat postępowania przy przeprowadzaniu wywiadów jakościowych: pytania do wywiadów i dobór próby, a na koniec organizację i przebieg badań. W rozdziale następnym znajduje się szczegółowa analiza materiału zebranego podczas wywiadów. Opis oraz próba interpretacji dostępnego materiału służą znalezieniu odpowiedzi na postawione wcześniej pytania badawcze. Rozdział ostatni natomiast jest krótkim podsumowaniem uzyskanych wyników. 5 2. Materialność symboli. Oczywistością jest twierdzenie, że żyjemy w świecie rzeczy. Przez dekady jednak owa sfera była bagatelizowana, niepoddawana refleksji teoretycznej oraz stawiana w opozycji do sfery idei/ symbolu. W rezultacie pojawił się rozdźwięk, dualistyczny podział na to co materialne i to co społeczne. Pewnym wytłumaczeniem tego zjawiska może być fakt, iż rzeczy towarzyszą ludziom na co dzień, są nieodzownym elementem ludzkiej codzienności i przez to nie skupiamy na nich swojej uwagi. Zazwyczaj uznajemy je za coś zupełnie normalnego i zwyczajnego. Co więcej, w kontekście naszej codzienności zwykle nie przypisujemy im ważnej roli, za wyjątkiem ich funkcjonalności. Przedmioty postrzegamy jako narzędzia, instrumenty, których rola redukowana jest do realizacji naszych działań. Traktujemy je często jedynie jako środki ułatwiające przystosowanie do środowiska naturalnego. Przedmioty przypisywane są kulturze materialnej- są tym, co da się dotknąć, zobaczyć, poczuć.1 Tymczasem, przedmioty łączą w sobie aspekt materialny, kulturowy oraz społeczny. Płynność i zmienność wpisana jest w kulturę materialną, która łączy naturę i kulturę- wzajemne oddziaływanie człowieka i środowiska. Rola kultury w kształtowaniu natury i społecznej rzeczywistości obecna jest choćby w totemizmiezespole wierzeń, praktyk religijnych i instytucji społecznej opartej na mistycznej więzi danej grupy społecznej z „totemicznym przodkiem”. Totemem mogło być zwierzę lub roślina. Objęte były zakazem zabijania i spożywania ze względu na wiarę, że są totemicznym przodkiem i opiekunem danej społeczności. Powyższe stwierdzenie wskazuje na metafizyczno- magiczną moc świata materialnego, która znana była we wszystkich kulturach. Totemizm porządkuje relacje natury i kultury poprzez ich połączenie. Podobnie, rzeczy formowały tożsamość w fetyszyzmie, który polegał na oddawaniu czci przedmiotowi naturalnemu, bądź sztucznemu ze względu na przekonanie, iż zawiera on w sobie moc magiczną. Przedmiotowi przypisywana jest jakaś właściwość, zdolność do czegoś.2 Dant pisze: „(…) sam proces przypisywania mocy sprawia, że może ona znaleźć manifestację w przedmiocie: wyjątkowość, z jaką przedmiot się traktuje, czyni ją wyjątkową. Fetyszyzowany przedmiot będzie na przykład wpływał na życie swych ludzkich czcicieli, determinując niektóre z ich działań oraz zmieniając ich wierzenia. 1 2 T. Dant, Kultura materialna w rzeczywistości społecznej, s. 22. Tamże, s. 54. 6 W tym procesie przedmiot staje się pośrednikiem mocy przypisanych mu przez wiernych.”3 Rozwój kultury sprzyja wzrastaniu znaczenia rzeczy, lub używając pojęcia Maxa Webera ich „sensotwórczej” roli. Przedmioty w kulturze znajdują się między tym co materialne, a tym co symboliczne. Badanie kultury materialnej nie oznacza zatem odwrócenia się od badania aspektu symbolicznego i duchowego kultury, ale połączenie tych aspektów. Nasze zainteresowanie badaniem kultury materialnej skupiać się zatem powinno zarówno na formie materialnej przedmiotów, jak i na wartości symbolicznej- przekazywanych przez przedmiot znaczeniach. Rzeczy mogą „uobecniać” rzeczywistość nadzmysłową/ pozaludzką/ transcendentną- co widać we wszystkich religiach. Nośnikami znaczeń w tym wypadku będą wszelkie obiekty związane z kultem religijnym, na przykład przedmioty obrzędowe, przedstawienia bóstw, szaty liturgiczne, relikwie- służące podtrzymaniu mistycznego związku. Owe przedmioty wskazują na obecność bóstwa, dzięki czemu ułatwiają kontakt z tym co nadzmysłowe. Zagadnieniem, rozszerzającym powyższe rozważania, jest retoryka magiczna rzeczy. Opiera się na pierwotnym braku rozdziału między słowem, a rzeczą. Wynika stąd wzajemne determinowanie się obu tych sfer. Dodatkowo „retoryka (słowo) domaga się istnienia rzeczy (w tym ludzkich zachowań), które ją uzasadniają i zawsze takie uzasadnienia znajdzie.”4 Rzecz w połączeniu z innymi elementami oraz kontekstem, podobnie jak słowo, konstytuuje pewien stan rzeczy- na przykład krzyż odpędzający demony. Rzecz, powiązana z określonym miejscem i czasem, może wyrażać znaczenie, coś komunikować. Przedmiot posiada swego rodzaju moc sprawczą- może wpływać na postawy i zachowania ludzi. Rzeczy przekazują także informacje o danej kulturze, o jej praktykach, regułach, ukazywać mogą również jej cele, ideały. Same podlegają kulturowej konstrukcji, bardziej poprzez działanie niż język. Treść przekazu zależy od kodu- pojawia się zatem potencjalna możliwość nieskończonej ilości interpretacji. Ilość odczytań zawsze przekroczy ilość intencjonalnie sformułowanych znaczeń. Jak podkreśla Barański z jednej strony znaczenie rzeczy jest usankcjonowane przez rytuał, z drugiej natomiast każdy rytuał wyraża jakieś znaczenie.5 „W rytuale świat w formie, w jakiej go przeżywamy, zlewa się, 3 Tamże, ss. 54- 55. J. Barański, Świat rzeczy. Zarys antropologiczny, Kraków 2007, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 159. 5 J. Barański, dz. cyt., s. 111. 4 7 dzięki działaniu konkretnego zestawu form symbolicznych, ze światem wyobrażonymrytuał sprawia, że te dwa światy okazują się jednością.”6 Wymiar indywidualny łączy się z wymiarem zbiorowym, rzeczywistość materialna z rzeczywistością symboliczną. Relacja człowiek- rzecz posiada zatem charakter rytualny- zwłaszcza w odniesieniu do funkcji znaczeniowej, jest nośnikiem informacji. Informują także co do zastosowanej formy. Rytuały podtrzymują znaczenia, są odpowiedzialne za ich cyrkulację. Można stwierdzić, iż w działaniu rytualnym zarówno jednostka stwarza świat, jak i sama jest przez niego stwarzana. Spełnienie rytualnych czynności, zachowań, użycie danych przedmiotów konstytuuje i potwierdza pewien stan rzeczy. Dlatego w działaniach rytualnych (religijnych, państwowych etc.) przykłada się wielką wagę do atrybutów materialnych. Jak pisze Barański „(…) rytuał pozbawiony materialnych komponentów nie miałby żadnej mocy sprawczej.” 7 Podobnie zauważa Kępiński: „Symbol pozbawiony podłoża materialnego, tj. tego, czego jest symbolem, pozbawiony oparcia w świecie zewnętrznym, przestaje być symbolem, staje się złudą, majakiem, sennym marzeniem”. 8 Jak widać, odniesienie do sfery materialnej jest niezbędne w konstruowaniu znaczenia symbolicznego. Kilkakrotnie już wspomniana została sfera symboliczna. Czym zatem jest symbol? Jak jest konstruowany? W jaki sposób powstaje znaczenie? Według encyklopedycznej definicji symbol jest znakiem umownym, pełniącym zastępczą funkcję wobec pewnego przedmiotu (pojęcia, stanu rzeczy) i przywodzący ów przedmiot na myśl (budzący związane z nim reakcje). Symbol zatem łączy i pośredniczy, łamie ograniczenia przestrzenne i czasowe. Według Antoniego J. Nowaka: „Świat symboli, zdolność do symbolizowania jest zasadniczym wyrazem religijnej natury człowieka. Symbol bowiem sięga poza i ponad doświadczenia czysto zmysłowe.”9 Człowiek posługuje się symbolem w sytuacji, gdy nie potrafi określić danej rzeczy przy użyciu języka twierdzeń . Zdaniem Nowaka, język twierdzeń jest wtórny w stosunku do symbolu.10 Choć symbol może być bodźcem dla zmysłów, wskazuje na wartości, które są poza zmysłowym poznaniem. 11 6 C. Geertz, Interpretacja kultur. Wybrane eseje, przeł. M.M. Piechaczek, Kraków 2005a[1973], Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 134. 7 J. Barański, dz. cyt. s. 121. 8 A. Kępiński, Lęk, Warszawa 1987, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, s. 44. 9 A. J. Nowak OFM, Symbol. Znak. Sygnał., Lublin 2000, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, s.22. 10 Tamże, s. 55. 11 Tamże, ss. 22- 23. 8 Z powyższych stwierdzeń wynika, iż symbol spaja w sobie świat materialny ze światem duchowym.12 Co więcej, „(…) symbol jest zawsze związkiem podmiotu z przedmiotem lub z drugim podmiotem (…)”. 13 Warto zaznaczyć, iż pierwotnie symbolem nazywano przedmiot materialny (kość do gry lub inny przedmiot np. odcisk pieczęci, który dzielono na dwie części. Po połączeniu obu części stanowił znak rozpoznawczy oby stron uczestniczących w jakimś działaniu. Według Dorothei Forstner symbole oznaczają rzeczy, które dzięki jakiemukolwiek podobieństwu określają coś duchowego, znaczą więcej niż słowa. Zwraca ona uwagę na różnorodność pogańskich form kulturowych, które pod różnymi nazwami skrywały takie same treści. Autorka ta wskazuje także na przenikanie, po uprzedniej zmianie sensu, niektórych treści do świata symboliki chrześcijańskiej. Dalej konstatuje, że w starożytności wizerunki bogów były tożsame z nimi samymi.14 Symbole zatem nie tyle wskazywały, co uobecniały. Z konkretnym działaniem symbolu Forstner łączy pojęcie magii- pewne przedmioty, znaki, bądź nazwy służyły za środek do osiągnięcia konkretnego celu. Sztuka chrześcijańska, bądź przetworzyła istniejące wcześniej już symbole, bądź stworzyła swoje własne poprzez zapożyczenie form ze świata stworzonego i nadanie im treści pochodzących ze świętych tajemnic. „Sztuka symboliczna uwydatnia w swoim obrazie zaczerpniętym z przyrody tylko to, co jest konieczne do wskazania na treść duchową. Dzięki tej stylizacji chce ukazać, że rzeczy zostały oderwane od przyrody, aby wyrazić to, co wyższe. Mimo całego kamuflażu, który jest właściwy dla symbolu, sens symbolu musi być zrozumiały dla wtajemniczonego i możliwy do określenia dzięki miejscu i otoczeniu, w którym się pojawia dany motyw, bądź dzięki porównaniu go z innymi symbolami.” 15 Zjawiska otaczającego świata nie są zatem ujmowane w kategoriach jednoznacznych pojęć, a z perspektywy wieloznacznych symboli. Symbol pozwala zaistnieć wspólnej rzeczywistości. Pojęcie symbolu jest nierozerwalnie związane z wyobrażeniami i praktykami zbiorowymi, mającymi charakter społeczny. Świadomość zbiorowa wyrażana jest poprzez wspólne symbole- traktowane jako znaki trwałe i zewnętrzne w stosunku do indywidualnych stanów świadomościowych, które umożliwiają komunikację między ludźmi. Aspekt symboliczny wchodzi w zakres faktu 12 Tamże, s. 41. Tamże, s. 44. 14 D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, Warszawa 1990, Instytut Wydawniczy PAX, ss. 8- 10. 15 Tamże, s. 11. 13 9 społecznego. 16 Jak twierdzi Marcel Mauss: „W wypadku wyobrażeń zbiorowych nie chodzi o jednorazowe wyobrażenie czegoś jedynego, lecz o wyobrażenie mniej lub bardziej arbitralnie wybrane w celu oznaczenia innych wyobrażeń i nakazania odpowiednich zachowań.” 17 Symbol przekazywany jest świadomie, co sprzyja jego odtwarzalności i powtarzalności. Środkiem wyrażającym symboliczne znaczenie jest często przedmiot materialny. Bez wymiaru materialnego nie jesteśmy w stanie zrozumieć danego społeczeństwa: interakcji społecznych, form oraz stosunków społecznych.18 Dant pisze: „Kultura materialna wiąże nas z innymi ludźmi w naszym społeczeństwie, podsuwając środki umożliwiające podzielanie tych samych wartości, czynności i stylów życia (…)” 19 Przedmiot materialny posiadać może zatem charakter symboliczny i społeczno- kulturowy (sieć społecznych znaczeń). Przedmioty materialne umożliwiają komunikację oraz wyrażają poczucie kulturowej więzi. Jeśli zatem traktujemy przedmioty jako swego rodzaju komunikaty, na zasadzie analogii możemy im przypisać niektóre funkcje języka, które określone zostały przez Romana Jacobsona. Przedmiot posiadać może: funkcję przedstawieniową (symboliczną), w której uwaga skupiona jest na kontekście, funkcję fatyczną- służącą podtrzymaniu kontaktu między nadawcą, a odbiorcą (podtrzymanie wyobrażeń społecznych), funkcję ekspresywną- nastawienie na odbiorcę oraz funkcję konatywną polegającą na wywieraniu wpływu na partnera interakcji. Warto także przypomnieć ustalenia semiologii- nauki o znakach, której przedstawicielem był Ferdinand de Saussure. Znak- według de Saussure’a to zjawisko, które jest ważne ze względu na to do czego odsyła wyobraźnię, sam posiada charakter transparentny. Znak posiada strukturę bilateralną: formę oznaczającą i treść oznaczaną. Jego znaczenie wynika ze związku formy oznaczającej z treścią oznaczaną, a wartość znaku z jego związku z innymi znakami w ramach danego systemu. Znak będąc częścią systemu komunikacji jest intencjonalny, choć umownie określony poprzez konwencję, będącą swego rodzaju umową społeczną. Czy jest tak, że przedmiot, dzięki swojej formie, odnosi się do treści symbolicznej ukonstytuowanej kulturowo i społecznie, czy sam w sobie zawiera formę oznaczającą i treść oznaczaną? Znaki dzielą się na symptomy (oznaki) oraz sygnały (znaki właściwe). Oznaki są znakami 16 M. Mauss, Socjologia i antropologia, przeł. M. Król, K. Pomian, J. Szacki, Warszawa 2001, Wydawnictwo KR, s. 319- 320. 17 Tamże, s. 320. 18 T. Dant, dz. cyt., s. 14. 19 Tamże. 10 naturalnymi połączonymi związkiem przyczynowo- skutkowym ze swoim desygnatem, na przykład dym, który jest oznaką ognia. Na ich podstawie można wysnuć wniosek o obecności danej rzeczy/ zjawiska. Sygnały z kolei dzielą się na znaki ikoniczne- znaki umotywowane, wykazujące naturalne podobieństwo do oznaczanego oraz sygnały arbitralne- znaki nieumotywowane- oparte na konwencji między formą, a treścią. Posiadają one charakter intencjonalny. Jeśli powyższą klasyfikację (bądź jej warianty) zastosujemy do wszystkich przedmiotów/ zjawisk wystąpić może pansemiotyzm- pogląd sugerujący, że wszystko może być znakiem. Inną, słynną perspektywę stanowi pragmatyczna semiologia Charlesa Peirce’a. Twierdził, że wszystko, co myślimy i mówimy dokonujemy za pomocą znaków. Poznanie i wiedza zawarte są zatem w znakach. Znak według Peirce’a jest czymś co dla kogoś oznacza coś pod pewnym względem. Za najważniejsze formy znaku Peirce uznał: symbol, znak ikoniczny oraz indeks. Pierwszy z nich jest znakiem arbitralnym, umownym, konwencjonalnym- powstałym dzięki umowie społecznej. Żadnej z rzeczy nie można przypisać jednej tylko jakości semantycznej. Znak ikoniczny z kolei przypomina daną, oznaczaną przez siebie rzecz i jest używany jako ten znak. Indeks natomiast „podlega oddziaływaniu Przedmiotu, ma on z konieczności wspólną z nim jakość” 20 Indeks wskazuje na dany przedmiot. „Indeksy to znaki, w wypadku których element znaczący zależy od konkretnego znaczonego (…). Indeksy to znaki, w których element znaczący i znaczony pozostają w związku przyczynowym, a nie jak w wypadku symboluumownym czy znaku ikonicznego- poprzez podobieństwo.”21 W żadnym z przypadków szczegółowych znaku: symbolu, znaku ikonicznego i indeksu rzecz nie ma przypisanej jedynej właściwej jakości semantycznej. Symbol i znak wpisane są w porządek metafory, indeksowi przypisana jest relacja metonimii (styczności, wynikania). Warto zaznaczyć, iż w celu poprawnego zrozumienia danego znaku i jego właściwej interpretacji niezbędne wydaje się posiadanie właściwej kompetencji kulturowej. Innym ciekawym, choć charakteryzującym się płynnością granic rozróżnieniem jest podział na ekspresję o charakterze intencjonalnym lub nieintencjonalnym. Innymi słowy, mamy do czynienia z dwiema formami znaczenia: z komunikacją, bądź z sygnifikacją. Tu znów powrócimy do Ferdinanda de Saussure’a oraz Charlesa Peirce’a. Dla pierwszego z nich znaczenie zawiera się w warstwie komunikowania, która jest intencjonalna. Drugi badacz skupia się na sygnifikacji obejmującej całość kulturowych form znaczenia, w tym 20 C.S. Peirce, Wybór pism semiotycznych, przeł. R. Mirek, A.J. Nowak, 1997, Warszawa: Polskie Towarzystwo Semiotyczne, s. 138. 21 J. Barański, dz. cyt., s. 120. 11 nieintencjonalnych. W tym ujęciu symbol będzie nośnikiem komunikacji, natomiast indeks i znak ikoniczny choć mogą spełniać funkcje komunikacyjne, spełniają zazwyczaj funkcje sygnifikacji. Jak już wcześniej wspomniano określony kontekst, może mieć wpływ na przemieszczanie znaczenia od komunikacji do sygnifikacji i na odwrót- znaczenie nie jest raz na zawsze przypisane. Zmienność znaczeń zależy także od znaczenia rzeczy i znaczenia działań z ich użyciem. Tworzenie, nadawanie znaczenia jest procesem myślowym, zależnym od kontekstu kulturowego i kontekstu danego użytkownika znaczenia. Jak wiadomo, społeczeństwo składa się zarówno z ludzi, jak i z rzeczy. Ludzie pozostają z rzeczami w interakcji, zatem kontekstem właściwym w którym możemy rzeczy obserwować i interpretować są owe związki. 22 Pomiędzy ludźmi, a materialnymi przedmiotami występują relacje wzajemnego wpływu. Rzeczy są niekiedy postrzegane jako społeczni aktorzy, posiadający wymiar kulturowy. Oznacza to, że coś komunikują, określają, przenoszą znaczenia, wyrażają cele. W tym kontekście zasadne wydaje się stwierdzenie, że rzeczy mają większy wpływ na człowieka, niż człowiek na rzeczy. Wynika stąd społeczna ważność rzeczy oraz istotność ich znaczenia semantycznego. Wytwory materialne i ludzkie zachowania są ze sobą połączone, wzajemnie się warunkują- „(…) zachowania są zrozumiałe tylko w kontekście rzeczy, te zaś nie posiadają znaczenia bez stosownych zachowań.” 23 Przedmioty zatem spełniają potrójną funkcję: przenoszą znaczenia, zarządzają działaniami oraz wywołują emocje. Świat rzeczy, a więc świat specyficznych bytów, obiektów materialnych, których możemy doświadczać za pomocą naszych zmysłów 24 wskazuje na wielofunkcyjność i wieloaspektowość przedmiotów. Istnieje wiele rozróżnień, rozgraniczeń, podziałów przypisanych rzeczom. Już nie tylko istotna jest ich praktyczna użyteczność, ale i funkcja ekspresyjna- nośnik wartości indywidualnych, zbiorowych oraz nadzmysłowych. Tim Dant zaznacza: „(…) rzeczy nie tylko są naszymi produktami, zaprojektowanymi po to, by nam pomóc w zaspakajaniu podstawowych potrzeb biologicznych, lecz są również sposobem na wyrażenie tego, kim i czym jesteśmy, co z kolei wpływa na kształt społeczeństwa.”25 Dalej, Dant wskazuje, że rzeczy mogą służyć wyrażaniu naszej indywidualnej, bądź zbiorowej tożsamości. To właśnie one pośredniczą w międzyludzkich kontaktach, są 22 Tamże, s. 18. Tamże, s. 20. 24 T. Dant, dz.cyt., s. 23. 25 Tamże, s. 24. 23 12 nośnikiem tego co społeczne, przenosząc znaczenia- są istotne w społecznym kontekście.26 Rzeczom, za Baudrillardem, przypisać również można wartość symboliczną oraz znakową. Wielość znaczeń rzeczy- w warstwie konotacyjnej- zależeć będzie od kontekstów kulturowych. Rzeczywistość kulturowa nie składa się ze sztywnych struktur, konwencji, lecz jest rzeczywistością, w której ludzie oddziałują wzajemnie na siebie za pomocą symboli. Rzeczy mogą być zatem partnerami interakcji. O obecności rzeczy jako narzędzi i symboli świadczy ich materialność, pośrednicząca między nami- ludźmi, a rzeczywistością. Przedmiot- będący zbiorem różnych znaczeń- staje się aktorem na historycznej, społecznej, czy religijnej scenie; wywołuje określone reakcje w zależności od czasu, akcji, czy też miejsca. Raz jeszcze powiedzmy, że rzeczy posiadać mogą rolę sprawczą. Ich działanie zakłada istnienie relacyjnego charakteru dynamicznego związku, relacja agent- patient.27 Czy pomimo to, można stwierdzić czy symbol w pewnym stopniu pozostaje niezniszczalny i ponadczasowy? Czy raczej znaczenie rzeczy (pomimo na przykład zachowania jej formy materialnej) zmienia się w zależności od kontekstu występowania, przypisywanej im funkcji społecznej, odbioru przez różne osoby? W powyższych rozważaniach jedynie nakreślona została bogata tematyka związana ze znaczeniem i rolą symboli w życiu społecznym i życiu jednostek. Pokazano, że żadna ze sfer (materialność, kultura, relacje społeczne) nie jest niezależna od pozostałych. Tematyka ta zyska rozwinięcie w toku dalszej pracy. 26 Tamże. A. Gell, Art. And Agency. An Anthropological Theory, 1998, Clarendon Press: Oxford, s. 13, 22. 27 13 3. Społeczna biografia krzyża. Współcześnie krzyż uznawany jest za jeden z najstarszych symboli geometrycznych posiadających bogatą treść semantyczną. Warto jednak pamiętać, iż początkowo, obok kół kresek i spiral, krzyż- będąc kombinacją prostych linii- należał do pierwotnych form ozdób, które nie posiadały znaczenia symbolicznego.28 Stosowany był zatem w charakterze czysto ornamentalnym. Krzyż jako ornament znaleźć można między innymi na różnego rodzaju ozdobach, na przykład: wisiorach, agrafach, oraz na narzędziach i broni.29 Należy jednak podkreślić, iż zdaniem Kobielusa, znak krzyża niesie w sobie wieloznaczność, a brak wyraźnych kryteriów utrudnia rozróżnienie zastosowania krzyża jako ornamentu od jego symbolicznego użycia.30 Krzyż jest centralnym „prasymbolem” ludzkości. Stanowi uniwersalny obraz kosmosu. Dwie przecinające się linie tworzące krzyż wyznaczają cztery kierunki oraz środek. Krzyż określa przestrzeń: stronę lewą i prawą, górę i dół oraz porządek- centrum życia i siły.31 Ramiona krzyża wskazują (w zależności od interpretacji) na cztery strony świata, cztery rodzaje wiatrów, cztery fazy księżyca lub na czterech wielkich bogów żywiołów.32 Belka pozioma (horyzontalność) odnosi się do tego, co profaniczne- ziemskie. Belka pionowa (wertykalność) odnosi się to, co sakralne- niebo/ piekło. Symbol krzyża może mieć zatem jakiś związek z wyobrażeniami dotyczącymi natury wszechświata. O uniwersalności krzyża świadczy jego występowanie w różnych kulturach oraz rozpowszechniony kult w czasach przed chrześcijaństwem, bądź u ludów nie znających chrześcijaństwa. W starożytnych cywilizacjach świata krzyż znany był jako znak, symbol, przedmiot, gest, amulet. Krzyż łączono z wyobrażeniami o wszechświecie, życiu i szczęściu, jego zadaniem było również wyrażanie pewnych prawd o świecie i człowieku. Krzyż w dawnych czasach symbolizował głównie otoczone czcią Słońce i życie. Tak było chociażby w Babilonii (znak krzyża utożsamiany z drzewem życia widnieje na babilońskich pieczęciach cylindrycznych). 33 Znane są również wyobrażenia mitycznego 28 W. Ziehr, Krzyż. Symbol i rzeczywistość, przeł.: E. Jeleń, Warszawa- Kraków 1998, Wydawnictwo WAM i Wydawnictwo Naukowe PWN SA, ss. 9- 10. 29 S. Kobielus, Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory, Warszawa 2000, Instytut Wydawniczy PAX, ss.13- 16. 30 Tamże, s. 13. 31 W. Ziehr, dz. cyt., s. 8. 32 J. Tresidder, Słownik symboli. Ilustrowany przewodnik po tradycyjnych wyrażeniach obrazowych, znakach ikonicznych i emblematach., Warszawa 2001, Wyd. RM, s. 100. 33 S. Kobielus, dz. cyt., s. 16. 14 ptaka Słońca trzymającego w rozpostartych skrzydłach tarczę z krzyżem- będącym w tym wypadku symbolem gwiazd.34 Ponadto, asyryjscy królowie nosili zawieszone krzyże, a na jednym z asyryjskich reliefów widniej ołtarz z tarczą, na której widać krzyż z gwiazdsymbol Słońca i władzy królewskiej.35 Szeroko rozpowszechniony kult krzyża miał także miejsce w Ameryce Północnej i Środkowej. Jak pisze Ziehr: „Aztekowie wyobrażali sobie, że wszechświat opiera się na czterech obszarach świata. Na rysunkach tworzyły one krzyż, w którego środku umieszczano boga ognia. Na każdym zaś z czterech ramion krzyża znajdowało się drzewo świata, w którego koronie przebywały ptaki niebieskie.”36 W prekolumbijskim Meksyku krzyż był atrybutem bogów wiatru i deszczu, Quetzalcoatla (Pierzastego Weża) i Tlaloca.37 Quwtzalcoatla uchodził także za boga poranka i wieczoru, był boskim herosem i dawcą kultury. 38 Krzyż symbolizuje również boga słońca w dawnej kulturze peruwiańskiej. Podobnie jak w mitologii azteckiej, kosmologiczna zasada poczwórności obecna jest w wyobrażeniach staroindyjskich. Wśród wysoko rozwiniętych kultur na Półwyspie Indyjskim znany był znak krzyża pod postacią sumeryjskiego wzoru liniowego, który symbolizował długowieczność, bądź swastyki. „W Mezopotamii i na Dalekim Wschodzie swastyka była symbolem słońca. Dla Indoaryjczyków oznaczała prawdopodobnie święty ogień i żywe płomienie.” 39 Swastyka jest starożytnym emblematem energii kosmicznej i zasady cykliczności. W religii hinduskiej i buddyzmie symbolizuje stopy Buddy, klucz do raju oraz Koło Prawdy. Z kolei w Chinach swastyka oznacza pomyślność, szczęście, długowieczność oraz dobrobyt. 40 Dodatkowo, w Chinach ziemia i stabilność symbolizowane były poprzez krzyż wpisany w kwadrat. Krzyż także był symbolem całości.41 Wśród starożytnych form krzyża istotne miejsce zajmuje staroegipski znak anch (klucz życia). Był starożytnym hieroglifem. Ze znakiem anch przedstawiani byli egipscy faraonowie oraz bogowie- na przykład amulety na których widnieje bóg Amon- Re trzymający anch. Dodatkowo, w ikonografii egipskiej anch występował głównie 34 W. Ziehr, dz. cyt., s. 19. Tamże, s. 19. 36 Tamże, s. 22. 37 J. Tresidder, dz. cyt., s. 100. 38 W. Ziehr, dz. cyt., s. 23. 39 Tamże, ss. 23- 24. 40 Tamże, s. 24. 41 J. Tresidder, dz. cyt., s. 100. 35 15 w czynnościach rytualnych łączonych z nadzieją. 42 Znak anch jako przeciwieństwo śmierci, symbolizuje nieśmiertelność i życie. Najprawdopodobniej właśnie owa symbolika pomogła w późniejszych czasach kościołowi koptyjskiemu wprowadzić ten znak do chrześcijaństwa jak symbol opieki.43 Koptyjscy chrześcijanie stosowali anch jako symbol życia wiecznego otrzymanego dzięki śmierci Zbawiciela. Dodatkowo, złączone z krzyżem koło symbolizowało doskonałość. 44 Ponadto, ze względu na prześladowanie chrześcijan w Egipcie, nosili oni znak anch jako symbol krzyża Chrystusa.45 Znak krzyża występował też na obszarach Afryki, gdzie oznaczał ochronę, kosmiczną jedność oraz najwyższą władzę (krzyż wpisany w okrąg). W Skandynawii z kolei krzyże runiczne mogły nawiązywać do mocy zapładniającej młota boga Thora. 46 Również Celtowie, Słowianie i ludy germańskie posługiwały się tym znakiem. Także w antycznym Rzymie można było spotkać symbol krzyża. Krzyż wpisany w pierścień lub zbudowany ze słów „antiqua” i „ postiqua” zdobił rzymskie świątynie.47 W Starym Testamencie Żydzi stosowali znak krzyża jako wyraz ich przynależności do Jahwe.48 Jak widać krzyż, jako uniwersalny znak i symbol, występował niemal powszechnie w różnych stronach świata. Przede wszystkim nawiązywał do kosmosu i słońca, symbolizował życiodajne siły oraz porządkował wyobrażany przez ówczesnych ludzi wszechświat. Oprócz symbolicznego użycia, krzyż stosowany był jako narzędzie uśmiercania. Znane są na przykład azteckie obrazy ofiarniczego ukrzyżowania. 49 Ukrzyżowanie było sposobem zadawania śmierci występującym w świecie rzymskim, perskim i żydowskim. Przypadki ukrzyżowania obecne są w Starym Testamencie. Dodatkowo, Księga Powtórzonego Prawa mówiła: „Jeśli ktoś popełni zbrodnię podlegającą karze śmierci, zostanie stracony i powiesisz go na drzewie – trup nie będzie wisiał na drzewie przez noc, 42 S. Kobielus, dz. cyt., s. 148. W. Ziehr, dz. cyt., s. 30. 44 S. Kobielus, s.149. 45 W. Ziehr, dz. cyt., s. 200. 46 J. Tresidder, dz. cyt., s. 100. 47 W. Ziehr, dz. cyt., s. 28. 48 S, Kobielus, dz. cyt., s. 217. 49 J. Tresidder, dz. cyt., s. 100. 43 16 lecz tegoż dnia musisz go pogrzebać. Bo wiszący jest przeklęty przez Boga. Nie zanieczyścisz swej ziemi, danej ci przez Pana, Boga twego, w posiadanie.”50 Ukrzyżowanie należało do najbardziej brutalnych egzekucji. Stosowano je między innymi wobec „(…) osób pozbawionych statusu obywateli- niewolników, piratów, cudzoziemskich agitatorów politycznych i innych przestępców.”51 W Palestynie ukrzyżowanie było przede wszystkim formą kary za bluźnierstwo. Wieszanie ciał przestępców w miejscach publicznych spełniało również funkcje swego rodzaju kontroli społecznej – służyło odstraszeniu od popełniania przestępstw. Sami Żydzi w czasach przed Chrystusem doświadczyli kary ukrzyżowania. Około 90 roku przed Chrystusem ośmiuset faryzejskich buntowników zostało skazanych na ukrzyżowanie przez machabejskiego króla Aleksandra Janneusza. 52 Stosowaniu kary śmierci przez ukrzyżowanie jednoznacznie sprzeciwiał się znany konsul rzymski- Marek Tuliusz Cyceron. Zarzucał on wykształconym Rzymianom stosowanie tak haniebnego narzędzia kary śmierci.53 W zależności od okresu historycznego w państwie rzymskim istniały trzy rodzaje krzyżowania. „(…) Mogło być urzędową formą kary śmierci znaną z legendarnych czasów królewskich i stosowaną wobec wolnego obywatela. (…) W niektórych przypadkach krzyżowanie mogło mieć charakter egzekucji pontyfikalnej, gdy dotyczyło stracenia mężczyzny. (…) I wreszcie ostatnia forma kary, sięgająca wprawdzie czasów najdawniejszych, lecz w okresie późniejszym, za czasów republiki, stosowana tylko wobec niewolników za poważne przestępstwa i uznawana za szczególnie hańbiącą.”54 Rzymianie na śmierć przez ukrzyżowanie skazywali głównie nie- Rzymian i niewolników, ale w przypadku zdrady państwa stosowano je również wobec obywateli.55 Istnienie kary krzyżowania w czasach Chrystusa potwierdza odkrycie w 1968 roku w Jerozolimie szczątków młodego mężczyzny pochodzących z pierwszej połowy I wieku, który został ukrzyżowany.56 Jak wynika z powyższych zdań, kara krzyża była oznaką upokorzenia i hańby. Nie powinien zatem dziwić fakt, że w pierwszym okresie rozwoju chrześcijaństwa „ (…) krzyż 50 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań- Warszawa 1988, Wydawnictwo Pallottinum, (Pwt 21, 22- 23). 51 J. Tresidder, dz. cyt., s. 101. 52 W. Ziehr, dz. cyt., s. 32. 53 Tamże, s. 34. 54 S. Kobielus, dz. cyt., s. 22. 55 W. Ziehr, dz. cyt. s. 44. 56 S. Kobielus, s. 18. 17 nie mógł być emblematem zdolnym przysporzyć chrześcijaństwu wielu wyznawców.”57 I choć pierwsi chrześcijanie pisali o krzyżu i o śmierci krzyżowej, to nie przedstawiali ich w formie graficznej. W zamian, chcąc uniknąć śmieszności, bądź prześladowania posługiwali się zróżnicowanymi formami crux dissimulata. Cruces dissimulatae to inaczej krzyże zastępcze i ukryte, używane zanim krzyż zaczęto stosować jako znak męki Chrystusa.58 Jednym z crux dissimulata był monogram chrystologiczny- powstały z dwu lub kilku liter jakiegoś słowa. Najbardziej upowszechnił się chryzmon- monogram powstały z liter chi- X oraz rho- P. Kolejnym przykładem jest siekiera- ascia, w tradycji pitagorejskiej utożsamiana z narzędziem interwencji boskich.59 Wspomniana już wcześniej w użyciach przedchrześcijańskich swastyka- crux gammata- stała się dla chrześcijan krzyżem ukrytym. Swastyka widoczna była w ikonografii katakumb i na szatach postaci.60 Z kolei krzyż Św. Andrzeja- crux decussata- swoim wyglądem nawiązuje do rzymskiej liczby dziesięć- X oraz greckiej litery chi- X. Warto zaznaczyć, że liczba dziesięć utożsamiana była z liczbą wszechświata, symbolem Boga jako Stwórcy i Początku.61 Innymi przykładami krzyży ukrytych były: ryba, lira, pług i jarzmo, kotwica i wędka. Także trójząb z rybą lub oplecionym wokół delfinem był znakiem krzyża z wiszącym na nim Chrystusem. 62 Podobnie było z okrętem i masztem. „W tekstach wczesnochrześcijańskich okręt mógł być rozumiany albo jako symbol tego, co zostało zbawione, albo jako figura narzędzia zbawienia, czyli krzyż.”63 Obok stosowania różnych form crux dissimulata wskazywano na występujące powiązania, paralele między krzyżem Chrystusa, a konkretnymi przedmiotami lub wydarzeniami w Starym Testamencie. Wśród starotestamentowych figur zapowiadających lub nawiązujących do krzyża znalazły się: arka Noego, osoba Izaaka, rogi byka i jednorożca, laska, drzewa, wąż miedziany, drabina Jakuba, tłocznia mistyczna, uniesione do góry ręce, siekiera, pług i jarzmo, koszyk Mojżesza oraz drewno wdowy z Sarepty.64 Jak pisze Ziehr: „Pierwsi chrześcijanie musieli rozumieć śmierć Chrystusa w kontekście ofiar całopalnych składanych Panu Bogu. Jednakże mimo tej naczelnej 57 J. Tressider, dz. cyt., s.101. S. Kobielus, dz. cyt., s. 139. 59 Tamże, ss. 140- 143. 60 Tamże, s. 144. 61 Tamże, s. 148. 62 Tamże, s. 156. 63 Tamże, s. 158. 64 Tamże, ss. 29- 67. 58 18 zasady wiary i mimo znajomości słów Chrystusa, jeszcze długo odczuwali ciężar krzyża i Ukrzyżowania.” 65 Przełom w rozumieniu krzyża nastąpił wraz z naukami głoszonymi przez św. Pawła- krzyż z symbolu hańby zmienił się w symbol chwały. Mimo to, w Cesarstwie Rzymskim aż do IV wieku krzyż nie był znakiem rozpoznawczym chrześcijan- dużo bardziej popularnym symbolem była ryba.66 Prawdopodobnie, sytuacja zaczęła się zmieniać wraz z wydaniem w 313 roku przez cesarza Konstantyna Wielkiego Edyktu Mediolańskiego, który zrównywał chrześcijaństwo z innymi kultami i zaliczał je do religii Cesarstwa. Wraz z ogłoszeniem chrześcijaństwa religią państwową- symbolika krzyża i jej interpretacja przybrały na intensywności, stały się powszechne. Krzyż stał się znakiem siły, zwycięstwa i triumfu.67 Czerpiąc z tradycji orientalnej i starożydowskiej, chrześcijaństwo wykorzystało motyw krzyża jako drzewa życia. Drzewo życia (wyrosłe na miejscu grobu Adama) dające nieśmiertelność, dotykające nieba- to drzewo na którym umarł Chrystus.68 W ikonografii zaczęły pojawiać się przedstawienia krzyża jako kwitnącego i owocującego drzewa życia. Oprócz tego, drzewo krzyża przynoszące życie przeciwstawiano sprowadzającemu śmierć drzewu rajskiemu.69 Krzyż stawał się wśród wyznawców Chrystusa symbolem znanym i uznawanym za święty, znakiem objawienia i nadziei na zmartwychwstanie ciała i życie wieczne. Chrześcijanie korzystając z wcześniejszych tradycji i znaków krzyża nadali im nowe znaczenie„odkupienie dzięki ofierze Jezusa Chrystusa”.70 Z czasem, krzyż w chrześcijaństwie zajął centralne miejsce. Stał się symbolem pewności zbawienia oraz tryumfu Chrystusa nad śmiercią. Poza tym nawiązano do funkcji porządkowania przez krzyż wszechświata. „Rozpięte na krzyżu w czterech kierunkach ciało Chrystusa wytyczało tym samym granice Kosmosu i wskazywało na wszechobecność Boga. W ten sposób krzyż stawał się znakiem oddziaływania śmierci Chrystusa na wszystkie strony świata, a przede wszystkim w czterech głównych kierunkach, które św. Augustyn połączył z imieniem pierwszego człowieka- ADAM rozumianego jako Mikrokosmos.”71 65 W. Ziehr, dz. cyt., s. 36. Tamże, ss. 40- 43. 67 Tamże, ss. 80- 81. 68 Tamże, s. 18. 69 S. Kobielus, dz. cyt., ss. 78- 79. 70 J. Tresidder, dz. cyt., s. 101. 71 S. Kobielus, dz. cyt. ss. 207- 208. 66 19 W sztuce przedstawienia krzyża przechodziły metamorfozy i często zależały nie tylko od czasu historycznego i związanych z nim nurtów artystycznych, ale również od tradycji chrześcijańskiej. Już za czasów pierwszych chrześcijan pojawił się spór o to, czy należy przedstawiać Chrystusa na obrazach. 72 Początkowo przedstawiano krzyż, bez postaci Chrystusa. Później pojawiły się schematyczne wizerunki Jezusa wiszącego na krzyżu. W VI wieku pojawiły się krzyże z przybitym do drzewa ciałem Chrystusa, na których postać w białej tunice zaprezentowana jest w postawie triumfującej. Podobnie było w epoce romańskiej. 73 Od około X wieku bardziej realistyczne przedstawienia łączone były z bogatą symboliką- „(…) wokół umierającego Zbawiciela grupuje się symboliczne postacie słońca i księżyca, Kościoła i Synagogi. Zwycięstwo symbolizuje pokonany wąż leżący u stóp krzyża, ofiarę miłości- pelikan karmiący własną krwią swoje pisklęta.”74 W przeciwieństwie do tradycji prawosławnej, w chrześcijaństwie zachodnim z biegiem czasu przedstawienia Chrystusa zaczęły przybierać różne formy i były kształtowane głównie przez artystów. Z jednej strony obecne były bardzo naturalistyczne wizerunki Chrystusa cierpiącego i umierającego, z drugiej strony był on ukazywany jako „ucieleśnienie helleńskiego ideału piękna.”75 Krzyż jako emblemat wiary chrześcijańskiej przybierał różne formy graficzne. Poniżej zaprezentowane zostaną najbardziej popularne i rozpowszechnione formy. Do najbardziej znanych należy krzyż łaciński- crux immissa, którego belka pionowa znajduje się pośrodku poprzeczki i wznosi się ponad jej ramionami.76 Inną formę posiada crux quadrata- krzyż grecki wpisany, bądź nie w koło i nawiązujący do przedchrześcijańskich przedstawień. 77 Znany także jako krzyż św. Jerzego posiada poprzeczkę pośrodku pionowej belki.78 Z kolei charakterystycznym elementem dla krzyża prawosławnego jest umieszczenie w dole ukośnej belki (podpory nóg skazańca). 79 Kolejnym rodzajem jest crux commissa w kształcie dużej litery T, zwany inaczej Tau lub krzyżem św. Antoniego. Crux decussata w kształcie greckiej cyfry X przypominać ma 72 W. Ziehr, dz. cyt., s. 112. D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł.: W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, Warszawa 1990, Instytut Wydawniczy PAX, s. 17. 74 Tamże, s. 17. 75 W. Ziehr, dz. cyt., s. 150. 76 J. Tresidder, dz. cyt., s. 101. 77 D. Forstner, dz. cyt., s. 14. 78 J. Tresidder, dz. cyt., s. 101. 79 D. Forstner, dz. cyt., s. 15. 73 20 natomiast swoim kształtem krzyż na którym męczeńską śmiercią zginął św. Andrzej. 80 Inne formy krzyża to: nawiązujący do drzewa życia krzyż widlasty w kształcie litery Y, posiadający trzy stopnie na dole belki krzyż Kalwarii, krzyż patriarchów z dwiema poprzeczkami oraz krzyż papieski posiadający trzy równe poprzeczki. Ponadto, odwrócony krzyż łaciński- nazywany również krzyżem św. Piotra, krzyż teutoński zbudowany z czterech stykających się ze sobą trójkątów, krzyż templariuszy z ostrzami topora. 81 Dodatkowo można spotkać się także z krzyżem laskowanym, krzyżem jerozolimskimlaskowanym z czterema krzyżykami między ramionami dużego krzyża (symbolizującego pięć ran Chrystusa) czy krzyżem maltańskim (osiem rozwidleń symbolizuje osiem błogosławieństw).82 Innym rodzajem jest krzyż litewski (jagielloński) w kształcie dwóch krzyży greckich złączonych wspólnym pionowym promieniem czy krzyż trójlistny.83 Uprzywilejowanym miejscem występowania krzyży były kościoły. Obecne w nich krzyże wskazywały na odkupienie jako główną prawdę wiary, odgrywały rolę w liturgii i miały funkcję czysto dewocyjną.84 Krzyż był umieszczany nie tylko we wnętrzach świątyń, ale również na kościelnych wieżach czy ratuszach. W późniejszych czasach krzyże zaczęto również stawiać poza murami świątyń, co miało służyć sakralizacji przestrzeni. 85 W krajobrazie pojawiły się między innymi krzyże przydrożne lub krzyże stawiane na szczytach wzniesień.86 Obok form graficznych, można również mówić o krzyżu jako geście. Postać przedstawiana na stojąco z rozłożonymi rękami symbolizowała figurę krzyża. Ta modlitewna poza znana jeszcze z czasów przedchrześcijańskich- w chrześcijaństwie również była popularna. Osoby modlące się w ten sposób nazywano orantami. 87 Innym symbolicznym gestem było tak zwane leżenie krzyżem czyli leżenie na ziemi z twarzą skierowaną w dół oraz z rozłożonymi rękami. Gest ten wyrażał oddanie czci i hołdu, adorowanie.88 Kolejnym gestem jest praktyka znaczenia siebie samego znakiem krzyża, bądź czynienie znaku krzyża na czole.89 Kreślenie znaku krzyża na osobach, przedmiotach 80 J. Tresidder, dz. cyt.,, s. 101. Tamże, s. 101. 82 D. Forstner, dz. cyt., s. 15. 83 W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985, Państwowy Instytut Wydawniczy, s. 554. 84 S. Kobielus, dz. cyt. 226. 85 Tamże, s. 224. 86 W. Ziehr, dz. cyt., ss. 164- 168. 87 Tamże, ss. 28- 29. 88 D. Forstner, dz. cyt., s. 18. 89 S. Kobielus, dz. cyt., s. 221. 81 21 i sobie samym związane było/ jest z obroną przed demonami i pokusami, umocnieniem wiary i jej publicznym wyznaniem. 90 Znak krzyża wiąże się również z gestem błogosławieństwa i odgrywa ważną rolę w liturgii.91 Jak można zauważyć, wielość form, funkcji i znaczeń krzyża wynikać może z jego obecności w różnych kulturach już w czasach przedchrześcijańskich. Chrześcijaństwo dokonało swoistego rodzaju adaptacji formy krzyża, przy równoczesnym nadaniu mu nowego znaczenia związanego z wiarą w Chrystusa. W kulturze zachodniej krzyż jest znakiem powszechnie rozpoznawalnym. Powstaje jednak pytanie czy jest symbolem łączonym z chrześcijaństwem? Jakie współcześnie spełnia funkcje? Jak jest prezentowany? 90 91 D. Forstner, dz. cyt., s. 19. Tamże, s. 19. 22 4. Współczesne użycia krzyża. Jak już zostało wspomniane wcześniej, obecność krzyża, będącego jednym z najstarszych symboli geometrycznych odnotowana została w różnych kulturach, również tych przedchrześcijańskich. Następnie, krzyż jako znak utożsamiany był przede wszystkim z chrześcijaństwem i jego wartościami, a charakteryzował się trzema rodzajami przedstawień ukrzyżowania. „(…) Ukrzyżowanie liturgiczne- umieszczane najczęściej w rękopiśmiennych mszałach (…). Ukrzyżowanie historyczne- z ukazanymi osobami wymienionymi w Ewangeliach kanonicznych: św. Janem Apostołem, Matką Bożą, legionistami Longinem i Stephatonem, setnikiem, Marią Magdaleną i innymi postaciami, i wreszcie Ukrzyżowanie dewocyjne- sam krzyż z postacią Chrystusa. Ta ostatnia forma przyjęła się powszechnie jako przedmiot kultu.” 92 Powszechna rozpoznawalność krzyża w kulturze zachodniej teoretycznie nie dziwi. Z drugiej strony, współczesne różnorodne formy stosowania krzyża jako przedmiotu oraz konteksty jego występowania- szczególnie te pozareligijne- skłaniają do refleksji nad statusem tego obiektu oraz wartościami, które on przywołuje. Nasza rzeczywistość wypełniona jest rzeczami materialnymi. Również krzyż przybiera formę materialną. W przypadku krzyża jako przedmiotu, nie interesuje nas jednak jego instrumentalny czy techniczny poziom, a przypisywane mu społecznie znaczenia oraz „(…) zasady, na jakich (…) funkcjonuje w społecznościach oraz jak wpływa na ich spójność i stabilność.”93 Jak pisze Marek Krajewski: „przedmioty stanowią system (…) są materializacją i obiektywizacją istniejących w danej kulturze systemów wartości (…), ich używanie wytwarza społeczną i kulturową rzeczywistość (…), aktualizuje jej zasady.”94 Podkreślone tutaj zostaje społeczne znaczenie przedmiotów. Autor kontynuuje, iż używanie przedmiotów: „(…) nie sprowadza się do stosowania ich jako narzędzi, ale przenoszą one znaczenia i je chronią, że są funkcjoznakami, obiektami przejściowymi, że reprezentują 92 S. Kobielus, dz. cyt., ss. 254- 255. M. Żakowski, Życie społeczne przedmiotów w kulturze popularnej, [w:] W. Godzic, M. Żakowski, Gadżety popkultury, Warszawa 2007, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, s. 7. 94 M. Krajewski, Wstęp, [w:] M. Krajewski (red.), M. Brzozowska, W stronę socjologii przedmiotów, Poznań 2005, Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 8. 93 23 tożsamości zbiorowe i indywidualne (…).”95 Między światem społecznym a przedmiotami istnieje wzajemny wpływ- jedno kształtuje drugie. Z jednej strony, rzeczy uzyskują społecznie nadawane znaczenia, a ich forma ulega konwencjonalizacji, co może być próbą „(…) zamrażania asocjowanych z przedmiotem znaczeń i użyć- tych znaczeń i użyć, które przetrwały proces odrywania przedmiotu od jego pierwotnego kontekstu.”96 Z drugiej strony, cechą charakterystyczną dla współczesnej rzeczywistości staje się polisemiczność i niestabilność znaczeń. 97 Również materialna forma krzyża staje się wieloznaczna, swoistej transgresji poddane zostają jej odniesienia kulturowe i społeczne. Niegdyś utożsamiana przede wszystkim z kontekstem religijnym reprezentowała zjawiska niematerialne, porządek nadprzyrodzony związany z wierzeniami chrześcijan. Obecnie, zakres semantyczny krzyża- przedmiotu ulega rozszerzeniu i staje się chwiejny. Tak dzieje się nie tylko z krzyżem, ale również z innymi symbolami. Zmiana zakresu semantycznego wynikać może z wieloaspektowych przemian społecznych, które z kolei są wynikiem pojawienia się nowych nurtów myślowych, braku jasnych reguł opisu charakterystycznych na przykład dla ponowoczesności.98 Postmodernizm oznacza w tym wypadku tworzenie nowej jakości społecznej oraz dekonstrukcję tradycyjnych wartości czy hierarchii społecznych. Odrzuceniu podlega obiektywność jako taka, „(…) jednostka uwięziona jest już nie w kręgu bezpośrednich doznań, ale znaczeń.”99 Jak pisze Sztompka, w ponowoczesności: „(…) panuje obraz, spektakl, wizja, gra znaków i w efekcie chaos wrażeń i fantazji.”100 Ponadto, reguły kulturowe ulegają modyfikacji, zmieniają się także oczekiwania społeczne na temat właściwego, czy może lepiej- dopuszczalnego społecznie działania. Współcześnie, przyzwolenie społeczne na niekonwencjonalne użycie różnego typu symboli jest większe. Symbole podlegają relatywizacji, znaczenie, które z sobą niosą zależy od kontekstu i od tego, kto ich używa. Sam relatywizm kontestuje istnienie jedynej prawdy, a za równoprawne uznaje poszczególne, zróżnicowane stanowiska.101 Dodatkowo, 95 Tamże. M. Brzozowska, Talizman- magiczny przedmiot osobistego użytku, [w:] M. Krajewski (red.), M. Brzozowska, W stronę socjologii przedmiotów, Poznań 2005, Wydawnictwo Naukowe UAM, ss. 98. 97 M. Bogunia- Borowska, Portfel. Charakterystyka produktu, [w:] W. Godzic, M. Żakowski, Gadżety popkultury, Warszawa 2007, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, s. 97. 98 A.A. Szafrański, Nowa antropologia wobec dawniejszych koncepcji religii i magii, Kraków 2000, Zakład Wydawniczy NOMOS, s. 102. 99 E. Gellner, Postmodernizm, rozum i religia, przeł. Maciej Kowalczuk, Warszawa 1997, Państwowy Instytut Wydawniczy, s. 52. 100 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, Wyd. Znak, s. 574. 101 E. Gellner, dz. cyt., s. 5. 96 24 w kontekście sekularyzacji o której mowa będzie poniżej, jako cecha nowoczesnych społeczeństw, pojawia się pluralizm. Oznacza to, że społeczeństwa stają się coraz bardziej złożone, różnorodne, kierują się często niespójnymi czy wręcz przeciwstawnymi wartościami. W przypadku krzyża natomiast, dodatkowo, przemiany jego znaczeń i użyć wiążą się z przemianami jakim podlega sfera religijna. Należy pamiętać, że łączy się ona jednak także z kontekstem społeczno- kulturowym oraz społeczną modernizacją. Ważnym i zauważalnym współcześnie procesem jest sekularyzacja, czyli uniezależnienie od wpływów religii i Kościoła oraz poddanie się wpływom świeckim. Sekularyzacja to zaprzeczenie: „(…) jednoznacznej, wielopoziomowej, strukturalnej i funkcjonalnej, dominującej roli religii.”102 Z jednej strony mamy do czynienia ze zmianami roli i pozycji Kościoła w społeczeństwie, z drugiej strony mowa o ponownym przebudzeniu religijnym.103 Kiedy mowa o polskim społeczeństwie i jego religijności ciekawa i znacząca wydawać się może wielość istniejących oraz konkurujących ze sobą hipotez. Zdaniem Janusza Mariańskiego są to: hipoteza imitacji i konwergencji (połączona z tezą sekularyzacyjną), hipoteza niezmiennej religijności w zmieniającym się społeczeństwie, hipoteza kryzysu religijności i upadku Kościoła ludowego w Polsce, rewitalizacja religijności dokonująca się w warunkach desekularyzacji i akcji ewangelizacyjnej Kościoła oraz hipoteza wielokierunkowych przemian religijności. 104 Ta ostatnia, zwana inaczej hipotezą transformacji, jest według Mariańskiego najbardziej pomocna przy opisie społeczeństwa polskiego. Jak pisze autor: „ (…) w przemianach wartości, norm i wzorów życia religijnego mieszają się pozytywne i negatywne aspekty, a niekiedy zaznaczają się nawet sprzeczne tendencje. (…) Można raczej mówić o swoistej ambiwalencji przemian (…), o poszerzającej się sferze przyzwolenia społecznego na postawy i zachowania dezaprobowane w modelu religijności głoszonej w Polsce przez Kościół katolicki.”105 Z kolei Władysław Piwowarski pisze o przejściu od „kościoła ludu” do „kościoła wyboru”. Zmiana ta charakteryzuje społeczeństwa wysoko rozwinięte i związana jest z obecnym 102 I. Borowik, T. Doktór, Pluralizm religijny i moralny w Polsce. Raport z badań, Kraków 2001, Zakład Wydawniczy „Nomos”, s. 14. 103 J. Mariański, Religijność społeczeństwa polskiego w perspektywie europejskiej. Próba syntezy socjologicznej, Kraków 2004, Zakład Wydawniczy „Nomos”, s. 15. 104 J. Mariański, dz. cyt., ss. 17- 23. 105 J. Mariański, dz. cyt., s. 23. 25 w nich pluralizmem. „Kościół stanowi tylko jedną z sił społecznych, która może konkurować lub współpracować z różnymi siłami i instytucjami społecznymi w realizacji celów bardziej ogólnych.”106 Innym istotnym dla zmian w dziedzinie religii jest proces indywidualizacji oraz religijności pozainstytucjonalnej, rozproszonej. Instytucja Kościoła katolickiego (czy też innych kościołów) oraz jego legitymizacja ulegają kontestacji. Autorytet Kościoła traci na znaczeniu. „We współczesnym świecie autorytety przypisujące sobie wiedzę o ty, co jest w postawach i zachowaniach ludzkich właściwe (słuszne) bądź niewłaściwe (niesłuszne), są kwestionowane, a nawet w krańcowych przypadkach bezwzględnie odrzucane. Obowiązki związane z podporządkowaniem się autorytetom przekształcają się w zmienne i nietrwałe opcje oraz swobodne wybory.”107 Religijność określana jako kościelna przeistacza się w religijność zindywidualizowaną, kierującą się na przykład subiektywnie dobranymi zasadami wiary czy moralności. Pojawiają się również elementy religijnego synkretyzmu: „(…) Bierze się wówczas trochę treści z chrześcijaństwa, trochę z innych religii czy ideologii, dodaje się do tego nieco własnych pomysłów. (…) Czasem nazywa się ją religijnością ponowoczesną (postmodernistyczną).”108 Pluralizm światopoglądowy ułatwia kształtowanie postaw selektywnych i niekoherentnych. Ważna staje się autonomia i niezależność jednostki. Religijność staje się swoistą mozaiką, gdzie tradycyjne znaczenia symboli poddane zostają erozji. Warto nadmienić, że choć sekularyzacja zazwyczaj utożsamiana jest z oddzieleniem Kościoła czy szerzej religii od państwa, to proces ten dotyczy wszystkich sfer życia społecznego, na przykład sztuki.109 Poniżej przedstawione zostaną wybrane użycia krzyża- przedmiotu w kontekstach innych niż religijny, a przynajmniej innych niż chrześcijański. Prezentowane przykłady w żadnym wypadku nie stanowią kompletnej i skończonej listy użyć materialnej formy krzyża. Poniższa część ma charakter deskryptywny, a nie wyjaśniający. Ze względu na ogrom dostępnego materiału, należy być świadomym tego, że mamy tu do czynienia z informacjami skróconymi, a przez to uproszczonymi. Różnorodne i często znane 106 W. Piwowarski, Socjologia religii, Lublin 1996, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, s. 194. 107 J. Mariański, dz. cyt., s. 362. 108 J. Mariański, dz. cyt., ss. 317- 318. 109 I. Borowik, T. Doktór, dz. cyt., s. 14. 26 egzemplifikacje poza religijnego zastosowania krzyża dobrane zostały w sposób subiektywny. Wymóg reprezentatywności, a więc wnioskowania o całości na podstawie części, zastąpiony został pojęciem reprezentacji. Istnienie różnych społecznych subświatów niejako uniemożliwia zachowanie reprezentatywności. Zasadne natomiast wydaje się przyjrzenie się kuriozom, wyjątkom czy odstępstwom, które pomogą w identyfikacji procesu jakim jest poza religijne użycie krzyża. Zaprezentowane poniżej użycia pochodzą ze Stanów Zjednoczonych oraz Europy (w tym z Polski). Przeplatanie się przykładów „lokalnych” z „obcymi” jest zarówno wynikiem jak i potwierdzeniem istnienia globalnej sieci przepływu informacji oraz wzorów kulturowych. Jak pisze Bauman: „Centra wytwarzania znaczeń i wartości są dzisiaj eksterytorialne i wyzwolone z więzów, które narzuca lokalność (…).”110 4.1. Poza— chrześcijańskie użycia krzyża. Współczesne poza chrześcijańskie użycia krzyża nie są niczym bezprecedensowym. W Rzymie odkryto pochodzące prawdopodobnie z około 240 roku grafitto przedstawiające ukrzyżowaną postać z oślą głową- jest to tak zwany krzyż szyderczy. Wizerunkowi towarzyszy napis „Alexamenos czci swego boga.” 111 Choć wiadomo, że grafika nie jest pochodzenia chrześcijańskiego, sami badacze nie są zgodni co do autorstwa. Jedni utrzymują, że została ona wykonana przez gnostyczną sektę setian i przedstawia wyznawane przez nią egipskie bóstwo Seta- Tyfona z oślą głową. 112 Inni uważają, że prawdopodobnie jest to karykatura chrystianizmu wykonana przez przeciwników chrześcijaństwa, którzy epitet „zrodzony z osła” odnosili do Chrystusa.113 Odmiennym przedstawieniem jest datowana na II- IV wiek magiczna gemma. Na gemmie widnieje ukrzyżowany nagi mężczyzna z rozstawionymi nogami i skręconą w lewą stronę głową oraz podpis „Ojciec Jezusa Chrystusa”. Choć nie udało się w sposób jednoznaczny odczytać sensu tej reprezentacji, wiadomo, że przeznaczenie gemmy było magiczne, a pochodzenie niechrześcijańskie.114 110 Z. Bauman, Globalizacja, Warszawa 2000, Państwowy Instytut Wydawniczy, s. 7. S. Kobielus, dz. cyt., s. 249. 112 Tamże, s. 249. 113 Tamże, s. 250. 114 Tamże, ss. 250- 251. 111 27 Jaskrawym przykładem stosowania krzyża wbrew jego chrześcijańskiej symbolice, ale nadal osadzonym w kontekście religijnym jest jego użycie w okultyzmie, bądź satanizmie. W satanizmie odwrócony krzyż, zwany krzyżem południa, stanowić ma zaprzeczenie wartości symbolizujących chrześcijaństwo oraz odrzucenie krzyża Chrystusa. 115 „Odwrócony krzyż, od dawna wykorzystują zbuntowani młodzi ludzie, demonstrując swoją niechęć do chrześcijaństwa. W odwróconej formie, krzyż zagościł w logotypach setek zespołów, grających muzykę metalową, co skądinąd również przyczyniło się do promocji znaku, bo przecież nie ważne co mówią, ważne, że mówią!”116 Ponadto, Jeffrey J. Steffon wskazuje na posługiwanie się przez satanistów krzyżem satanicznym, inaczej nazywanym krzyżem Konfucjusza, który będąc starożytnym symbolem rzymskim zaprzeczać ma ważności chrześcijaństwa czy boskości Boga. 117 Innym symbolem stosowanym, według autora, przez grupy okultystyczne jest złamany krzyż znany powszechnie od lat sześćdziesiątych jako znak pokoju. Symbolizuje on nadzieję na pokonanie chrześcijaństwa oraz ma służyć jego wyśmianiu.118 Podobnie, do sfery nadprzyrodzonej odnoszą się talizmany w kształcie krzyży- częstym motywem jest tutaj egipski krzyż Anch oraz krzyż celtycki. Talizman to „przedmiot, któremu przypisuje się magiczną moc przynoszenia szczęścia jego posiadaczowi, zwykle noszony przy sobie.” 119 Talizman jest tym, co „(…) zmienia status rzeczy zwykłych, lokując je w przestrzeni niezwykłej, domenie działania sił nadprzyrodzonych. (…) Tym, co konstytuuje przedmiot jako talizman, jest wiara w jego moc sprawczą i oddziaływanie magiczne.” 120 Ambiwalentny z natury „mediuje między sferą świętą i świecką (a także religijną i magiczną), między światem materialnym i duchowym.” 121 Talizman nie symbolizuje. Sam posiada moc sprawczą. Jak głosi jedna z setek zamieszczonym w Internecie reklam talizmanów: „Egipski Krzyż Ankh jest jednym z najmocniejszych 115 J. J. Steffon, Satanizm jako ucieczka w absurd, przeł. Stanisława i Jerzy Demscy, Kraków 2001, Wydawnictwo WAM, s. 67. 116 A. Klementowski, S. Włodarczyk, Since 33, http://www.visualcommunication.pl /new/pg/pl/content/sign/since_33.html (dostęp dnia 27.05.2010) 117 J. J. Steffon, dz. cyt., s. 68. 118 Tamże. 119 Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1980, Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN. 120 M. Brzozowska, dz. cyt., ss. 101- 102. 121 Tamże, s. 104. 28 talizmanów, promieniuje bardzo silną energią, zapewnia długowieczność, zdrowie, płodność i ochronę (…).”122 4.2. Krzyż jako znak nienawiści. Krzyż utożsamiany w chrześcijaństwie ze znakiem miłości, odkupienia, poświęcenia etc. niekiedy staje się znakiem wykluczenia i nienawiści. W tym kontekście warto wspomnieć okrytą złą sławą amerykańską organizację o nazwie Ku Klux Klan Klan, która rozpoczęła swoją działalność po zakończeniu wojny secesyjnej. Na Południu powszechnie określano Afro- Amerykanów jako nieodpowiedzialnych i prymitywnych, zagrażającym białym Południowcom i ich rodzinom, a nade wszystko białym kobietom. Zadaniem klanu od początku jego działalności była zatem obrona białych mieszkańców przed „dzikusami” oraz ograniczanie praw obywatelskich wyzwoleńców. 123 Z założenia patriotyczna instytucja przekształciła się szybko w instytucję przemocy. Organizacja działała przez 7 lat. Jej rozwiązanie niestety niewiele przyczyniło się do zmiany statusu Afro- Amerykanów. W praktyce, południowa część Stanów Zjednoczonych nadal nie była miejscem równych praw dla wszystkich obywateli. Zaczęto wprowadzać dyskryminujące wyzwoleńców regulacje prawne o charakterze segregacyjnym i rasistowskim. Ważnym wydarzeniem stymulującym nastroje społeczne było powstanie w 1915 roku filmu „Birth of a Nation” („Narodziny Narodu”). Film ukazujący w bardzo pozytywnym świetle Ku Klux Klan, stanowił równocześnie apoteozę rasizmu oraz dehumanizację Afro- Amerykanów. 124 Wzbudzone ekranizacją zainteresowanie „niewidzialnym imperium”- jak nazywano Klan, znalazło swoją kulminację w jego odrodzeniu, tym razem pod nazwą The Knights of the Ku Klux Klan (Rycerzy Ku Klux Klanu). Jak podaje Jerzy Sobieraj: „William Joseph Simmons wraz z piętnastoma zwolennikami udał się na szczyt Stone Mountain, wzgórza nieopodal Atlanty, i zapalając wielki krzyż zainicjował działalność odrodzonego <<niewidzialnego imperium>>.” 125 Klan miał szerzyć idee braterstwa. Sobieraj pisze: „(…) celem Klanu stało się umocnienie prawdziwej amerykańskości i tym samym 122 http://allegro.talik.pl/krzyz_ankh.php (dostęp 30.04.2010) J. Sobieraj, Ku Klux Klan, Warszawa 2004, Dom Wydawniczy „Bellona”, ss. 10- 11. 124 Tamże, ss. 49- 50. 125 Tamże, s. 51. 123 29 sprzeciwianie się napływowi obcych z Europy. Członkowie odrodzonego Klanu zaczęli również troszczyć się o moralność zwykłego obywatela. Ostatecznie Klan oparł swą apoteozę prawdziwego białego Amerykanina na protestantyzmie. Tym samym Żydzi oraz imigranci z krajów tradycyjnie katolickich, takich jak Włochy, Polska czy nawet Irlandia, byli uważani za wrogich obcych.” 126 Jak widać Klan znacznie poszerzył listę swoich wrogów. Co ciekawe, członkowie Klanu- protestanccy mężczyźni- prześladowali między innymi katolików. Przez członków Klanu postrzegani byli oni bowiem jako grupa, które stanowi poważne zagrożenie dla amerykańskich instytucji, stąd ich asymilacja była niedopuszczalna.127 Jak wiadomo, obie religie wchodzą w skład chrześcijaństwa. Obecny we wszystkich odłamach chrześcijaństwa, a przez to poniekąd łączący je symbol krzyża, stał się symbolem stosowanej przemocy. W żadnym wypadku jednak nie należy utożsamiać wszystkich protestantów z ideami Klanu. Niektórzy wprost przypominali, że działalność Klanu w sposób rażący przeczy chrześcijaństwu.128 Warto podkreślić, że płonący krzyż, nieobecny w działalności pierwszego Klanu, stał się nieodzownym elementem i symbolem drugiego Klanu. Wykorzystywany był podczas ceremonii oraz organizowanych akcji- płonął między innymi przed domami osób, które działały nie po myśli Klanu. Dodatkowo, krzyż- często przyozdobiony świecącymi żarówkami obok Biblii oraz flagi USA był ważnym rekwizytem podczas tajnych zgromadzeń członków organizacji.129 Forsowana przez Klan ideologia była niekiedy inspiracją do tworzenia podobnych struktur za granicą. Przytoczyć można choćby stworzony przez protestanckiego duchownego w Niemczech tak zwany Zakon Płonącego Krzyża (który ze względu na bycie organizacją tajną, rozwiązany został przez Hitlera).130 Pomimo podejmowania różnorodnych akcji przeciwdziałających Klanowi, do ostatecznego rozwiązanie organizacji Rycerzy Ku Klux Klanu w roku 1944 przyczynił się, przy użyciu Urzędu Skarbowego, amerykański rząd.131 126 Tamże, ss. 54- 55. Tamże, s. 76. 128 Tamże, s. 81. 129 Tamże, ss. 57- 58. 130 Tamże, s. 68. 131 Tamże, s. 89. 127 30 Niestety, już w roku 1946 Klan został reaktywowany. Jak podaje Sobieraj, inicjacji nowych zwolenników tajnej organizacji dokonano na tej samej górze Stone Mountain, co za drugim razem, poprzez zapalenie ogromnego krzyża widocznego z dużej odległości.132 Pomimo wpisania Klanu w 1947 roku przez Prokuratora Generalnego Stanów Zjednoczonych na listę organizacji wywrotowych, zyskiwał on nowych adeptów. 133 Również w tym okresie wrogów Klanu zastraszano widokiem płonących krzyży. Zapalano je przed domami ofiar. Rytuał ten był powszechnie znany- zdarzały się nawet przypadki naśladowania go przez dzieci.134 Należy zaznaczyć, że w każdym okresie działalności Klanu nie był on organizacją jednolitą. Zazwyczaj wynikało to z walki o władzę w organizacji. Różne odłamy Klanu istniały zwłaszcza po trzeciej reaktywacji. Paradoksalnie, rytuał palenia krzyży, należał do jednych z najmniej niebezpiecznych. Wystarczyć wskazać na dokonywane przez członków Klanu inne brutalne akty: mordy, lincze, gwałty, podpalenia domów, świątyń oraz pobicia. Podpisanie przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Lyndona Johnsona Civil Rights Acts of 1964 (Ustawy o Prawach Obywatelskich) było jawnym znakiem przeciwstawienia się Klanowi i prowadzonej przez niego kampanii anty-dyskryminacyjnej. Mimo to, autor „Ku Klux Klanu” wspomina, że jeszcze w latach osiemdziesiątych Klan stosował, obok przemocy- np. zamachów bombowych, zastraszanie poprzez podpalenia krzyży.135 Jeszcze w latach dziewięćdziesiątych zdarzały się przypadki powoływania do życia organizacji wzorowanych na Ku Klux Klanie. Sobieraj opisuje warte odnotowania zdarzenie. W roku 2003 Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych orzekł, iż: „(…) poszczególne stany mogą uznać za przestępstwo rytuał palenia krzyży, jeśli czyn ten ma na celu zastraszanie osób.”136 Autor przywołał również wypowiedź amerykańskiego dziennikarza, który wyjaśnia, że płonący krzyż dla Ku Klux Klanu to symbol chrześcijańskiej czystości. W kontekście znanych wydarzeń historycznych, ów akt palenia krzyża nie niesie ze sobą jednak niczego pozytywnego a tym bardziej oczyszczającego.137 132 Tamże, s. 90. Tamże, s. 92. 134 Tamże, s. 96. 135 Tamże, s. 108. 136 Tamże, s. 113. 137 Tamże. 133 31 Innym rodzajem krzyża wykorzystanym w XX wieku jako symbol organizacji politycznej jest swastyka (uznawana za rodzaj krzyża). Należy zaznaczyć, iż swastyka w różnych krajach symbolizuje inne wartości. Podczas gdy we współczesnych Indiach nadal uznawana jest za symbol szczęścia, w krajach europejskich konotuje nienawiść i zło. Warto zatem prześledzić pokrótce bezprecedensową metamorfozę znaczenia przypisywanego swastyce w Europie. W II połowie XIX wieku Schliemann swoje odkrycie swastyk w Turcji połączył z podobnymi znaleziskami na terenie Niemiec. Jak pisze Rosa Sala Rose: „Pozwoliło mu to powiązać ze sobą starożytnych Germanów, homeryckich Greków i wedyjskie Indie, a także zjednoczyć pod tym samym aryjskim znakiem orientalne i zachodnie tradycje religijne.”138 Początkowo w Niemczech „(…) swastyka była odczytywana jako emblemat <<niezwyciężonego>> albo <<silnego człowieka przybyłego z góry>>, to znaczy zbawcy Germanów. W późniejszym okresie Liga Artamanów przejęła ów symbol, przeciwstawiając go chrześcijańskiemu krzyżowi i interpretując jako <<germański znak zbawienia>> oraz <<czystości krwi i ducha>>.” 139 Używana w ezoteryce, a następnie w literaturze niemieckiego nacjonalizmu rasowego, swastyka uznana została za „(…) znak germańskiego odrodzenia i symbol wszystkiego, co nordyckie.”140 Swastyka jako symbolem aryjski została inkorporowana do symboliki nazistowskiej. Należy jednak nadmienić, iż Hitler wybrał lewostronną swastykę (prawdopodobnie dlatego, iż taką odmianą posługiwała się organizacja będąca prekursorem Niemieckiej Partii Robotniczej. 141 Jak podaje Rose, jeszcze zanim swastyka stała się głównym symbolem Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej, utożsamiana była ze znakiem antysemickim. 142 Ze względu na rozpoznawalność znaku oraz długą tradycję istnienia, swastyka jawiła się jako optymalny symbol dla NSDAP.143 Swastyka otrzymała nową jakość- w nazistowskiej organizacji uznana została za pierwotny znak solarny.144 Od momentu uznania swastyki za główny symbol nazistów, jej obecność w przestrzeni publicznej Trzeciej Rzeszy stała się powszechna. Wykorzystywano ją jako symbol podczas 138 R. Sala Rose, Krytyczny słownik mitów i symboli nazizmu, przeł.: Z. Jakubowska, A. Rurarz, Warszawa 2006, Wydawnictwo Sic!, s. 228. 139 Tamże, s. 230. 140 Tamże, s. 230. 141 Tamże, s. 231. 142 Tamże, s. 232. 143 Tamże. 144 Tamże, s. 233. 32 masowych imprez, na przykład formowano żywe swastyki z uczestników. W nakazane przez władze dni symbol swastyki dekorował okna. Zaczęto ją także stosować w architekturze. 145 Ciekawym przypadkiem pomysłowego zastosowania swastyki przez zwolennika nazizmu w latach trzydziestych było zasadzenie drzew w jej kształcie- symbol widoczny był z powietrza. Drzewa zostały ścięte dopiero w 2000 roku.146 Swastyka umieszczana była masowo na różnych produktach, na przykład na paczkach papierosów lub tubkach pasty do zębów, „(…) aż wreszcie ustawa o ochronie symboli państwowych Rzeszy otwarcie zakazała profanacji symboli nazistowskich; odtąd mogły pojawiać się na obiektach, które były tego godne, jak kartki z życzeniami na Nowy Rok czy ozdoby choinkowe.”147 W późniejszym czasie, swastyka będąca symbolem nazizmu zyskała wręcz religijne znaczenie. Jako symbol „zwycięskiego ducha germańskiego bohatera” przeciwstawiona została łacińskiemu krzyżowi chrześcijan (symbolizującemu uległość, ofiarę, śmierć, upokorzenie). Dekorowano nią między innymi pomieszczenia pełniące wcześniej funkcję szkolnych kaplic.148 Współcześnie w Europie i Ameryce swastyka kojarzona jest przede wszystkim z Trzecią Rzeszą oraz zbrodniami dokonanymi przez nazistów. W samych Niemczech istnieje zakaz używania symbolu swastyki. Ze względu na prowokacyjny charakter swastyki, jest ona współcześnie używana przez ruchy kontrkulturowe, na przykład grupy neonazistów.149 4.3. Krzyż jako znak oporu wobec władzy politycznej. Zupełnie innym jakościowo i nie powiązanym z wcześniejszym przykładem jest stosowanie formy krzyża jako symbolu oporu wobec nieakceptowanej władzy politycznej. Na początku warto zaznaczyć, iż Kościół w czasach komunistycznych stanowił organizację narodową, która często reprezentowała naród, była jego rzecznikiem i obrońcą przed komunistyczną władzą. Dodatkowo, Kościół prowadził masowe duszpasterstwo, a poprzez masowe rytuały (np. pielgrzymki do Częstochowy) ukazywał swoją siłę 145 Tamże. Tamże, s. 228. 147 Tamże, s. 234. 148 Tamże. 149 Tamże, s. 237. 146 33 i pozycję. 150 Jak twierdzi José Casanova: „Wszelkie podejmowane przez władze komunistyczne próby zerwania więzi między Kościołem katolickim a narodem kończyły się niepowodzeniem.” 151 Jak podaje Casanowa: „Nie powiodła się próba neutralizacji i przejęcia kontroli nad Kościołem poprzez oficjalne przyłączenie go do państwa. (…) Zawiodła także strategia użycia przemocy. (…) Spodziewanych efektów nie przyniosła także socjalistyczna resocjalizacja. (…) Nie powiodła się także próba zepchnięcia religii do sfery prywatnej.”152 Kościół jako niezależna instytucja religijna, ciesząca się swego rodzaju autonomiczną przestrzenią, skupił się na działaniach służących obronie narodu.153 Poniżej mowa o czasach formowania się i działalności ruchu opozycyjnego „Solidarność”. Casanova wysnuwa wniosek, iż do jego powstania przyczynił się również polski katolicyzm. 154 Ten społeczno- polityczny ruch o pluralistycznych i demokratycznym charakterze programowo powoływał się na etykę chrześcijańską, tradycje niepodległościowe oraz idee sprawiedliwości społecznej. Współpracował z Kościołem katolickim w zakresie tworzenia duszpasterstwa różnych środowisk. 155 Po delegalizacji „Solidarności” Kościół stał się pewnego rodzaju schronieniem. Oferował nie tylko opiekę duszpasterską, ale także zaplecze logistyczne do przeprowadzania dyskusji, seminariów, wydarzeń kulturalnych promujących wartości chrześcijańskie oraz religijno- narodowe. Zdaniem Dariusza Karłowicza, truizmem jest twierdzenie, iż Kościół i religia były niezwykle ważnym elementem „Solidarności”. Zdaniem autora: „(…) Nie daje się tego wytłumaczyć tylko względami praktycznymi (kościelne pomieszczenia, msze jako jedyne legalne zgromadzenia, brak podsłuchu etc.) nie uwzględniając faktu, że chrześcijaństwo stanowiło jedyną drogę utrzymania duchowej wspólnoty rozbitego związku.”156 Mogło to być związane również z traktowaniem Kościoła jako jedynej, niezależnej od władzy komunistycznej, organizacji, jak również oparciem swoistej wspólnoty przekonań na wartościach chrześcijańskich. Bez względu na jakość czy szczerość religijnego 150 W. Piwowarski, dz. cyt., s. 268. J. Casanova, Religie publiczne w nowoczesnym świecie, przeł.: Tomasz Kunz, Kraków 2005, Zakład Wydawniczy „Nomos”, s. 162. 152 Tamże, ss. 164- 165. 153 Tamże, s. 171. 154 Tamże, s. 183. 155 Encyklopedia PWN w trzech tomach, tom 3: Solidarność, Warszawa 1999, Wydawnictwo Naukowe PWN. 156 D. Karłowicz, Koniec snu Konstantyna, rozdział: Solidarność jako Kościół, Kraków 2004, Ośrodek Myśli Politycznej, źródło elektroniczne: http://www.teologiapolityczna.pl/index.php? option=com_content&task=view&id=1471&Itemid=130 (dostęp 15.05.2010). 151 34 zaangażowania, członkowie „Solidarności” i jej sympatycy posługiwali się charakterystycznym dla religii chrześcijańskich symbolem krzyża. Możliwe, że stosowanie krzyża przez robotniczą u założeń Solidarność było wynikiem wcześniejszego wyczerpania i zużycia przez partię komunistyczną uniwersum symbolicznego ruchu robotniczego. Dzięki przedmiotom, jak twierdzi Krajewski, stać się możemy samoświadomymi osobami, gdyż „(…) nie tylko bowiem pozwalają one wyrażać siebie w sposób zrozumiały dla innych, ale też porozumiewać się z samym sobą; że nie tylko oznaczają przynależność do określonej wspólnoty, ale również bardzo często są jedynym powodem, dla którego wspólnota się staje i trwa w czasie.”157 Publiczne przyznawanie się do krzyża było często wyrazem sprzeciwu wobec systemu komunistycznego, a sam krzyż- znakiem rozpoznawczym osób, którym „idee komunizmu” nie były bliskie. Co więcej, zmagania na rzecz obecności krzyża w przestrzeni publicznej w czasach komuny były czynnikiem konstytuującym zgromadzenia ludzi, które w innym wypadku by nie powstały. Wystarczy choćby wspomnieć najbardziej znaną walkę o erygowanie i pozostawienie krzyża w Nowej Hucie w 1960 roku, która z jednej strony była działaniem na rzecz obecności krzyża w przestrzeni publicznej, z drugiej strony przejawem stricte antykomunistycznej postawy. Poniżej znajdują się opisy innych, nie tak powszechnie znanych, epizodów, które z pewnością wpisują się w wielość działań przeciwko komunizmowi. Po wprowadzeniu stanu wojennego, gdy władze PRL postanowiły usunąć krzyże ze szkół publicznych doszło do wielu incydentów. Kiedy przedstawiciele władzy krzyże ściągali, przeciwnicy ustroju komunistycznego ponownie je zakładali. Przykładem tak zwanej wojny o krzyże są działania młodzieży szkolnej ze wsi Miętne k. Gawrolina oraz z Włoszczowej. W obu wypadkach, na znak protestu przeciw usunięciu krzyży z sal szkolnych, młodzież rozpoczęła strajk okupacyjny szkoły. W Miętnie, jako wynik kompromisu, krzyż zawisł w szkolnej bibliotece, we Włoszczowej krzyże wróciły do szkolnych sal. Mimo to, aktywnie działający uczniowie i wspierający ich nauczyciele oraz księża poddani zostali różnorodnym represjom.158 Innym przypadkiem było przypięcie w 1981 roku przez uczniów poznańskiego liceum poligraficznego metalowych krzyży (blaszanych zakładek do książek) do ubrań. Jak mówi 157 M. Krajewski, dz. cyt., s. 8. R. Gryz, Wojna o krzyże (Miętne- Włoszczowa), źródło elektroniczne: http://www.encyklopediasolidarnosci.pl/wiki/index.php?title=R01034_Wojna_o_krzy%C5%BCe (dostęp 15.05.2010). 158 35 jeden z uczestników tamtych wydarzeń: „Chodziłem z tym krzyżem po szkolnym korytarzu i czułem, że jestem po właściwej stronie. Ten kawałek blaszki dał mi poczucie wspólnoty, przynależności.”159 Odwoływanie się do symboli religijnych, w tym krzyża, obok funkcji tworzenia i podtrzymywania wspólnoty, miało prawdopodobnie jeszcze kilka innych przyczyn. Primo, oznaczać mogło jawny sprzeciw wobec dążenia ustroju realnego socjalizmu do eliminacji religii z przestrzeni publicznej. Secundo, krzyż z jednej strony był symbolem afirmującym wolność i niepodległość, z drugiej, stanowił znak oporu wobec komunizmu. W miejscach odosobnień czy internowania krzyże tworzono własnoręcznie z dostępnych materiałów. W latach osiemdziesiątych noszono na szyi krzyżyk z orłem w koronie. W tym wypadku, między innymi, funkcją tego obiektu mogło być pośredniczenie w międzyludzkich interakcjach- w ich tworzeniu i podtrzymywaniu.160 Krzyżyk z orłem w koronie jako znak oporu wobec systemu komunistycznego pozwalał na szybkie rozpoznanie poglądów osoby go noszącej, stanowił niejako potwierdzenie jej antykomunistycznego światopoglądu. Krzyż z pewnością nie był przedmiotem neutralnym, przezroczystym. Symbolizował wyraźnie zdefiniowany, a oparty na społecznej nauce Kościoła katolickiego, zespół wartości. Delikatne w swej formie, popularność zyskały także krzyże kwietne. Układane w miejscach publicznych były znakiem sprzeciwu wobec politycznego systemu, a także stanowiły wyraz solidarności z osobami przez ten system represjonowanymi. Dodatkowo, krzyże w formie przedmiotów, stosowano podczas religijno- politycznych manifestacji, nadając im charakter obiektów wpisanych w obrzędowość oporu. Jak widać z powyższych rozważań, wyjście poza kontekst religijny zdaje się być nieco problematyczne. Problemem nie jest samo zaklasyfikowanie danego użycia krzyża czy to do sfery religijnej, czy poza religijnej, a próba odpowiedzi do czego jako symbol kieruje myśli odbiorców, czy użytkowników. Nawet jeśli użycie krzyża dokonywane jest w kontekście poza religijnym, nadal jest ono religijne, gdyż przywołuje wspólnotę osób, które wierzą. W powyższe rozważania wpisują się również pomniki w kształcie krzyży. Często taką formę posiadają monumenty upamiętniające osoby walczące o niepodległość Polski 159 P. Reszka, Bez krzyża dżuma, Duży Format z 17.01.2010, Gazeta Wyborcza, źródło elektroniczne: http://wyborcza.pl/1,76842,7448256,Bez_krzyza_dzuma.html?as=1&startsz=x (dostęp 30.04.2010) 160 M. Żakowski, dz. cyt., s. 10. 36 w różnych powstaniach narodowych czy dwóch wojnach światowych. Znanym przykładem jest również pomnik „Poznańskiego Czerwca 1956”, który stoi w centrum Poznania. Na wybór lokalizacji- pl. Adama Mickiewicza- wpłynęły dwie sprawy. Primo, w tym samym miejscu przed II wojną światową stała figura Chrystusa Króla- wotum wdzięczności za odzyskanie niepodległości. Secundo, to właśnie między innymi na pl. Adama Mickiewicza odbywał się robotniczy protest w 1956 roku. Pomnik składa się z dwóch krzyży symbolizujących śmierć i zmartwychwstanie oraz monumentu w kształcie głowy orła. Odsłonięty został 26.06.1981 roku, w 25- tą rocznicę tragicznych wydarzeń. Uroczystość odsłonięcia zgromadziła w centrum Poznania rzesze ludzi i miała charakter jawnie antykomunistyczny. Drugim przykładem jest pomnik Trzech Krzyży w Gdańsku upamiętniający śmierć stoczniowców w grudniu 1970 roku. Monument składający się z trzech krzyży z kotwicami został postawiony w dziesiątą rocznicę wydarzeń na pl. Solidarności. Znajduje się blisko miejsca, w którym zabito trzech pierwszych stoczniowców. „Pomnik symbolizuje cierpienie (krzyże) oraz – poprzez użycie symboli kotwic – nie tylko związek miasta z morzem, lecz też nadzieję.” 161 Co ciekawe, oba pomniki upamiętniające bezpośrednie ofiary systemu komunistycznego, postawione zostały na początku lat osiemdziesiątych, zatem w czasie panowania komuny, tuż przed stanem wojennym. Symbolika krzyża występująca w obu przypadkach z pewnością nawiązywała do chrześcijańskich wartości oraz do krzyża jako znaku cierpienia i poniesionej ofiary- oddania własnego życia. I w tym wypadku, nie można wprowadzić łatwego podziału na kontekst religijny i poza— religijny. Zdaje się, iż odczytanie sensu zależeć będzie bezpośrednio od podejmującej się tego działania jednostki. Formę krzyży równoramiennych przyjmują też najważniejsze odznaczenia: wojskowe- na przykład Order Virtuti Militari, Krzyż Walecznych, odznaczenia za zasługi dla kraju w dziedzinie sztuki, nauki, polityki, filantropii- Order Odrodzenia Polski czy odznaczenia harcerskie- krzyż harcerski wzorowany na Virtuti Militari 4.4. Krzyż w kulturze popularnej. Krzyż jako przedmiot obecny jest również w kulturze popularnej. Zdaniem Marka Krajewskiego, kultura popularna jest: „(…) kulturą dominującą- nie tylko dlatego, że 161 Katolicka 20.04.2010). Agencja Informacyjna, http://dziedzictwo.ekai.pl/@@pomnik_trzech_krzyzy (dostęp 37 współcześnie to ona właśnie tworzy intersubiektywny świat (traktowany jako jedyna do pomyślenia realność), ale również dlatego, że pośredniczy w każdej innej próbie jego konstruowania, filtruje obce wobec niej znaczenia, reinterpretuje je i w podporządkowanej swojej logice formie, upowszechnia, kreuje ramy interpretacji rzeczywistości, sankcjonuje drogi jej poznania i działania w jej obrębie.” 162 Kultura popularna obejmuje codzienną rzeczywistość, jest dynamiczna, zróżnicowana w swoich formach, zmienna, to kultura „przeżywana i doświadczana”.163 Do powstania kultury popularnej przyczynił się proces modernizacyjny wraz ze swoją nową koncepcją jednostki, która między innymi charakteryzuje się: niezależnością, poczuciem odrębności- własnej autonomii, nonkonformizmem, hedonizmem.164 Szczególnym przykładem jednostki wyemancypowanej jest Madonna- ikona światowej popkultury. Dzięki umiejętności tworzenia własnej osobowości (własnych osobowości), Madonna stała się tematem licznych dyskursów oraz polemik. Konstruowanie swojego wizerunku piosenkarka oparła przede wszystkim na trafnym wykorzystaniu telewizji, zwłaszcza muzycznej stacji MTV.165 W tworzeniu własnego obrazu, Madonna często posługuje się skandalem i prowokacją. Przede wszystkim, nie unika ona dwuznaczności o podtekście erotycznym oraz posługiwania się symbolami religijnymi. Już pod koniec lat osiemdziesiątych, Madonna została posądzona o obrazę uczuć religijnych. Skandal został wywołany teledyskiem do piosenki „Like A Prayer”. W teledysku przeplatają się ze sobą dwie narracje. W pierwszej z nich, wokalistka, ubrana w sukienkę z dużym dekoltem oraz zawieszonym na łańcuszku krzyżem na szyi, znajduje się w kościele. Całuje tam, ożywiony pomnik czarnoskórego Chrystusa. Scena zawiera elementy erotyki- doznania mistyczne zostały zastąpione przez/ utożsamione z doznaniami erotycznymi. Druga narracja prezentuje czarnoskórego mężczyznę niesłusznie posądzonego o napaść na białą kobietę i uwięzionego. Madonna, jako świadek zajścia, uwalnia go. W teledysku występują również płonące krzyże na tle których piosenkarka tańczy. Wydaje się, iż prezentowane zajście nawiązuje do polityki dyskryminującej 162 M. Krajewski, Kultury kultury popularnej, Poznań 2003, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 7. Tamże, ss. 9- 15. 164 Tamże, ss. 46; 51- 52. 165 E.A. Kaplan, Badania feministyczne a telewizja, [w:] R.C. Allen (red.), Teledyskursy. Telewizja w badaniach współczesnych, przeł.: Edyta Stawowczyk, Kielce 1998, Wydawnictwo Szumacher, ss. 248- 249. 163 38 czarnoskórą ludność, a palące się krzyże odnoszą się bezpośrednio do Ku Klux Klanu. Sam wideoklip natomiast ma silnie antyrasistowski wydźwięk. Pomimo tego faktu, teledysk „Like a Prayer” wywołał konsternację wśród niektórych, przede wszystkim chrześcijańskich, środowisk. Połączenie symboli religijnych i erotyki uznano za antyreligijną prowokację, a wideoklip za bluźnierczy.166 Nie był on z resztą jedynym teledyskiem MTV odnoszącym się do symboliki krzyża. Jak podaje Urszula Jarecka: „Krzyż w całej gamie kształtów— łącznie z krzyżem maltańskim, egipskim krzyżem ankh oraz swastyką— jest najczęściej pojawiającym się w klipowych miniaturach klasycznym symbolem (…).”167 Klipowe przedstawienia, choć wykorzystują symbole powszechnie znane, oferują szerokie możliwości interpretacyjne. 168 Wielość kontekstów występowania krzyża w teledyskach utrudnia klasyfikację jego użyć oraz rozgraniczenie na sferę religijną i pozareligijną.169 Jako przykład Jarecka podaje teledysk grupy U 96, „Heaven” przedstawiający specyficzne wyobrażenie nieba.170 Krzyż znajduje się na wewnętrznej ścianie dziwnego wehikułu, którym najprawdopodobniej przemieszcza się istota boska. Z kolei w wideoklipie grupy Ace of Base „The Sign” wielokrotnie pojawia się popularny krzyż ankh przy wtórze słów: “I Saw the sign and it opened up my eyes…”171 Znaczenie zdaje się nie być obecne w samym znaku, zależy raczej od kontekstu jego wystąpienia czy doświadczeń jednostki dokonującej interpretacji. 172 Podsumowując, oprócz wykorzystania krzyża w teledyskach grup heavy metalowych, pojawia się on ponadto „(…) w miniaturach tworzących odniesienia do stereotypowych wyobrażeń nieba, nawiązujących do modlitwy i wiary, jak i w kontekstach seksualnych czy zabawowych.”173 166 M. Pęczak, Rozbieranie Madonny, Polityka.pl, http://www.polityka.pl/kultura /ludzie/298907,1,madonna.read (dostęp 18.04.2010). 167 U. Jarecka, Świat wideoklipu, Warszawa 1999, Oficyna Naukowa, s. 158. 168 Tamże, s. 155. 169 Tamże, s.158. 170 Tamże. 171 Tamże, s. 159. 172 Tamże, ss. 155- 156. 173 Tamże, s. 158. 39 Wracając jednak do Madonny, innym przykładem wzbudzającym kontrowersje była trasa koncertowa artystki promująca album „Confessions On a Dancefloor” w 2006 roku. Przedmiotem kontestacji stał się fragment koncertu, mianowicie sposób wykonania piosenki „Live to tell”. Podczas śpiewania tego utworu wokalistka rozpięta była na krzyżu i miała na głowie cierniową koronę. 174 W tle pokazywane były zdjęcia dzieci z Afryki chorych na AIDS oraz scena z Jezusem głoszącym Kazanie na Górze. 175 Przeświadczenie o antyreligijnej prowokacji zostało z wzmocnione koncertów odbył faktem, iż się Stadionie na jeden Olimpijskim w Rzymie (niedaleko Watykanu). Znając plany Madonny, Rysunek 1 http://muzyka.onet.pl/_i/galerie/m/madonna3/11d.jpg przedstawiciele trzech wspólnot religijnych: rzymsko katolików, włoskiej Ligii muzułmańskiej i Rzymskiej Wspólnoty Żydowskiej, sprzeciwili się wykorzystaniu symbolu krzyża. Bezskutecznie. Równie bezowocne próby odwiedzenia fanów od pójścia na koncert Madonny w Moskwie podjęli przedstawiciele prawosławia i rosyjskich Żydów. 176 Użycie przez Madonnę krzyża podczas jej show określono jako bluźniercze. Wydaje się, że krytyka Madonny przyniosła odmienny rezultat od zamierzonego-w rzeczywistości przysporzyła artystce rozgłosu. Oprócz wykorzystywania symboli religijnych w swoich teledyskach, Madonna znana jest z noszenia ekstrawaganckich kolczyków w kształcie krzyży, dużych krzyży zawieszonych na seksownie odsłoniętym dekolcie oraz z zawieszonych na szyi różańców. Uznane za prowokującą ozdobę, często wzbudzają sprzeciw środowisk osób wierzących. 174 http://wiadomosci.mediarun.pl/artykul/pozostale-ciekawostki,madonna-zawisla-na krzyzu,16650,2,1,1.html (dostęp 22.04.2010). 175 M. Pęczak, Rozbieranie Madonny, Polityka.pl, http://www.polityka.pl/kultura/ ludzie/298907,1,madonna.read (dostęp 18.04.2010). 176 http://www.polskapartianarodowa.org/tp/index.php?option=com_content&id=193&ltemid=1 (dostęp 24.04.2010). 40 Owe ozdoby mogą być dla artystki, obok zmian i destabilizacji konstrukcji płci, jeszcze jednym sposobem na wykorzystanie swojego ciała jako tekstu.177 Image Madonny „(…) stanowi obszar semiotycznej walki między patriarchalnymi siłami kontroli a feministycznym sprzeciwem wobec kapitalizmu i podporządkowania (…) Walka o władzę społeczną toczy się równocześnie z semiotyczną walką o znaczenie.” 178 Seksualność prezentowana przez Madonnę odbiega od dominujących definicji męskości i kobiecości. 179 Madonna posługuje się odmiennymi dyskursami. W tym wypadku, w przeciwieństwie do ideologii panującej, następuje zwiększenie znaczeń.180 Fiske pisze o Madonnie: „Wykorzystanie przez nią ikonografii religijnej nie jest ani religijne, ani świętokradcze. Madonna dąży do jej wyzwolenia z ideologicznych opozycji, cieszy się nią, wykorzystuje ją dla własnej przyjemności, a nie w imię dominującej ideologii (…). Krzyż również nie jest ani religijny, ani świętokradczy- jest piękny.” 181 Madonna wykorzystuje przedmioty, które tradycyjnie należą do kontekstu religijnego. Jak zauważa Fisk: „Piosenkarka nosi religijne ikony (i używa religijnego imienia) nie po to, by podkreślać lub atakować rolę chrześcijaństwa w społeczeństwie patriarchalnym (i kapitalizmie), ale dlatego, ponieważ uważa, że są to piękne, seksowne ornamenty.”182 Z drugiej strony jednak, ten sam autor pisze: „Wykorzystanie przez Madonnę krzyża jako pięknego ornamentu kobiecego ciała oraz charakterystyka zakonnic jako seksownychwszystko to stanowi część jej krytycznego testowania patriarchalnej tradycji chrześcijańskiej, która nadaje znaczenie miłości przez moralne przeciwstawienie duchowości dziewicy pożądaniu prostytutki.”183 Madonna (jako osoba sprzedająca znaczenia oraz czerpiąca z tego korzyści) swoimi działaniami aktywnie uczestniczy w procesie nadawania znaczeń- tworzeniu popkultury.184 Przykładem wykorzystywania znaku religijnego z polskiego gruntu popkultury może być wokalista zespołu „Ich troje”- Michał Wiśniewski- który także wykorzystywał krzyż do tworzenia swojego imagu. Piosenkarz posługiwał się zdekontekstualizowanymi znakami religijnymi, które stawały się elementami nowych całości charakteryzujących się 177 E.A. Kaplan, dz. cyt., s.256. J. Fiske, Brytyjskie badania kulturowe, [w:] R.C. Allen (red.), Teledyskursy. Telewizja w badaniach współczesnych, przeł.: Edyta Stawowczyk, Kielce 1998, Wydawnictwo Szumacher, ss. 282- 283. 179 Tamże, s. 284. 180 Tamże, s. 292. 181 Tamże, s. 287. 182 Tamże, s. 290. 183 Tamże, s. 292. 184 Tamże, s. 297. 178 41 kiczem.185 Wiśniewski występował : „(…) obwieszony religijnymi symbolami- na białej koszulce nadrukowany ma wielki, obramowany czerwienią krzyż, taki sam znak nosi na plecach swojej białej skórzanej kurtki, a na szyi zwisa mi łańcuch z kolejnym, wielkich rozmiarów krzyżem.”186 Między innymi, to za sprawą Madonny, noszenie krzyży jako ozdób (na szyi czy w uszach) stało się modne. Do dnia dzisiejszego krzyż stosowany jako biżuteria jest popularny. Co więcej, oferta uległa rozszerzeniu i zróżnicowaniu. Obok kolczyków do uszu w kształcie krzyża (hitu lat 90- tych) pojawiają się na przykład kolczyki do brody, tak zwane labrety. Krzyże będące prowokującą ozdobą pojawiają się także w niektórych subkulturach. Wisiory z krzyżami noszone są na przykład przez gotów. Jeśli mowa o stylu, to jest to subkultura bardzo zróżnicowana. Goci w swoim ubiorze zarówno stylizują się na XIXwieczną arystokrację, jak i noszą futurystyczne, lateksowe stroje o silnych kolorach. Ponadto, niektóre podgrupy gotów ubierają charakterystyczne, długie, skórzane płaszcze oraz łańcuchy z potężnymi krzyżami- jednym z bardziej popularnych wśród gotów symboli religijnych jest krzyż celtycki187 (współcześnie bardziej utożsamiany z grupami okultystycznymi niż chrześcijańskimi). Popkultura dość często posługuje się symbolem krzyża, który umieszczany jest na jakimś towarze/ przedmiocie materialnym. Za jeden z lepszych przykładów służyć może t-shirt. Ten rodzaj koszulki od lat 30- tych XX wieku robi zawrotną karierę wśród użytkowników pochodzących z różnych warstw społecznych na całym świecie.188 Ponoć pierwowzorem t-shirtu była noszona pod mundurem przez europejskich żołnierzy bawełniana bielizna. Wkrótce potem, koszulki stały się również elementem stroju amerykańskich żołnierzy. 189 Z kolei koszulki wyprodukowane na początku lat trzydziestych dla drużyny futbolowej Uniwersytetu Południowej Karoliny cieszyły się tak wielką popularnością, iż były podkradane sportowcom. Działanie to wymusiło otwarcie 185 P. Kowalski, Popkultura i humaniści. Daleki od kompletności remanent spraw, poglądów i mistyfikacji, Kraków 2004, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 127. 186 Tamże. 187 K. Fiedorowicz, Goci w Polsce: antropologiczna analiza grupy subkulturowej, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. UAM dr hab. Waldemara Kuligowskiego, Poznań 2009, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, s. 21. 188 K. Szajewska, T- shirt. Moda, sport, komunikacja [w:] W. Godzic, M. Żakowski, Gadżety popkultury. Społeczne życie przedmiotów, Warszawa 2007, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, ss. 144- 147. 189 Tamże, s. 144. 42 uniwersyteckiego sklepu z koszulkami (współcześnie większość uczelni sprzedaje koszulki z własnym logo).190 Obecnie często miano t-shirtu przypisuje się różnym rodzajom koszulek. Obok podstawowego kroju w kształcie litery T, z krótkim rękawem i bez kołnierzyka, spotkać można koszulki typu polo posiadające kołnierzyk zapinany na kilka guzików. Choć wymyślone przez francuskiego tenisistę Lacoste polo (bardziej elegancka odmiana t-shirtu) początkowo skierowane było do sportowców, szybko stało się popularne w szerszych kręgach odbiorców.191 Innym znanym rodzajem jest koszulka bez rękawów- tak zwany: wifebeater/ muscle shirt/ A-shirt. Ten rodzaj t-shirtu utożsamiany jest często z mężczyznami stosującymi przemoc.192 Popularność t-shirtów wpłynęła na próbę analizy ich znaczenia. Wyróżnić można między innymi: funkcję użytkową, stosowanie koszulki jako funkcjo—znaku, określającego status społeczny czy materialny (w zależności od metki), funkcję komunikacyjną koszulki (określającą tożsamość społeczną osób je noszących). Kolejne znaczenie to próba modyfikacji i zabawy tożsamościami oraz posługiwanie się koszulką jako przestrzenią reklamową. Ponadto, stosuje się koszulki jako żarty czy też gry słowne oraz produkuje się kopie koszulek, które dostępne są na całym świecie.193 Współcześnie stosowanie koszulki ulega ewolucji: ze zwykłego elementu ubioru staje się środkiem przekazu. Szajewska przytacza niekonwencjonalne użycia koszulek: stworzenie książki składającej się ze stron- koszulek na których różni artyści umieścili własne, tematyczne grafiki (Surface2Air- projekt Heavy Change) czy wydawanie w formie t-shirtu szwedzkiej gazety „T-Post” reklamowanej jako „The first magazine you can wear!”194 Na stronie internetowej „T-Post” twórcy określają t-shirt jako najlepsze popkulturowe medium służące dzieleniu się ważnymi czy ciekawymi informacjami.195 Interesujące jest również wykorzystanie t-shirtów jako głównego motywu obecnego w teledysku grupy Basement Jaxx „Do your thing”.196 Koszulki z tekstem wykonywanej przez zespół piosenki noszone są tam przez młodzież, dzieci, zabawki czy nawet psy. Ciekawe, że jedynym elementem 190 Tamże. Tamże, s. 147. 192 Tamże. 193 Tamże, ss.151- 152. 194 Tamże, s. 154. 195 http://www.t-post.se/ (dostęp 29.04.2010). 196 K. Szajewska, dz. cyt., s. 154. 191 43 graficznym nie będącym słowami piosenki jest umieszczony na jednym z t-shirtów znak krzyża (prawdopodobnie celtyckiego). Dodatkowo, umieszczanie na koszulkach napisów zaczęło służyć nie tylko jako darmowa przestrzeń reklamowa dla korporacji czy firm, ale także jako środek do wyrażania własnych poglądów czy opinii dotyczących wszystkich sfer życia. „Często koszulki pokazują (…) wsparcie dla konkretnych spraw społecznych czy politycznych, grup, organizacji. Wybierając ubranie, zajmujemy stanowisko.” 197 Ubierając w sposób świadomy określony t-shirt przyjmujemy konkretną tożsamość, decydujemy o sposobie, w jaki inni ludzie będą nas postrzegać. Co więcej, „Autorzy t-shirtów z nadrukami są (…) przywiązani do wypracowanej przez siebie wizji podmiotowości i dlatego starają się ją chronić przed zalewem nowych propozycji tożsamościowych.”198 Jaworski konkluduje, iż „(…) okrywanie ciała T-shirtem z nadrukiem będzie wyrazem procesu samodefiniowania się podmiotu, który nie tyle ozdabia ciało koszulką z emblematem, co naznacza ją nową <<skórą>> mającą chronić, ukrytą w ciele, samodzielnie wypracowaną tożsamość.” 199 Koszulka z emblematem może dodatkowo przypominać noszącej ją jednostce o wybranej już przez nią tożsamości.200 Z drugiej strony spełnia niekiedy formę dialogu wewnętrznego (poszukiwania i utrwalania własnej tożsamości) lub dialogu z osobami postronnymi. 201 Może także być „(…) wyrazem demonstrowanych postaw ideowych, przynależności do rozmaitych ugrupowań społecznych, subkultur czy związków religijnych.”202 197 Tamże, s. 153. M. Jaworski, Kultura popularna i refleksyjny projekt tożsamości, [w:] A. Gromkowska- Melosik (red.), Kultura popularna i (re)konstrukcje tożsamości, Poznań- Leszno 2007, Wyższa Szkoła Humanistyczna w Lesznie, ss. 467- 468. 199 Tamże, s. 469. 200 Tamże, s. 480. 201 Tamże, s. 488. 202 Tamże, s. 482. 198 44 Ze względu na fakt, iż noszenie t-shirtów z określonym sloganem czy logotypem stało się popularnym sposobem na prowadzenie pewnego rodzaju narracji tożsamościowej, powierzchnię t-shirtów zaczęto także używać do promocji haseł chrześcijańskich. Obecnie w Internecie znaleźć można wiele sklepów wysyłkowych oferujących dziesiątki wzorów nadruków związanych z religijnym kontekstem. Obok zabawnych komiksowych historyjek, znaków ryby itd. znaleźć można „czystą” formę krzyża. Koszulki tego typu noszone są często przede wszystkim przez grupy młodzieży przynależące do chrześcijańskich wspólnot, ludzi dopiero co nawróconych lub osoby działające w ruchach tak zwanej Poprzez nowej noszenie ewangelizacji. t-shirtu młodzi przyznają się do wyznawanej przez siebie wiary, stają się dla innych czytelnymi. Koszulka pomaga im w publicznej manifestacji własnej tożsamości. Krzyż w ogóle wykorzystywanym jest znakiem przez branżę odzieżową stosunkowo często. Wystarczy wspomnieć kilka kolekcji. Rysunek 2 http://www.cafepress.com/cp/moredetails.aspx?showBleed=fal se&ProductNo=152149129 Zaprojektowane przez firmę Teenage Millionaire w 2002 roku koszulki z hasłami: „Jesus is my Homeboy” i „Mary is my Homegirl” nadal są popularne. Wśród kilku wzorów znaleźć można wersję na której widnieje krzyż łaciński i hasło „Jesus is my Homeboy”. Koszulki sprzedawane były w znanym sieciowym sklepie młodzieżowym Urban Outfitters. Oprócz młodzieży, pokazały się w nich gwiazdy popkultury: Madonna, Brad Pitt, Pamela Anderson. 203 „Niektórych koszulki te bulwersowały, ale twórcy tłumaczyli się, mówiąc że Jezus jest ich zdaniem jedną z największych ikon popkultury.”204 Warto zauważyć, iż powszechność występowania t-shirtów z jednej strony pozwala na manifestację swojej indywidualności, z drugiej jednak, przeciwnie, służy ukryciu własnej 203 204 K. Szajewska, dz. cyt., s. 150. Tamże. 45 tożsamości. Dodatkowo, medium jakim jest w przypadku noszenia koszulek ludzkie ciało może wyrażać/ nieść sprzeczne czy też wykluczające się treści i znaczenia. Innym przykładem elementu stroju wykorzystującym motyw krzyża jest linia torebek „Our Lord& Saviour” zaprojektowana przez Jasona Salsteina, a będąca częścią kolekcji Olympus Teneo na sezon jesień/ zima 2010. Torebki typu kopertówki, wykonane ze skóry krokodyla lub węża, zamykane są na klamrę w kształcie dużego metalowego krzyża z postacią Jezusa. Umieszczenie krzyża na torebce projektant wyjaśniał chęcią zbudowania marki nawiązującej do tradycji i historii oraz chęcią odniesienia się do gotyckiej kultury i estetyki.205 Rysunek 3 http://www.figa.pl/Kupilybyscie-torebke-z-ukrzyzowanym-Jezusem-a315 Ponadto, w niektórych firmowych sklepach odzieżowych można było kupić różańce. Przedmiot ten jest wspomniany, gdyż składa się z krzyża oraz paciorków. Znana sieć sklepów H&M sprzedawała własne różańce ze specjalnym zapięciem umożliwiającym przypięcie „ozdoby” do spodni. 206 Z kolei, firma Dolce& Gabbana wyprodukowała elegancki naszyjnik w kształcie różańca. Podobnie Pull& Bear, w swojej kolekcji umieścił 205 P. Stefańczuk, Kupiłybyście torebkę z ukrzyżowanym Jezusem?, http://www.figa.pl/Kupilybyscie-torebkez-ukrzyzowanym-Jezusem-a315 (dostęp 16.04.2010). 206 A. Klementowski, S. Włodarczyk, Since 33, http://www.visualcommunication.pl/ new/pg/pl/content/sign/since_33.html (dostęp 26.05.2010) 46 naszyjnik- łańcuszek z paciorkami zakończony krzyżykiem z postacią Chrystusa. 207 Powszechność znaku krzyża w Europie czy Ameryce została wykorzystana przez firmykrzyż stał się kolejnym elementem popkultury. Użycie symboli religijnych jako modnych gadżetów czy ozdób zdaje się być doskonałym pomysłem firm odzieżowych na uzyskanie rozgłosu, przez co stanowi darmową reklamę produktów. To pewnego rodzaju „chwyt marketingowy” przyciągający uwagę potencjalnych klientów. 4.5. Krzyż jako tatuaż. Obecny w różnych kulturach od tysięcy lat, a do niedawna utożsamiany ze światkiem przestępczym, współcześnie tatuaż stał się modnym elementem popkulturowym. Z pewnością tatuaż swój sukces zawdzięcza gwiazdom muzyki i procesowi naśladownictwa, którym kierują się ich fani. Z drugiej strony jednak, tatuaż może stanowić przemyślany element „autokreacji podmiotu w oparciu o kategorię ciała”208 oraz sposób na wykreowanie własnej tożsamości. W permanentnie zmieniającej się rzeczywistości tatuaż jawi się jako stały rezultat twórczej aktywności. Jaworski zaznacza, iż: „Człowiek współczesny (przynajmniej ten uformowany w kręgu oddziaływania kultury Zachodu) uznaje za rzecz zupełnie naturalną fakt, iż jego ciało jest jego <<własnością>>. Przyjmuje za pewnik, że to właśnie on jest jedynym dysponentem swojego ciała, a nie tradycyjne instytucje państwowe lub religijne. Odczuwa też nieskrępowaną niczym wolność w jego formułowaniu (…).”209 Wśród różnorodnych wzorów tatuaży spotkać można także tatuaże w kształcie krzyży. Tatuowanie krzyża przybiera pewną postać „krzyżowania”. Wcześniej, to ciało było przybijane do krzyża, teraz krzyż jest umieszczany na ciele. W obu wypadkach istniał ścisły związek między ciałem i krzyżem- trwałość, ostateczność, nieodwracalność. Połączenie ciała i krzyża w jedno może być zarówno wyrazem utożsamiania się z chrześcijaństwem, lub przeciwnie, trwałego oporu. 207 http://www.groszki.pl/groszki/1,95942,7034858,Naszyjnik_Pull_and_Bear.html (dostęp 26.05.2010) M. Jaworski, dz. cyt., s. 466. 209 Tamże, s. 472. 208 47 Tatuaże są emblema- tami niosącymi wieloznaczność. Ten sam tatuaż może konotować co innego, w zależności od wzoru, osoby go noszącej oraz miejsca jego umiejscowienia. Zazwyczaj tatuaże w kształcie krzyży zdobią całe plecy, Rysunek 4 http://www.tatuaze.org/media/artykuly/146.jpg klatkę piersiową, ramiona. Pojawiają się także w miejscu pachwin, przez co często zyskują erotyczny wydźwięk. Mogą stanowić znak rozpoznawalny dla wtajemniczonych. Ponoć tatuaż, w kształcie krzyża z łacińskim napisem „Co mnie żywi, niszczy mnie”, który nosi na przykład aktorka Angelina Joli jest znakiem rozpoznawczym dziewczyn popierających anoreksję. 210 Ciało współcześnie uzyskuje nowy status. Z jednej strony, poprzez formowanie ciała- tożsamości podmiot stwarza niejako siebie. 211 Z drugiej, „(…) ciało- tożsamość można uznać za społeczny konstrukt, którego aktualna <<zawartość>> zależy w dużym stopniu od dynamicznych interakcji podmiotu z otoczeniem.”212 4.6. Krzyż w designie. Oczywistością jest, iż pierwotne użycie krzyża jako narzędzia śmierci nie jest współcześnie stosowane. Mimo to, dzięki projektom designerskim, nadal możemy mówić o krzyżu jako przedmiocie użytkowym. Nowoczesny design czerpiąc inspirację z symboliki religijnej oraz łącząc w sobie sfery sacrum i profanum, jednocześnie dąży do 210 http://nie-anoreksji.blog.onet.pl/Kim-sa-motylki,2,ID266306743,n (dostęp 28.05.2010) M. Jaworski, dz. cyt., s. 490. 212 Tamże, s. 479. 211 48 funkcjonalności. 213 Poniżej zaprezentowano kilka przykładów ze strony internetowej domosfera.pl. Legowisko, którego podstawę stanowi masywny krzyż opleciony lekko porwaną siatką to projekt szwedzkiej grupy Humans Since 1982. Zdaniem twórców ich projekt wskazuje na praktyczne zastosowanie krzyża. Rysunek 5 http://www.domosfera.pl/wnetrza/51,101999,7899918.html?i=1 Wieszak na lekkie rzeczy ze stali w kształcie ukrzyżowanego Chrystusa- studio Pulpo. Choć nie widnieje tu znak krzyża, przywodzi go na myśl poza w jakiej przedstawiona jest postać Jezusa. 213 http://www.domosfera.pl/wnetrza/1,101999,7899918,Symbole_religijne_w_nowoczesnym_designie.ht ml (dostęp 23.05.2010) 49 Rysunek 6 http://www.domosfera.pl/wnetrza/51,101999,7899918.html?i=4 Kosmos Projekt stworzyli odbiornik radiowy w kształcie krzyża. Radio nie posiada żadnych pokręteł czy guzików. W celu włączenia odbiornika, należy klasnąć w dłoniegest podobny do złożenia rąk do modlitwy. Jedyną odbieraną stacją jest „Radio Maryja”. Rysunek 7 http://www.domosfera.pl/wnetrza/51,101999,7899918.html?i=10 50 Z kolei studio Man Works Design zaprojektowało odtwarzacz mp3 w kształcie krzyża. Funkcyjne przyciski rozmieszczono na ramionach, przez co zyskano większą czytelność, a co za tym idzie łatwość w obsłudze. Rysunek 8 http://www.domosfera.pl/wnetrza/51,101999,7899918.html?i=7 Dima Loginoff wykonał lampę o znaczącym tytule „Bless you”. Diody lampy ułożone zostały w kształcie krzyża, a ona sama rzuca lekko rozproszone światło poprzez które stwarzana jest atmosfera mistycyzmu.214 214 http://www.domosfera.pl/wnetrza/1,101999,7899918,Symbole_religijne_w_nowoczesnym_designie.ht ml (dostęp 23.05.2010). 51 Rysunek 9 http://www.domosfera.pl/wnetrza/51,101999,7899918.html?i=9 Firma Donkey Products wykorzystała metalowe kontury w kształcie ukrzyżowanego Jezusa jako foremkę do ciasta.215 Rysunek 10 http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/5,80530,7175463,Marsz_do_kosciola.html?i=9 215 Tamże. 52 Ponownie figura ukrzyżowanego Chrystusa zastosowana jako wieszak na rzeczy, tym razem do przedpokoju to pomysł projektanta Erica Morela. Przedmiot „(…) w założeniu miał nie tylko nie obrażać uczuć religijnych, ale być ich wyrazem. Miał też prowokować pytanie o miejsce duchowości w konsumpcyjnym świecie.”216 Rysunek 11 http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/5,80530,7175463,Marsz_do_kosciola.html?i=6 216 http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/5,80530,7175463,Marsz_do_kosciola.html?i=4 (dostęp 7.04.2010) 53 Rysunek 12 http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/5,80530,7175463,Marsz_do_kosciola.html?i=5 Zastosowanie symboli religijnych (w tym wypadku chrześcijańskich) w nowoczesnym designie wydaje się być spowodowane przede wszystkim chęcią zwrócenia uwagi na własne prace. Prawie zawsze, użytki tego typu wywołują konsternację wśród osób wierzących, często są początkiem skandalu, a przynajmniej publicznej debaty na temat pozareligijnych użyć symboli wiary. Co za tym idzie, uwaga zwrócona jest nie tylko na poszczególne przedmioty, ale również na samą postać designera. Za pomocą przedstawionych powyżej prac, designerzy chcieli zwrócić uwagę na pragmatyczne użycie formy krzyża współcześnie. Nie znając prawdziwych motywacji twórców, można tylko przypuszczać, iż stworzone przez nich przedmioty w niektórych wypadkach mogły być otwartą prowokacją, w innych z kolei próbą refleksji nad religią i jej powiązaniem z życiem codziennym. Poza tym, zaprojektowanie przedmiotów w kształcie krzyża mogło wiązać się zwyczajnie z pewnym trendem w sztuce współczesnej wykorzystującej symbole religijne jako sprzeciw wobec tradycjonalizmu. Ponadto, przeciwnie, stworzone prace mogą być również odczytywane jako chęć połączenia tego, co tradycyjne, z tym, co nowoczesne. 54 4.7. Krzyż w reklamie. Do formy krzyża odwołują się niekiedy również reklamy. Dwuznaczność jaką rodzi wykorzystanie tego symbolu w tekstach promocyjnych często budzi sensację i protesty przeciw naruszaniu uczuć religijnych. W tym wypadku warto choćby wspomnieć plakat reklamujący film Miloša Formana „Skandalista Larry Flynt”. Poster w charakterystycznej przedstawia pozie mężczyznę ukrzyżowania, „rozpiętego” na kobiecym łonie. Innym przykładem walczącej organizacji o jest prawa PETA reklama zwierząt („People for społeczna amerykańskiej the Ethical Treatment of Animals). Organizacja posiada zasięg Rysunek 13 http://www.kapitalizm.org/images/6233.jpg międzynarodowy. W kampanii pod hasłem „ Be an Angel for Animals. Always adopt. Never buy” z roku 2009 posłużono się chrześcijańskimi symbolami religijnymi. Na dwóch plakatach półnaga modelka- Joanna Krupa przedstawiona została jako anioł ze skrzydłami i aureolą. Na pierwszym plakacie Krupa w ramionach tuli własnego psa, z jej prawej ręki zwisa długi różaniec. Drugi plakat prezentuje całą postać modelki znajdującą się prawdopodobnie w jakiejś świątyni. U nóg nagiego anioła jakim jest Krupa widoczne są psy. Piersi modelki i części intymne przesłonięte zostały ogromnym metalowym krucyfiksem. Należy wspomnieć, iż PETA w swoich reklamach często posługuje się erotyką. W przypadku omówionej kampanii, wydaje się, że właśnie połączenie elementów erotycznych z symbolami religijnymi wzbudziło największe emocje wśród oponentów. Podobnie jak w przypadku plakatu „Skandalista Lary Flynt” owa dwuznaczność, uznana przez jednych za pomysłową, przez innych traktowana jest jako bluźnierstwo. Również kościoły chrześcijańskie sięgają po reklamę. Korzystanie z kampanii reklamowych jest wynikiem relacji między popkulturą, a religią. Andrzejczak zauważa: „(…) z uwagi na dominację kultury popularnej— tracą na znaczeniu cenne wartości, normy i prawdy religijne, które w świecie premodernistycznym stanowiły trzon tożsamości 55 człowieka.”217 Stosowanie reklamy przez kościoły chrześcijańskie może być zatem próbą wykorzystania popkultury do celów informacyjnych czy też promocyjnych. Chrześcijanie zaczynają wykorzystywać dostępne środki przekazu w swojej misji ewangelizacyjnej. „Nowym w naszej kulturze zjawiskiem jest wykorzystanie środków reklamy do prowadzenia ewangelizacji. Mówienie o religii może zostać zaaranżowane tak, by odwołało się do gier językowych odległych od religii. Robi się to np. przez wykorzystanie figur dyskursu współczesnej kultury.”218 Doskonałym przykła-dem ilustrującym powyższe stwierdzenie jest kampania „Emerging Spirit” reklamująca Zjednoczony Kościół Kanady. Wśród sześciu layoutów z 2006 roku znajduje się plakat z ułożonymi w kształcie krzyża skrętami marihuany. Pod zdjęciem widnieje napis „Does it matter how you achieve your spiritual high? Join the discussion.” (Czy to ważne w jaki sposób osiągasz duchowe wyżyny? Dołącz do dyskusji). Kampania bazuje na zaskoczeniu, pewnego rodzaju niedomówieniu. Z pewnością jest intrygująca. Efektywność przekazu polegająca na łączenie w sobie elementów sacrum i profanum może być skuteczna, ale też „(…) prowadzić może do zatarcia różnic przedmiotowych; to, co religijne, i to, co merkantylne, niebezpiecznie zbliży się do siebie, aż wreszcie- po raz kolejnywymiesza w potocznym odbiorze.”219 Stosując język reklamy można stwierdzić, iż krzyż przez 2000 lat stał się szeroko rozpoznawalnym przede Rysunek 14 http://www.kampaniespoleczne.pl/images/zdjecia/zdjecie_ 20090922210257_146.jpg logotypem wszystkim z łączonym działalnością kościołów chrześcijańskich. Krzyż jednak nie jest znakiem zastrzeżonym przez 217 J. Andrzejczak, Fragmentaryzacja zbawienia- o (pop)kulturowych konstrukcjach religii w Stanach Zjednoczonych, [w:] A. Gromkowska- Melosik (red.), Kultura popularna i (re)konstrukcje tożsamości, PoznańLeszno 2007, Wyższa Szkoła Humanistyczna w Lesznie, s. 368. 218 P. Kowalski, dz. cyt., s. 140. 219 Tamże. 56 chrześcijan. Z tego względu, z jego popularności korzystają współcześnie również inne organizacje czy firmy.220 Za pomocą krzyża, będącego swoistą figurą retoryczną, promują nowe treści i wartości. 4.8. Krzyż w sztuce współczesnej. Charakter prowokacyjny przyjmują również współczesne instalacje artystyczne. Najbardziej znanym przykładem (skutkującym sporem między zwolennikami „wolności sztuki/ słowa”, a obrońcami „uczuć religijnych”) jest instalacja Doroty Nieznalskiej pod tytułem „Pasja” (wystawiona na przełomie 2001 i 2002 roku w Gdańsku). Instalacja przedstawiała krzyż na którym umieszczono zdjęcie męskich genitaliów. Dodatkowo, w tle krzyża, znajdował się ekran. Wyświetlany na nim film pokazywał twarz mężczyzny ćwiczącego na siłowni. Według Taraszkiewicz- Zwolickiej: „<<Pasja>> jest instalacją, w której zestawione zostały obdarzony atrybutami płci, symbol męki oraz zapisany na taśmie video graniczący z cierpieniem trening ciała. Wzajemna relacja tych narzędzi tortur, narzędzi przynależnych mężczyznom i ich wyborom dotyczy także miejsca kobiety. (…) W najnowszej pracy <<Pasja>> najwyższa ofiara dokonuje się poprzez wolny wybór. Wybór, którego dokonanie ludzkość przeznaczyła mężczyźnie.” 221 Karol Sienkiewicz wskazywał z kolei na podwójne wykorzystanie terminu pasja: „(…) jako cierpienia (Męki Pańskiej) oraz zapału/entuzjazmu. Dzięki temu jej praca [Nieznalskiej] podejmowała problem przemocy wobec męskiego, dyscyplinowanego ciała oraz opresyjnego charakteru obowiązujących paradygmatów męskości.”222 Określone zestawienie symboli odczytane zostało przez niektóre środowiska jako obrażające uczucia religijne i prześmiewcze względem wartości chrześcijańskich. Do dziś „Pasja” przez jednych odbierana jest jako oryginalna ekspresja artystyczna, przez drugich jako pseudoartystyczna prowokacja. 220 A. Klementowski, S. Włodarczyk, Since 33, http://www.visualcommunication.pl/ new/pg/pl/content/sign/since_33.html (dostęp 26.05.2010). 221 M. Taraszkiewicz- Zwolicka, Pasja, http://www.nieznalska.art.pl/foto.html#foto (dostęp 4.05.2010). 222 K. Sienkiewicz, Dorota Nieznalska, http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_nieznalska_dorota (dostęp 4.05.2010). 57 Podobne, sprzeczne opinie wzbudziła inna instalacja autorstwa Jacka Markiewicza. Jak pisze Grzegorz Kowalski, w pracy dyplomowej Markiewicza: „Widz mógł wybierać między wejściem do wnętrza [instalacji] i obserwacją filmu: pieszczenia figury ukrzyżowanego Chrystusa przez nagiego Markiewicza, bądź pozostać na zewnątrz i obserwować reakcję widzów na film, nie widząc filmu. (…) Pewne jest, że Markiewicz wykonuje je przed kamerą i upublicznia, wręcz eksponuje narcystyczno-artystowski charakter swoich zabiegów wobec rzeźby, będącej Rysunek 15 http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/t humb/d/de/Piss_Christ_by_Serrano_Andres_ %281987%29.jpg/200pxPiss_Christ_by_Serrano_Andres_%281987%29 .jpg przedmiotem kultu. (…) Prowokacja Markiewicza sprowadza się w gruncie rzeczy do tego, że jego działanie nosi cechy zarazem adoracji i bluźnierstwa, że niebezpiecznie zbliżył, jeśli nie wręcz nałożył na siebie dwa przeciwieństwa.”223 Innym przykładem zastosowania krzyża we współczesnej sztuce jest fotografia Andreasa Serrano z 1989 roku pt. „Piss Christ”. Zdjęcie przedstawia plastikowy krzyż z figurą Chrystusa zanurzony w pojemniku wypełnionym moczem artysty. Praca Serrano miała na celu przekroczenie granicy między sacrum, a profanum. Podobnie jak malarz używa określonego koloru farby jako reprezentacji czegoś, Serrano użył naturalnej substancji płynnej- uryny.224 Z kolei praca niemieckiego artysty Martina Kippenbergera „Zuerst di Fusse” (Nogami do przodu) prezentowana Rysunek 16 http://art.blox.pl/resource/frogg2.jpg w muzeum w Bolzano składa się z dużego krzyża i umieszczonej na niej żaby. Żaba dodatkowo w jednej ręce trzyma kufel piwa, w drugiej zaś dzierży jajko. Ponoć rozpięta na krzyżu żaba ma być uosobieniem lęku 223 G. Kowalski, http://csw.art.pl/new/2000/markiewicz.html (dostęp 29.04.2010). D. Casey, Sacrifice, Piss Christ, and http://dlibrary.acu.edu.au/staffhome/dacasey/Serrano.htm (dostęp 28.05.2010). 224 liberal excess, 58 towarzyszącego artyście. 225 Inna interpretacja głosi, że praca przedstawia ludzki niepokój.226 Opisane powyżej wykorzystania symbolu religijnego jakim jest krzyż spotkały się z falą protestów środowisk osób wierzących, zostały uznane za prowokacyjne, a niekiedy również za obsceniczne czy bluźniercze. Zawsze wywoływały emocje. Zdaniem Kowalskiego dojście do konstruktywnych wniosków w debacie o wolności artystycznej i obrazie uczyć religijnych staje się coraz mniej realne: „Obrońcy wolności sztuki, prawa do wolności wypowiedzi ostro występują przeciw wszelkim nakładanym na artystów ograniczeniom. Argumenty strony przeciwnej dotyczą ich przeżyć towarzyszących odbiorowi sztuki, czyż jednak spór nie staje się coraz bardziej jałowy, nie ujawnia erozji sztuki jako społecznej instytucji, która zdobywa się na desperackie gesty, by zaświadczyć o swoim istnieniu?227 Niezależnie od prawdziwych motywów twórców korzystających z formy krzyża, odbiorcy dzieł mogą odczytywać/ nadawać im zupełnie inne znaczenia. Pomimo faktu, że współczesna sztuka jest wyrazem poszukiwań artysty, nie jest powiedziane, iż odbiorcy dotrą do sensu, który chciał przekazać nadawca. W tym wypadku, wykorzystanie symboliki religijnej „narusza głęboko zinternalizowane sposoby odczytywania sensu pewnych znaków (…) może wywołać gwałtowne reakcje w niektórych sytuacjach” 228 Rozstrzygnięcie czy złamanie zasady decorum w danym użyciu było religijną deklaracją, przejawem złego smaku, celowym bluźnierstwem, instrumentalnym wykorzystaniem jest prawie niemożliwe.229 Krzyż jako symbol czytelny i zrozumiały, gwarantujący komunikatywność, stosowany jest we współczesnej sztuce jako nośnik nowych znaczeń i treści. 4.9. Krzyż jako dewocjonalia. Również religie chrześcijańskie, na przykład katolicyzm stosują się do zasad rynkowych sprzedając różnego rodzaju dewocjonalia. W tym kontekście krzyż traktowany 225 http://www.rmf24.pl/fakty/swiat/news-watykan-oburzony-zaba-na-krzyzu,nId,230799 (dostęp 28.06.2010). 226 Włochy: ukrzyżowana żaba z piwem nie zniknie z muzeum, http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,5639120,Wlochy__ukrzyzowana_zaba_z_piwem_nie_zni knie_z_muzeum.html (dostęp 28.05.2010). 227 P. Kowalski, dz. cyt., s. 126. 228 Tamże. 229 Tamże, s. 127. 59 jest jako produkt. Branża sakralna (niekiedy nazywana sakro biznesem) jest obecnie bardzo dobrze rozwinięta. W Internecie znaleźć można setki ofert firm sprzedających produkty używane później w sferze sakralnej- produkcja dewocjonaliów stała się masowa. Część z nich jest wykonana bardzo gustownie i estetycznie. Inne, niestety, podlegają pod kategorię kiczu. Kiczowata sztuka religijna, choć wpływa na emocje odbiorców, nie posiada walorów estetycznych oraz artystycznej spójności, stoi w opozycji do tak zwanej sztuki wyższej. 230 Ponadto, sfera religijna ulega komercjalizacji. „(…) reguły rządzące dotąd kulturą popularną i konsumpcją stają się wszechobecne i stają się regułami innych gier- edukacji, sztuki, polityki, religii, nauki. Wszystkie te dziedziny ulegają utowarowieniu.”231 Jako przykład rozwoju i dobrej koniunktury branży sakralnej służyć może Międzynarodowa Wystawa Budownictwa i Wyposażenia Kościołów, Sztuki Sakralnej i Dewocjonaliów SACROEXPO, organizowana w Polsce od jedenastu lat. Jaki status posiadają dewocjonalia? Czy są zwykłym towarem czy odnoszą się do tego co „poza czasem”? Cieszące się dużą popularnością przedmioty przedstawiające symbole religijne mogą być na przykład zwykłą pamiątką z miejsca uznawanego za święte. „Z punktu widzenia myśli teologicznej i wymogów liturgii dewocjonalia (…) zmieniają swój status w chwili konsekracji, która jest niezbędnym warunkiem nasycenia rzeczy właściwościami sakralnymi.” 232 O wiele prościej zaakceptować fakt, iż estetyczne wykonane przedmioty sakralne- w tym wypadku krzyże- stanowią swoistego rodzaju reprezentację wyznawanych wartości. „(…) symbol zastępuje, gdy reprezentuje, tj. pozwala czemuś na bezpośrednią obecność. Tylko dlatego, że symbol prezentuje w ten sposób obecność tego, co sam zastępuje, jest darzony szacunkiem, jaki przysługuje temu, co przez ten symbol symbolizowane. 233 Z drugiej strony, jak zauważa Kowalski: „Plastikowe gadżety i seryjnie produkowane święte precjoza (różańce, srebrne i złote serca gorejące, ryngrafy itp.) mogą jednak także zostać uświęcone przez rytuały konsekracyjne. Awansują wtedy do rangi wzoru przedmiotów kultu, będą z większą skutecznością standaryzować oczekiwania, a więc rozstrzygać o kształcie potocznego gustu. (…) Czym 230 M. Wierzbicka, A. Wiśniewska, Współczesna Biblia Pauperum. Z badań nad katechizującą funkcją kiczu religijnego, [w:] Kultura popularna 2009 nr 1 (23), ss. 109- 110. 231 M. Krajewski, Kultury…, s. 91. 232 P. Kowalski, dz. cyt., s. 118. 233 H.-G. Gadamer, Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, przeł.: B. Baran, Kraków 1993, Inter Esse, s. 164. 60 jednak są wizerunki świętych i wszelkie dewocjonalia, przywożone z sanktuariów, gdy włączone zostaną w praktyki życia codziennego, będąc długopisem, breloczkiem (…).”234 4.10. Krzyż w dyskursie publicznym. Warto też zwrócić uwagę na dyskurs społeczny toczący się wokół obecności krzyża w przestrzeni publicznej. Tuż po odzyskaniu w 1989 roku przez Polskę niepodległości, krzyże- będące symbolem zbiorowej tożsamości- zostały wprowadzone do miejsc użyteczności publicznej. Obecnie krzyże znajdują się między innymi w szkołach, szpitalach, niektórych miejscach pracy, czy sklepach. Od 1997 roku, krzyż znajduje się również w polskim parlamenciezawieszony tam po zwycięstwie koalicji AWS przez jej posłów (dla jednych posiada znaczenie religijne, zobowiązanie moralne, dla innych odnosi się do historii narodu, bądź jest znakiem tożsamości kulturowej). Co pewien czas, przy różnych okazjach w środkach masowego przekazu powraca debata na temat miejsca krzyża w przestrzeni publicznej. Zajęcie określonego stanowiska (za lub przeciw) wiąże się przede wszystkim z wyznawanym przez daną jednostkę światopoglądem oraz uznawanymi koncepcjami państwa. Z jednej strony postulowana jest światopoglądowa bezstronność, laickość państwa, z drugiej strony bronione jest stanowisko, iż kultura europejska, w tym polska, opiera się na wartościach chrześcijańskich, których znakiem jest właśnie, między innymi, krzyż. Przyczyną sporu są także odmienne wizje nowoczesnego państwa. Ostatnio ponowną debatę dotyczącą symboli religijnych wywołał wyrok Trybunału Praw Człowieka w sprawie Soile Lautsi versus Republika Włoska. Trybunał stwierdził, iż obecność krzyży we włoskich szkołach zaprzecza prawu rodziców do wychowywania własnych dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami oraz jest sprzeczne z prawem dzieci do wolności religijnej. 235 Decyzja Trybunału rozpoczęła medialną dyskusję. Poniżej zaprezentowane zostaną trzy przykładowe stanowiska dotyczące obecności krzyża w przestrzeni publicznej. Służyć mają ukazaniu zróżnicowanej argumentacji, która jest wynikiem różnic światopoglądowych. Zarzewie sporu stanowić może konflikt ideowy wynikający z kwestii 234 P. Kowalski, dz. cyt., s. 120. European Court of Human Rights- sprawa Lautsi/Włochy, http://www.rpo.gov.pl/pliki/12589712320.pdf (dostęp 29.05.2010), s. 16. 235 Pismo nr 30814/06, 61 traktowania krzyża jako, po pierwsze, tylko symbolu religijnego, po drugie, tylko symbolu kulturowego, lub- po trzecie- przypisywania mu symboliki religijnej, kulturowej i obywatelskiej w jednym. I tak, zdaniem Tadeusz Bartosia: „Świeckie państwo nie chce preferować żadnej religii, nie odrzuca jednak religii jako takiej i bynajmniej nie tworzy aksjologicznej próżni. Przeciwnie, tworzy istotną wartość, jaką jest ochrona pokoju społecznego będącego rezultatem równego traktowania wszystkich obywateli. Jak to zrobić- oto właściwy przedmiot sporu. Idzie bowiem o zapewnienie harmonijnego współistnienia ludziom o niekiedy skrajnie odmiennych poglądach. (…) Odstawienie na bok sensu religijnego krzyża ma istotny walor praktyczny w prowadzonej polemice. Jeśliby bowiem zgodzić się, że krzyż jest przede wszystkim znakiem śmierci Chrystusa dla okupienia wszystkich ludzi, wtedy ujawniłby się faktyczny konflikt ideowy i być może niestosowność obecności krzyża w miejscach, które z definicji mają być wspólną przestrzenią dla katolików i niekatolików. Znak religijny konstytuuje przestrzeń religijną.” 236 Według Bartosia, Kościół katolicki nie zrezygnuje z obrony obecności znaków religijnych: „(…) przedstawiciele rzymskiego katolicyzmu nie chcą oddać ani skrawka, ustąpić w niczym na centymetr, choćby z szacunku dla ludzi, którym religia i jej symbole są obce, źle się z nimi czują, bo uważają je za obrazę rozumu czy uczuć..”237 Z kolei, ks. Andrzej Draguła zwraca uwagę na niebezpieczeństwo wypływające z przesunięcia krzyża jako artefaktu religijnego w kierunku artefaktu kulturowego, czy społeczno- politycznego. Według niego, jest to miecz obosieczny, którym posługiwać się mogą także twórcy obrazoburczych, według środowiska chrześcijańskiego, aktów. Powszechność krzyża jako znaku kulturowego, a nie religijnego, stanowić może w tym wypadku obronę ich działań.238 Dalej autor sugeruje, że „moralna nieskuteczność” krzyża w miejscach publicznych nie może służyć jako argument za usunięciem symboli religijnych z przestrzeni publicznej. Draguła konstatuje także, że: „Istota problemu to pytania o prawo do obecności znaków religijnych w przestrzeni publicznej, a szerzej - prawo do wyznawania swoich przekonań 236 T. Bartoś, Zaprzestań gniewu i porzuć zapalczywość, Gazeta Wyborcza z dnia 20.11.2009, wersja elektroniczna: http://wyborcza.pl/1,75515,7274559,Zaprzestan_gniewu_i_porzuc_zapalczywosc.html?as=2&startsz=x 237 Tamże. 238 A. Draguła, Wyrok nietolerancyjny, Gazeta Wyborcza z dnia 7.12.2009, wersja elektroniczna: http://wyborcza.pl/1,90705,7331935,Wyrok_nietolerancyjny.html 62 w tej przestrzeni.”239 Przytacza dwa przykłady rozwiązania dylematu. Pierwszy, to model państwa laickiego reprezentowany przez Francję, gdzie zakazano używania tak zwanych ostentacyjnych znaków wiary (chust/krzyżyków/ jarmułek) w takich miejscach jak: szkoła, szpital, urząd państwowy, miejsce pracy. Drugi, to model kanadyjski, który „opiera się na założeniu, że tożsamość religijna jest elementem tożsamości obywatelskiej, tzn. nie można zmusić, by wierzący wkraczając w przestrzeń publiczną, wyrzekł się swojej wiary i w żaden symboliczny sposób jej nie demonstrował.”240 W odpowiedzi na postulowaną przez Bartosia ochronę prawa mniejszości- w tym wypadku ateistów, Draguła stawia retoryczne pytania: „Czy jednak pod płaszczem zapewnienia równości wszystkich nie tworzy się państwa wyznaniowego a rebours, tzn. takiego, gdzie jedynym preferowanym „wyznaniem” staje się ateizm, który - inaczej niż religia - ma prawo być manifestowany nie tylko prywatnie, ale także publicznie czy politycznie? Czy sprawiedliwe jest, by w szkole, gdzie zdjęto krzyż, komfortowo czuł się jedynie ten, kto krzyża „nie znosi”? A co z tymi, co wierzą i chcą, by ich dzieci były wychowywane religijnie?”241 I wreszcie trzecia, bezkompromisowa opinia podkreślająca, że: „ (…) żadne symbole – o ile nie wzywają do nienawiści i przemocy – nie mogą być uznane za obrażające czyjeś uczucia religijne czy narodowe.”242 Dziedzina zauważa, iż ludzkie życie zorganizowane jest wokół jakichś symboli, a „ich obecność w przestrzeni publicznej nie narusza wolności mniejszości, które wyznają inne wartości. (…) Zakaz używania jakichkolwiek symboli religijnych jest uprzywilejowaniem światopoglądu bezwyznaniowego.” 243 Odnosząc się bezpośrednia do decyzji Trybunału, dziennikarz sugeruje, że jest ona próbą budowania „społeczeństwa achrześcijańskiego”. Według niego: „krucyfiks jest zarówno symbolem włoskiej historii i kultury, a w konsekwencji włoskiej tożsamości narodowej, jak i symbolem równości, wolności i tolerancji. Nie stoi zatem w sprzeczności z zasadą świeckości państwa.”244 Jak można zauważyć, argumenty każdej ze stron zdają się być racjonalne. Równocześnie, są nie do pogodzenia. Sprzeczność wynika z odmiennych preferencji. Przede wszystkim, 239 Tamże. Tamże. 241 Tamże. 242 J. Dziedzina, Krzyż zawieszony, Gość Niedzielny nr 46/2009 z dnia 15.11.2009, wersja elektroniczna: http://goscniedzielny.wiara.pl/index.php?grupa=6&art=1258364431&dzi=1207812935&idnumeru=125795 7466 243 Tamże. 244 Tamże. 240 63 popierane (forsowane) są odmienne modele państwowości. Punktem sporu jest również relacja na linii państwo- Kościół, zasada laickości, koncepcje religii. Nasze poparcie dla którejś ze stron debaty zależeć będzie od preferowanego światopoglądu. Rozdział ten miał na celu zwrócenie uwagi na wielość współczesnych zastosowań krzyża i rozmaitość podejmowanych względem niego działań oraz różnorodność dyskursów, w których jest on obecny jako temat, bądź przedmiot sporu. Różnorodność kontekstów występowania materialnej formy krzyża skłania do zastanowienia się, jakie niesie on obecnie znaczenia, do czego się on odwołuje. W kontekście wielości zastosowań formy krzyża, a co za tym idzie cyrkulacji jego znaczeń niosącej często kontestację, zasadne jest stwierdzenie, iż: „ O tym, czym jest dany obiekt, zjawisko, proces, nie przesądzają bowiem jego istotowe własności, to, czym on jest, jak wygląda, z czego jest wykonany, ale sposób, w jaki jest on postrzegany, i sposób, w jaki wobec niego działamy, a więc znaczenia, jakie mu przypisujemy w procesach poznawczych i praktyce społecznej.”245 O tym jakie znaczenia ludzie przypisują krzyżowi traktuje część badawcza niniejszej pracy. 245 Krajewski, s. 20. 64 5. Założenia metodologiczne badań własnych. 5.1. Cele badania. Po zapoznaniu się z biografią krzyża jako przedmiotu, po przeanalizowaniu zmian zachodzących w materialnej formie krzyża w czasie i w przestrzeni (w różnych kulturach) oraz po przybliżeniu współczesnych materialnych użyć krzyża w Europie i Stanach Zjednoczonych, należało podjąć próbę znalezienia odpowiedzi na pytania dotyczące symboliki oraz przenoszonych przez krzyż wartości. Podstawowym celem niniejszego badania było poznanie współczesnych znaczeń przypisywanych przez ludzi krzyżowi. Tym samym, główny problem badawczy brzmi: Jakie są współczesne znaczenia krzyża? Szeroki zakres powyższego problemu został zawężony poprzez następujące problemy szczegółowe: I Co tradycyjnie dla respondentów oznacza krzyż? II Jakie znaczenia są współcześnie przypisywane materialnej formie krzyża? III W jakich kontekstach według badanych występuje dziś krzyż? IV Jakie, poza religijnym, konteksty występowania krzyża są zauważalne przez badanych? V Czy kontekst występowania krzyża wpływa na jego znaczenie? VI Czy materialna forma krzyża odsyła do tego co „tu i teraz”, czy do tego co „poza czasem”? VII Jakie działania (prywatnie) są współcześnie podejmowane względem krzyża? VIII W jaki sposób działania względem krzyża różnią się w zależności od kontekstu jego występowania? IX Przez kogo krzyż używany jest w kontekstach poza— religijnych? X Czy według respondentów tradycyjne (religijne) znaczenia krzyża można odseparować od innych znaczeń nadawanych mu dziś? XI Jakie społeczne reakcje wywołuje używanie krzyża poza kontekstem religijnym? Sformułowanie problemów szczegółowych pozwoliło na stworzenie pytań, które w toku badań zadawane były respondentom. Lista pytań znajduje się w Aneksie. 65 5.2. Metody i techniki badawcze. Celem doboru odpowiednich metod i technik badawczych jest przełożenie problematyki badawczej na język pytań oraz uzyskanie poszukiwanych informacji. 5.2.1. Analiza ilościowa materiału wizualnego. Etap formułowania szczegółowych problemów badawczych poprzedziła analiza ilościowa materiału wizualnego pochodzącego z Internetu przeprowadzona w marcu 2010 roku. Przed przystąpieniem do tej części znałam niektóre sfery pozareligijnego użycia krzyża. Przeprowadzenie analizy ilościowej umożliwiło mi jednak poznanie kolejnych kontekstów, w których wystąpiła materialna forma krzyża, a przez to wzbogacenie materiału wyjściowego przed stworzeniem problemów badawczych. Źródłem materiału była wyszukiwarka grafiki Bing (www.bing.com). Przy wyszukiwaniu hasła krzyż włączona została opcja pokaż wszystko przy równoczesnym wyłączeniu bezpiecznego wyszukiwania. W kategoriach takich jak rozmiar, układ, kolor, styl, osoby, zaznaczono opcję wszystko. Liczba wyświetlonych rezultatów wynosiła 92 400. 150 pozycji, wyświetlonych w pierwszej kolejności, posłużyło za próbę przy analizie ilościowej. Najprawdopodobniej to właśnie te grafiki/ obrazy widzą i najczęściej wykorzystują użytkownicy wyszukiwarki Bing. Następnie dokonałam klasyfikacji uzyskanego materiału wizualnego. Główny podział przebiegał na linii zastosowań krzyża w kontekście sakralnym/ religijnym (związanym z tradycją chrześcijańską) oraz użyć krzyża w kontekstach pozareligijnych. Na podstawie próby materiału wizualnego wyodrębniłam szczegółowe użycia krzyża i przyporządkowałam im poszczególne zdjęcia. Dokonanie kategoryzacji nie było sprawą oczywistą. Ze względu na brak znajomości kontekstu niektórych zdjęć prezentujących krzyż, przypisywałam je niejako intuicyjnie do danej kategorii. Kontekst „krzyż jako talizman” zakwalifikowałam do użyć pozareligijnych ze względu na fakt, iż nie wpisują się w tradycję chrześcijańską. 66 Krzyże w kontekście sakralnym/ religijnym Liczba obrazów Krzyże przydrożne w formie kapliczek/ wokół kościołów/ krzyże 28 misyjne Ikony krzyża 4 Krzyże do zawieszenia na szyję 6 Krzyż na szacie liturgicznej 1 krzyże jako dewocjonalia do postawienia/ powieszenia na ścianie/ 17 używane w liturgii grafika krzyża, kontekst religijny 4 obrazy pasyjne 6 Krzyże w kontekście poza— sakralnym Liczba obrazów Krzyż jako towar: gadżet, clipart, biżuteria, krzyż nagrobny (reklama) 4 Krzyż w miejscach wypadków 1 Krzyż jak odznaczenie/ order/ herb 23 Krzyż jako tatuaż 3 Krzyż w malarstwie/ sztuce 3 Krzyż jako pomnik (upamiętniający jakieś wydarzenia historyczne) 2 Krzyż jako znak graficzny organizacji/ firmy 5 Krzyż jako talizman (Nerona, krzyż celtycki) 5 Razem: 112 Choć próba badanych zdjęć/ grafik wynosiła 150, znak krzyża w formie grafiki, symbolu, przedmiotu materialnego wystąpił na 112 fotografiach. Analiza ilościowa pozwoliła na dostrzeżenie wielości kontekstów występowania znaku krzyża. Przyczyniła się do poszerzenia listy szczegółowych problemów badawczych oraz stała się punktem wyjścia do realizacji badań jakościowych. 67 5.2.2. Badania jakościowe. Przypomnijmy, iż głównym problemem badawczym było odkrycie współczesnych znaczeń krzyża. Skoro symboliczne znaczenia danych przedmiotów są im nadawane przez ludzi, to tym bardziej przez ludzi owe znaczenia są odczytywane. Próba dotarcia do wielorakich poglądów, sposobów widzenia danych zagadnień i opinii oraz chęć refleksji zdecydowały o doborze metody badawczej, w tym wypadku jakościowego wywiadu badawczego. Wywiad jest pewnym rodzajem interakcji między ludźmi. Choć bardzo zbliżony do zwykłej rozmowy, jest mniej lub bardziej ustrukturyzowany oraz posiada cel. Jak podaje Kvale, celem wywiadu: „(…) jest uzyskanie interpretacji sensów opisu świata przeżyć osoby udzielającej wywiadu.” 246 Chęć poznania subiektywnych znaczeń nadawanych przez jednostki krzyżowi zadecydowała o zastosowaniu przeze mnie tej czasochłonnej, ale umożliwiającej pozyskanie interesujących informacji metody. W celu zachowania spójności i ułatwienia przeprowadzania wywiadów został stworzony preferowany plan wywiadu wraz ze wzorami pytań. Aby uprościć późniejszą analizę, szczegółowym problemom badawczym przypisano konkretne pytania. Często jedno pytanie dawało odpowiedź na kilka problemów badawczych, stąd niektóre problemy zostały ze sobą połączone. 246 S. Kvale, Inter Views. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego., przeł.: S. Zabielski, Białystok 2004, Trans Humana, s. 17. 68 5.3. Przyporządkowanie pytań do problemów badawczych. Szczegółowe problemy badawcze: Pytania: I Co tradycyjnie oznacza krzyż?/ II 1. Czym jest krzyż dla ludzi? Jakie znaczenia są współcześnie 2. Co krzyż upamiętnia? przypisywane materialnej formie 3. Jaka, według Pana/ Pani, jest symbolika krzyża? krzyża?/ VI Czy materialna forma krzyża odsyła do tego co „tu i teraz” 4. Jakie Pana/ Pani zdaniem wartości może symbolizować krzyż? czy tego co „poza czasem”? 5. Co dla Pana/ Pani oznacza krzyż? (Z jakimi sferami życia kojarzy Pan/ Pani krzyż?) III W jakich kontekstach według badanych występuje dziś krzyż? IV Jakie, poza religijnym, konteksty występowania krzyża są zauważalne przez badanych? (w razie potrzeby uzupełnienie punktu III) V Czy kontekst występowania krzyża wpływa na jego znaczenie? 1. W jakich miejscach umieszczane są krzyże? 2. Gdzie może Pan/ Pani spotkać się z tym przedmiotem? 3. W jaki sposób określiłby Pan/ Pani dane użycia? (pomysłowe, niekonwencjonalne, nietypowe, obrazoburcze) 4. Dlaczego krzyż jest tak wszechobecny? Kto o tym decyduje? Co? 5. Czy Kościół powinien mieć wpływ na to, jak używany jest dziś krzyż? 1. Gdzie poza budynkiem kościoła czy kaplicy zauważa Pan/ Pani krzyż? 2. Z jakimi poza religijnymi użyciami krzyża spotkał się Pan/ Pani? 3. W jaki sposób by je Pan/ Pani określił?(pomysłowe, niekonwencjonalne, nietypowe, obrazoburcze) 1. Co myśli Pan/ Pani o obecności krzyża w przestrzeni publicznej, nie sakralnej (np. parlament, szkoła, szpital)? 2. Jakie Pana/ Pani zdaniem znaczenie ma w tym kontekście krzyż? (np. tożsamość kulturowa, zobowiązanie moralne, znaczenie religijne, znaczenie narodowohistoryczne) 3. Co Pan/ Pani uważa na temat 69 umieszczania krzyży w miejscach śmiertelnych wypadków? 4. Czemu one Pana/ Pani zdaniem mają służyć? 5. Do czego się odwołują? 6. Co uważa Pan/ Pani o biżuterii wykorzystującej motyw krzyża, np. kolczyki w kształcie krzyża? VII Jakie działania (prywatnie) są współcześnie podejmowane względem krzyża? 1. Czy zna Pan/ Pani osoby, w których domu znajduje się krzyż? 2. Jaką Pana/ Pani zdaniem pełni on w tym wypadku funkcję? 3. Czy Pana/ Pani zdaniem istnieje różnica między krzyżem poświęconym, a niepoświęconym? 4. Czy w Pana/ Pani domu znajduje się krzyż? 5. Jaką pełni funkcję? 6. Czy jest poświęcony? 7. Jak określiłby Pan/ Pani osobę, która nosi krzyżyk na łańcuszku? 8. Dlaczego Pana/ Pani zdaniem ktoś nosi krzyżyk na łańcuszku? 9. Czy w Pana/ Pani najbliższym otoczeniu są takie osoby? 10. Czy Pan/ Pani nosi krzyżyk na łańcuszku? 11. Dlaczego? 12. W jakich okolicznościach sprezentowałby Pan/ Pani komuś krzyż? 13. Co według Pana/ Pani ludzie robią dziś z krzyżem- jak i do czego go wykorzystują? VIII W jaki sposób działania względem krzyża różnią się w zależności od kontekstu jego występowania?/ IX Przez kogo krzyż używany jest w kontekstach poza religijnych? 1. Z jakimi pozareligijnymi użyciami krzyża spotkał się Pan/ Pani? 2. Kto Pana/ Pani zdaniem używa dzisiaj krzyża poza sferą religijną? (Jakie przestrzenie/ konteksty/ miejsca?) 3. Dlaczego? 4. W jakich okolicznościach to się odbywa? 5. Jak Kościół reaguje na nowe sposoby użycia krzyża? Dlaczego? 70 X Czy według respondentów tradycyjne (religijne) znaczenia krzyża można odseparować od innych znaczeń nadawanych mu dziś? 1. Co oznacza krzyż użyty poza kontekstem religijnym, co symbolizuje? 2. Jakie użycia krzyża są niedopuszczalne? XI Jakie społeczne reakcje wywołuje używanie krzyża poza kontekstem religijnym? 1. Co Pan/ Pani sądzi o takim użyciu krzyża? 2. Dlaczego Pana/ Pani zdaniem na przedstawionych fotografiach została użyta forma krzyża? 3. Jakie emocje może wywoływać to zdjęcie wśród oglądających? 4. Jakie w Panu/ w Pani wywołuje ono emocje? 5. Co Pana/ Pani zdaniem krzyż oznacza w poszczególnych kontekstach? W czasie wywiadu nie byłam zobowiązana do przestrzegania kolejności poruszanych zagadnień oraz zadawanych pytań. Kolejność tematów nie miała większego znaczenia, przede wszystkim chodziło o zachowanie koherencji wypowiedzi. Ponadto, powyższe pytania miały funkcję naprowadzającą mnie na poszukiwania odpowiedzi. Z drugiej strony, nie zamykały struktury wywiadu, a stymulowały jego przebieg. Mogłam poszerzać ich zakres oraz zadawać pytania dodatkowe, uzupełniające. Forma tradycyjnego wywiadu została urozmaicona poprzez zastosowanie zdjęć przedstawiających różne pozareligijne użycia krzyża. Można zatem stwierdzić, że opisywany wywiad posiadał elementy wywiadu fotograficznego. W tym wypadku jednak zdjęcia nie inicjowały rozmowy, a służyły podtrzymaniu sytuacji wywiadu w jego końcowym etapie, były również niekiedy pewnego rodzaju podpowiedzią dla badanych. Jak podaje Banks, zdjęcia wykorzystuje się „(…) aby wywołać komentarze, wspomnienia i dyskusję. (…) mogą stanowić punkt wyjścia do wymiany zdań na temat szerszych i bardziej abstrakcyjnych zagadnień.” 247 Zdjęcie „(…) nie tylko pobudza do spontanicznych odpowiedzi, ale również do tych odpowiedzi, których zwykłym pytaniem 247 M. Banks, Materiały wizualne w badaniach jakościowych, Warszawa 2009, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 116. 71 byśmy nie uzyskali- jakichś pokładów wiedzy i emocji, które nie są badanym dyskursywnie dostępne (…).”248 Rolą zastosowanych w badaniu zdjęć była stymulacja dyskusji oraz poznanie subiektywnych opinii na temat poszczególnych pozareligijnych kontekstów występowania formy krzyża. Polisemiczność fotografii z pewnością wpłynęła na wielość interpretacji. Prezentowany podczas wywiadów materiał wizualny poddano klasyfikacji. Stworzone kategorie zostały oparte częściowo o wcześniejszą analizę ilościową, częściowo dobrane były w sposób subiektywny. Nowe kategorie były wynikiem dotarcia przeze mnie do interesujących, niekonwencjonalnych zastosowań krzyża, których prezentacja mogła wpłynąć na różnorodność uzyskanych od respondentów odpowiedzi. Celowo dobrałam zdjęcia jednoznacznie pokazujące dany kontekst- miały stanowić pomoc dla badanych przy wyrażaniu ich własnych poglądów i przekonań. Użyte w badaniu fotografie znajdują się w Aneksie. 5.4. Dobór próby. Respondenci zostali wybrani do badania na zasadzie doboru celowego, tak zwanej kuli śnieżnej. Stąd nie została zachowana zasada reprezentatywności- wyników badania nie można przenosić na całą populację. Celem było, przeciwnie, uzyskanie reprezentacji i poznanie subiektywnych światów badanych. Niestety, w badaniu mamy do czynienia z dysproporcją między osobami uznającymi się za wierzące, a osobami o światopoglądzie agnostycznym czy ateistycznym. Występowanie nadreprezentacji pierwszej grupy spowodowane jest najprawdopodobniej doborem próby metodą kuli śnieżnej. Cechami dystynktywnymi respondentów był wiek oraz rodzaj wykształcenia. Wybrano dwa poziomy wykształcenia: 1. wykształcenie zawodowe/ średnie 2. wykształcenie wyższe. Przy czym wykształcenie średnie określono jako brak studiów wyższych. W tej kategorii znajdować się mogły zatem osoby z wykształceniem zawodowym, średnim niepełnym czy średnim pełnym. 248 M. Frąckowiak, Zdjęcie jako rebus. Zastosowanie wywiadu fotograficznego na przykładzie badań „Pornografia/ erotyka” pytanie o kontekst czy estetykę?”, [w:] J. Kaczmarek (redakcja naukowa), Do zobaczenia. Socjologia wizualna w praktyce badawczej, Poznań 2008, Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 41. 72 Z kolei wykształcenie wyższe określono jako posiadanie co najmniej stopnia licencjata. W tym wypadku, możliwe było także zakwalifikowanie osób posiadających wyższe stopnie akademickie, na przykład tytuł doktora. W doborze próby wyróżniono cztery grupy wiekowe: 1. 20 lat- 30 lat 2. 30 lat- 40 lat 3. 40 lat- 50 lat 4. 50 lat> Podział wynikał z przeczucia, iż inne stanowisko prezentować będą osoby młodsze, stale się kształtujące, będące pod wpływem różnych światopoglądów i idei, a inne osoby nieco starsze, już ukształtowane. Z każdej grupy wiekowej przebadano po dwie osoby, jedną z wykształceniem średnim, drugą z wykształceniem wyższym, łącznie w miesiącach kwiecień, maj przeprowadzono osiem wywiadów. 73 5.5. Organizacja i przebieg badań. Właściwe wywiady zostały poprzedzone badaniem pilotażowym (pierwsza połowa kwietnia 2010). Jego celem było sprawdzenie zasadności i jakości pytań wywiadu. Pilotaż wykazał, że niektóre pytania nie są zrozumiałe i wymagają dopowiedzi z mojej strony. Stąd, pilotaż przyczynił się do przeformułowania tych pytań. Dodatkowo, zmieniłam kolejność pokazywania materiału wizualnego. W pierwotnym zamyśle fotografie pozareligijnych użyć krzyża miały być prezentowane w połowie przeprowadzanego wywiadu, następnie zadawane miały być pytania dotyczące niereligijnych kontekstów występowania krzyża. Pilotaż pokazał, że zdjęcia zakotwiczają badanego na prezentowanych użyciach- na pozostałe pytania o pozareligijne zastosowania krzyża jako przedmiotu odpowiada w oparciu o pokazany materiał wizualny. Z tego względu podjęta została decyzja o pokazywaniu fotografii i zadawaniu pytań do nich na końcu wywiadu. Umożliwiło to dotarcie do znanych badanym pozareligijnych zastosowań materialnej formy krzyża, odmiennych od tych umieszczonych na zdjęciach. Fotografie pokazywałam wcześniej jedynie wtedy, gdy sam badany nie był w stanie podać przykładów niekonwencjonalnych użyć krzyża. W takim wypadku, zdjęcia stymulowały dalszą wypowiedź osób badanych. Każdy wywiad poprzedzony był bezpośrednim kontaktem, bądź rozmową telefoniczną z badanymi. Celem kontaktu było wyznaczenie terminu i miejsca spotkania oraz przekazanie informacji o przedmiocie badań i potencjalnym czasie trwania wywiadu. Żaden z wywiadów nie był przeprowadzony w bezpośredniej obecności osób trzecich. Dwa wywiady zostały przeprowadzone w miejscach pracy osób badanych (odpowiednio: na uczelni i w szkole). Jeden wywiad odbył się w miejscu publicznym- na skwerze. Pozostałe wywiady miały miejsce w domach respondentów. Wszystkie wywiady były nagrywane na dyktafon za zgodną respondentów, dzięki czemu można było później dokonać transkrypcji potrzebnej do analizy. Prawdopodobnie ze względu na poczucie bezpieczeństwa respondentów, uzyskiwane w większości przypadków poprzez przeprowadzanie wywiadu w ich mieszkaniach, oraz na podstawie pozyskanych wcześniej (poprzez osobisty kontakt czy za sprawą znajomych) informacji o mojej osobie, każdy wywiad charakteryzował się dobrą, przyjazną atmosferą. Respondenci byli zmotywowani do udzielania odpowiedzi. Temat badania cieszył się zainteresowaniem z ich strony, nie był odbierany jako drażliwy. 74 Z drugiej strony, w chwili rozpoczynania wywiadu, u niektórych respondentów pojawiały się obawy dotyczące braku własnej kompetencji w danym temacie. Najtrudniej było uzyskać szersze informacje a propos pytań o pozareligijne użycia materialnej formy krzyża. W takim wypadku, pomocą służył materiał wizualny. W każdym wywiadzie miałam możliwość zadania wszystkich zaplanowanych pytań, respondenci zawsze dysponowali czasem (wcześniej byli uprzedzeni o przeciętnej długości trwania wywiadu). W toku wywiadu nigdy nie zdarzyło się pytanie, na które dany respondent nie chciał odpowiedzieć. Pojawiły się natomiast takie zagadnienia, na które rozmówcy nie potrafili udzielić odpowiedzi. W takich wypadkach usiłowałam opisać innymi słowami pytanie, podać przykład etc. Jeśli i to nie pomagało, przechodziłam do następnego pytania. Zdarzało się, że w toku wywiadu badani poszukiwali potwierdzenia swoich wierzeń, przekonań, opinii z mojej strony. Nie ujawniając własnych poglądów i opinii, a chcąc wpłynąć na motywację badanych do kontynuowania danego wątku, niekiedy potwierdzałam ich „słuszność”. Wywiad rozpoczynał się od pytań wprowadzających. Następnie od zagadnień ogólnych przechodziłam do pytań szczegółowych. Często stosowałam pytania pogłębiające dany wątek, ich celem było dopytanie respondenta, zorientowanie się, czy prawidłowo rozumiem przekazywany przez badanego sens. Każdy wywiad kończony był w chwili zadania wszystkich zaplanowanych i dodatkowych (powstałych w czasie wypowiedzi respondenta) pytań oraz po upewnieniu się, iż respondent nie chce już niczego do swojej wypowiedzi dodać. . Po zakończeniu wywiadu, kilkakrotnie zdarzyło się, że osoby zwróciły uwagę na trudność zagadnienia. Jedna z osób badanych wykazała duże zainteresowanie badanym tematem i poprosiła o udostępnienie skończonej pracy magisterskiej. 75 6. Prezentacja wyników badań. Przeprowadzone wywiady jakościowe miały na celu poznanie przekonań, opinii oraz poglądów respondentów dotyczących znaczenia przypisywanego współcześnie krzyżowi, jego obecności zarówno w sferze publicznej jak i prywatnej oraz znajomości pozareligijnych użyć materialnej formy krzyża. Poniższa analiza ukazuje i systematyzuje zdobyte w toku badań informacje. Prezentowany materiał uwzględnia podział na szczegółowe problemy badawcze i zachowuje ich kolejność. Wywiady zostały zakodowane w następujący sposób: pierwsza litera to W- wierzący lub N- niewierzący, druga litera to M- mężczyzna lub K- kobieta, a następnie numer danego respondenta. Co tradycyjnie oznacza krzyż? Jakie znaczenia są współcześnie przypisywane materialnej formie krzyża? Czy materialna forma krzyża odsyła do tego co „tu i teraz” czy tego co „poza czasem”? Wypowiedzi respondentów zdają się potwierdzać przekonanie, iż krzyż jako materialny przedmiot łączy również aspekt kulturowy i społeczny. Materialna forma krzyża, zdaniem respondentów, zawiera w sobie treści symboliczne. Krzyż utożsamiany jest przez nich z symbolem religijnym, a konkretnie z symbolem wiary chrześcijańskiej. Według respondentów krzyż upamiętnia: śmierć Chrystusa na krzyżu, cierpienie, mękę, odkupienie. Respondenci uznający się za osoby wierzące uważali, iż krzyż w sposób symboliczny wskazuje na cierpienie, zbawienie, zwycięstwo nad śmiercią, miłość Boga do człowieka, wezwanie do odnowienia człowieczeństwa. Jeden z respondentów, odwołując się do teologii krzyża stwierdził, że krzyż : (…) jest takim wskazaniem teologicznym, gdzie pionowa belka wprowadza nas do nieba, a pozioma utrzymuje nas na ziemi. Jest to jakby kwintesencja ludzkiego życia na ziemi, ale skierowanego ku niebu (WM04). Co ciekawe, niektórzy badani zwracali uwagę na fakt, jak zmienia się znaczenie krzyża w zależności od tego, czy ktoś jest wierzący czy nie. Jedna z respondentek zaznaczyła, że choć osoby są niewierzące, to dzięki posiadanemu kapitałowi kulturowemu wiedzą 76 zazwyczaj, iż krzyż dla chrześcijan jest ważnym symbolem, (…) niekoniecznie muszą ten krzyż „lubić”, szanować. Pamiętam jaka byłam zaskoczona, jak jeden ze współczesnych pisarzy napisał, że dla niego obnoszenie się tak z krzyżem, na łańcuszkach, w mieszkaniach jest nie do przyjęcia, tylko dlatego, że to tak jakby ktoś chodził z gilotyną. Bo to jest miejsce śmierci człowieka- sposób. Jego to poraża i zupełnie to odrzuca (WK06). Z kolei inny respondent zwrócił uwagę na proces redefinicji krzyża- przejścia od znaku hańby do symbolu zwycięstwa: Dla jednych to jest to, co symbolizuje, naszą- chrześcijandrogę, która jest naznaczona krzyżami, czyli jakimiś cierpieniami, czasem smutkiem, ciężarem. Przede wszystkim przypomina o ofierze, którą złożył za nas Jezus Chrystus. Ale innych właśnie ten krzyż irytuje (…) Miał być uniżony, a stał się wywyższony. Jest to więc paradoksalnie krzyż zwycięstwa, znak zwycięstwa. A wcześniej w historii był znakiem największego upodlenia, poniżenia (WM03). Badani poproszeni o przypisanie krzyżowi wartości, które on ich zdaniem symbolizuje, wskazali ogólnie na tak zwane wartości chrześcijańskie. Pod tym pojęciem, między innymi, respondenci rozumieli: poświęcenie bliźniemu, służenie innym, ofiarowanie własnego życia dla bliźnich, prawdziwą wiarę, życie tym, co głoszą Ewangelie, szacunek dla innych, miłość. Według respondentów, krzyż umożliwia grupie osób wierzących odwołanie się do wspólnej rzeczywistości wiary- posiada zatem charakter społeczny i uspołecznia. Choć pojawiła się wypowiedź przypisująca symbolikę krzyża tylko katolicyzmowi, to jednak przeważnie łączony był on z chrześcijaństwem, w skład którego wchodzi katolicyzm, protestantyzm i prawosławie. Dla mnie symbolizuje on [krzyż] to, że ja i moi najbliżsi jesteśmy chrześcijanami, że należymy do tej grupy, właściwie katolickiej. Chociaż nie, dla protestantów i dla prawosławnych ten krzyż też jest ważny (WK06). Symbol krzyża łączy chrześcijan, kreuje tożsamość i świadomość wspólnoty. Dla mnie jest czymś co pomaga mi identyfikować się z moją wiarą (WM03). Na podstawie wypowiedzi respondentów można stwierdzić, iż krzyż jako przedmiot związany z kultem religijnym- chrześcijaństwem, czy też w wąskim znaczeniu katolicyzmem- „uobecnia” rzeczywistość nadzmysłową, transcendentną. Nie oznacza to, że przedmiot zawiera w sobie bóstwo, ale, że poprzez swoją materialną formę odsyła do tego „co poza czasem”, do tego, co pozaludzkie. Krzyż przywołuje na myśl sferę będącą poza zmysłowym poznaniem, w tym wypadku- obraz Boga, boską rzeczywistość. Przeczucie to zdaje się potwierdzać wypowiedź jednej z respondentek: [krzyż] jest to 77 przedmiot, który dla mnie ma właśnie taką wartość pozamaterialną. Jest związany z moim wyznaniem. I tutaj jakby nie jest najważniejszy przedmiot sam w sobie, ale jego symbolika (WK02). Respondenci zapytani o to, z jakimi sferami życia łączą obecność krzyża prawie jednogłośnie wymienili sferę religijną. Jeden z respondentów stwierdził, że występowanie krzyża kojarzy ze wszystkim sferami w których się porusza, (…) myślę, że tak powinno to działać, że tam gdzie są chrześcijanie, tam nie powinien nikogo dziwić krzyż (WM03). Badani zapytani o osobiste znaczenie przypisywane krzyżowi, udzielili zróżnicowanych odpowiedzi, co częściowo można tłumaczyć ich odmiennymi życiowymi doświadczeniami. Tylko jedna osoba uznała, iż z racji jej ateistycznego światopoglądu krzyż nic ze sobą nie niesie. Dla pozostałych badanych krzyż to: (…) troski, przeżycia, przykre sytuacje, choroby. Dla mnie krzyż jest tajemnicą. To dotyczy mojej choroby. Na początku przychodzi myśl: krzyż, cierpienie. Głębokie przeżycie. Daje poczucie wartości, nawet zadowolenia jeżeli to cierpienie jest poświęcone dla kogoś (WK05). No jest po prostu wiarą. (…) Przede wszystkim umacnia człowieka do wiary i przypomina przede wszystkim modlitwę. Wzmacnia, siłowo, uczuciowo (WK07). W moim wieku krzyż jest symbolem cierpienia, bo miałem kontakt z różnego rodzaju cierpieniem, ze śmiercią bliskich. Oznacza konieczność zaakceptowania tego cierpienia (WM08). Symbol mojej wiary, mojego dzieciństwa, mojej rodziny (WK06). Respondenci postrzegali materialną formę krzyża jako znak chrześcijaństwa, łączyli ją ze sferą religijną. Z jednej strony jest to rezultat odpowiedniej socjalizacjiwychowania w domu wśród osób wierzących, udziału w praktykach religijnych, uczestniczenia w ruchach chrześcijańskich czy lekcjach religii w szkole. Z drugiej strony, jest to efekt zdobytego kapitału kulturowego, w tym wypadku odpowiedniej wiedzy dotyczącej chrześcijaństwa, podstaw teologii, sztuki sakralnej etc. Ważność przypisywana materialnej formie krzyża wynika z kontaktu z określonymi grupami społecznymi- ludźmi wierzącymi (rodzina, przyjaciele, znajomi, wspólnoty). Krzyż upamiętniając sposób śmierci Chrystusa, odwołuje się, zdaniem badanych, do takich wartości jak: poświęcenie dla drugiego człowieka, cierpienie, miłość. Krzyż, w sposób symboliczny, uobecnia trudne przeżycia i doświadczenia, a także sferę poza— zmysłową. Choć współcześnie dla wierzących krzyż jest symbolem zwycięstwa nad śmiercią i zbawienia, należy pamiętać, iż 78 w początkach chrześcijaństwa łączony był z okrutną i niegodną formą śmierci. Proces, któremu poddano krzyż nazywa się we współczesnym marketingu rebrandingiem.249 „(…) z symbolu przeklętego, nowe logo Kościoła stało się znakiem kultu wiernych na całym świecie (…)”.250 Krzyż w kulturze zachodniej stał się wysoce rozpoznawalnym logotypem chrześcijaństwa. Przez wierzących jest on bezdyskusyjnie łączony z osobą Jezusa Chrystusa. Choć respondenci uznający się za osoby wierzące byli katolikami (katolicyzm jako dominująca religia w Polsce), łączyli przeważnie znak krzyża również z innymi odłamami chrześcijaństwa, to jest z prawosławiem i protestantyzmem. Świadczy to o posiadanej wiedzy, którą badani mogli nabyć poprzez kontakt z osobami innego wyznania czy też, na przykład, zainteresowanie ruchem ekumenicznym. W jakich kontekstach według badanych występuje dziś krzyż? Badani poproszeni o wskazanie miejsc, w których występuje materialna forma krzyża wymienili przede wszystkim miejsca sakralne, domy prywatne oraz miejsca użyteczności publicznej. Kiedy mowa o przestrzeni sakralnej, krzyż, zdaniem respondentów, znajduje się przede wszystkim w kościołach (widnieje także nad samym budynkiem), w ośrodkach religijnych czy w salkach duszpasterskich, na cmentarzach. Popularne nadal są przydrożne kapliczki, spotkać też można „krzyże misyjne”. Obecność krzyży respondenci zauważają również w mieszkaniach czy domach prywatnych. Trudno mi sobie wyobrazić katolika, który by nie miał takiego czy innego krzyża w domu zawieszonego (WM08). Jeden z respondentów zwrócił uwagę na dawną tradycję umieszczania pięknych krucyfiksów- swego rodzaju dzieł sztuki- na biurkach. Współcześnie w domach prywatnych krzyże zazwyczaj są zawieszane na ścianach. Innym miejscem, w którym występuje krzyż jako przedmiot jest każda sala lekcyjna w szkołach. W tym wypadku niektórzy respondenci zwrócili uwagę na toczącą się od jakiegoś czasu debatę publiczną dotyczącą stosowności wieszania krzyży w przestrzeni szkolnej. W szkołach- chociaż teraz już jak czytamy w gazetach czy widzimy w telewizji, z tym różnie bywa (WK02). 249 A. Klementowski, S. Włodarczyk, Since /pl/content/sign/since_33.html (dostęp 25.05.2010) 250 Tamże. 33, http://www.visualcommunication.pl/new/pg 79 Ostatnio był bardzo gorący temat w telewizji dotyczący krzyży w szkole. Z tego co mi wiadomo, krzyże znajdują się w klasach, gdzie następuje proces nauczania (NM01). Ponadto, krzyże spotkać można w niektórych miejscach pracy: To dla mnie się nie wyklucza, że tam gdzie się pracuje, to nie znaczy, że nie można przyznawać się do swojej wiary (WM03). Z drugiej strony pojawił się głos: w miejscach pracy, które nie są szkołami, to teraz chyba rzadko (WK02). Co więcej, według respondentów, krzyż obecny jest również w szpitalach, w różnych instytucjach, firmach prywatnych, sklepach, w miejscach pamięci, w muzeach (krzyże jako dzieła sztuki), w miejscach uroczystości państwowych czy, w miejscach wypadków śmiertelnych na drogach, na rozstajach dróg, na szczytach górskich (w Polsce i w Europie). Oprócz tego, jeden z badanych wskazał na jeszcze inną formę występowania krzyża: (…) krzyże noszone na ciele, bądź przez osoby duchowne, np. krzyż biskupi, (…) bądź krzyżyki noszone jako medaliki, bądź w tej chwili krzyżyki jako element mody (WM08). Inny respondent zwrócił uwagę na ciekawy kontekst- umieszczanie krzyży w środkach komunikacyjnych. Pojawiają się jeszcze krzyże oczywiście czasami w samochodach czy w autobusach prowadzonych przez osoby wierzące. Mam nadzieję, że nie są traktowane jako talizmany na szczęście. Czy obrazki, czy figurki ze Św. Krzysztofem, który jest uznawany za patrona kierowców- krzyż to symbol, który też się tam pojawia (WM03). Sami badani w trakcie wywiadu, po wymienieniu wielu miejsc występowania krzyża dochodzili do wniosku, iż symbol krzyża jest wyraźnie obecny w wielu dziedzinach życia. W ogóle, wiara wyszła jakby na ulice. (…) Kiedyś nie było o tym mowy. Jest to dosyć powszechne teraz (WK06). Zapytani o przyczynę wszechobecności krzyża, respondenci udzielili zróżnicowanych odpowiedzi. Niektórzy zwracali uwagę na chrześcijańską tradycję: W Polsce ten krzyż spotykany jest w bardzo wielu miejscach, zresztą w Europie też. Jesteśmy jednak krajem o tradycji chrześcijańskiej, której częścią kultury było upamiętnianie czy przypominanie wiary poprzez stawianie krzyży (WM08) czy historię Polski: Sądzę, że to ma też uwarunkowanie w historii Polski, zawsze byliśmy narodem w dużej mierze katolickim. Chociaż różnie to bywa, niektórzy ludzie odchodzą od Kościoła, ale jednak znacząca część społeczeństwa to nadal są katolicy i stąd też czymś naturalnym jest obecność krzyża. I też zapewne stąd pomysł na to, żeby krzyża używać też w innych kontekstach. Wiadomo, że dla wielu ludzi to jest symbol wobec którego nie przejdą obojętnie (WK02). Na pewno ogromną rolę, jeżeli pytasz o Polskę, odgrywa tradycja czy 80 wiara, w której zostaliśmy wychowani wszyscy (WM03). Z historycznego punktu widzenia, Polska od wieków, od momentu chrztu, podlegała wpływom kultury zachodniej, a co za tym idzie- chrześcijaństwa (np. w dziedzinie sztuki, religii, typów instytucji, polityki). Respondenci wskazali na powszechność wiary chrześcijańskiej, w kontekście Polski, katolickiej, a co się z tym wiąże, rozpowszechnienie jej symbolu, krzyża, w przestrzeni prywatnej i publicznej. Inni z kolei łączyli powszechność występowania znaku krzyża z wpływami Kościoła katolickiego w Polsce i jego relacjami z władzą. (…) tak naprawdę o tym czy gdzieś powstanie miejsce gdzie [będzie] krzyż, to w dużej mierze decydują władze Kościoła, które bardzo lobbują w parlamencie, wśród osób związanych z władzą wykonawczą i rządową (NM01). Jedna z badanych stwierdziła, iż pomimo bycia chrześcijanką, uważa, że: Instytucja Kościoła katolickiego się rozpycha od lat. (…) Mimo wszystko, uważam, ze wiara jest sprawą osobistą, prywatną. I że nastąpił przechył. Myślę, że Kościół przesadzarozpychając się, wchodząc za bardzo w życie publiczne społeczeństwa. To mnie razi (WK06). W tym wypadku również nawiązać można do kontekstu historycznego, tym razem nie tak odległego. Chodzi o czasy komunistyczne (więcej w rozdziale dot. współczesnych użyć krzyża) oraz o związki Kościoła katolickiego z opozycją. Kościół, będąc pewnego rodzaju przestrzenią wolności, głosił katolicką naukę społeczną, apelując między innymi o sprawiedliwość społeczną. Współcześnie, również obecny jest w życiu publicznym. Instytucja ta między innymi, wypowiada się w sprawach moralności. Co więcej, powyższa wypowiedz zdaje się wskazywać na konkretny światopoglądkonieczność oddzielenia sfer życia publicznego spod wpływu władzy kościelnej na rzecz władzy świeckiej, czyli tak zwaną sekularyzację. Zdaniem pozostałych respondentów, obecność krzyża w wielu miejscach związana jest z oddolną inicjatywą osób wierzących. W tym wypadku, jest ona zewnętrzną realizacją wewnętrznej potrzeby, by w ten sposób może zamanifestować wiarę. Żeby w jakiś sposób, do tej codzienności ludzkiej wprowadzić Pana Boga, w ten symboliczny sposób. Czyli chyba wiara, żywa wiara (WM03). To jest z serca. Taki instynkt człowieka (WK07). Jeden z respondentów zwraca uwagę na to, że ludzie w posługiwaniu się krzyżem kierują się różnymi pobudkami. Obok chrześcijaństwa, przywołuje on magię: (…) niektórzy traktują krzyż jako amulet. Nie traktują go jako znak chrześcijaństwa i przyznania się do chrześcijaństwa albo odniesienia swojego życia do Jezusa Chrystusa, ale jako amulet. Jako coś co miałoby nas chronić, na tej zasadzie (WM04). Osobiste zastosowanie łączy się 81 nieodzownie z potrzebą potwierdzenia własnej tożsamości oraz jest wyrazem społecznej identyfikacji, budowania wspólnoty osób o podobnych przekonaniach. Z kolei traktowanie krzyża jako amuletu wiązać się może z synkretyzmem kulturowym- kontaktem z różnego rodzaju grupami oraz przenikaniem się odmiennych światopoglądów. Dodatkowo, może być wyrazem zainteresowania praktykami magicznymi, na przykład wiary w siłę sprawczą przedmiotu materialnego. Również pytanie o to, czy Kościół katolicki powinien mieć wpływ na sposoby użycia krzyża . przyniosło różnorodne odpowiedzi. Ujawnione poglądy można przyporządkować do dwóch kategorii: opowiadający się za wpływem Kościoła oraz przeciwnicy owego wpływu. Zdaniem respondentów z pierwszej grupy, krzyż jest niejako znakiem rozpoznawczym Kościoła katolickiego: krzyż jest symbolem Kościoła, więc jak najbardziej powinien mieć [Kościół] wpływ. (…) powiedzmy jest to firma, która promuje swoje godło (NM01). (…) skoro krzyż dla większości społeczeństwa- nie tylko polskiego zresztą- jest symbolem silnie związanym z religią to też uważam, że Kościół powinien tu mieć coś to powiedzenia (WK02). Ponadto, Kościół katolicki jest uznawany za autorytet, który poprzez wskazanie określonego stanowiska może pomóc w dokonaniu oceny: Myślę, że [Kościół] powinien mieć wpływ, bo każdy z nas inaczej rozumie ten krzyż (WK05). Mówiąc inaczej: Kościół ma wpływ, bo ma wpływ na swoich wyznawców (WM08). Dodatkowo, jeden z respondentów poczynił rozróżnienie między Kościołem jako instytucją, a Kościołem jako wspólnotą osób wierzących. Jego zdaniem to właśnie wierzący powinni zabierać głos w przypadku niewłaściwego zastosowania krzyża. Z kolei inna wypowiedź sugeruje, że: Kościół powinien głosić jaka jest prawda o krzyżu. Jak powinien być krzyż wykorzystywany. Powinien to mówić, oczywiście. Myślę, że może nawet za mało jest tych form edukacyjnych w Kościele odnośnie samego krzyża (WM04). Z drugiej strony, według jednej z respondentek wpływ Kościoła co do użyć krzyża powinien być ograniczony tylko do sfery sakralnej. Jeśli mowa o innych miejscach publicznych to już niekoniecznie. Nie, bo wiara jest sprawą prywatną (WK06). Również w tym kontekście widać różnicę między osobami, którym obecność Kościoła katolickiego w życiu publicznym nie przeszkadza, a zwolennikami ograniczenia jego działań do sfery religijnej. W tym wypadku oba stanowiska są reprezentowane przez katolików, którzy jednak różnią się swoją wizją państwa i rolą Kościoła w jego obrębie. Pomimo traktowania krzyża jako uniwersalnego symbolu chrześcijaństwa, zdaniem 82 niektórych badanych, użycie krzyża powinno być regulowane przez Kościół katolicki. Stanowisko to wynika z faktu, że sami respondenci są katolikami, a katolicyzm dominującą religią w Polsce. Poza tym, stanowisko to jest rezultatem nadawania symbolowi krzyża tylko i wyłącznie znaczenia religijnego (niezależnie od kontekstu występowania). Jakie, poza religijnym, konteksty występowania krzyża są zauważalne przez badanych? Pomimo wskazania przez badanych różnorodnych sfer w których można się spotkać z materialną formą krzyża, w zdecydowanej większości, użycia te łączone były przez respondentów z kontekstem religijnym. Stąd badaczka postanowiła zadać bezpośrednie pytanie o pozareligijne użycia krzyża jako przedmiotu. Choć dla większości respondentów przywołanie przykładów nie należało do najprostszego zadania, udało się uzyskać kilka odpowiedzi. Wśród wypowiedzi respondentów możemy wyróżnić stosowanie krzyża jako odznaki: krzyż odwagi, krzyż zasługi we Francji lub Victoria Cross w Anglii to one do dziś są używane, chociaż społeczeństwa te są zsekularyzowane. Mamy Krzyż Maltański jako krzyż takich humanitarnych działań czy Czerwony Krzyż odziedziczony też po chrześcijaństwie, ale obecnie pozbawiony tych treści stricte religijnych (WM08). Ponadto, używanie krzyża przez osoby powszechnie rozpoznawalne: trochę sztampowo przypominam, ale widziałem kiedyś relację z koncertu Madonny, gdzie ona pojawiła się na początku jako ukrzyżowana. To też próba wykorzystania, zbicia jakiegoś kapitału czy wzbudzenia sensacji przy użyciu krzyża (WM03), zastosowanie krucyfiksu w działaniach artystycznych: Taka głośna sprawa była o dziewczynie z Akademii Sztuk Pięknych bodajże, która- w kontekście artystycznym- wykorzystała krzyż wieszając na nim męskie genitalia (WK02), użycie krzyża jako ozdoby: poza religijnym użyciem krzyża są wszystkie wisiorki czy biżuteria zakładana na szyję tylko dlatego, że ładnie wygląda krzyż (…) uznają go za fajny gadget (WM03), zastosowanie w ideologiach np. faszyzmie, oraz poza chrześcijańskie użycia krzyża: satanizm, magia. Jeden z respondentów przypomniał również kampanię społeczną organizacji działającej na rzecz ochrony zwierząt, w której na zdjęciu widnieje polska modelka- Joanna Krupaz krzyżem przysłaniającym jej nagie ciało (patrz- rozdział Współczesne użycia krzyża). 83 Wyżej wymienione użycia wśród osób udzielających odpowiedzi budziły sprzeciw, oburzenie, uznawane były nawet za obrazoburcze. Jedynymi pozareligijnymi przykładami zastosowania krzyża wymienionymi przez respondentów, które nie wzbudzały jakichś negatywnych odczuć, były odznaczenia oraz symbole organizacji humanitarnych. Posłużenie się właśnie nimi wynika prawdopodobnie z faktu posiadania dużej wiedzy historycznej przez jednego z respondentów oraz powszechnej znajomości/ rozpoznawalności logo organizacji społecznych. Pozostałe przykłady przytoczone przez badanych: „ukrzyżowanie” Madonny, instalacja Nieznalskiej, kampania społeczna z udziałem Krupy, biżuteria w formie krzyża czy posługiwanie się krzyżem w ideologiach wzbudzały w nich niesmak, niechęć, antypatię oraz, niekiedy, brak zrozumienia. Trzy pierwsze użycia prezentowane były w mediach. Wzbogacone o różnorodne komentarze, zaistniały również w Internecie. Wysoce prawdopodobne, iż właśnie efekt medialnego nagłośnienia (informacja o danych użyciach, sprzeciw środowisk osób wierzących, dyskusja dotycząca granic wolności artystycznej, debata dotycząca poszanowania symboli religijnych etc.) oraz narzucania ich interpretacji jako użyć niewłaściwych, wpłynął na wymienienie tych konkretnych zastosowań krzyża. Z kolei wyróżnienie krzyża jako biżuterii wynika z własnych obserwacji respondentówkontaktu pośredniego czy bezpośredniego z osobami go noszącymi. Natomiast odwołanie się do symboli w ideologiach może być wynikiem zainteresowania daną tematyką. Poza wymienionymi powyżej, respondenci nie wskazali innych użyć krzyża. Zdaniem badaczki taki sposób odpowiadania uwidacznia wpływ środków masowego przekazu, które pozareligijne użycia krzyża prezentują jako gorące newsy oraz zdecydowanej reakcji, oporu, ze strony środowisk katolickich. Bulwersujące użycia krzyża są komentowane, zarówno przez wierzących jak i niewierzących, przez co stają się znane szerszemu gronu odbiorców. Często, do momentu wybuchnięcia skandalu, znane tylko małej grupie osób, później, już po nagłośnieniu sprawy, nieobce większemu gremium. Zauważanie i przytaczanie powyższych użyć jest wyrazem niezgody na konkretne sposoby posługiwania się krzyżem. Dla respondentów, forma krzyża użyta w kontekście nie religijnym, dwuznacznym jest przejawem niewłaściwych, niegodnych zachowań. Nie dotyczy to obecności krzyża w sferze publicznej, ale jego wykorzystania np. w wielkim świeckim show, jakim był koncert Madonny, czy łączeniu krzyża z erotyką, nagością, czego przejawem była chociażby sesja zdjęciowa Joanny Krupy. Nie ma zgody, czy 84 kompromisu między uwewnętrznionymi przez osoby wierzące sposobami odczytywania znaczeń krzyża, a wyżej wymienionymi zastosowaniami. Czy kontekst występowania krzyża wpływa na jego znaczenie? Zauważalna przez respondentów obecność krzyża w sferze publicznej, w różnym stopniu zyskała ich aprobatę. Obok zasadności oraz zgody na występowanie krucyfiksów, pojawiła się również kwestia tolerancji- w stosunku do osób niewierzących czy wyznawców innych religii, jak również w stosunku do samych chrześcijan. Dla badanych uznających się za osoby wierzące obecność krzyża w przestrzeni publicznej nie jest niczym zaskakującym, przeciwnie jawi się jako sytuacja normalna i pożądana. Ich zdaniem, występowanie krzyża nie narusza niczyich praw. Fakt, że w społeczeństwie, które jest tradycyjnie chrześcijańskie na ścianie będzie wisiał krzyż, czy w urzędzie czy w szkole, niczym nie narusza praw tych innych, tych, którzy nie wierzą. Można powiedzieć, że ściana urzędu ani nie należy do mnie, ani do niego. Nie widzę więc powodu, żeby on mi dyktował, że w urzędzie nie będzie wisiał krzyż, skoro on tam tradycyjnie był. Większość społeczeństwa jest jednak chrześcijańska. Nietolerancja zaczynałaby się w momencie, gdybyśmy kazali mu, osobie niewierzącej, oddawać cześć krzyżowi. To zdecydowanie pierwszy bym występował w ich [niewierzących] obronie. Natomiast sam fakt obecności krzyża- na tym polega tolerancja (WM08). Niezależnie od tego, czy krzyż został powieszony czy zdjęty ze ściany urzędu, jest ona przez konkretną grupę (wierzących/ niewierzących) w pewien sposób zawłaszczana. Osoba wierząca, argumentując obecność krzyża zwróciła uwagę na fakt, iż Polska historycznie i tradycyjnie była krajem chrześcijańskim. Z jednej strony można by odnieść wrażenie, że liczy się dla niej wolność wyznania tylko dla większości- katolików. Z drugiej strony, praw tej większości broni. Wydaje się, że również w tym wypadku mamy do czynienia z odmiennymi koncepcjami państwa- państwem bezwyznaniowym, całkowicie świeckim oraz państwem opartym na wartościach chrześcijańskich. Z jeszcze innej strony, można by zadać pytanie dlaczego osoby niewierzące czy innej wiary są przeciwne obecności krzyża? Zdaje się to być interesującym zagadnieniem, zwłaszcza, że teoretycznie wydawać by się mogło, iż dla nie chrześcijan krzyż jako przedmiot nie niesie w sobie żadnego ponad zmysłowego znaczenia. Wątek ten niestety nie znalazł rozwinięcia w toku wywiadów, wymagałby nowych, zakrojonych na szerszą skalę badań. 85 (…) trochę mnie dziwią (…) różne głosy, które teraz się pojawiają w mediach, że powinno się tego zakazać [umieszczania krzyża], bo to godzi w czyjeś tam prawa. Bo całymi latami krzyże wisiały w szkołach i w różnych miejscach pracy i jakoś kiedyś to nikomu nie przeszkadzało, a teraz nagle jest to widziane jako łamanie czyichś tam praw. Nie rozumiem tego w ten sposób. Ale mówię, to jest też kwestia tego, że ja to oceniam przez pryzmat swojego wyznania (WK02). Współcześnie w społeczeństwach zachodnich dąży się do zmniejszenia roli religii w sferze publicznej. Zjawisko to wiąże się między innymi z procesami demokratyzacyjnymi, pluralizmem religijnym oraz racjonalizacją. Respondentka, choć świadoma przemian, jest przeciwna usuwaniu krzyży z miejsc użyteczności publicznej. Wśród wypowiedzi pojawił się głos o nierównym traktowaniu chrześcijan. Dzisiaj na świecie panuje duża wolność i swoboda, więc ok. Ja się zgadzam nawet na to, żeby ktoś, nie wyznając wiary chrześcijańskiej, nosił krzyż w uchu, to jest jego sprawa. Ale dlaczego nie mogę powiesić krzyża u siebie w domu na ścianie? Czy w szkole, która uczy wartości chrześcijańskich? (…) nie rozumiem, że na wiele rzeczy wolność i przyzwolenie jest, ale nagle okazuje się, że krzyż narusza czyjąś wolność. To tak działa jakoś nierównomiernie w obie strony (WM03). Zdaniem badanego współcześnie chrześcijanie spotkać się mogą z przejawami dyskryminacji z powodu wyznawanej religii. Respondent za przykład podaje zwolnienie pielęgniarki ze szpitala w Wielkiej Brytanii z powodu noszenia przez nią krzyżyka na szyi. Jego zdaniem sytuacja jednoznacznie wskazuje na szykanowanie chrześcijan. Zdaniem badanego, prawa chrześcijan do publicznego przyznawania się do własnej religii są łamane. Wprowadzenie zakazu używania/ noszenia symboli religijnych jest dla niego tożsame z ograniczeniem wolności wyznania. Możliwe, że zdanie mówiące o niemożności powieszenia krzyża w domu odnosi się do krajów, w których chrześcijanie są otwarcie prześladowani. Z drugiej strony, respondent nie może zrozumieć, jak w państwach o utrwalonej demokracji może dochodzić do przejawów dyskryminacji na tle religijnym. Inny respondent wspomniał o walce z religią, która jego zdaniem widoczna jest we współczesnej debacie dotyczącej obecności krzyża w miejscach użyteczności publicznej. Jest też jakaś tam aktywna mniejszość, która walczy z tą obecnością krzyża. To jest taki trochę wojujący ateizm, walczy z krzyżem (WM08). Z jednej strony badany w pewien sposób stygmatyzuje przeciwników własnych poglądów jako dewiantów, z drugiej strony zwraca uwagę na fakt, iż nie wszystkie osoby niewierzące/ innej wiary przeciwstawiają się 86 obecności krzyża. W swojej wypowiedzi wprowadza rozróżnienie na agnostyków i ateistów. Tych drugich, dzieli na „zwykłych ateistów”- wierzących, że Boga nie ma i na „wojujących ateistów”- usiłujących w pewien sposób zaszkodzić chrześcijaństwu, instytucji Kościoła etc. Pojawiła się również opinia, iż krzyż w szkole i w szpitalu powinien być obecny, natomiast w parlamencie jest nie wskazany: Bo tam są takie tematy poruszane, polityczne, że to nie jest wskazane. (…) różne scysje, tematy, wypowiedzi (WK07). Niestety sama respondentka nie potrafiła wytłumaczyć dlaczego kontekst polityczny jest niewłaściwy. Prawdopodobnie badana przypisuje krzyżowi znaczenie religijne. Jej zdaniem w żaden sposób nie można pogodzić marnej jakości dysput parlamentarnych z wartościami chrześcijańskimi, które krzyż ma oznaczać. Tego typu myślenie o „niestosowności” krzyża w miejscach, gdzie ludzie nie kierują się wzajemnym poszanowaniem skutkować może całkowitym usunięciem krucyfiksu. „Czy więc należałoby zezwolić na przystęp do krzyża, na przebywanie w jego <<cieniu>> wyłącznie tym, którzy są katharoi, tzn. czyści?”251 Po przeciwnej stronie znaleźć możemy sugestie respondentów, iż obecność krzyża jest naruszaniem praw nie chrześcijan. Innymi słowy, brak występowania obok krzyża innych symboli religijnych jest utożsamiany z dyskryminacją: (…) ograniczanie formy krzyża katolickiego wiszącego w miejscach publicznych, wyłącznie krzyża jest bardzo nie fair w stosunku do innych. Żyjemy w państwie równym (…), a więc muzułmanin ma również prawo do tego, aby widywać swoje symbole religijne z równą częstotliwością jak katolicy (NM01). Paradoksalnie, źródłem demokracji jest wola większości obywateli. Z drugiej strony, zadaniem demokratycznego państwa jest ochrona mniejszości, w tym wypadku wyznaniowych. Wydaje się, że państwo polskie spełnia to kryterium poprzez umożliwianie budowania obok kościołów rzymsko- katolickich, świątyń prawosławnych, protestanckich, meczetów, synagog etc. Ciekawe byłoby przeprowadzenie badań wśród przedstawicieli mniejszości religijnych i poznanie ich stanowiska w sprawie „dominacji” krzyża. Inna respondentka z kolei zaznacza, iż Kościół za bardzo uczestniczy w życiu publicznym: (…) tego krzyża jest za dużo. Jak może być prawie każda uroczystość państwowa, jakieś tam święcenia, błogosławieństwa. Uważam to za przechył (WK06). Jej zdaniem choć chrześcijanie są większością to, są ludzie, którzy wierzą w coś innego, albo są niewierzący (mają do tego prawo), a my niejako narzucamy się. Jako przykład przywołuje obecność 251 A. Draguła, Wyrok nietolerancyjny, http://www.racjonalista.pl/index.php/s,4 (dostęp 25.05.2010). 87 krzyża w klasie, który może jej zdaniem razić rodziców czy dzieci wychowane w duchu ateistycznym. W powyższej opinii, zależnie od własnego światopoglądu, dopatrzeć się można dwóch stanowisk. Z jednej strony, może być ona przejawem tolerancji zapewniającej równość wszystkim. Z drugiej, stanowiska zgodnie z którym „(…) jedynym preferowanym <<wyznaniem>> staje się ateizm, który- inaczej niż religia- ma prawo być manifestowany (…)”.252 Interesującym faktem jest przypisywanie krzyżowi w przestrzeni publicznej— nie sakralnej, nadal znaczenia religijnego. Mówiąc ogólnie o krzyżu, zdaniem respondentów, jest on znakiem chrześcijaństwa odwołującym się do wartości chrześcijańskich. To z kolei pociąga za sobą konkretne zobowiązania moralne: (…) krzyż ma mi przypomnieć, że głównym celem mojego istnienia jest miłość do Boga i do bliźniego (WM04). Inny respondent dodał: (…) uważam, że krzyż jest symbolem, gwarantem moralności publicznej. Moralność publiczna też opiera się na chrześcijaństwie (WM08). Krzyż, w tym wypadku, jest wyrazem aksjologicznego monopolu wartości chrześcijańskich w przestrzeni publicznej. Jego funkcją jest, między innymi, przypominanie o zasadach moralnych. Nie należy się jednak spodziewać, że w jego obecności ludzie staną się automatycznie lepsi. W przypadku obecności krzyża w parlamencie jedna wypowiedz wskazuje: Parlament, miejsce gdzie uchwalane jest prawo, które potem przychodzi nam przestrzegać, to miejsce gdzie krzyż powinien przypominać nam o tych wartościach chrześcijańskich, czy o tym co niesie ze sobą wyznawanie wiary w Jezusa Chrystusa (WM03). Dodatkowo, jeden z badanych zaznaczył: (…) wisząc w parlamencie [krzyż] przypomina o tym, że katolicyzm w wielu przypadkach odgrywał bardzo pozytywną rolę, gdzie dawał poczucie wspólnoty w ciężkich czasach: okupacji czy PRL- u (NM01). Również tutaj na pierwszy plan wysuwa się przypominające i zobowiązujące znaczenie krzyża, by w życiu kierować się zasadami chrześcijaństwa. Ponadto, badany odwołał się do „wolnościowego” użycia krzyża w czasach, kiedy w Polsce panowały totalitaryzmy. Krzyż w tym wypadku jest symbolem niepodległości, suwerenności, niezależności. Ponadto, choć niektórzy respondenci zdecydowanie oponowali, zdaniem innych krzyż może być również wyrazem różnych tożsamości kulturowych. W pierwszym wypadku, nacisk został położony na identyfikację z własnymi przodkami i podążanie ich przykładem: (…) To forma kontaktu z pokoleniami, które były wcześniej (WM08). 252 Tamże. 88 W drugiej sytuacji, skupiono się na różnorodności kulturowej i współczesnym wielokulturowym społeczeństwie: (…) w tej pozytywnej wielokulturowości, myślę, że chrześcijaństwo odgrywa istotną rolę i powinno ten znak [krzyż] mieć i powinien być widoczny (WM04). Wskazano także na historyczne znaczenie krzyża: Jeśli mówimy o Polsce to na pewno przypomina o naszej historii (NM01) oraz na funkcję upamiętniania tragicznych, historycznych wydarzeń. Przytaczając przykład pomników w kształcie krzyża, jedna osoba powiedziała: I jako symbol, bez względu na to jaką wiarę wyznajemy, należy się szacunek właśnie tym, którzy za tym symbolem stoją. W tym przypadku, robotnikom i ofiarom czerwca. I w każdym innym wypadku- na Wybrzeżu, przy stoczni też stoją krzyże. I w innych miejscach. Za tym krzyżem jest bardzo ważny przekaz, czy ważna pamięć, która powinna pozostać w narodzie (WM03). Od pewnego czasu popularną praktyką społeczną stało się stawianie krzyży przy szosach- wielkością i formą przypominających krzyże cmentarne- w miejscach śmiertelnych wypadków. Zjawisko to można obserwować nie tylko w Polsce, ale również, między innymi, w Czechach czy Rosji. Krzyże stawiane są zazwyczaj przez rodzinę/przyjaciół osoby tragicznie zmarłej. Jest to swoista tradycja oddolna zawłaszczająca przestrzeń publiczną przez osoby prywatne. Praktyka ta nie jest autoryzowana przez Kościół katolicki. W badaniu zapytano respondentów o ich stosunek do „tradycji” umieszczania krzyży w miejscach kolizji. Wśród respondentów ujawniły się dwa stronnictwa. W pierwszej grupie znalazły się osoby, którym obecność krzyży na drodze nie przeszkadza. Znaczy ja osobiście nie mam nic przeciwko, w żadnym wypadku mi to nie przeszkadza (WK02). Jak najbardziej powinny być. Ja np. przejeżdżając i widząc krzyż odmawiam „wieczny odpoczynek”. Jeśli on nie przeszkadza, można przejechać, przejść, to jak najbardziej (WK05). (…) nie zamierzam się buntować, nawoływać do zaprzestania stawiania krzyży w miejscach śmierci. Jeżeli to pomaga osobom, które tracą bliskich w wypadkach to niech tak robią (WM03). Powyższe wypowiedzi wyrażają zgodę na obecność krzyży w miejscach śmiertelnych wypadków. Choć nie zawsze jest ona przez respondentów zrozumiała, usiłują wytłumaczyć sens tej społecznej praktyki. W tym wypadku, zwrócono 89 uwagę na pewnego rodzaju „funkcję terapeutyczną” dla osób „osieroconych”. Z drugiej strony, krzyż spełnia „funkcję informacyjną”- zdarza się, że osoby wierzące widząc krzyż przy drodze, modlą się za ofiarę wypadku. Respondenci z drugiej grupy byli przeciwni praktyce umieszczania krzyży na drogach. Ich zdaniem właściwym miejscem pamięci zmarłych jest cmentarz, grób osoby zmarłej. Dodatkowo, badani zwracali uwagę na fakt, że: (…) licząc statystycznie, co jakiś czas będą się pojawiać te krzyże. Aż w końcu będziemy jechać drogami, gdzie wzdłuż pasa rozłożone będą krzyże. I tu już chyba zbliżamy się do głupoty (NM01). Bardzo mi to przeszkadza [krzyże przy drogach]. Uważam, że jeśli chcemy zaznaczyć pamięć o zmarłym, to jest tylko jedno miejsce- cmentarz. Uważam, że chodzenie w takie miejsca i palenie zniczy- jest dla mnie czymś nie do przyjęcia (WK06). Uważam, że po wypadkach krzyży nie powinno być. Bo nie są poświęcone, prawda? (…) na ulicach, moim zdaniem, nie powinno być (WK07). W tym kontekście, badani wskazują na absurdalność praktyki stawiania krzyży w miejscach śmiertelnych wypadków. W udzielonych wywiadach pojawiła się opinia, że jeśli krzyże stawiane są przy drogach, to powinny być również umieszczane w innych miejscach, w których umierają ludzie. A to już prosta droga, zdaniem tej grupy respondentów, do sytuacji groteskowej. Istotną rolę odegrało utożsamienie cmentarza z jedynym miejscem odpowiednim dla spoczynku i upamiętnienia osoby zmarłej. Znaczenie w tym wypadku może mieć fakt, że jest to teren specjalnie przeznaczony dla pochówku i zachowania pamięci o zmarłych. Miejsce uświęcone poprzez religijne praktyki grzebania. Pytanie, które nurtowało badaczkę dotyczyło zasadności stawiania krzyży dokładnie w miejscach tragicznych wypadków oraz ich funkcji. Według respondentów, przyczyn jest kilka. Podstawową funkcją, zdaniem badanych, jest ostrzeżenie innych kierowców o niebezpieczeństwie. (…) niektórym jakoś to uświadamia, żeby czasem zdjąć tę nogę z gazu, zachować więcej rozwagi na drodze (…) jak widzisz taki krzyż, to już wiesz, że coś w tym miejscu się działo, że jest niebezpieczne, że musisz zachować większą ostrożność, żeby nie podzielić losu tego, który już tam życie stracił (WK02). Krzyż przy drodze może mi tylko przypomnieć o tym, żebym zwolnił. Że to jest takie miejsce, gdzie człowiek zginął i powinienem zastanowić się nad tym czy odpowiednio jadę, czy nie zagrażam innym. Ostrzegawcza. Raczej ostrzegawcza niż odniesienie do Pana Boga. (…) raczej mnie one przerażają. (WM04). Oprócz ostrzeżenia, krzyże mogą zatem 90 wywoływać refleksję nad przyczyną zajścia, a co za tym idzie- przypominać o przestrzeganiu zasad ruchu drogowego. Z drugiej strony, stawiane krzyże mają na celu zachowanie pamięci o osobach zmarłych, upamiętnienie miejsca śmierci, oddanie czci. Skłonić mogą również, zdaniem niektórych badanych, do modlitwy za zabitych. Jeśli wierzę w zmartwychwstanie to wierzę, że jak się pomodlę za tego człowieka, który umarł, on ma już bliżej nieba (WK05). Podstawową funkcją, z całą pewnością, jest zachowanie pamięci, przypominanie i zaspakajają jakieś uczuciowe potrzeby tych, którzy zostali osieroceni. Dla niektórych to forma para modlitwy (WM08). Respondenci uznali, że stawianie krzyży jest związane przede wszystkim ze sferą religijną. Myślę, że to postawiły osoby wierzące i sądzę, że ta osoba zmarła też była wierząca (WK06). Mimo to, jeden z badanych stwierdził: (…) tutaj w stawianiu tych krzyży ta sfera religijna jest bardzo mocno widoczna. (…) Aczkolwiek nie jest ona jedyną sferą. Myślę, że osoby niewierzące również te krzyże stawiają (WM08). Można postawić jednak hipotezę, że krzyże w miejscach wypadków umieszczane są niezależnie od stopnia religijnego zaangażowania osoby zmarłej czy też jej bliskich. Krzyż w miejscu tragicznego zgonu jest jakby drugim symbolicznym grobem zabitej osoby. Często w swojej formie nawiązuje do krzyży cmentarnych. Ozdabia się go kwietnymi wiązankami oraz zniczami (w ten sam sposób jak na grobach na cmentarzu). Badani zapytani o ich stosunek do biżuterii wykorzystującej motyw krzyża, takiej, jak na przykład ozdobne wisiory, kolczyki w kształcie krucyfiksów, przeważnie byli sceptyczni. Pojawiły się opinie o braku szacunku do symboli religijnych, a nawet utożsamiające takie zastosowanie z profanacją. Ucho czy duży dekolt uznawane były za nieodpowiednie miejsca do noszenia krzyża. Lekceważenie niż wskazywanie, że jestem chrześcijaninem (WM04). To jest złem dla mnie. Dla mnie krzyż to jest symbol modlitwy, powiedzmy. (…) Krzyż dla mnie powinien być przy sercu, jako medalik (WK05). (…) jeżeli to mają być jakieś bransoletki, kolczyki to myślę, że jest to rodzaj profanacji tego znaku. Bo na piersi to symbol wiary. A w innych miejscach, to rodzaj ozdóbki, w złym znaczeniu tego słowa (WK06). 91 (…) krzyżyki jako element mody noszone przez kobiety. (…) To mi się akurat nie podoba, bo wtedy krzyż jest oderwany od treści religijnych (WM08). Powyższe wypowiedzi wskazują, że nie zawsze nasza interpretacja rzeczywistości musi być prawdziwa. Pojawia się pytanie w jaki sposób prawidłowo można odróżnić noszenie krzyżyka na szyi jako znaku czyjejś wiary, od traktowanie go tylko i wyłącznie jako ozdoby. Czy w każdym wypadku dekoracyjny krzyż na odsłoniętym dekolcie posiadać będzie jedynie znaczenie biżuteryjne? Niekoniecznie. Mimo to, na przykład wielkie krzyże (niezależnie od prawdziwej intencji właściciela) mogą być uznawane są za ostentacyjny przejaw mody. Podobnie, noszenie kolczyków w kształcie krzyża czy wykorzystujących jego motyw bransoletek uznano za podążanie za trendem. Zdaniem badanych, powyższe uczucia są przejawem braku szacunku dla symboli religijnych. Jedynym właściwym, według respondentów, jest noszenie dyskretnego krzyżyka na szyi, przy sercu. Wśród opinii odrzucających wykorzystywanie krzyża jako biżuterii pojawił się jednak odmienny głos: Jako ateista muszę powiedzieć, że jest mi to obojętne. Moda kieruje się swoimi prawami. Wykorzystywanie motywów religijnych, czy wzorów jest na porządku dziennym i nie wydaje mi się to być godną uwagi sprawą (NM01). W tym wypadku widać, w jaki sposób konkretne stanowiska zależą od wyznawanego światopoglądu. Podczas gdy osoby wierzące upatrują w krzyżu czegoś więcej niż złączonych ze sobą dwóch prostych prostopadłych, dla osoby niewierzącej jest on tylko kolejnym wzorem. W przypadku obecności formy krzyża w sferze publicznej, znaczenie jakie mu przypisywano było najczęściej religijne. Nawet w przypadku rzadkiego łączenia formy krzyża z zobowiązaniem moralnym, czy tożsamością kulturową, odwoływano się do chrześcijańskich wartości, wynikających z kolei z chrześcijańskiej tradycji czy kultury. Krzyż zatem, jako znak religijny, utożsamiano z wiarą. Przypisywanie głównie znaczenia religijnego związane jest z pewnością z faktem, iż prawie wszyscy respondenci uważali się za osoby dla których wiara katolicka ma znaczenie. Jakie prywatne działania są współcześnie podejmowane względem krzyża? Respondenci jednogłośni stwierdzili, iż znają osoby, w domach których znajduje się krzyż. Również wszyscy badani posiadali materialną formę krzyża w miejscu swojego zamieszkania. Z grupy tej nie była wyłączona nawet osoba uznająca się za ateistę: 92 (…) pochodzę z rodziny katolickiej. Mieszkam z rodzicami. Nie mogę im narzucić tego, żeby pozdejmowali krzyże (NM01). Jakie funkcje zatem pełni zawieszony w domu krzyż? Udzielone odpowiedzi są równoznaczne z funkcjami jakim respondenci przypisują obecność krzyża także w swoich domach/ mieszkaniach. Zazwyczaj, przy pytaniu o funkcje przypisywane krzyżowi we własnym mieszkaniu, badani odwoływali się do swoich wcześniejszych odpowiedzi. Po pierwsze, według badanych, podstawową funkcją krzyża w domu jest identyfikacja z wiarą i wspólnotą chrześcijańską. W tym wypadku, krzyż stanowi znak rozpoznawczy chrześcijan. Ma symbolizować i zaznaczać- w tym domu mieszkają osoby wierzące (WK06). Po drugie, obecność krzyża łączy się w opinii respondentów z modlitwą oraz duchowym umocnieniem. (…) krzyż może skłaniać do zadumy, przy krzyżu się człowiek modli (NM01). Modlitwa. Wychodząc z domu- znak krzyża świętego, spojrzenie (WK05). (…) krzyż musi być. To jest wyznacznik naszej religii. Znam rodzinę (to jest taka rodzina głęboko wierząca) dla której ten krzyż jest miejscem wspólnej modlitwy (WM08). Prawdopodobnie ma wpłynąć na świadomość (…) ludzi w chwilach słabości (NM01). Po trzecie, obecność krzyża ma zapewniać ochronę domowi. Z wypowiedzi respondentów wynikało jednak, że nie chodzi tutaj o wiarę w magiczne właściwości krzyża jako przedmiotu i jego sprawczość, a raczej o symboliczne zawierzenie obecnej w katolicyzmie Opatrzności Bożej. (…) [krzyż] ma tak jakby zapewnić ochronę. W sensie, że Pan Bóg się opiekuje tym domem (WK02). (…) to jest symboliczny sposób zawierzenia tego domu Panu Bogu, Opatrzności Bożej (WM03). Z drugiej strony, pojawił się głos sugerujący, iż niektóre osoby uznające się za wierzące traktują jednak krzyż w sposób magiczny: A u niektórych ma takie znaczenie magiczne, bo powinien być, ze względu na to, że ma nas chronić (WM04). Takie zastosowanie jest sprzeczne z wiarą katolicką. Krzyż, choć sam w sobie przenosi znaczenia i ma symbolicznie wskazywać na postać Chrystusa, nie posiada „mocy sprawczej”. W Kościele katolickim jest obecny obrzęd święcenia przedmiotów, który stanowi przykład sakramentaliów. Jak podaje Katechizm Kościoła Katolickiego: „Sakramentalia zostały ustanowione przez Kościół dla uświęcenia pewnych posług w Kościele, pewnych 93 stanów życia, najrozmaitszych okoliczności życia chrześcijańskiego, a także użytkowania rzeczy potrzebnych człowiekowi. (…) Zawierają one zawsze modlitwę, której często towarzyszy jakiś określony znak, jak włożenie ręki, znak krzyża, pokropienie wodą święconą (znak przypominający chrzest).253 Istnieje zwyczaj tak zwanej kolędy- wizyty księdza w domu parafian w okresie po świętach Bożego Narodzenia, podczas której kapłan przy użyciu wody święconej, kropi mieszkanie. Podobnie, przyjęło się święcić nowe mieszkania, szkoły i inne budynki użyteczności publicznej. Badaczka spotkała się również ze święceniem samochodów. Rozpowszechniony jest także zwyczaj święcenia różnego rodzaju dewocjonaliów: różańców, pierwszokomunijnych książeczek do nabożeństwa, medalików czy obrazów. Wśród grupy przedmiotów znajdują się też krzyże do zawieszenia na ścianie czy krzyżyki do noszenia na łańcuszku. Czemu owo święcenie przedmiotów ma służyć? KKK podaje: „Sakramentalia (…) przez modlitwę Kościoła uzdalniają do przyjęcia łaski i dysponują do współpracy z nią. Prawie każde wydarzenie życia odpowiednio usposobionych wiernych zostaje uświęcone przez łaskę wypływającą z Paschalnego Misterium Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa, z którego czerpią swoją moc wszystkie sakramenty i sakramentalia; w ten sposób niemal każde godziwe użycie rzeczy materialnych może zostać skierowane do uświęcenia człowieka i uwielbienia Boga.”254 Badanym zadano pytanie o to, czy istnieje różnica między krzyżem poświęconym, a niepoświęconym. Zazwyczaj respondenci odpowiadali, że różnica z pewnością istnieje, ale nie byli w stanie jej wskazać. Nadaje pewien rodzaj mistycyzmu danej rzeczy, która została poświęcona, że jest lepsza pod jakimś względem. Pod jakim- nie potrafię określić (NM01). Tylko jedna osoba udzieliła precyzyjnej odpowiedzi: Krzyż poświęcony ciągnie za sobą błogosławieństwo, które poprzez kapłana ofiaruje nam Pan Bóg. Poświęcenie jakiegokolwiek elementu religijnego ma człowiekowi udzielić błogosławieństwa i to jest cel (WM04). Co więcej, przedmioty poświęcone uznane zostały przez niektórych badanych za bardziej pewne, bezpieczne. Przekonanie to łączy się z wiarą w opętanie i działanie demonów. (…) jeśli krzyż był poświęcony, no to jest to- jak sama nazwa wskazuje- rzecz święta i w związku z tym wiesz co wieszasz na tej ścianie. Natomiast krzyż niepoświęcony, kupiony 253 254 Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994, PALLOTTINUM, 1668. Tamże, 1670. 94 gdzieś tam na bazarze, czy coś takiego. Nigdy nie wiesz z czyich rąk to wyszło i co ze sobą przyniesie (WK02). (…) najwyraźniej są ku temu powody, żeby do kultu religijnego używać przedmiotów poświęconych. Poświęconych. Samo słowo niesie za sobą, że ten przedmiot jest poświęcony kultowi Bożemu. Nie mamy informacji, chyba, że sami zrobiliśmy ten krzyż, przez kogo ten krzyż został zrobiony, w jakim celu został tworzony. Mam na myśli to, że odcinamy wszelki korzeń zła, który mógłby być, który niesie historia danego przedmiotu. Przykładem są różańce, które są przygotowywane przez satanistów, czy grupy okultystyczne i które celowo są wprowadzane na rynek, żeby utrudnić kontakt z Panem Bogiem (WM03). W tym kontekście uwidacznia się wątek skalania. To przekonanie, że przedmioty materialne mogą służyć praktykom magicznym, okultystycznym, a co za tym idzie przyczynić się do wpływu demonów na daną osobę, lub w ostateczności do jej opętania. W tym wypadku krzyż traci swoje zwyczajowe znaczenie symboliczne, a staje się przedmiotem mogącym „przemieniać” użytkownika. W takiej sytuacji, praktyką chroniącą przed złymi krzyżami jest ich poświęcenie. Świadczy o tym przekonanie: Jak coś jest poświęcone- to boże (WK05). Respondentek zauważyła, że krzyż poświęcony jest bardziej pewny, cieszy się większym szacunkiem. W podejściu do tradycji święcenia krzyża nie miał znaczenia fakt uznawania się za osobę wierzącą. Choć respondenci byli świadomi istnienia różnicy między krzyżem poświęconym, a niepoświęconym, to czy przedmiot jest poświęcony nie było sprawą pierwszej wagi. Krzyż pozostawał dla nich tak samo ważnym symbolem, niezależnie od poświęcenia. Dla mnie krzyż to jest zawsze krzyż. I ja patrząc na krzyż przecież nie jestem w stanie stwierdzić, czy ten krzyż był poświęcony, czy nie- bo tego nie widzę. Więc dla mnie krzyż jako symbol ma zawsze to samo znaczenie, bez względu na to czy był poświęcony, czy nie (WK02). Czy krzyż jest poświęcony, czy nie (…) to nie ma znaczenia, bo on jest krzyżem z samej swojej istoty, funkcji. Ja nie pytam się, czy on jest poświęcony czy nie. On wskazuje na Jezusa Chrystusa i na tą ideę. (…) Krzyż jest krzyżem (WM04). Zdaniem niektórych osób, nie ma konieczności osobnego święcenia poszczególnych przedmiotów skoro cały dom został poświęcony, a rytuał ten jest powtarzany regularnie podczas kolędy. 95 Zdarzyły się wypowiedzi, które wprost powątpiewały w użyteczność/ konieczność święcenia. Mam dosyć mieszane uczucia jeśli chodzi o tzw. święcenia. Myślę, że różne obrzędy, które mają miejsce w Kościele katolickim (a nie mają miejsca u protestantów czy prawosławnych) to dorobienie ideologii (WK06). Jest tradycja, że Kościół święci obiekt kultu i krzyże, ale nie widzę różnicy (WM08). Możliwe, że sceptycyzm w stosunku do święcenia krzyży wynikał z nieznajomości znaczenia sakramentaliów w Kościele katolickim i łączenia samego obrzędu zwyczajnie z przyjętą tradycją. Jak można jednoznacznie stwierdzić, dla badanych znaczenie ma sama forma krzyża, niezależnie od poświęcenia czy jego braku. Niewykluczone, że poprzez poddawanie w wątpliwość sensu święcenia przedmiotów, wierni chcieli się odciąć od pewnego rodzaju potocznego myślenia magicznego (należy jednak pamiętać, iż Kościół nie traktuje własnych praktyk jako magicznych). Niektórzy respondenci z przekonaniem odpowiadali, że krzyż w ich domu jest poświęcony. Inni nie mieli tej pewności- krzyż wisiał już od wielu lat, albo był zawieszony przez kogoś innego. Zapytani o znaczenie obecności krzyża w przestrzeni prywatnej, respondenci obok funkcji wymienionych już wcześniej, wskazali między innymi na to, że przypomina on o miłości Boga do człowieka (śmierć Chrystusa dla zbawienia świata) oraz o szacunku do drugiego człowieka. Pojawiła się również funkcja estetyczna krzyża: Krzyż, który u mnie wisi jest też ładnym przedmiotem. To nie jest pierwszy z brzegu, tylko wybrany tak, żeby ładnie się komponował. Religia odwołuje się do różnych sfer życia i do estetyki też powinna (WM08). Dbałość o estetykę dewocjonaliów jest świadomym przeciwstawieniem się zjawisku kiczu, które, niestety, często obecne jest w „sacrobiznesie”. Kolejnym aspektem prywatnych użyć krzyża było noszenie krzyżyka na łańcuszku. To przejaw swoistej formy religijności wywodzącej się z religijności ludowej. Badani zazwyczaj określali osoby z krzyżykami jako: wierzących, religijnych chrześcijan/ katolików. To zawsze jest coś takiego, że człowieka, może nie szufladkuje, ale go umieszcza w jakiś ramach. Przynajmniej ja tak mam, że jak widzę u kogoś krzyżyk na szyi to już sobie myślę, a to on jest na pewno, może nie katolik, ale chrześcijanin. Budzi to też moją sympatię do osób, które noszą krzyżyki na szyi (WK02). 96 Osoby takie w oczach niektórych badanych cechowała odwaga przyznania się do własnej wiary: Dzisiaj, widząc przykłady zwolnienia z pracy w Wielkiej Brytanii z tego powodu, że pielęgniarka miała na szyi krzyżyk, to okazuje się, że jest to akt odwagi cywilnej- przyznanie się do wiary chrześcijańskiej (WM03). Łączy się to z wcześniej zasygnalizowanym wątkiem dyskryminowania chrześcijan. W przekonaniu jednego z badanych, noszenie krzyżyka na łańcuszku niekoniecznie musi łączyć się z wiarą, przeciwnie- niesie wieloznaczność. Dużo ludzi otrzymuje coś takiego w prezencie- no to noszą. Są też osoby bardziej świadome, same sobie zakupiły taką rzecz, być może traktują to jako formę talizmanu (NM01). Wypowiedź ta przestrzega przed szybką i prostą klasyfikacją. Nie zawsze bowiem może okazać się właściwa. Zazwyczaj w swoim otoczeniu badani spotykali się z osobami noszącymi krzyżyk (ale nie wszyscy). Również wśród samych respondentów znalazły się osoby noszące krzyżyk na szyi. Służyć miał on między innymi jako znak przynależności do chrześcijaństwa. Jedna z badanych, nosząc „krzyżyk taizowski” chciała w ten sposób wyrazić swoje przywiązanie do ekumenicznej wspólnoty braci z Taize. Dodatkowo, [krzyż] pomaga innym, których spotykamy. Widzą krzyż, który albo sami noszą albo nie mają odwagi nosić. Albo na płaszczyźnie wiary- to jest z jednej strony identyfikacja, z drugiej- wyraz zawierzenia Panu Bogu (WM03). W tym wypadku, krzyż przyczynia się do identyfikacji społecznej, teoretycznie ułatwia charakterystykę danej osoby i zaklasyfikowanie jej do „swoich” lub „obcych”. Osoby nie noszące krzyżyka na szyi w większości przypadków podawały praktyczne przyczyny danego stanu rzeczy: alergię, zmiany chorobowe skóry, brak krzyżyka czy zerwany łańcuszek. Inne przyczyny to brak zwyczaju noszenia czegokolwiek na szyi czy ateistyczny światopogląd. Możliwość sprezentowania komuś krzyża lub krzyżyka wszyscy badani w pierwszej kolejności wiązali z uroczystościami o charakterze religijnym. Sposobność taka jawiła się ich zdaniem podczas udzielania sakramentów w Kościele katolickim, zwłaszcza chrztu świętego oraz I Komunii Świętej. Ponadto, krzyż można sprezentować przy bierzmowaniu lub przy uroczystości zaślubin- parze, o której wiadomo, że jest wierząca. 97 Inne okazje wręczenia krzyża jako upominku to pamiątka z pielgrzymki, z wyjazdu. Może to być sytuacja, że byliśmy w świętym miejscu (…) i tam znaleźliśmy bardzo prosty i piękny krzyż i chcemy się z osobą nam bliską tym krzyżem podzielić (WM03). (…) ja na przykład dostałam ten krzyżyk od koleżanki, która właśnie przywiozła mi go z Taize. Jako, tak brzydko to brzmi może, pamiątkę z wakacji (WK02). Co istotne, ofiarowanie komuś krzyża/ krzyżyka badani wiązali z wiarą i praktykami religijnymi. Krzyż sprezentowali by tylko osobom wierzącym, swoim bliskim lub ludziom, którzy wyrazili by taką chęć. Powyższe stanowisko może być wynikiem przekonania, iż wiara jest czymś osobistym. W tym wypadku nie chodzi o ograniczenie jej tylko i wyłącznie do sfery prywatnej, ale o nienarzucanie własnych przekonań. Przejawem takiej „przemocy” mogło by być chociażby prezentowanie wszystkim naokoło dewocjonaliów. Widać tutaj wrażliwość i delikatność respondentów w sferze religii. Brak religijnych podarunków dla osób niezainteresowanych z jednej strony, a z drugiej dbałość o tego typu upominki, pamiątki z miejsc świętych dla wyznawców religii. To drugie działanie wiązać się może z dbałością o rozwój religijny (dewocjonalia jako przedmioty ułatwiające praktyki religijne). Kiedy zapytano badanych o współczesne zastosowania krzyża, wśród odpowiedzi pojawiły się między innymi opisy użyć krzyża z czasów, kiedy w Polsce panował system komunistyczny. Poniższy głos można traktować jako uzupełnienie fragmentu rozdziału „Współczesne użycia krzyża”. W tym wypadku znak krzyża, obok symbolu wiary, jest tożsamy ze znakiem sprzeciwu i dążenia niepodległościowego. Z wypowiedzi jednego z respondentów wynika, iż w stanie wojennym, kiedy zakazano prezentowania jakichkolwiek symboli „Solidarności” popularne stało się noszenie charakterystycznego krzyżyka. Krzyż w swojej formie- na krzyżu umieszczony orzeł- podobny był do noszonego po przegranej Powstania Styczniowego, prawdopodobnie krzyża konfederatów barskich. (…) zaczęto [ten krzyż] powszechnie nosić w stanie wojennym jako formę demonstracji. (…) to był symbol, w którym łączyły się dwa wymiary: wymiar patriotyczny i religijny (…) To była nie tylko identyfikacja z Solidarnością, ale też z polskością. Ponieważ WRON- a była utożsamiana z obcymi interesami, jednak z Ruskimi. Ktoś mógł być niewierzący, a mógł ten krzyżyk nosić. (WM08). W tym wypadku, wyraźnie widać nawiązanie do wcześniejszych wydarzeń historycznych- przypomnienie, że choć Polska przegrała Powstanie Styczniowe, w późniejszym czasie odzyskała niepodległość. Równocześnie widać tutaj odniesienie do martyrologii. Kultywowanie pamięci ofiar 98 walczących za niepodległość ojczyzny, wolność wiary, sprawiedliwość społeczną etc. Zdaniem respondenta, również współcześnie istotnym elementem polskiego patriotyzmu jest martyrologia oraz silne połączenie patriotyzmu ze sferą religijną (wyznaniem katolickim), które przejawia się choćby w sformułowaniu typu „Polak katolik”. Ponadto, badany zwrócił uwagę na nurt mesjanizmu i postrzeganie Polski jako „Chrystusa narodu”. Niezależnie od przekonań, według respondenta, należy zaznaczyć, iż nurt ten był bardzo silny. Następnie, poprzez kolejne tragiczne dla Polski wydarzenia historyczne, krzyż jako symbol cierpienia i poświęcenia dla innych, przenikał do sfery patriotyzmu, symbolizował dramatyczną sytuację kraju, utożsamiał tych, którzy zginęli w walce o jego wolność . Ponadto, osoba wspomniała o spontanicznej formie oporu jaką było układaniu krzyży kwietnych czy krzyży ze zniczy w miejscach demonstracji, tragicznych zgonów czy spotkań z papieżem. Ten krzyż przez obie strony konfliktu- przez władzę i społeczeństwobył traktowany jako forma wypowiedzenia, niezgody na stan wojenny (WM08). Podobne znaczenie niosło za sobą tworzenie krzyży w miejscach internowania. Respondent jako przykład podaje Gembarzewo, w którym sam był uwięziony. (…) tam praktycznie w każdej celi ludzie robili sobie krzyż (…) W warunkach zamknięcia, stresu, niektórzy odnajdywali w sobie te pokłady religijne. (…) Ten krzyż też w celi na ścianie był formą sprzeciwu (WM08). Również w tych przypadkach krzyż był znakiem kwestionującym prawomocność władzy komunistycznej. Wśród współczesnych zastosowań krzyża wymieniono modlitwę oraz obrzędy religijne, na przykład posługiwanie się krzyżem podczas kolędy czy wizyty księdza u chorych. Obok użyć krzyża w katolicyzmie, respondenci wskazali na inne grupy religijne czy sekty, niemające z chrześcijaństwem nic wspólnego. Doszły mnie słuchy o sektach, że wykorzystują krzyż w obrzędach. Jest też forma odwróconego krzyża, nie wiem czy to prawda. Kojarzę to z czarną mszą, z satanizmem (NM01). Sataniści na pewno. Oglądałam w Internecie występy Nergala z jego zespołem Behemoth. Jakieś dziwne rzeczy robią, niszczyli Biblię na przykład. To myślę, że krzyż też chętnie by sprofanowali (WK06). (…) w różnego rodzaju satanistycznych rytuałach, w których niszczenie czy zniekształcanie krzyża jakąś tam funkcję pełni (WM08). W tym wypadku, respondenci rozgraniczają użycia krucyfiksu na, ich zdaniem, godne i bluźniercze/ profanacyjne. 99 Ciekawym użyciem krzyża wskazanym w trakcie wywiadów jest jego wykorzystanie podczas tradycyjnej „wróżby”, gdy dziecko kończy pierwszy rok życia. W domu jednej z respondentek (…) dziecko wybiera między książeczką, krzyżykiem, pieniążkami. Krzyżyk symbolizuje, że to dzieciątko będzie kontynuować wiarę w Boga. Taka przepowiednia (WK07). Prawdopodobnie powyższy przykład jest wyrazem łączenia religii z ludowymi zwyczajami, który przetrwał do czasów współczesnych. Z kolei, inny głos zwraca uwagę na traktowanie krzyża jako amuletu zapewniającego pomyślność, ochronę. Dodatkowo, wspomniano o historycznej walce z krzyżem w systemach totalitarnych XX wieku. Kolejnymi współczesnym użyciami jest, według badanych, zastosowanie krucyfiksu jako ozdoby, gadgetu. Jeśli mowa o prywatnych działaniach względem krzyża, są one przeważnie skupione wokół sfery religijnej, wskazują w pewien sposób na wiarę użytkowników: wieszanie krzyży w domach, noszenie krzyżyków na szyi, darowanie krzyży z okazji uroczystości stricte religijnych. Wobec materialnej formy krzyża podejmowane są dwa typy działań. W pierwszym wypadku, krzyż, łączony ze sferą sacrum, jest szanowany. W drugim wypadku dochodzi, zdaniem wierzących respondentów, do niegodnych użyć krzyża- profanacji. Za skrajny przykład służyć może użycie krzyża w obrzędach satanistycznych. Ich celem jest znieważenie krzyża- utożsamiane ze znieważeniem Boga. Innym przykładem jest używanie krzyża jako amuletu. W tym wypadku, następuje przesunięcie z wiary pokładanej w Bogu, na ufność pokładaną w przedmiocie materialnym. Zdaniem wierzących badanych taka sytuacja nie powinna mieć miejsca. W jaki sposób działania względem krzyża różnią się w zależności od kontekstu jego występowania? Przez kogo krzyż używany jest w kontekstach poza religijnych? Na pytanie, kto współcześnie używa krzyża w sferze pozareligijnej, respondenci udzielili zróżnicowanych odpowiedzi. Jako jedną grupę wymieniono różnego rodzaju artystów: malarzy, rzeźbiarzy, producentów filmowych. Wiele osób jako przykład podało piosenkarki- Madonnę czy Dodę. W tym wypadku uwidacznia się znaczenie kultury popularnej oraz jej dostępność dla osób pochodzących z różnych grup społecznych. Ponadto zdaniem niektórych formą krzyża posługują się ludzie od: marketingu, tworzenia wizerunku czy PR- u. 100 Kolejną grupą posługującą się krzyżem w kontekście nie sakralnym są osoby niewierzące. Jeszcze inne wypowiedzi wskazywały na młodzież lub, przeciwnie, na starszych. Podczas wywiadów usiłowałam uzyskać od respondentów odpowiedź dlaczego to właśnie forma krzyża jest tak często używana w kontekstach pozareligijnych. Z jednej strony wskazywano na prostotę tego znaku- skrzyżowanie dwóch prostych. Z drugiej strony, na symbolikę, którą ze sobą niesie. Krzyż jest czymś wyjątkowym i pewnie dlatego go wykorzystują (NM01). Ponadto, istotnym elementem, zdaniem respondenta, w przypadku użyć artystycznych krzyża, jest chęć zdobycia rozgłosu. Choćby ta pani Nieznalska. Ona umieściła genitalia męskie na krzyżu. Potem tłumaczyła, że nikogo nie chciała urazić, że to miało symbolikę. Powiedzmy sobie szczerze, że ja w to nie wierzę. Ona zrobiła to z rozmysłem, bo jest to forma w obecnym czasie dla artystów żeby się wybić (WM08) czy innego typu performance: Jeżeli zniszczę krzyż na scenie, to wtedy zrobi się „halo”, wtedy zwrócą na mnie uwagę (WM08). Ze względu na łączenie krzyża przede wszystkim ze sferą religijną, prawie każdy przypadek jego niekonwencjonalnego zastosowania spotka się ze sprzeciwem środowisk osób wierzących. Wśród wypowiedzi respondentów mówiących o reakcji Kościoła katolickiego na nowe sposoby użycia krzyża znalazły się przeczące sobie opinie. Kilka osób twierdziło, że Kościół nie reaguje w sposób stanowczy i powinien podjąć jakieś działania, inne uważały, że reakcja ze strony Kościoła katolickiego występuje. Wśród pierwszej grupy znalazły się między innymi takie wypowiedzi: nie widzę jakiejś wyraźniej reakcji ze strony Kościoła. (…) No moim zdaniem na niektóre rzeczy to należałoby zareagować, powiedzieć, że się nie godzi tak robić (WK02). Myślę, że w żaden sposób nie reaguje. Ja się nie spotkałem z czymś takim, z reakcją. Nie słyszałem przynajmniej (WM04). Dodatkowo, osoby twierdziły, że Kościół nie powinien pozostawać obojętnym na nowe sposoby użycia krzyża. Księża powinni głosić katechezy odnośnie dobrego wykorzystania znaku chrześcijańskiego. Powinien głośno powiedzieć i jasno, że są miejsca i sytuacje, gdzie krzyż nie powinien być wykorzystany (WM04). Z drugiej strony, wśród osób uważających, iż Kościół nie jest obojętny znalazły się opinie twierdzące, że temat współczesnych użyć krzyża jest poruszany w prasie katolickiej. Jedna z respondentek jako jedyną realną formę sprzeciwu podała protest. 101 Pojawił się jeszcze głos, że Kościół agresywnie reaguje na pozareligijne użycia krzyża, między innymi dlatego, że nie czerpie z nich korzyści finansowych. Respondent niestety nie wskazał na czym owa agresja jego zdaniem polega. Ponadto, według jednego z badanych, w przypadku zbezczeszczenia krzyża, w Kościele odbywają się tak zwane nabożeństwa ekspiacyjne. Znalazł się także głos sugerujący, że reakcja Kościoła nie jest najważniejsza- każdy powinien kierować się w codziennym życiu własnym sumieniem. Z powyższych przykładów jasno wynika, iż zastosowanie znaku religijnego, jakim jest krzyż nie konstytuuje przestrzeni religijnej, modlitewnej. Nie oznacza to, że pozareligijne użycie jest od sfery sacrum całkowicie odseparowane. Zdaniem osób wierzących, posługiwanie się krzyżem w oderwaniu od religii stanowi świadomą próbę podważenia znaczenia wiary chrześcijańskiej. Z tego względu, zdaniem niektórych badanych, Kościół katolicki powinien prowadzić swego rodzaju akcję informacyjną. W tym wypadku widoczne jest przypisywanie autorytetu organizacji kościelnej. Czy według respondentów tradycyjne (religijne) znaczenia krzyża można odseparować od innych znaczeń nadawanych mu dziś? Podczas wywiadu poszukiwano informacji o współczesne znaczenie krzyża użytego poza kontekstem religijnym. Niestety, respondenci zazwyczaj nie potrafili udzielić konstruktywnych odpowiedzi. Z ubogiego w tej materii materiału można jednak stwierdzić, że krzyż zdaniem niektórych zawsze konotuje sferę religijną. (…) nie da się tak odseparować, że jeśli krzyż jest używany w sferze pozareligijnej to on przestaje się wiązać z tą [religijną] sferą. On jest tak silnie zakorzeniony w wiele wyznań, że nie można sobie tak tego odseparować i powiedzieć, że ja teraz go sobie wykorzystam np. w rzeźbie, ale to nie ma nic wspólnego z wiarą (WK02). Z drugiej strony, pojawia się stanowisko, że krzyż sam w sobie nie niesie znaczenia, wartości. Jest to rozpoznawalny znak. Żeby człowiek miał świadomość, że krzyż można z czymś powiązać w swojej głowie. Krzyż jako order, np. Krzyż Odrodzenia Polski to już potrafi sobie skojarzyć z odpowiednią wartością. (…) Po prostu chodzi o nazwę (NM01). To, że krzyż jest zazwyczaj łączony przez respondentów z wiarą i ich wyznaniem zdają się potwierdzać wypowiedzi odnośnie niedopuszczalnych użyć krzyża. Wśród niedopuszczalnych zastosowań krucyfiksów wymieniono ich bezczeszczenie, np. podczas obrzędów satanistycznych czy niszczenie, wandalizm: (…) krzyże leżące na ziemi, 102 w takim nie poszanowaniu, to coś co wzbudza moje wątpliwości czy sprzeciw, bo powiedziałem wcześniej, że należy się szacunek (WM03). Jako naganne i skandaliczne posługiwanie się krzyżem uznano działania artystyczne, takie jak „Pasja” autorstwa Nieznalskiej czy „Piss Christ” Serrano. Niedopuszczalne dla mnie są też różnego rodzaju eksperymenty artystyczne z krzyżem. Ten słynny w Ameryce krzyż włożony do urynału. Z naszego [wierzących] punktu widzenia to jest bluźnierstwo. Jeśli na to spojrzeć z perspektywy osoby niewierzącej to też to nie powinno mieć miejsca ponieważ obraża to uczucia osób wierzących. (…) Jeśli ktoś w coś głęboko wierzy, to można dyskutować, powiedzieć, że ja w to nie wierzę. Ale nie powinno się tego wyśmiewać, ze względu na szacunek dla innych ludzi (WM08). Na tak zwane poszanowanie uczuć religijnych uwagę zwróciła również inna respondentka: Moim zdaniem, nawet nie tylko użycie krzyża, ale użycie symboli religijnych, które w jakichś konkretnych wyznaniach są otoczone czcią przez ludzi (…) budzi tylko negatywne odczucia (WK02). Widać tutaj wyraźnie, że często zamysł nadawcy nie jest równoznaczny ze zrozumieniem oraz wywołanymi wrażeniami, uczuciami odbiorców. Znaczenie krzyża nie dla wszystkich jest takie samo. Stąd często wynikają nieporozumienia interpretacyjne. Z drugiej strony, zdaje się, iż artyści- świadomi przecież znaczenia krzyża jako symbolu religijnego- posuwają się często do umyślnej prowokacji. Karygodne według niektórych badanych jest również noszenie krzyżyka tylko i wyłącznie w funkcji ozdobnej- jako biżuterię, bądź traktowanie krzyża jako amuletu. Należy zaznaczyć, iż pojawiły się głosy sugerujące, że niedopuszczalnym użyciem krzyża jest narzucanie jego obecności w sferze publicznej. Stanowisko to łączy się z przekonaniem, iż wiara powinna być ograniczona do sfery prywatnej, a przestrzeń publiczna wolna od symboli religijnych (lub, w przypadku ich obecności, otwarta również na symbole innych religii). Zaskakującym, moim zdaniem, przykładem na niewłaściwe zastosowanie krzyża było przytoczenie sytuacji strajku. Jak ludzie strajkują i niosą krzyż. Dla mnie to niedopuszczalne. Do głowy człowiekowi nie przyjdzie, że coś takiego można zrobić. Ja uważam, że krzyż to jest jakiś szacunek, to jest jednak Pan Bóg umieszczony na krzyżu, więc nie powinno się tego wykorzystywać do wszystkiego. Strajk nie jest, żeby wziąć krzyż i iść (WK07). Z wypowiedzi respondentki wynika jasno, że utożsamia ona przedmiot jakim jest krzyż z postacią Boga. Użycie krzyża podczas demonstracji łączy z instrumentalnym posługiwaniem się Bogiem. Możliwe, że dla badanej sama sytuacja 103 strajku, jako sprzeciwu, protestu wobec czegoś lub kogoś jest trudna do przyjęcia. Respondentka, poprzez swoją wypowiedz, niejako odmawia prawa do korzystania z symboli religijnych w wydarzeniach społecznych, ogranicza je stricte do kontekstu religijnego. Z powyższych wypowiedzi wynika jasno, iż pomimo różnych pozareligijnych użyć krzyża, w świadomości osób wierzących będzie on konotował sferę religijną. Jakie społeczne reakcje wywołuje używanie krzyża poza kontekstem religijnym? Odpowiedzi na tak postawiony problem badawczy poszukiwane były poprzez zaprezentowanie respondentom specjalnie dobranego materiału wizualnego- ukazującego zastosowanie materialnej formy krzyża w kontekstach nie religijnych (patrz: Aneks) oraz pytania do zdjęć. Respondenci poproszeni zostali o wyrażenie własnej opinii dotyczącej danego użycia krzyża widocznego na fotografiach. Poglądy były zróżnicowane, a reakcje oscylowały wokół zainteresowania lub zniesmaczenia. Krzyż jako przedmiot użytkowy: Przenośna pamięć, tak zwany pendrive, w kształcie krzyża w większości wypadków wzbudzał w respondentach rezerwę, bądź sprzeciw. Obok radykalnych opinii postrzegających ten przedmiot jako przejaw profanacji, pojawiły się mniej skrajne, mimo to odrzucające tego typu zastosowanie i wskazujące na przejaw braku szacunku. Ciekawy zdaje się wątek dotyczący wartościowania pendrive w zależności od zawartości jaką przenosi. Jeżeli by tam były same Listy Apostolskie czy encykliki, to ok może. Bo to jest pytanie co ta pamięć potem zawiera. (…) No bo jeżeli chcemy sobie filmy porno przenosić, to nie jest to najlepsza forma do tego (WM03). Widoczny w tym wypadku jest sprzeciw wobec łączenia krzyża (symbolu chrześcijaństwa) z treściami, którym się ono przeciwstawia, takimi jak na przykład pornografia. Dla respondenta forma krzyża powinna „przenosić” tylko treści adekwatne do tego, co głosi chrześcijaństwo. Inny badany wskazuje: Jeżeli to by robiła osoba, która jest pracownikiem katolickiego wydawnictwa, jest wierzącym praktykującym katolikiem- to niech sobie ma. Natomiast traktowanie tego w oderwaniu jako czysto przedmiotu użytkowego- to już może niekoniecznie, dlaczego to ma być krzyż (WM08). Z drugiej strony, pendrive w kształcie 104 krzyża zyskał u niego, dzięki swojej estetycznej formie, aprobatę. Ten sam badany dodał, iż (…) ten krzyż jest na tyle abstrakcyjnym znakiem, że mógłbym uważać, że nie jest to nic takiego złego (WM08). Mimo to z innych wypowiedzi badanego wynika, że znak ten powinny nosić tylko osoby afirmujące wartości chrześcijańskie. Pojawił się również głos, iż tego typu „gadżetomania” nie jest niczym zaskakującym. Wręcz przeciwnie, znakomicie wpisuje się w rozpowszechniony, według badanego, konsumpcjonizm. Użycie krzyża jako pendrive’ a jest próbą wypełnienia niszy i przejawem chęci zarobienia pieniędzy. Jeśli mowa o emocjach jakie to zastosowanie wzbudziło, obok pewnego rodzaju oporu, pojawiła się wypowiedź ujawniająca rozbawienie: Krzyż jako przedmiot użytkowyżadnych uczuć nie mam w stosunku do tego obrazka. Rozbawił mnie. Obciach. (…) No i żeby uwidaczniać przez noszenie w kształcie krzyża, to że jest się katolikiem (NM01). Interesujące, że badany użycie tego typu gadżetu przypisał tylko katolikom. Jego zdaniem to kolejny sposób na manifestację wiary katolickiej, a tę traktuje jako coś „nie na czasie”. Krzyż jako dewocjonalia: Użycie krzyża jako dewocjonaliów nie było dla żadnego z badanych zaskakujące. Przeciwnie, uznawano je za normalną reakcję rynku na zapotrzebowanie konsumentów (…) przecież ktoś musi produkować krzyże. Ktoś musi sprzedać, żeby ktoś mógł kupić, jeśli potrzebuje (WM03). Prawdopodobnie wiąże się to z faktem, że sami respondenci kupowali dewocjonalia przy różnego typu okazjach. Wspomniano o potrzebie święcenia dewocjonaliów (możliwe, że uwidocznił się w tym wypadku wpływ wcześniejszych pytań). Dodatkowo, jedna z respondentek przy okazji omawiania zagadnienia dewocjonaliów zwróciła uwagę na ich często złą jakość wykonania. Krzyż jako produkt- tu mam mieszane uczucia. (…) dewocjonalia to jest taki kicz, takie badziewie. Jest mnóstwo strasznych rzeczy. Ta produkcja jest dla mnie czymś potwornym (WK06). Skoro dewocjonalia mają poprzez swoją materialność pomagać człowiekowi w kontemplowaniu tego, co niematerialne, zdaniem badanej, powinny reprezentować wysoki poziom wykonania. Oprócz poczucia niesmaku ze względu na wątpliwej jakości estetykę, jeden z badanych stwierdził: (…) to jest takie troszeczkę naciąganie ludzi. (…) że człowiek stanie się lepszy jak kupi coś takiego. Jakieś to takie, głupie to kupowanie krzyży (NM01). Wydaje się jednak, że zadaniem dewocjonaliów, poprzez ich namacalność, jest raczej pomoc 105 w praktykach religijnych niż kreowanie sytuacji, w której bezrefleksyjne posiadanie krzyża ma zmieniać ludzi na lepsze. Natomiast według innego respondenta, użycie krzyża jako dewocjonaliów zobowiązuje (funkcja przypominająca). Poza tym, obok obojętności, ta forma krzyża odbierana była pozytywnie (prawdopodobnie między innymi dzięki prostocie i estetyce prezentowanego na zdjęciu krucyfiksu). Krzyż jako ozdoba: W tym wypadku zauważyć można było sprzeciw respondentów, który był potwierdzeniem ich wcześniejszych wypowiedzi na temat ozdób. Zwrócono uwagę, że to użycie nie łączy się z religią, a zatem prezentowane krzyże są tylko przedmiotem. W niektórych badanych niesmak wywołał właśnie fakt, że symbol ich wiary użyty został w kontekście oderwanym od religii. To wykorzystanie, jeśli ktoś chce się ozdobić tymi krzyżami, dla mnie to jest wybieganie wbrew znakowi. Dla mnie to jest złe wykorzystywanie krzyża. Nie myślę, żeby ktoś, kto byłby wierzącym chrześcijaninem ubrałby sobie kolczyki tego typu (WM04). Istotnym czynnikiem oceny użycia krzyża była również estetyka przedmiotu. Akurat ten konkretny krzyż jako ozdoba (…) budzi mój niesmak, narusza poczucie estetyki, bo jest taki brzydki. (…) Dziadostwo straszne (WM03). Tylko jeden z respondentów całkowicie zaakceptował użycie krzyża jako ozdoby. Jego zdaniem, choć krzyż jest symbolem religijnym, może być stosowany jak każdy inny wzór. Krzyż jako ozdoba: nie kojarzę w ogóle z religią. Spoko. Bardzo w porządku jak ktoś gustownie dobierze do siebie kolczyki i biżuteria będzie współgrała z ubiorem (…) jeśli piękna kobieta z pięknym krzyżem idzie- nie mam nic przeciwko. Wykorzystuje się symbole religijne, ale wykorzystuje się wiele wzorów. (NM01). Pełna akceptacja krzyża jako ozdoby jest w tym wypadku najprawdopodobniej wynikiem religijnej obojętności. Choć respondent posiada wiedzę, iż krzyż utożsamiany jest z osobą Jezusa Chrystusa, on sam nie łączy go ze sferą religijną. Krzyż jako odznaka/ Krzyż jako pomnik: Postanowiłam połączyć obie kategorie ze względu na podobieństwo uzyskanych odpowiedzi. Zarówno użycie krzyża jako odznaki, jak krzyża jako pomnika łączono z wydarzeniami i tłem historycznym oraz patriotyzmem. Oba zastosowania, według 106 respondentów, w sposób wymowny symbolizują poświęcenie, odwagę, oddanie życia za wolność ojczyzny, ofiarność i miłość braterską. Są wyrazem szacunku i pamięci o tych, którzy zginęli. Kształt krzyża nie budzi w tym wypadku żadnych zastrzeżeń. Posłużenie się krzyżem zostało uznane za stosowne i dobre. Krzyż jako Virtuti Militari to tradycyjna rzecz, budzi moją aprobatę. Krzyż jako odznaka- jesteśmy spadkobiercami zakonów rycerskich (WM08). Krzyż jako symbol śmierci, śmierci męczeńskiej, męczeńskiej za naród. Czy nie tyle śmierci, ale walki. To łączy patriotyzm, walkę za ojczyznę z oddaniem. Też symbol miłości do ojczyzny (WM03). Zdaniem respondentów niezależnie od tego czy osoba odznaczona była wierząca czy niewierząca, jeśli zasłużyła się dla Polski powinna dostać dany order. Forma odznaki uwarunkowana jest historycznie, choć łączy się, podobnie jak pomnik w kształcie krzyża z wpływem chrześcijaństwa. Krzyż jako pomnik (…) bez względu na wyznawaną wiarę to symbol pamięci, szacunku do osób, które oddały życie w walce za ojczyznę, jej wolność (WM03). Z drugiej strony może niekiedy wywoływać konsternację: Krzyż jako odznaka- zależy kogo się nim oznacza. Jeśli osobę, której nie szanuję- to wywołuje to niesmak. Natomiast, jeśli osobę, którą szanuję- to czuje się dumę (NM01). W tym wypadku nieistotna jest forma materialna odznaki, a treść którą niesie. Posiadanie odznaki konstytuuje bycie bohaterem. Powyższe wypowiedzi wskazywałaby na nurt łączenia patriotyzmu z religią, w przypadku Polski z katolicyzmem. Jak już kilkakrotnie zaznaczano, może się to wiązać z faktem, iż w czasach zależności od innych państw (np. zaborów, okupacji, komuny), Kościół katolicki na terenach Polski był jedną z nielicznych suwerennych organizacji, która pielęgnowała, obok religijnej, świadomość narodową i historyczną. Obecnie jednak, odznaki oddzieliły się od swojego pierwotnego znaczenia i są raczej przejawem tradycji. Z kolei pomniki w kształcie krzyży stosowane są najczęściej w miejscach upamiętniających śmierć osób (np. podczas demonstracji). Krzyż w tym wypadku jest raczej odczytywany jako kulturowy symbol cierpienia (co jednak wywodzi się ze sfery religijnej). Krzyż jako tatuaż: Wykonanie tatuażu w kształcie krzyża nie spotkało się z aprobatą badanych. Pomimo docenienia estetyki zaprezentowanego dzieła, respondenci byli przeciwni takiemu użyciu. Niektórzy badani twierdzili, że: (…) jest to w pewien sposób niesmaczne. Jest to związane 107 z moją religią i ja to traktuję jako coś więcej niż dwie kreski, tak. Ale mam świadomość, że dla wielu ludzi ten symbol nic nie znaczy, więc go wykorzystują tak jak im się podoba (WK02). Znaleźć można i ostrzejsze wypowiedzi łączące tatuaż z czymś złym, szatańskim. Pojawiły się jednak również głosy sugerujące, że wykonanie tatuażu w kształcie krzyża świadczyć może o przyznawaniu się do wyznawanej wiary chrześcijańskiej. Ponadto, jeden z respondentów stwierdził: (…) że jest to krzyż to jestem trochę sceptyczny do osoby, która to przywdziała. Podoba mi się, ale nie do końca. Jeśli ktoś sobie tatuuje to jest to forma zespolenia bardziej wiążącego (NM01). Należy zaznaczyć, iż samo tatuowanie nie spotkało się z uznaniem respondentów, wzbudzało w nich niechęć i było poczytywanej jako forma szpecenia własnego ciała. Krzyż jako fetysz: Bezsprzecznie fetyszyzacja krzyża (w tym wypadku oznaczająca umieszczenie go w kontekście erotycznym) wywołała największe oburzenie i zniesmaczenie wśród badanych. Tylko jeden z respondentów bez emocji stwierdził: (…) strasznie trudno jest mi powiązać fetysz z krzyżem. Bo słowo fetysz dla mnie niesie ze sobą znaczenie dewiacja, zboczenie. I dla mnie krzyż jest kompletnie aseksualny. Nie widzę zbytnio związku (NM01). Dla pozostałych respondentów takie użycie było wysoce niestosowne. (…) zgorszenie moje wzbudza krzyż jako fetysz. W tym przypadku miejsce w którym leżąca na trawie kobieta ma krzyż, gdzieś na podbrzuszu (…) Mnie to porusza. Nie chcę mówić, że krzyż jest zarezerwowany dla chrześcijan i jedyną interpretacją jest nasza, chrześcijan. Ale moje zgorszenie wzbudza tatuaż w takim miejscu (WM03). Krzyż jako fetysz nie powinien być wykorzystywany. W ogóle tutaj ta dziewczyna z tym tatuażem to już jest gruba przesada (WM04). Fetysz- to już jest zgroza. To więcej niż profanacja (WK06). (…) ten krzyż w ustach- jest to coś niestosownego (WM08). Oglądaniu zdjęcia prezentującego krzyż jako fetysz towarzyszyły przede wszystkim negatywne emocje, sprzeciw wobec takiego zastosowania krucyfiksu. Niechęć mogła być wzmocniona poprzez dychotomię ukazanych typów miłości- seksualnej i duchowej. W tym wypadku za niestosowne uznano łączenie erotyki (sfery „zakazanej”) z krzyżem (będącym dla wierzących respondentów symbolem ich religii). Właśnie wykorzystanie przedmiotu ze sfery sacrum w kontekście sfery profanum było dla nich nie do przyjęcia. 108 Krzyż w reklamie społecznej: W tym wypadku ujawniły się dwa stronnictwa. Pierwsze z nich wyrażało uznanie dla pomysłowości twórców reklamy społecznej (tej konkretnej- prezentującej dwa skręty ułożone w formę krzyża). Według tej grupy respondentów wspomniana fotografia dobrze wpisuje się w konwencję reklamy społecznej poprzez fakt, że: porusza, pobudza do myślenia, intryguje, ciekawi. (…) dwa skręty skrzyżowane i odpowiedni komentarz- myślę, że się świetnie sprawdziły. Myślę, że zachęcają do wzięcia udziału w dyskusji, którą proponują (WM03). Choć zdaniem i tej grupy, reklama może być odebrana przez niektóre osoby jako kontrowersyjna, to jednak pomysł wydaje się interesujący i nowatorski. (…) wzbudza we mnie rozbawienie. Śmieszne, zabawne, kreatywne podejście do swojej pracy (NM01). Oponenci podkreślają, iż łączenie symbolu krzyża i narkotyków nie wskazuje na dobro i jest niepokojące. (…) ta reklama jest grubo przesadzona. (…) Myślę, że to nie jest dobra forma, że to jest jakiś błąd (WM04). Niestety o jakim typie błędu respondent myślał nie udało się ustalić. Inni, dopatrują się w tego typu zastosowaniu próby ośmieszenia krzyża: To mi nie odpowiada. To jest naśmiewanie się, łamanie krzyża. Odpada (WK07). Jeszcze inni wskazują na instrumentalizację symbolu krzyża: (…) uważam, że religia jest na tyle poważną rzeczą, że nie powinno się jej instrumentalizować. To dotyczy też innych religii. Gdyby np. to była gwiazda Dawida, też by mi się nie podobało (WM08). Tylko w przypadku reakcji na powyższe użycie ujawniła się różnica między respondentami z różnych grup wiekowych. Najmłodsi respondenci poczytywali dwuznaczność reklamy za przejaw kreatywności jej twórców. Z kolei starsi, uważali, że jest ona nieodpowiednia (również w tym wypadku, podobnie jak z fetyszem, łączy to, co „święte” z tym, co „grzeszne”). Respondenci poproszeni zostali również o wskazanie znaczeń, jakie krzyż posiada w wyżej wymienionych kontekstach. Należy zaznaczyć, iż znalezienie odpowiedzi stanowiło dla badanych problem. Niestety, zazwyczaj odpowiedzi były mało konstruktywne, nie związane z pytaniem. Z uzyskanego materiału można jednak wywnioskować, iż krzyż jako symbol posiada wielość możliwości interpretacyjnych. W przypadku pendrive’a, poprzez „instrukcję obsługi”- noszenie na szyi, może nawiązywać do religii. Jeśli jest noszony przez osobę wierzącą to może być postrzegany jako przejaw publicznego przyznawania się do wiary. Z innej strony, przenośna pamięć 109 w kształcie krzyża może być traktowana tylko i wyłącznie jako estetyczna ozdoba lub przejaw braku szacunku wobec symboli religijnych. Kiedy mowa o tatuażu to zdaniem jednego z respondentów albo może on oznaczać identyfikację z chrześcijaństwem, albo stanowić pewnego rodzaju fetysz. Z kolei w przypadku krzyża w reklamie społecznej pojawiło się kilka opinii. Wyrażono przekonanie, iż te same skręty mogłyby znaczyć coś zupełnie odmiennego, gdyby został zmieniony podpis pod fotografią. Zdaniem jednej z badanych, jeśli spojrzeć na zdjęcie skrzyżowanych skrętów, można by je zrozumieć jako swoiste świadectwo uwolnienia z nałogu, (…) byłem narkomanem, dźwigałem ten krzyż, uwolniłem się od tego. Symbol tego, że mogę być na tyle odważny, mogę mieć siłę i wsparcie w Panu Bogu, że Jezus Chrystus pomógł mi i wyszedłem z tego (WK05). Reklama społeczna może być także ostrzeżeniem przed braniem narkotyków. Wydaje się, że interpretacja może być całkowicie dowolna, uwarunkowana własnymi doświadczeniami widzów. Znaczenie krzyża jako oznaki czy pomnika konotuje, według udzielających odpowiedzi, poświęcenie, dobro, miłość. Wykorzystanie formy krzyża jako dewocjonaliów uznano za przejaw przyznania się do wiary. Nie uzyskano natomiast wypowiedzi dotyczących znaczenia jakie nieść może użycie krzyża jako fetyszu (uznano je jednakże za złe) . Dlaczego w powyższych przypadkach zastosowano formę krzyża? Zdaniem badanych jest to symbol bardzo dobrze rozpoznawalny we współczesnej zachodniej kulturze. Można to [krzyż] porównać do znaku Coca- Coli. (…) Dlatego chyba jest wykorzystywany, bo ludzie go kojarzą (NM01). Za skutek rozpowszechnienia znaku krzyża uznać można wielość przypisywanych mu obecnie znaczeń. Przez jednych krzyż kojarzony jest z Jezusem Chrystusem, jego cierpieniem i zmartwychwstaniem, zdaniem innych nie odwołuje się do wartości poza materialnych. Świadome wykorzystywanie formy krzyża w kontekście pozareligijnym, zdaniem respondentów, często ma służyć wzbudzeniu kontrowersji, a przez to zwróceniu uwagi na dany przedmiot lub autora. Granice pola kulturowego, które krzyż zajmuje w niektórych rejonach są ściśle ograniczone. I w związku z tym, naruszenie tych granic powoduje naruszenie czegoś w rodzaju tabu, zagraża. To powoduje zwrócenie uwagi (WM08). 110 Niekonwencjonalne zastosowanie krzyża nieodłącznie wiąże się z rozgłosem, a niekiedy pociąga za sobą skandal. Czasami, według badanych, jest wynikiem mody (np. tatuaże w kształcie krzyży). Często ma prowokować. Z kolei, niektóre prowokacje odczytywane są przez respondentów jako przejaw profanacji znaku krzyża. 111 7. Zakończenie. Przedstawiona praca potwierdza intuicyjne przekonanie, iż o tym, czym krzyż jest dla ludzi, nie decyduje głównie jego materialna forma (choć ona określa, to, co nazywamy krzyżem), ale sposób w jaki jest postrzegany- jakie znaczenia są mu przypisywane, na jakich zasadach funkcjonuje w kulturze danego społeczeństwa. Reakcja na przedmioty zmienia się w czasie. Widać to choćby na przykładzie ewolucji znaczenia krzyża w czasach przed chrześcijańskich oraz w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Początkowo utożsamiany z haniebną śmiercią i znakiem odrzucenia, następnie zyskał znaczenie całkiem nowe- stał się symbolem zwycięstwa. Jak widać, krzyż został wyłączony z pierwotnego procesu użytkowania, jego funkcja została zmieniona. Ponadto, należy zauważyć, że nadawanie określonego znaczenia przedmiotowi materialnemu jakim jest krzyż zależy od tego, kto jest odbiorcą jego zróżnicowanych użyć. Choć żadnej rzeczy nie można przypisać jednej tylko jakości semantycznej, to decydujący w tym wypadku wydaje się światopogląd danej osoby. Recepcja odbiorców niejako konstytuuje znaczenie. W ramach przeprowadzonych badań wypowiadający się respondenci, za wyjątkiem jednej osoby, uznawali się za wierzących katolików. Stąd, na większość zagadnień patrzyli z punktu widzenia wyznawanej przez siebie wiary, a krzyż był przez nich, niezależnie od prezentowanych kontekstów, prawie zawsze łączony ze sferą religijną. Dodatkowo, krzyż jako przedmiot stanowi połączenie aspektu symbolicznego/ duchowego z kulturowym. Jako symbol religii jest elementem silnie zakorzenionym w masowej wyobraźni. Tradycyjne znaczenie krzyża jest społecznie skonwencjonalizowane i odwołuje się do kontekstu religijnego. Prawdopodobnie dlatego społeczna cyrkulacja jego znaczenia (próba dekonstrukcji tradycyjnego znaczenia, jego transgresji) zazwyczaj zyskuje miano niegodnej, a następnie jest tłumiona. Przenoszenie materialnej formy krzyża z jednego znaczącego kontekstu i aplikowanie do nowego, zaprzeczającego oryginalnemu (tradycyjnemu) również współcześnie wywołuje silny sprzeciw i opór środowisk osób wierzących. Krzyż jako „trwały” symbol przeciwstawiają one permanentnej zmianie. Dla osób wierzących, dzięki nadanej krzyżowi wartości symbolicznej, krucyfiks jest umownym znakiem sacrum, „uobecniającym” rzeczywistość nadzmysłową, transcendentną. Innymi słowy, forma krzyża pełni zastępczą funkcję wobec pojęcia Boga 112 i jego rzeczywistości. Również materialna forma krzyża posiada swoje uzasadnienie w teologii, np. katolickiej czy prawosławnej. Krzyż nie uobecnia boskiej rzeczywistości (krzyż nie zawiera w sobie Boga), ale kieruje na nią myśli osób wierzących. Z drugiej strony jest jakby reprezentacją sfery sacrum. Działanie względem krzyża- przedmiotu staje się często w świadomości ludzi działaniem wobec tego, do czego odsyła, a mianowicie Boga czy sfery nadprzyrodzonej. To stąd wynika sprzeciw wobec używania krzyża w kontekstach pozareligijnych, a zwłaszcza łączenia go ze sferą erotyki czy seksualności. Krzyż w swojej materialnej formie stanowi pewnego rodzaju przekaźnik/ mediumprzekazuje idee, wartości przypisywane mu w danym społeczeństwie. Krzyż jest semioforem. Łączy to, co widzialne, z tym, co niewidzialne. Przenosi znaczenia (społecznie skonstruowane), zarządza ludzkimi działaniami (może katalizować działania o różnej gwałtowności) oraz wywołuje emocje. W zależności od kontekstu, osoby wierzące, postrzegają krzyż jako przedmiot liturgiczny, dewocjonalia, krzyż obrazoburczy etc. Za każdym razem jednak przywołuje on to, co transcendentne. Krzyż jako przedmiot posiada zdolność do działania w tym sensie, iż generuje różnego typu sytuacje społeczne. Materialność krzyża stanowi pomoc w zaistnieniu wspólnej rzeczywistości- ułatwia, między innymi, zbiorowe praktyki religijne oraz społeczną identyfikację, która równocześnie jest przejawem grupowej ekspresji znaczeń. W tym obszarze mieści się również opieka roztaczana nad krzyżem- widomy znak kultywowania wartości religijnych. Jak widać z powyższych rozważań, krzyż jako przedmiot stanowi istotną oś relacji i zachowań międzyludzkich- zostaje włączony do społecznej interakcji. Reasumując, zrozumienie wymiaru symbolicznego nadawanego konkretnym przedmiotom materialnym, przybliża nieco do zrozumienia skomplikowanego systemu danego świata społecznego. 113 8. Bibliografia. Opracowania naukowe Andrzejczak J., Fragmentaryzacja zbawienia- o (pop)kulturowych konstrukcjach religii w Stanach Zjednoczonych, [w:] A. Gromkowska- Melosik (red.), Kultura popularna i (re)konstrukcje tożsamości, Poznań- Leszno 2007, Wyższa Szkoła Humanistyczna w Lesznie Banks M., Materiały wizualne w badaniach jakościowych, Warszawa 2009, Wydawnictwo Naukowe PWN Barański J., Świat rzeczy. Zarys antropologiczny, Kraków 2007, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Bauman Z., Globalizacja, Warszawa 2000, Państwowy Instytut Wydawniczy, Bogunia- Borowska M., Portfel. Charakterystyka produktu, [w:] W. Godzic, M. Żakowski, Gadżety popkultury, Warszawa 2007, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Borowik I., Doktór T., Pluralizm religijny i moralny w Polsce. Raport z badań, Kraków 2001, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Brzozowska M., Talizman- magiczny przedmiot osobistego użytku, [w:] M. Krajewski (red.), M. Brzozowska, W stronę socjologii przedmiotów, Poznań 2005, Wydawnictwo Naukowe UAM Casanova J., Religie publiczne w nowoczesnym świecie, przeł.: Tomasz Kunz, Kraków 2005, Zakład Wydawniczy „Nomos” Dant T., Kultura materialna w rzeczywistości społecznej Encyklopedia PWN w trzech tomach, tom 3: Solidarność, Warszawa 1999, Wydawnictwo Naukowe PWN. Fiedorowicz K., Goci w Polsce: antropologiczna analiza grupy subkulturowej, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. UAM dr hab. Waldemara Kuligowskiego, Poznań 2009, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, s. 21. Fiske J., Brytyjskie badania kulturowe, [w:] R.C. Allen (red.), Teledyskursy. Telewizja w badaniach współczesnych, przeł.: Edyta Stawowczyk, Kielce 1998, Wydawnictwo Szumacher Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, Warszawa 1990, Instytut Wydawniczy PAX Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł.: W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, Warszawa 1990, Instytut Wydawniczy PAX 114 Frąckowiak M., Zdjęcie jako rebus. Zastosowanie wywiadu fotograficznego na przykładzie badań „Pornografia/ erotyka” pytanie o kontekst czy estetykę?”, [w:] J. Kaczmarek redakcja naukowa), Do zobaczenia. Socjologia wizualna w praktyce badawczej, Poznań 2008, Wydawnictwo Naukowe UAM Gadamer H.-G., Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, przeł.: B. Baran, Kraków 1993, Inter Esse Geertz C., Interpretacja kultur. Wybrane eseje, przeł. M.M. Piechaczek, Kraków 2005a[1973], Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Gell A., Art. And Agency. An Anthropological Theory, 1998, Clarendon Press: Oxford Gellner E., Postmodernizm, rozum i religia, przeł. Maciej Kowalczuk, Warszawa 1997, Państwowy Instytut Wydawniczy, Jarecka U., Świat wideoklipu, Warszawa 1999, Oficyna Naukowa Jaworski M., Kultura popularna i refleksyjny projekt tożsamości, [w:] A. Gromkowska- Melosik (red.), Kultura popularna i (re)konstrukcje tożsamości, Poznań- Leszno 2007, Wyższa Szkoła Humanistyczna w Lesznie Kaplan E.A., Badania feministyczne a telewizja, [w:] R.C. Allen (red.), Teledyskursy. Telewizja w badaniach współczesnych, przeł.: Edyta Stawowczyk, Kielce 1998, Wydawnictwo Szumacher Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994, PALLOTTINUM, 1668. Kępiński A., Lęk, Warszawa 1987, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich Kobielus S., Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory, Warszawa 2000, Instytut Wydawniczy PAX Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985, Państwowy Instytut Wydawniczy Kowalski P., Popkultura i humaniści. Daleki od kompletności remanent spraw, poglądów i mistyfikacji, Kraków 2004, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Krajewski M., Kultury kultury popularnej, Poznań 2003, Wydawnictwo Naukowe PWN Krajewski M., Wstęp, [w:] M. Krajewski (red.), M. Brzozowska, W stronę socjologii przedmiotów, Poznań 2005, Wydawnictwo Naukowe UAM Kvale S., Inter Views. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego., przeł.: S. Zabielski, Białystok 2004, Trans Humana Mariański J., Religijność społeczeństwa polskiego w perspektywie europejskiej. Próba syntezy socjologicznej, Kraków 2004, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Mauss M., Socjologia i antropologia, przeł. M. Król, K. Pomian, J. Szacki, Warszawa 2001, Wydawnictwo KR 115 Nowak A. J. OFM, Symbol. Znak. Sygnał., Lublin 2000, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Peirce C.S., Wybór pism semiotycznych, przeł. R. Mirek, A.J. Nowak, 1997, Warszawa: Polskie Towarzystwo Semiotyczne Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań- Warszawa 1988, Wydawnictwo Pallottinum Piwowarski W., Socjologia religii, Lublin 1996, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Sala Rose R., Krytyczny słownik mitów i symboli nazizmu, przeł.: Z. Jakubowska, A. Rurarz, Warszawa 2006, Wydawnictwo Sic! Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1980, Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN. Sobieraj J., Ku Klux Klan, Warszawa 2004, Dom Wydawniczy „Bellona” Steffon J. J., Satanizm jako ucieczka w absurd, przeł. Stanisława i Jerzy Demscy, Kraków 2001, Wydawnictwo WAM Szafrański A.A., Nowa antropologia wobec dawniejszych koncepcji religii i magii, Kraków 2000, Zakład Wydawniczy NOMOS, Szajewska K., T- shirt. Moda, sport, komunikacja [w:] W. Godzic, M. Żakowski, Gadżety popkultury. Społeczne życie przedmiotów, Warszawa 2007, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, Wyd. Znak, Tresidder J., Słownik symboli. Ilustrowany przewodnik po tradycyjnych wyrażeniach obrazowych, znakach ikonicznych i emblematach., Warszawa 2001, Wyd. RM Wierzbicka M., A. Wiśniewska, Współczesna Biblia Pauperum. Z badań nad katechizującą funkcją kiczu religijnego, [w:] Kultura popularna 2009 nr 1 (23) Ziehr W., Krzyż. Symbol i rzeczywistość, przeł.: E. Jeleń, Warszawa- Kraków 1998, Wydawnictwo WAM i Wydawnictwo Naukowe PWN SA Żakowski M., Życie społeczne przedmiotów w kulturze popularnej, [w:] W. Godzic, M. Żakowski, Gadżety popkultury, Warszawa 2007, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne 116 Źródła internetowe Bartoś T., Zaprzestań gniewu i porzuć zapalczywość, Gazeta Wyborcza z dnia 20.11.2009, wersja elektroniczna: http://wyborcza.pl/1,75515,7274559,Zaprzestan_gniewu_i_porzuc_zapalczywosc.html?as=2&star tsz=x Casey D., Sacrifice, Piss Christ, and liberal excess, http://dlibrary.acu.edu.au/staffhome/dacasey/Serrano.htm (dostęp 28.05.2010). Draguła A., Wyrok nietolerancyjny, Gazeta Wyborcza z dnia 7.12.2009, wersja elektroniczna: http://wyborcza.pl/1,90705,7331935,Wyrok_nietolerancyjny.html Dziedzina J., Krzyż zawieszony, Gość Niedzielny nr 46/2009 z dnia 15.11.2009, wersja elektroniczna: http://goscniedzielny.wiara.pl/index.php?grupa=6&art=1258364431&dzi=1207812935&idnumeru =1257957466 European Court of Human Rights- sprawa Lautsi/Włochy, Pismo nr 30814/06, http://www.rpo.gov.pl/pliki/12589712320.pdf (dostęp 29.05.2010) Gryz R., Wojna o krzyże (Miętne- Włoszczowa), źródło elektroniczne: http://www.encyklopediasolidarnosci.pl/wiki/index.php?title=R01034_Wojna_o_krzy%C5%BCe (dostęp 15.05.2010). Karłowicz D., Koniec snu Konstantyna, rozdział: Solidarność jako Kościół, Kraków 2004, Ośrodek Myśli Politycznej, źródło elektroniczne: http://www.teologiapolityczna.pl/index.php? option=com_content&task=view&id=1471&Itemid=130 (dostęp 15.05.2010). Klementowski A., Włodarczyk S., Since 33, http://www.visualcommunication.pl /new/pg/pl/content/sign/since_33.html (dostęp dnia 27.05.2010) Kowalski G., http://csw.art.pl/new/2000/markiewicz.html (dostęp 29.04.2010). Pęczak M., Rozbieranie Madonny, Polityka.pl, http://www.polityka.pl/kultura /ludzie/298907,1,madonna.read (dostęp 18.04.2010). Reszka P., Bez krzyża dżuma, Duży Format z 17.01.2010, Gazeta Wyborcza, źródło elektroniczne: http://wyborcza.pl/1,76842,7448256,Bez_krzyza_dzuma.html?as=1&startsz=x (dostęp 30.04.2010) Sienkiewicz K., Dorota Nieznalska, http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_nieznalska_dorota (dostęp 4.05.2010). Stefańczuk P., Kupiłybyście torebkę z ukrzyżowanym Jezusem?, http://www.figa.pl/Kupilybyscietorebke-z-ukrzyzowanym-Jezusem-a3(dostęp 16.04.2010). Taraszkiewicz- Zwolicka M., Pasja, http://www.nieznalska.art.pl/foto.html#foto (dostęp 4.05.2010). 117 Włochy: ukrzyżowana żaba z piwem nie zniknie z muzeum, http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,5639120,Wlochy__ukrzyzowana_zaba_z_piwe m_nie_zniknie_z_muzeum.html (dostęp 28.05.2010). http://allegro.talik.pl/krzyz_ankh.php (dostęp 30.04.2010) http://nie-anoreksji.blog.onet.pl/Kim-sa-motylki,2,ID266306743,n (dostęp 28.05.2010) http://wiadomosci.mediarun.pl/artykul/pozostale-ciekawostki,madonna-zawisla-na krzyzu,16650,2,1,1.html (dostęp 22.04.2010). http://www.domosfera.pl/wnetrza/1,101999,7899918,Symbole_religijne_w_nowoczesnym_desig nie.html (dostęp 23.05.2010) http://www.domosfera.pl/wnetrza/1,101999,7899918,Symbole_religijne_w_nowoczesnym_desig nie.html (dostęp 23.05.2010). http://www.groszki.pl/groszki/1,95942,7034858,Naszyjnik_Pull_and_Bear.html (dostęp 26.05.2010) http://www.polskapartianarodowa.org/tp/index.php?option=com_content&id=193&ltemid=1 (dostęp 24.04.2010). http://www.rmf24.pl/fakty/swiat/news-watykan-oburzony-zaba-na-krzyzu,nId,2307(dostęp 28.06.2010). http://www.t-post.se/ (dostęp 29.04.2010). http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/5,80530,7175463,Marsz_do_kosciola.html?i=4 (dostęp 7.04.2010) http://dziedzictwo.ekai.pl/@@pomnik_trzech_krzyzy (dostęp 20.04.2010). 118 9. Aneks. Lista pytań: Pytania wprowadzające: 1. 2. 3. 4. 5. Czym jest krzyż dla ludzi? Co krzyż upamiętnia? Jaka, według Pana/ Pani, jest symbolika krzyża? Jakie Pana/ Pani zdaniem wartości może symbolizować krzyż? Co dla Pana/ Pani oznacza krzyż? Pytania szczegółowe: 6. Czy zna Pan/ Pani osoby, w których domu znajduje się krzyż? 7. Jaką Pana/ Pani zdaniem pełni on w tym wypadku funkcję? 8. Czy Pana/ Pani zdaniem istnieje różnica między krzyżem poświęconym, a niepoświęconym? 9. Czy w Pana/ Pani domu znajduje się krzyż? 10. Jaką pełni funkcję? 11. Czy jest poświęcony? 12. Jak określiłby Pan/ Pani osobę, która nosi krzyżyk na łańcuszku? 13. Dlaczego Pana/ Pani zdaniem ktoś nosi krzyżyk na łańcuszku? 14. Czy w Pana/ Pani najbliższym otoczeniu są takie osoby? 15. Czy Pan/ Pani nosi krzyżyk na łańcuszku? 16. Dlaczego? 17. W jakich okolicznościach sprezentowałby Pan/ Pani komuś krzyż? 18. Co według Pana/ Pani ludzie robią dziś z krzyżem- jak i do czego go wykorzystują? 19. W jakich miejscach umieszczane są krzyże? 20. Gdzie może Pan/ Pani spotkać się z tym przedmiotem? 21. Gdzie poza budynkiem kościoła czy kaplicą zauważa Pan/ Pani krzyż? 22. Co myśli Pan/ Pani o obecności krzyża w przestrzeni publicznej, nie sakralnej (np. parlament, szkoła, szpital)? 23. Jakie Pana/ Pani zdaniem znaczenie ma w tym kontekście krzyż? (tożsamość kulturowa, zobowiązanie moralne, znaczenie religijne, znaczenie narodowohistoryczne) 24. Co Pan/ Pani uważa na temat umieszczania krzyży w miejscach śmiertelnych wypadków? 25. Czemu one Pana/ Pani zdaniem mają służyć? 26. Do czego się odwołują? 27. Co uważa Pan/ Pani o biżuterii wykorzystującej motyw krzyża, np. kolczyki w kształcie krzyża? 119 28. Z jakimi pozareligijnymi użyciami krzyża spotkał się Pan/ Pani? 29. W jaki sposób określiłby Pan/ Pani dane użycia? (pomysłowe, niekonwencjonalne, nietypowe, obrazoburcze) 30. Co oznacza krzyż użyty poza kontekstem religijnym, co symbolizuje? 31. Jakie użycia krzyża są niedopuszczalne? 32. Kto Pana/ Pani zdaniem używa dzisiaj krzyża poza sferą religijną? Dlaczego? 33. W jakich okolicznościach to się odbywa? 34. Jak Kościół reaguje na nowe sposoby użycia krzyża? Dlaczego? 35. Czy Kościół powinien mieć wpływ na to, jak używany jest dziś krzyż? 36. Dlaczego krzyż jest tak wszechobecny? Kto o tym decyduje? Co? Pytania do materiału wizualnego: 37. Co Pan/ Pani sądzi o takich użyciach krzyża? 38. Dlaczego Pana/ Pani zdaniem na przedstawionych fotografiach została użyta forma krzyża? 39. Jakie emocje mogą wywoływać te zdjęcia wśród oglądających? 40. Jakie w Panu/ w Pani wywołują emocje? 41. Co Pana/ Pani zdaniem krzyż oznacza w poszczególnych kontekstach? 120 Fotografie użyte w czasie wywiadów: 1. Krzyż jako przedmiot użytkowy. http://www.dziennik.pl/nauka/hitech/article88909/Drewniany_krzyz_usb_przegoni_cyfrowego_wam pira.html (dostęp 12.03.2010) http://www.dziennik.pl/nauka/hitech/article88909/Drewniany_krzyz_usb_przegoni_cyfrowego_wam pira.html (dostęp 12.03.2010) 121 2. Krzyż jako produkt (dewocjonalia) Krzyż do Bierzmowania na sznurku Kod: KRNS Cena: 12.00 PLN Krzyż duży z drewna oliwnego kod: KRDU Cena: 20.00 PLN Krzyż średni z drewna oliwnego kod: KRSR Cena: 15.00 PLN http://pkwp.pl/oferta/krzyze_z_drewna_oliwnego/ (dostęp 13.03.2010) 122 3. Krzyż jako ozdoba: http://kemonart.pl/pl,product,420950,kolczyki,kapla.html (dostęp 12.03.2010) 123 4. Krzyż jako odznaka: http://kolo-naleczow.w.interia.pl/listokolny.html (dostęp 19.03.2010) 124 5. Krzyż jako tatuaż: http://www.tatuaze.org/artykul/146/krzyz-znaczenie-tatuazu.htm (dostęp 15.03.2010) 125 6. Krzyż jako fetysz: http://warehouse.blog.onet.pl/1,DA2007-07-17,index.html (dostęp 15.03.2010) http://www.avki.pl/302_ekartka_krzyz_w_ustach.html (dostęp 15.03.2010) 126 7. Krzyż jako pomnik: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Pozna%C5%84ski_Czerwiec_reforma_RB1.JPG (dostęp 19.03.2010) 127 8. Krzyż w reklamie społecznej: http://www.kampaniespoleczne.pl/opinie,1379,kampania_nie_po_bozemu (dostęp 19.03.2010) 128
