PL | Rak-Szyjki Macicy: Poradnik dla Pacjentek
advertisement
Rak szyjki macicy Co to jest rak szyjki macicy? Chcielibyśmy to wyjaśnić. www.anticancerfund.org www.esmo.org Seria poradników dla pacjentów ESMO/ACF opartych na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej RAKSZYJKIMACICY:PORADNIKDLAPACJENTEK INFORMACJEDLAPACJENTEKOPARTENAWYTYCZNYCHESMODOTYCZĄCYCH POSTĘPOWANIADIAGNOSTYCZNO-TERAPEUTYCZNEGO PoradniktenzostałopracowanyprzezAnticancerFund,abyułatwićpacjentkomiichrodzinomlepsze zrozumienienaturyrakaszyjkimacicyipoznanieoptymalnychmetodleczeniawzależnościodjego podtypu.Zalecamy,abypacjentkidowiedziałysięodswoichlekarzy,jakiebadaniairodzajeleczenia konieczne są w danym typie i stadium zaawansowania choroby. Informacje medyczne zawarte w niniejszym dokumencie są oparte na wytycznych dotyczących postępowania diagnostycznoterapeutycznegowrakuszyjkimacicy,opracowanychprzezEuropeanSocietyforMedicalOncology (ESMO).NiniejszyporadnikdlapacjentekzostałwydanywewspółpracyzESMOijestrozprowadzany zajegozgodą.ZostałonopracowanyprzezlekarzaizweryfikowanyprzezdwóchonkologówzESMO, w tym głównego autora wytycznych dla profesjonalistów. Tekst ten został także skonsultowany z przedstawicielamipacjentówzGrupyRoboczejPacjentówOnkologicznychESMO. DodatkoweinformacjenatematAnticancerFund:www.anticancerfund.org DodatkoweinformacjenatematESMO:www.esmo.org Dla słów oznaczonych gwiazdką (*) podane są definicje, znajdujące się w słowniczku na końcu dokumentu. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona1 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Spistreści: Definicjarakaszyjkimacicy....................................................................................................................3 Czyrakszyjkimacicywystępujeczęsto?.................................................................................................4 Jakiesąprzyczynyrakaszyjkimacicy?....................................................................................................5 Wjakisposóbustalanejestrozpoznanierakaszyjkimacicy?................................................................7 Jakieinformacjesąniezbędneprzedrozpoczęciemleczenia?.............................................................10 Jakiesąmożliwościleczenia?...............................................................................................................14 Jakiesąpotencjalnedziałanianiepożądane(skutkiuboczne)leczenia?..............................................22 Cosięstaniepozakończeniuleczenia?................................................................................................25 Słowniczek............................................................................................................................................27 Autor tekstu: prof. Jan Bernheim (Anticancer Fund); recenzenci: dr Gauthier Bouche (Anticancer Fund),drSvetlanaJezdic(ESMO),drChristineHaie-Meder(ESMO),prof.CristianaSessa(ESMO)idr MagdalenaGrce(EuropejskieStowarzyszenieRakaSzyjkiMacicy,ECCA). Niniejszyporadnikzostałprzetłumaczonynajęzykpolskiprzezprofesjonalnegotłumaczaizweryfikowanyprzez drAnnęRomanowską. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona2 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. DEFINICJARAKASZYJKIMACICY DefinicjatazostałaopracowanaprzezNarodowyInstytutRaka(NationalCancerInstitute,NCI)USAijestużytazajegozgodą. Nowotwórzłośliwy,którypowstajewtkankachszyjkimacicy.Szyjkamacicyjestnarządemłączącym macicę z pochwą. Rak ten cechuje się zazwyczaj powolnym wzrostem i może nie dawać żadnych objawów,jednakmożnagowykryćnapodstawiewykonywanychregularniebadańcytologicznych*. Badanie takie jest zabiegiem, podczas którego komórki są zeskrobywane z szyjki macicy i oglądane pod mikroskopem. Rak szyjki macicy niemal we wszystkich przypadkach jest wywoływany przez zakażeniewirusembrodawczakaludzkiego(HPV)*. Budoważeńskiegoukładurozrodczego.Donarządówżeńskiegoukładuzaliczasięmacicę(trzoniszyjkęmacicy),jajniki,jajowodyipochwę. Macicazbudowanajestzzewnętrznejwarstwymięśniowej,zwanejmyometriumiwewnętrznejwyściółki(błonyśluzowej),zwanej endometrium. Ważneinformacjenatematinnychtypównowotworówmacicy Wtrzoniemacicymogąrozwijaćsięinnetypynowotworów.Większośćtychnowotworówstanowią raki błony śluzowej macicy (endometrium). Rozpoznanie i leczenie tych typów raka różni się od postępowania w raku szyjki macicy. Więcej informacji na temat raka endometrium (trzonu macicy) możnaznaleźćtutaj. Niniejszyporadnikpoświęconyjestwyłącznierakowiszyjkimacicy. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona3 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. CZYRAKSZYJKIMACICYWYSTĘPUJECZĘSTO? Rak szyjki macicy jest trzecim co do częstości występowania nowotworem u kobiet. W 2008r. w Europie raka szyjki macicy rozpoznano u 10,6 na 100000 kobiet. Stanowi to około 4% wszystkich nowotworów złośliwych u kobiet. Rak szyjki macicy rozwija się w ciągu życia u blisko 1% kobiet w Europie.Biorącpoduwagęfakt,żedostępnajestobecnieszczepionkachroniącaprzednajczęstszymi typami wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV)* odpowiedzialnego za raka szyjki macicy, częstość występowaniategonowotworuprawdopodobniezmniejszysięwprzyszłości. RyzykorozwojurakaszyjkimacicyjestwyższewEuropieWschodniej(szczególniewSerbii,Rumunii, Bułgarii i Litwie) z powodu braku populacyjnych programów przesiewowych. Niestety sytuacja wygląda znacznie gorzej w krajach rozwijających się, gdzie występuje 85% nowych zachorowań. Z powoduczęstegobrakudostępudoprogramówprzesiewowychileczeniawspółczynnikumieralności jest 10-krotnie wyższy w krajach rozwijających się niż w krajach rozwiniętych. Co więcej, aktualnie koszty zapobiegawczej szczepionki są na tyle wysokie, że nie będzie ona dostępna dla większości kobietwwieluczęściachświata. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona4 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. JAKIESĄPRZYCZYNYRAKASZYJKIMACICY? Wyjaśniono,żepraktyczniewszystkierakiszyjkimacicysąwywoływaneprzezokreślonetypywirusa brodawczakaludzkiego(HPV)*,grupęwirusówspokrewnionychzwirusamiwywołującymibrodawki skórylubokolicnarządówpłciowych.DozakażeniaHPVdochodzipoprzezkontaktbezpośredni,zaśw przypadku szyjki macicy do zakażenia dochodzi podczas kontaktów seksualnych czy nawet w kontakcie ze skórą. W populacji ogólnej HPV występuje bardzo często. Niemal wszystkie dorosłe kobietywjakimśmomencieżyciastykająsięzHPV,jednakwzdecydowanejwiększościprzypadków zakażenie HPV ustępuje w okresie od 6 miesięcy do 2 lat, nie wywołując żadnych oznak choroby. Jednak w rzadkich przypadkach, w których zakażenie HPV nie ustępuje i przechodzi w formę przetrwałą,zwiększasięryzykorozwojuprzednowotworowychzmianszyjkimacicy,poprzedzających rozwójrakaszyjkimacicy.Dorozwojunowotworukoniecznejestprzetrwałezakażenietakzwanymi typamiHPVwysokiegoryzyka(kancerogennymi,czyliwywołującymiraka),szczególnieHPVtypu16i 18, najczęściej wykrywanymi w rakach szyjki macicy na całym świecie. Nie jest to jednak warunek wystarczający,gdyżrozwójprzednowotworowychzmianszyjkimacicyirakaszyjkimacicytrwaprzez kilka lat (lub nawet dziesięcioleci). Do rozwoju raka szyjki macicy konieczna jest również obecność innychczynników.CzynnikitewiążąsięzryzykiemzakażeniaHPVlubzryzykiemrozwojurakaszyjki macicypozakażeniuHPV: • CzynnikiryzykazakażeniaHPV* - Stosunki seksualne bez zabezpieczenia z licznymi parterami lub stosunek seksualny z mężczyznąposiadającymlicznepartnerkiseksualne(lubpartnerówseksualnych). - Wczesnywiekinicjacjiseksualnej. - Długotrwałestosowaniehormonalnychśrodkówantykoncepcyjnych. - Liczneciąże. - Niedostatecznypoziomhigieny. - Inne zakażenia narządów płciowych przenoszone drogą płciową, np. Chlamydia trachomatislubwirusemHerpessimplextypu2. • CzynnikiryzykarozwojurakaszyjkimacicyprzyistniejącymzakażeniuHPV* Stany obniżonej odporności, takie jak niedobór odporności* wywołany przez zakażenie ludzkimwirusemniedoboruodporności(HIV*)lubstosowanielekówwpływającychnaukład odpornościowy*, gdyż układ ten w prawidłowych warunkach zwalcza zakażenia HPV*, zmniejszającryzykorozwojuraka. • Inneczynnikiosłabiająceukładodpornościowyiniekorzystniewpływającenaogólnystan zdrowia, takie jak palenie tytoniu, nieodpowiednia dieta (np. spożywanie niedostatecznej ilościwarzywiowoców),nieregularnysenibrakaktywnościfizycznej. Należypamiętać,żeistniejądodatkoweczynnikiryzyka,któresamewsobieniezwiększająryzyka,ale związane są z rzeczywistymi czynnikami ryzyka. Na przykład hormonalne środki antykoncepcyjne stosują częściej kobiety, które wcześnie rozpoczynają współżycie seksualne, podczas gdy zły status ekonomicznyiżyciewkrajurozwijającymsięjestniewątpliwymczynnikiemryzykarzadkichkontroli ginekologicznychibadańprzesiewowychzewzględunautrudnionydostępdoopiekizdrowotnej. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona5 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Raka szyjki macicy można wykryć na wczesnych etapach rozwoju, wykonując badania próbek lub wymazów z powierzchni szyjki macicy, które pobiera się podczas badania ginekologicznego*. Leczenie na tym etapie jest łatwe i skuteczne. W związku z tym, głównym czynnikiem ryzyka zagrażającego życiu raka szyjki macicy jest brak regularnych badań ginekologicznych* i badań cytologicznych*. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona6 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. WJAKISPOSÓBUSTALANEJESTROZPOZNANIERAKASZYJKIMACICY? Rakaszyjkimacicymożnapodejrzewaćwnastępującychokolicznościach: • Nieprawidłowościwykrytepodczasbadaniaginekologicznego*. • Poważne nieprawidłowości stwierdzone w badaniach cytologicznych wymazów z szyjki macicy. • Krwawieniemiędzykrwawieniamimiesiączkowymi. • Krwawieniepostosunkuseksualnym. Rozpoznanierakaszyjkimacicyustalasięnapodstawienastępującychbadań: 1. Badanieprzedmiotowe Badanieprzedmiotowepoleganaoglądaniuibadaniupalpacyjnym(przezdotyk);wykonujejelekarz. Obejmuje ono badanie ginekologiczne oburęczne (zestawione) przez pochwę i odbyt*, w którym ocenia się położenie i wielkość guza oraz stwierdza, czy nie doszło do jego rozsiewu do innych narządów w miednicy (badanie miednicy*). Lekarz bezpośrednio ogląda szyjkę macicy po umieszczeniu w pochwie wziernika*. U zdrowych kobiet bez widocznych oznak choroby lekarz pobierawymazzpowierzchniszyjkimacicy,któryzostajeprzekazanydobadaniapodmikroskopem (badanie cytologiczne*). Jeśli badanie jest trudne lub pozostawia wątpliwości co do zasięgu guza, możebyćprzeprowadzonewznieczuleniu. 2. Badaniewymazuzszyjkimacicy*1 Przednowotworowezmianyszyjkimacicymogąbyćobecne przez wiele lat i nie dawać żadnych objawów. Ich powolne wzrastanie daje szerokie ramy czasowe dla wczesnego wykrywaniaiskutecznegoleczenia.Szyjkamacicydostępna jest badaniu palpacyjnemu i widoczna podczas badania ginekologicznego, dzięki czemu lekarz może ławo pobrać wymazy z jej powierzchni do badania cytologicznego* komórek złuszczonych z powierzchni szyjki, tak zwany wymazcytologiczny. Komórki obecne w rozmazie są badane w laboratorium, co umożliwia szybkie rozpoznanie zmian przednowotworowych, tj. nieprawidłowych komórek obecnych na powierzchni szyjki macicy określanych mianem dysplazji*, które z biegiem lat mogą przekształcić się w raka. Na podstawie rozmazu łatwo jest wykryć również raka w początkowym stadium, zanim stanie się niebezpieczny (złośliwy*). 1 Wniektórychkrajachrozwijającychsię,wktórychbadaniawymazuzszyjkimacicy*niesądostępne,bezpośrednie oglądaniepozastosowaniukwasuoctowegomożestanowićrozsądnąalternatywędlabadańprzesiewowych. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona7 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Wbadaniulaboratoryjnymkomórkirozmazumogą: • byćprawidłowe; • wykazywać cechy łagodnej dysplazji*, która jest zazwyczaj spowodowana przez zakażenie HPV*. Innymi terminami stosowanymi w odniesieniu do łagodnej dysplazji* są: zmiana śródpłaskonabłonkowa małego stopnia (ang. LSIL) oraz śródnabłonkowaneoplazjaszyjkimacicy*1stopnia(ang.CIN1).Łagodnadysplazja* przeważnie ulega regresji (zanikowi)* samoistnie, ale możliwe jest jej przejście w dysplazjęwyższegostopnia*; • wykazywać cechy umiarkowanej lub ciężkiej dysplazji*. Innymi terminami stosowanymi w odniesieniu do umiarkowanej lub ciężkiej dysplazji* są: zmiana śródpłaskonabłonkowa wysokiego stopnia (ang. HSIL) oraz śródnabłonkowa neoplazja szyjki macicy 2 lub 3stopnia (ang. CIN2/3). Zmiany te, o ile nie będą leczone,mogąprzekształcićsięwrakaszyjkimacicy; • wykazywaćcechyrakaszyjkimacicy. Czynne zakażenie w obrębie pochwy może uniemożliwić prawidłową ocenę komórek z wymazu. W takichprzypadkachkolejnywymazpobierasiępozastosowaniuodpowiedniegoleczenia. Poza badaniem cytologicznym, szczególnie w razie nieokreślonego rozpoznania cytologicznego*, obecność i typ HPV* można zweryfikować w laboratorium, uzyskując informacje na temat ryzyka powstanianieprawidłowościzwiązanychzzakażeniemHPV.WynikibadaniawkierunkuHPVniemają żadnegowpływunadalszyplanleczenia. Wymazyzpochwowejczęściszyjkimacicynależywykonywaćco3do5latukobietod25.do65.roku życia, w ten sposób nie dopuszczając do wzrostu potencjalnego raka w tym czasie do niebezpiecznych rozmiarów. Programy badań przesiewowych dają pewność, że w razie wykrycia nieprawidłowościdanakobietawzywanajestnapobraniekontrolnegowymazuiewentualnedalsze badaniadiagnostyczne. Podejrzany wynik badania wymazu oznacza, że konieczne jest wykonanie biopsji*, tzn. wycięcie próbki tkanki obejmującej wszystkie warstwy szyjki macicy, która umożliwi nie tylko obejrzenie komórek,jakprzywymazie,alerównieżstrukturytkanki. 3. Kolposkopia* W razie poważnych nieprawidłowości lub wątpliwości związanych z wynikiem badania cytologicznego*, podczas badania przedmiotowego należy wykonać kolposkopię*. Kolposkopia jest zabiegiem, podczas którego pacjentka leży na fotelu ginekologicznym w takiej samej pozycji jak podczas badania miednicy*. Do pochwy wprowadzany jest wziernik*, który ułatwia lekarzowi oglądanie szyjki macicy. Lekarz bada szyjkę macicy przy użyciu kolposkopu. Jest to urządzenie przypominającelornetkęiwyposażonewsoczewkipowiększające.Umożliwiaonlekarzowioglądanie szyjki macicy z bliska i z dużą dokładnością. Lekarz zakrapla na powierzchnię szyjki macicy roztwór kwasu octowego o niewielkim stężeniu (zbliżonym do octu kuchennego), dzięki czemu łatwiej jest dostrzec wszelkie nieprawidłowe obszary. Gdy uwidoczniony zostanie nieprawidłowy obszar na powierzchniszyjkimacicy,wykonywanajestbiopsja*. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona8 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. 4. Badaniehistopatologiczne* Przeprowadza się je przeważnie po uzyskaniu podejrzanego wyniku badania cytologicznego* lub podczas kolposkopii*, aby potwierdzićwynikibadaniacytologicznego.Jesttolaboratoryjne badaniekomóreknowotworuuzyskanychprzezpobraniepróbki guza (bioptatu*). Przeprowadzane jest ono przez patomorfologa*, który potwierdza rozpoznanie raka szyjki macicyipodajedodatkoweinformacjenatematcharakterystyki zmian przednowotorowych (CIN 1-3) lub raka. Bioptat* pobiera ręcznie lekarz, który posługuje się w tym celu specjalnym przyrządemwprowadzanymdopochwypodczaskolposkopii*. 5. Rutynowebadanialaboratoryjnekrwiimoczu. Próbki krwi i moczu pobierane są do analiz laboratoryjnych celem oceny ogólnego stanu zdrowia i rozpoznania ewentualnych nierozpoznanych dotąd zaburzeń, takich jak niedokrwistość*, nieprawidłowaczynnośćwątrobylubnerek,zakażenieukładumoczowego,itp. 6. Medycznebadaniaobrazowe Badania obrazowe wykonuje się, aby sprawdzić, jaki obszar zajmuje guz oraz wykluczyć lub wykryć ewentualne przerzuty*. Badanie TK* i obrazowanie rezonansu magnetycznego (MRI)* wykorzystuje się do oceny rozsiewu nowotworu do miednicy i węzłów chłonnych* (rozmieszczonych wzdłuż głównych naczyń krwionośnych miednicy oraz wzdłuż aorty) odbierających limfę z okolicy guza, które mogą być miejscem przerzutów*. Wykazano, że do tego celu lepsze jest badanie MRI niż TK*. Do podstawowychbadańdodatkowychnależyzdjęcierentgenowskieklatkipiersiowej.Celemzbadania układu moczowego (wraz z moczowodami biegnącymi między nerkami a pęcherzem moczowym, którymożebyćuciskanyprzezpowiększającegosięrakaszyjkimacicylubwęzłychłonne*)wykonuje się urografię * (badanie obrazowe układu moczowego po dożylnym* podaniu płynnego środka kontrastowego*). Urografię można wykonać wyłącznie po skontrolowaniu czynności nerek na podstawie badania krwi, ponieważ w razie nieprawidłowości ich pracy konieczne jest zastosowanie specjalnych środków ostrożności (czynności i leków, które przepisze lekarz) w związku z dożylnym* podawaniemśrodkakontrastowego*,abyzapobiecuszkodzeniunerek. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona9 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. JAKIEINFORMACJESĄNIEZBĘDNEPRZEDROZPOCZĘCIEMLECZENIA? Abywybraćoptymalneleczenie,lekarzebędąmusieliwziąćpoduwagęwiele aspektówdotyczącychzarównopacjentki,jakinowotworu. Ważneinformacjenatematpacjentki • • Wiek i status rozrodczy, tzn. to, czy pacjentka zrealizowała swoje plany związane z macierzyństwem. W większości przypadków wczesnych stadiów raka szyjki macicy możliwe jest zachowanie macicy pacjentki i możliwości zajścia przez nią w ciążę, przy czym niekiedywiążesiętozakceptacjąminimalnegoryzykanawrotu.Jeśli pacjentka nie chce mieć dzieci, zachowanie funkcji rozrodczych nie jest brane pod uwagę przy wyborze leczenia; zaleca się wtedy najprostszą i najbardziej skutecznąmetodę. Ogólny stan zdrowia i możliwość poddania się operacji: wiek, ewentualna obecność innych schorzeń,takichjakcukrzyca*,chorobysercalubzaburzeniazestronyukładuoddechowego wwywiadzie,którenależywziąćpoduwagęprzywyborzemetodyleczenia. Ważneinformacjenatematnowotworu • Określeniestadiumzaawansowania(ang.staging) Stadium zaawansowania określa zakres rozprzestrzenienia się choroby w organizmie. Lekarze posługują się stadiami w celu oceny ryzyka i rokowania* związanych ze stopniem rozwoju raka i szczególnejcharakterystykidanejpacjentkiiraka,abyustalićodpowiedniąmetodęleczenia.Immniej zaawansowane stadium, tym lepsze jest rokowanie i, co z tym związane, mniej agresywne będzie zalecane leczenie. Stadium zaawansowania określa się dwukrotnie: po raz pierwszy przed rozpoczęciem jakiegokolwiek leczenia, na podstawie badania przedmiotowego oraz badań obrazowych; ma to na celu ustalenie najlepszej terapii, zaś po raz drugi, jeśli w ramach leczenia przeprowadzona została operacja, na podstawie badań tkanek usuniętych chirurgicznie; ma to na celu weryfikację adekwatności zastosowanego zabiegu. Histopatologiczne badanie* laboratoryjne usuniętych tkanek umożliwi weryfikację stadium zaawansowania określonego na początku (przed operacją), a niekiedy jego zmianę. Wyniki badań wykonanych po operacji mogą wskazać na koniecznośćzastosowaniadalszegoleczenia. W tabeli poniżej przedstawiono różne stadia raka szyjki macicy zgodne z klasyfikacją Międzynarodowej Federacji Ginekologii i Położnictwa (Fédération Internationale de Gynécologie et Obstérique, FIGO). Niektóre podane tu definicje mogą brzmieć zbyt naukowo, w związku z czym zalecamyzwróceniesiędolekarzaodokładniejszeobjaśnienia.Określaniestadiumzaawansowania raka jest zakończone i pozwala na wyciąganie wniosków dopiero po uzyskaniu wyników wszystkich badańklinicznychiobrazowychorazpoddaniuichszczegółowejocenie. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona10 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. W tabeli poniżej znajduje się opis zmian przednowotworowych (stadium 0), każdego z głównych stadiówraka(odIdoIV),atakżedalszychpodziałówtychstadiów. Stadium Definicja Stadium0 Jest to stadium przednowotworowe, tzn. obecne są niewielkie zmiany ograniczone do powierzchniowejwarstwy(nabłonka)szyjkimacicy(któraprzypominabudowąskórę).Zmianyte nazywa się również rakiem in situ* lub śródnabłonkową neoplazją szyjki macicy (CIN)*. CIN stopnia od 1 do 3 różnicuje się zależnie od tego, czy zmiana ogranicza się do warstwy podstawnej nabłonka wyścielającego powierzchnię szyjki macicy (CIN1), sięga do warstwy pośredniej(CIN2),czyteżdocieradojegogórnejwarstwy(CIN3). StadiumI Pierwsze stadium raka inwazyjnego, nawet jeśli nie jest on jeszcze widoczny gołym okiem, ale gdybadaniemikroskopowebioptatów*potwierdzajegowzrastaniewgłąbdopodścieliska,tzn. tkanki znajdującej się pod powierzchniową warstwą komórek szyjki macicy. W wymiarze poprzecznym zmiana nie wykracza poza samą szyjkę macicy, tzn. nie zajmuje pochwy ani przymacicza*. W zależności od wymiarów zmiany i jej widoczności makroskopowej (tj. widocznościpodczasoglądaniagołymokiem)wyróżniasiękilkapodstadiów. StadiumIA Rak mikroinwazyjny, który nie jest widoczny makroskopowo, wrasta do podścieliskanagłębokośćmniejsząniż5mmoraznieprzekracza7mmszerokości. StadiumIA1 Naciek* podścieliska na głębokość mniejszą niż 3mm i szerokość poniżej7mm. StadiumIA2 Naciek*podścieliskanagłębokośćpomiędzy3a5mmiszerokość poniżej7mm. StadiumIB RakwidocznymakroskopowolubrakmikroinwazyjnywstadiumwyższymniżIA2. StadiumIB1 Zmianaonajwiększejśrednicynieprzekraczającej4cm. StadiumIB2 Zmianaonajwiększejśrednicyprzekraczającej4cm. StadiumII Raknaciekającytkankiznajdującesiępozamacicą,alenieobejmującykościmiednicyanidolnej jednejtrzeciejczęścipochwy. Stadium Rak widoczny makroskopowo (gołym okiem) naciekający struktury poza szyjką IIA macicy,beznaciekuprzymacicz*. StadiumIIA1 Zmiana widoczna gołym okiem o największej średnicy nieprzekraczającej4cm. StadiumIIA2 Zmiana widoczna gołym okiem o największej średnicy przekraczającej4cm. Stadium Rakwidocznymakroskopowonaciekającyprzymacicza*. IIB StadiumIII Rak naciekający ścianę miednicy, kości i/lub dolną jedną trzecią część pochwy i/lub uciskający jedenlubobamoczowody*. Stadium Braknaciekunabocznąścianęmiednicy,leczobecnynaciekdolnejjednejtrzeciej IIIA częścipochwy. Stadium Raknaciekającyścianęmiednicyi/lubuciskającyjedenlubobamoczowody*. IIIB StadiumIV Zaawansowanyrakzprzerzutami*. Stadium IVA Stadium IVB Naciek na sąsiednie narządy (pęcherz moczowy, odbytnicę) i/lub naciek poza obrębmiednicy,tj.wjamiebrzusznejlubpachwinach. Obecnośćodległychprzerzutów*,np.wpłucachlubwwątrobie. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona11 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. • Laboratoryjne badanie materiału biopsyjnego* oraz, jeśli przeprowadzona została operacja,materiałuusuniętegochirurgicznie. Próbki tkanek pobrane podczas wstępnej biopsji* diagnostycznej zostaną zbadane w laboratorium histopatologicznym*. Jeśli w ramach leczenia przeprowadzana jest operacja (czyli we wczesnych stadiachchoroby;niezależnieodrodzajuusuniętegochirurgiczniemateriału:stożkowywycinekszyjki macicy*,macicalubwęzłychłonne*wyciętewcałościbądźwefragmentachdobadania),wykonuje się drugie, pooperacyjne badanie histopatologiczne* usuniętego materiału. Na jego podstawie weryfikowany jest typ raka; możliwa jest też weryfikacja pierwotnie określonego stadium choroby, dziękiczemuustalasięostatecznezaawansowaniechoroby.Tadodatkowainformacjajestniezbędna do podjęcia decyzji na temat konieczności ewentualnego dalszego leczenia. Wyniki badania próbki biopsyjnej*(bioptatu)powinnyobejmować: o Typhistologiczny*rakaszyjkimacicy: ! rak płaskonabłonkowy (nazywany również rakiem naskórkowym, rakiem strefy Malpighiegolubrakiemwrzecionowatokomórkowym),którywystępujenajczęściej(w8090% wszystkich przypadków raka szyjki macicy) i wywodzi się z zewnętrznej części szyjki macicylub ! gruczolakorak (w 10-15% wszystkich przypadków raka), typ wywodzący się z tkanki gruczołowej*kanałuwewnętrznegoszyjkimacicy(łac.endocervix).Charakteryzujesięon gorszymrokowaniem*niżpierwszytyp. ! Istnieją również rzadsze typy histologiczne* (np. nowotwory neuroendokrynne oraz rak jasnokomórkowy). o Stopień zróżnicowania (ang. grade) raka jest to stopień nieprawidłowości komórek nowotworowych i tkanki widocznej podczas badania pod mikroskopem; odzwierciedla on również szacunkowe tempo wzrostu i agresywność nowotworu. Raki mogą być dobrze zróżnicowane,cooznacza,żewiernieprzypominająwyglądemtkankę,zktórejsięwywodząlub niezróżnicowane, co oznacza, że utraciły podobieństwo do tkanki, z której się wywodzą. Przeważnierakidobrzezróżnicowanecechujelepszerokowanie*niżrakiniezróżnicowane. o Jeśliguzzostałusunięty(wyciętychirurgicznie),należyprzeprowadzićnastępującebadania: ! Marginesy: Zewnętrzne marginesy usuniętego chirurgicznie guza badane są pod kątem obecności komórek nowotworowych. Jeśli stwierdzi się obecność jakichkolwiek takich komórek,koniecznejestzastosowaniedalszegoleczenia,ponieważuznajesię,żeguznie zostałusuniętywcałości. ! Zajęcieprzestrzenilimfatyczno-naczyniowej*:naczyniachłonneikrwionośnebadanesą podkątemobecnościkomóreknowotworowych.Badanietowykonujesię,gdyżrakszyjki macicyrozprzestrzeniasięgłówniepoprzeznaczyniachłonne*zbierającechłonkęzokolicy szyjki macicy i transportujące ją do węzłów chłonnych*. Stwierdzenie pod mikroskopem obecnościkomóreknowotworowychwnaczyniachchłonnychoznacza,żeistniejeryzyko rozsiewu raka poza materiał usunięty chirurgicznie i konieczne jest dalsze leczenie w postacichemioterapii*lubradioterapii*. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona12 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. ! Obecność komórek nowotworowych w węzłach chłonnych*: W takim przypadku poza interwencją chirurgiczną w obrębie szyjki macicy (lub wycięciem całej macicy) może być również zalecane całkowite usunięcie wszystkich węzłów chłonnych znajdujących się w obrębie miednicy (limfadenektomia* w obrębie miednicy). Postępuje się tak szczególnie wtedy,gdystwierdzasięnaciek*naczyńchłonnychikrwionośnych,cosugeruje,żemogło dojść do rozsiewu komórek nowotworowych do węzłów chłonnych. Węzły chłonne znajdujące się w obrębie miednicy zostaną usunięte chirurgicznie, aby sprawdzić, czy istotniedoszłodotakiegorozsiewu. ! Naciek na przymacicze* jeśli obecność nowotworu zostanie stwierdzona w obrębie przymacicza po którejkolwiek stronie macicy, stadium zaawansowania choroby zwiększa się do IIB i oznacza to konieczność zastosowania dalszego leczenia w postaci chemioterapii* i radioterapii*, ponieważ istnieje duże ryzyko, że doszło do rozsiewu komóreknowotworowychdonaczyńchłonnych*iwęzłówchłonnych. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona13 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. JAKIESĄMOŻLIWOŚCILECZENIA? Planowanie leczenia wymaga zaangażowania zespołu specjalistów z różnych dziedzin medycyny. Obejmuje to zwykle spotkanie różnych specjalistów zwane konsylium*. Podczas takiego spotkania planuje się leczenie na podstawie istotnych informacji pochodzących z badania przedmiotowego, badań obrazowych i laboratoryjnych, zgodnie z międzynarodowymi wytycznymi oraz zasadamipostępowaniaopartyminadowodachnaukowych. Typ i zakres leczenia zależą od stadium zaawansowania raka szyjki macicy, charakterystykiguzaizwiązanychzterapiązagrożeń. Wnajwcześniejszychstadiachdowyleczeniawystarczywyłączniemiejscoweleczeniechirurgiczne.W bardziejzaawansowanychstadiachleczenieobejmujezazwyczajpołączeniechemio-*iradioterapii*. Wymienione poniżej metody leczenia mają swoje zalety, działania niepożądane i przeciwwskazania*. Zachęcamy do rozmowy z onkologiem* prowadzącym o oczekiwanych korzyściach i zagrożeniach, związanych z każdą z metod leczenia, aby mieć świadomość możliwych konsekwencji. W niektórych przypadkachdostępnychjestkilkaróżnychmożliwościleczenia,awybórmetodypowinienbyćomówiony,z uwzględnieniemstosunkuoczekiwanychkorzyścidozagrożeń,odrębniedlakażdejpacjentki. Stadium0istadiumIA1 Stadium 0 oznacza stadium przednowotworowe, tj. obecność niewielkich zmian ograniczonych do powierzchniowej warstwy (nabłonka) szyjki macicy. Zmiany te obejmują raka in situ* i śródnabłonkowąneoplazjęszyjkimacicy*(CIN1,CIN2iCIN3). StadiumIA1oznaczarakainwazyjnego,któregomożnaobserwowaćwyłączniepodmikroskopem,ale niegołymokiem.Jegowymiarynieprzekraczają3mmwgłąbtkankii7mmszerokości. Konizacja* Standardowe leczenie jest leczeniem chirurgicznym, które nosi nazwę konizacji*. Jednakżeistniejedużeprawdopodobieństwo,żezmianyprzednowotworoweCIN* stopnia 1 (lub zmiana śródpłaskonabłonkowa małego stopnia, w skrócie LSIL) ustąpią(ulegnąregresji)*bezleczenia.Wymagająonewyłącznieścisłejobserwacji przez około jeden rok. W związku z tym wyłącznie zmiany CIN stopnia 2 i 3 (nazywaneinaczejzmianamiśródpłaskonabłonkowymiwysokiegostopnialubHSIL) leczonesązapomocąkonizacji*. Podczas konizacji* usuwany jest fragment tkanki szyjki macicy w kształcie stożka wokół jej ujścia zewnętrznego, które łączy pochwę z macicą, a głębiej przechodziwkanałszyjkimacicy.Zabiegtenwykonujesięzapomocą„zimnego”noża,laserowolubz użyciempętlielektrochirurgicznej*.Jeśliwbadaniuhistopatologicznym*wyciętegofragmentutkanki w kształcie stożka nie zostaną stwierdzone cechy inwazji, a badanie pod mikroskopem nie wykaże obecności komórek nowotworowych w marginesach próbki, można uznać, że pacjentka została wyleczonaiżeniemakoniecznościdalszegoleczenia. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona14 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Alternatywądlakonizacji*jestusunięciemacicynazywanehisterektomią*prostą.Zabiegtenmożna zaproponować kobiecie, która nie planuje więcej ciąż. Eliminuje to całkowicie ryzyko późniejszego zachorowaniananowotwórmacicy. W nielicznych przypadkach poza interwencją chirurgiczną w obrębie szyjki macicy (lub wycięciem całej macicy)możebyćrównieżzalecane całkowite usunięcie węzłów chłonnych* w obrębie miednicy. Dzieje się tak w sytuacji, gdy badanie histopatologiczne* pierwotnie pobranej podczas biopsji* próbki wykaże obecność komórek nowotworowych w naczyniach chłonnych* i krwionośnych otaczających guz. Taki stan nazywany jest zajęciem przestrzeni limfatycznonaczyniowej* i sugeruje, że mogło dojść do rozsiewu komórek nowotworowych do węzłów chłonnych.Rodzitopodejrzenie,że stadium nowotworu może być wyższe niż stadium IA1. W takim wypadku węzły chłonne znajdujące się w obrębie miednicy zostaną usunięte chirurgicznie, aby sprawdzić, czy istotnie tak jest lub nie. Bezpośredniepowikłania,takiejakmasywnekrwawienie,występująrzadkoiniesąciężkie.Jednakże jeślileczeniezastosowanejestpodczasciążypacjentki,częściejdochodzidomasywnychkrwawieńi szacujesię,żewystępujedwukrotniewyższeryzykowystąpieniapóźniejszychpowikłańciąży,takich jakprzedwczesnyporód.Leczenierakawstadium0częstoodraczasięnaokresporozwiązaniuciąży. Odległe powikłania konizacji* występują bardzo rzadko. Mogą one obejmować niewydolność szyjkowąiprowadzićdozwiększonegoryzykaprzedwczesnegoporodu. Należy pamiętać, że konizację* traktuje się również jako „biopsję wycinającą*”, tj. zabieg diagnostyczny, podczas którego nie pobiera się fragmentu podejrzanej zmiany, lecz usuwa się ją w całości,oilecechujesięoneodpowiednioniewielkimiwymiaramiijestłatwodostępna.Wzależności od stadium zaawansowania określonego na podstawie badania histopatologicznego* próbki pochodzącej z konizacji, diagnostyczna konizacja może zostać uznana za zabieg prowadzący do wyleczenia,bezkoniecznościkontynuowaniaterapii. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona15 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Leczenieadjuwantowewprzypadkuryzykanawrotu* Leczenie adjuwantowe jest to leczenie stosowane jako uzupełnienie pierwotnego leczenia, o ile zachodzi podejrzenie, że pierwotnie zastosowane leczenie może nie wystarczyć do wyleczenia. Ma ononaceluzmniejszenieryzykanawrotuchoroby. W przypadku raka szyjki macicy w stadium IA1 określonym przedoperacyjnie, o ile w badaniu histopatologicznym* wyciętej próbki potwierdzone zostanie stadium IA1, raka uznaje się za wyleczonego i nie ma konieczności stosowania żadnego leczenia adjuwantowego. Jednakże w niektórychprzypadkachbadaniehistopatologiczne*wyciętejpróbkiwykazuje,żeguzrozprzestrzenił się bardziej niż oczekiwano, tzn. że stadium zaawansowania jest wyższe niż IA1. Będzie tak z pewnościąwsytuacji,gdynapodstawiewyciętejpróbkistwierdzasięnaciekgłębszyniż3mmoraz gdy w marginesach próbki pochodzącej z konizacji* stwierdza się obecność tkanki guza. Należy również podejrzewać wyższe stadium, jeśli guz znajduje się w przestrzeni limfatyczno-naczyniowej. Wskazanejestwtedywłączenieleczeniaadjuwantowego. Podsumowując,leczenieadjuwantowezalecasię,jeśliobecnesądwaztrzechczynnikówryzyka:guzpierwotny owymiarachwiększychniżpierwotniezakładano,głębokinaciek*podścieliskaizajęcieprzestrzenilimfatycznonaczyniowej*.Leczenieadjuwantowebędzierównieżwskazanewsytuacji,gdyzpowodustwierdzonegow pierwotniepobranejpróbkibiopsyjnej*zajęciaprzestrzenilimfatyczno-naczyniowejwykonanohisterektomię* wrazzusunięciemwęzłówchłonnych*wobrębiemiednicy,anastępniepooperacjistwierdzono,żezawierają onekomórkinowotworowei/lubstwierdzonoobecnośćnowotworuwprzymaciczach*. Leczenie adjuwantowe będzie prowadzone w formie chemioradioterapii, tj. teleradioterapii (radioterapii zewnętrzną wiązką promieniowania) stosowanej równocześnie z chemioterapią*. W teleradioterapii promieniowanie wytwarzane jest przezźródłozewnętrzneijestkierowanenaobszarmiednicy,wktórymznajdowałsię guz,oraznaokolicznenaczyniachłonne*iwęzłychłonne*.Chemioterapia*polegana podawaniu leków, które mają zdolność zabijania komórek nowotworowych w całym organizmie, jednakże w tym przypadku stosuje się je z intencją zabicia komórek nowotworowych,któremogąbyćobecnewnaczyniachiwęzłachchłonnychwobrębie miednicy,atakżewceluwzmocnieniadziałaniapromieniowania.Wchemioradioterapii rakaszyjkimacicynajczęściejwykorzystywanymschematemleczeniajestpodawaniecisplatyny*wdawce 40mg/m2powierzchniciałarazwtygodniupodczasradioterapii.Towarzyszytemupodawaniedużychilości płynówdożylnie*,abyzapobiecuszkodzeniunerek. StadiumIA2 StadiumIA2oznaczarakainwazyjnego,któregomożnaobserwowaćwyłączniepodmikroskopem,ale niegołymokiemiktórymierzyod3do5mmwgłąbiponiżej7mmszerokości. Leczeniechirurgiczne Standardowymleczeniemjestzabiegchirurgiczny.Polegaonnachirurgicznymusunięciumacicywraz zwęzłamichłonnymi*wobrębiemiednicy. • U młodych pacjentek, które pragną zajść w ciążę, możliwe jest wykonanie zabiegu oszczędzającegomacicę.Możliwejestwycięciedużegostożkowego*fragmentuszyjkimacicy podczaskonizacji*lubusunięciecałejszyjkimacicy(zabiegnosinazwętrachelektomii). Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona16 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. • U pozostałych pacjentek możliwe jest proste usunięcie macicy nazywane histerektomią* prostą lub wycięcie przymacicz*, jajników i górnej części pochwy wraz z macicą nazywane histerektomią*radykalną. Leczenieuzupełniające(adjuwantowe) Wyniki badania histopatologicznego* tkanek usuniętych podczas operacji (guza, macicy i węzłów chłonnych*) pozwolą uzyskać informacje niezbędne do podjęcia decyzji co do konieczności leczenia adjuwantowego.JakwyjaśnionoszczegółowowczęścipoświęconejstadiumIA1,leczenieadjuwantowejest stosowanejestjakouzupełnienieoperacji,jeślizachodzipodejrzenie,żeniedoszłodousunięcianowotworu wcałości,bądźjeślinaciekaonnaokolicznetkanki,takiejakprzymacicza*lubwęzłychłonne;stosujesięjez intencjąwyleczenianowotworu. Tak jak w stadium IA1, leczenie adjuwantowe zalecane jest, gdy stwierdza się obecność komórek nowotworowych w węzłach chłonnych w obrębie miednicy lub gdy badanie pod mikroskopem wykaże obecnośćkomóreknowotworowychwmarginesachusuniętejtkankiszyjkimacicy(dodatniemarginesy). W takich sytuacjach równocześnie stosowana będzie teleradioterapia* i chemioterapia*. W teleradioterapii* promieniowanie wytwarzane jest przez źródło zewnętrzne i jest kierowane na obszar miednicy, w którym znajduje się guz oraz na okoliczne naczynia chłonne* i węzły chłonne*. Chemioterapia* polega na podawaniu leków, które mają zdolność zabijania komórek nowotworowych w całym organizmie, jednakże w tym przypadku stosuje się je z intencją zabicia komórek nowotworowych, które mogą być obecne w naczyniach i węzłach chłonnych w obrębie miednicy.Wprzypadkurakaszyjkimacicynajczęściejwykorzystywanymlekiemwchemioradioterapii jestcisplatyna*wdawce40mg/m2powierzchniciałapodawanarazwtygodniupodczasradioterapii. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona17 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. StadiumIB1 Stadium IB1 oznacza raka widocznego makroskopowo lub raka mikroinwazyjnego o rozmiarach większychniżwstadiumIA2,przyczymnajwiększaśrednicazmianynieprzekracza4cm. Wprzypadkutegostadiumrakaszyjkimacicy,możliwychjestkilkastrategiileczenia: - Samaoperacja; - Lub radioterapia* obejmująca napromienianie zewnętrzną wiązką promieniowania skojarzone z brachyterapią*, która polega na napromienianiu miejscowym ze źródła promieniotwórczego*oniewielkimzasięguumieszczanegotak,abystykałosięzguzem; - Lubpołączenieradioterapiiioperacji. Generalnie nie wykazano bezwzględnej przewagi żadnej z tych strategii leczenia nad pozostałymi. Wyborujednejznichnależydokonaćnapodstawie 1)Swoistychcechchorobylubdanejpacjentki; 2)Preferencjipacjentki,jeślitakiema; 3)Wiedzyfachowejidoświadczeniadanegoośrodkaleczniczego. Standardowa operacja polega na usunięciu całej macicy (histerektomii*), wraz z obustronnym wycięciem przymacicz* i jajników oraz usunięciem węzłów chłonnych w obrębie miednicy (limfadenektomii*);jesttotakzwanahisterektomia*radykalna. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona18 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Ograniczenie zakresu operacji, dzięki któremu możliwe jest zachowanie funkcji rozrodczych kobiety (trachelektomia radykalna, tj. usunięcie wyłącznie szyjki macicy wraz z przymaciczami* lub bez usuwaniaprzymacicz),możnarozważyćumłodychpacjentekpragnącychwprzyszłościzajśćwciążę, o ile guz cechuje się bardzo dobrym rokowaniem*. Do warunków umożliwiających oszczędzenie macicy bez stwarzania dodatkowego ryzyka zalicza się: maksymalną średnicę guza mniejszą niż 20mm,brakkomóreknowotworowychwnaczyniachchłonnych*stwierdzonynapodstawiebadania mikroskopowegopróbkibiopsyjnej*istwierdzonykliniczniebrakprzerzutówwwęzłachchłonnych*. JakopisanotowczęścipoświęconejstadiumIA,upacjentekleczonychpierwotniechirurgicznie,jeśli badanie laboratoryjne usuniętego materiału wykaże, że guz mógł nie zostać usunięty w całości, konieczne jest zastosowanie dalszego leczenia w formie chemioradioterapii, tj. skojarzenia chemioterapii* i napromieniania stosowanych w tym samym czasie. Będzie tak w sytuacji, gdy stwierdzona zostanie obecność komórek nowotworowych w marginesach usuniętej próbki, w przymaciczach*lubwwęzłachchłonnych*. StadiaodIB2doIVA Stadium IB2 oznacza raka widocznego makroskopowo lub raka mikroinwazyjnego o rozmiarach większychniżwstadiumIA2,przyczymnajwiększaśrednicazmianyprzekracza4cm. Stadium IVA oznacza zaawansowanego raka naciekającego sąsiednie narządy w miednicy (pęcherz moczowy,odbytnicę)i/lubnaciekającegopozaobrębmiednicy,tj.dojamybrzusznejlubpachwin. Standardowe leczenie polega na radioterapii* połączonej z chemioterapią*. Napromienianie ma na celu zniszczenie guza pierwotnego i potencjalnie zajętych przez niego węzłów chłonnych*, zaś chemioterapia* ma dwa cele: zwiększenie skuteczności radioterapii i eliminację komórek nowotworowych oddalonych od okolic poddawanych napromienianiu. W ramach chemioterapii* najczęściej podawana jest cisplatyna* w monoterapii, jeśli chemioterapia prowadzona jest równocześnie z radioterapią, jednak schematy leczenia oparte na środkach innych niż związki platyny* okazują się być równie skuteczne. Radioterapia polega na napromienianiu zewnętrzną wiązką promieniowania (z równoczesnym stosowaniem chemioterapii*) i brachyterapii*, którą przeprowadzasięzazwyczajpozakończeniunapromienianiawiązkązewnętrzną. Pełneleczenienależyprzeprowadzićwciągu55dni.Wraziezajęciawęzłówchłonnychpołożonychw pobliżuaorty*napromienianiezeźródłazewnętrznegonależyrozszerzyćnaokolicęokołoaortalną*. Jeśli wyniki badań obrazowych wskazują, że choroba nie została w pełni wyleczona po zakończeniu radioterapii* (w tym brachyterapii*) stosowanej wraz z chemioterapią*, istnieje możliwość zastosowania dodatkowego leczenia: uzupełniającego chirurgicznego usunięcia całej macicy (operacja radykalna). W bardziej zaawansowanych przypadkach, nawet jeśli choroba zdaje się być całkowicie opanowana po zastosowaniu radioterapii* wraz z kursem chemioterapii*, możliwa jest obecność niewykrywalnej choroby resztkowej, która przyczyni się do nawrotu. Wyniki niektórych badań sugerują, że w takich przypadkach kontynuowanie chemioterapii* adjuwantowej przynosi dalsze korzyści, ale nie jest to standardowa praktyka. Zastosowanie chemioterapii* adjuwantowej można rozważyć nawet w przypadku zniknięcia guza, mając na uwadze zminimalizowanie ryzyka wystąpieniaprzerzutów*,jednakskutecznośćdodatkowejchemioterapii*niezostałapotwierdzonai wzwiązkuztymzalecasię,abystosowaćjąwyłączniewramachbadańklinicznych*. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona19 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. StadiumIVB StadiumIVBoznaczazaawansowanegorakaatakującegonarządyodległe(dającegoprzerzuty*),np. płucaczywątrobę. Chemioterapia*, mimo iż nie może być zastosowana z intencją wyleczenia, może doprowadzić do remisji lub stabilizacji choroby. Chemioterapiaopierasięgłównienazwiązkachplatyny,przeważniena cisplatynie*. Chemioterapia skojarzona, obejmująca stosowanie np. topotekanu*lubpaklitakselu*jakododatkudozwiązkuplatynyzwiększa wskaźnikodpowiedziorazwydłużaczasdoprogresjichoroby,jednakże kosztemwiększejliczbydziałańniepożądanych.Przywyborzelekówdo stosowaniawchemioterapiibierzesiępoduwagęobecnośćokreślonychczynnikówryzykaciężkichdziałań niepożądanych,takichjakchorobynerek,chorobyneurologiczne*czychorobyserca.Chemioterapiataka podawanajestzazwyczajwformiewlewówdożylnych*naoddzialechemioterapiidziennej.Abyzapobiec natychmiastowym działaniom niepożądanym, takim jak zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego i reakcje alergiczne, tuż przed rozpoczęciem wlewu chemioterapii podawany jest kortykosteryd*, taki jak deksametazon*orazśrodekprzeciwwymiotny,anastępniedożylnie*podawanesądużeilościpłynów,aby zapobiecuszkodzeniunerekwprzypadkustosowaniacisplatyny*.Jakwprzypadkuwiększościschematów chemioterapeutycznych, istnieją również pośrednie oraz odległe działania niepożądane. W ciągu kilku tygodni od zastosowania chemioterapii może dojść do zaburzeń wytwarzania krwinek. Jeśli w badaniach krwizostanąwykrytemasywneprzejściowespadkiliczbybiałychkrwinek*lubpłytekkrwi*,następnykurs leczeniabędziemusiałbyćodroczony,adawkowanielekówzmodyfikowane.Cisplatyna*możewniektórych przypadkachwywoływaćzaburzenianeurologiczneobejmująceręcei/lubstopy(uczuciemrowieniaskóry, drętwieniei/lubból)orazzaburzeniasłuchu. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona20 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. W niektórych przypadkach choroby w zaawansowanym stadium leczonej chemioterapią* guz pierwotnypozostawionywswojejlokalizacjimożekrwawićlubuleczakażeniu,bądźwinnysposób wywoływaćdużydyskomfort.Ulgęmożewtedyprzynieśćzastosowanieradioterapiipaliatywnej*lub usunięcie na drodze operacyjnej. To samo może dotyczyć zmian przerzutowych*, które mogą wywoływaćdokuczliwyból,naprzykładprzerzutydokości*. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona21 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. JAKIESĄPOTENCJALNEDZIAŁANIANIEPOŻĄDANE(SKUTKIUBOCZNE)LECZENIA? Zagrożeniaidziałanianiepożądanezwiązanezoperacją Pewne zagrożenia są wspólne dla wszystkich interwencji chirurgicznych przeprowadzanych w znieczuleniu* ogólnym. Powikłania takie zdarzają się rzadko i obejmują zakrzepicę żył głębokich*, problemy z sercem lub oddychaniem, krwawienie, zakażenie lub niepożądaną reakcję na znieczulenie. Żeńskie narządy rozrodcze znajdują się w miednicy razem z dolnymi drogami moczowymi i końcowym odcinkiem przewodu pokarmowego. Podczas operacji może dojść do uszkodzenia dróg moczowychlubjelita. Usunięcie węzłów chłonnych* z miednicy i z okolicy aorty może spowodować uszkodzenie lub zablokowanie dróg chłonnych, powodując obrzęk limfatyczny – stan, w którym dochodzi do akumulacjilimfywnogachiichobrzęku.Możedojśćdotegobezpośredniopooperacji,jakrównież później. Istnieje również ryzyko powstania torbieli limfatycznej, czyli nagromadzenia się chłonki w okolicypoddanejoperacji.Torbieleprzeważnieustępująsamoistnie. Jeśli dochodzi do ucisku moczowodów stanowiącego zagrożenie dla nerek, możliwe jest przywrócenieprzepływumoczudziękiwprowadzeniudrenudomiedniczkinerkowej,dziękiktóremu wytwarzasiękanałstanowiącyujściedlamoczu(nefrostomia). Histerektomia*zwiększatakżeryzykonietrzymaniamoczuiwypadanianarządurodnegopolatachod zabiegu,ponieważoperacjatakamożeosłabićlubuszkodzićmięśniednamiednicy*. U kobiet, u których operacja zostanie przeprowadzona przed menopauzą* i obejmie ona usunięcie jajników, tuż po operacji wystąpią objawy typowe dla menopauzy. Do tych objawów należą uderzeniagorąca,wahanianastroju,nocnepoty,suchośćpochwyiproblemyzkoncentracją. Działanianiepożądanemożnazłagodzić,przeprowadzającodpowiedniekonsultacjeizasięgającopinii onkologa*iginekologów. Zagrożeniaidziałanianiepożądanezwiązaneznieoperacyjnymimetodamileczenia Najczęstszedziałanianiepożądanenieoperacyjnychmetodleczenia(radioterapiiichemioterapii*)są zazwyczaj odwracalne po zakończeniu leczenia. Możliwe jest zastosowanie pewnych metod zapobiegania lub łagodzenia części z tych skutków ubocznych. Należy je omówić bezpośrednio z lekarzem. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona22 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Radioterapiamiednicy Działanianiepożądaneteleradioterapii(radioterapii*wiązkązewnętrzną)stosowanejwleczeniuraka szyjki macicy są zwykle spowodowane napromieniowaniem narządów sąsiadujących z macicą i jej szyjką. Wpływ promieniowania na drogi moczowe obejmuje bolesne oddawanie moczu, skurcze pęcherza powodujące nagłe parcie na mocz, owrzodzenie lub martwicę* wewnętrznej błony wyścielającej pęcherz moczowy, obecność krwi w moczu oraz niedrożność dróg moczowych. Napromienieniedolnegoodcinkaprzewodupokarmowegomożepowodowaćdyskomfortwokolicy odbytnicy,biegunkę,wydalanieśluzu*ikrwizodbytuoraz,wrzadkichprzypadkach,perforacjęjelita. Innym możliwym późnym działaniem niepożądanym radioterapii miednicy jest zwężenie pochwy. Onkolog* powinien przedstawić pacjentce możliwości leczenia odczynów popromiennych. Nowoczesne metody teleradioterapii, takie jak radioterapia z modulacją intensywności wiązki (IMRT)*,mająnaceluzmniejszenieskutkówubocznychleczenia. Brachyterapia Wyżej wspomniane działania niepożądane teleradioterapii* mogą wystąpić także w przypadku brachyterapii*,jednakżewtymdrugimprzypadkusąonerzadsze,gdyżtentypradioterapiijestlepiej ukierunkowany. Po leczeniu często występuje suchość pochwy. Może także wystąpić jej zwężenie, powodujące długotrwałe zaburzenia funkcji seksualnej. U młodszych kobiet promieniowanie zatrzymuje czynność jajników, co może nasilać wymienione powyżej skutki uboczne. Kolejnym działaniemniepożądanymmożebyćzwiększoneryzykoosteoporozy*i/lubzłamańkościmiednicy.W związku z powyższym pacjentki będą pozostawały pod specjalistyczną opieką po zakończeniu leczenia. Ponieważ raki szyjki macicy nie wykazują wrażliwości na hormony, przy braku innych przeciwwskazań*, możliwe jest włączenie leczenia hormonalnego, które pozwoli uniknąć tych skutkówubocznych. Chemioterapia Działanianiepożądanechemioterapii*występująbardzoczęsto.Zależąoneodrodzajupodawanego leku (leków), dawkowania oraz indywidualnych czynników. Jeśli pacjentka miała w przeszłości inne problemyzdrowotne(np.problemyzsercem),będzietouwzględnionepodczasplanowanialeczenia. Jednoczesne podawanie kilku leków powoduje zazwyczaj więcej działań niepożądanych niż przyjmowanietylkojednegoleku. Najczęstsze działania niepożądane leków stosowanych w chemioterapii* raka szyjki macicy to uszkodzenie nerek, wypadanie włosów i zmniejszenie liczby krwinek. Aby zapobiec uszkodzeniu nerek przez cisplatynę*, zaleca się podawanie dużej ilości płynów dożylnie*. Chemioterapia oparta wyłącznienazwiązkachplatynyniepowodujewypadaniawłosów.Zmniejszenieliczbykrwinekmoże objawiać się jako niedokrwistość* (anemia) oraz skłonność do krwawień i zakażeń. Po zakończeniu chemioterapii*włosyodrastają,aliczbakrwinekwracadonormy. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona23 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Doinnychdziałańniepożądanychzaliczasię,wkolejnościmalejącejczęstościwystępowania: • zmęczenie, • utratęapetytu, • nudności,wymiotyibiegunkę, • odwodnienie, • łagodne,krótkotrwałezmianydotyczącepaznokciiskóry, • stanyzapalne,np.zapaleniebłonyśluzowejjamyustnej, • utratęsmaku, • bolesnyobrzękistanzapalnywmiejscuwstrzyknięcialeku, • reakcjealergiczne,takiejakuderzeniagorącaiwysypka, • uszkodzenianerwówwdłoniachi/lubstopach(neuropatiaobwodowa),objawiającesięjako uczuciemrowienialubdrętwieniaskóryi/lubból, • czasowąutratęlubzaburzeniawzroku, • dzwonieniewuszachlubzaburzeniasłuchu, • niskieciśnienietętniczekrwi, • wolnebicieserca, • bólmięśnilubstawów, • drgawki. Mogą też wystąpić inne, rzadsze, ale poważniejsze działania niepożądane. Obejmują one w szczególnościudarmózgu,zawałmięśniasercowego*iupośledzenieprawidłowejczynnościnereki wątroby. Wszelkieobjawylubnieprawidłowościnależyniezwłoczniezgłosićlekarzowi. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona24 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. COSIĘSTANIEPOZAKOŃCZENIULECZENIA? Często zdarza się, że po zakończeniu leczenia występują objawy z nim związane. • W okresie po zakończeniu leczenia mogą wystąpić takie problemy jak lęk, zmęczenie, zaburzenia snu lub depresja; u pacjentek z takimiobjawamimożebyćkoniecznewsparciepsychologiczne. • Większość metod chirurgicznego leczenia raka szyjki macicy nie zaburza funkcji seksualnej pacjentki. Radioterapia* może osłabić błony wyścielające pęcherz moczowy, odbytnicę i pochwę i powodowaćzazwyczajodwracalne,przetrwałezaburzeniazwiązane z oddawaniem moczu i stolca oraz z odbywaniem stosunków płciowych. • Zaburzenia pamięci, trudności z koncentracją i zmęczenie są częstymi działaniami niepożądanymichemioterapii*,przyczymustępująonezwyklewciągukilkumiesięcy. Wizytykontrolneulekarzy Pozakończeniuleczenialekarzezaproponująprogramwizytkontrolnych*wcelu: • wykryciaewentualnegonawrotu*nowotworu: o W przypadku wyleczonej choroby w stadium 0, jeśli trzy kolejne badania cytologiczne*wykonanewciągudwóchlatniewykażąnieprawidłowości,uznajesię, żeryzykowystąpienianawrotu*udanejpacjentkiniejestwyższeniżryzykorozwoju raka szyjki macicy u innej, zdrowej kobiety. Po upływie dwóch lat te byłe pacjentki mogą kontynuować regularne badania przesiewowe wykonywane u zdrowych kobiet,tj.badaniecytologiczneco3lata. o W przypadku choroby w wyższym stadium zalecane jest wykonywanie badania przedmiotowegoiginekologicznego*,wtymbadaniacytologicznegowymazuzszyjki macicy* co 3 miesiące przez pierwsze 2 lata, co 6 miesięcy przez kolejne 3 lata, a następnierazdoroku. o W przypadku wyleczonej choroby w wyższych stadiach należy regularnie zbierać wywiad,pytającoobjawy,przeprowadzaćbadaniaprzedmiotoweidalszebadaniaw raziejakichkolwieknieprawidłowości. • ocenydziałańniepożądanychzastosowanejterapiiorazichleczenie; • zapewnienia wsparcia psychologicznego oraz udzielenia informacji promujących powrót do normalnegożycia. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona25 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Powrótdonormalnegożycia Życie ze świadomością, że możliwy jest nawrót choroby nowotworowej, może być trudne. Jest to sytuacja niezwykle rzadka w przypadku poprawnie leczonego raka w niskich stadiach. Jeśli choroba występowała pierwotnie w wyższym stadium, ryzyko jest większe. Może dojść do miejscowego nawrotu* (np. w pochwie lub w obrębie miednicy), regionalnego (np. w węzłach chłonnych* pachwinowych) lub odległego (np. przerzuty w wątrobie, kościach lub w płucach). Na podstawie dostępnej aktualnie wiedzy, po zakończeniu leczenia nie ma skutecznego sposobu zmniejszenia ryzyka wznowy raka, który można by polecić. Z powodu samej choroby nowotworowej, a także z powoduleczenia,powrótdonormalnegożyciaupewnychosóbmożeniebyćłatwy.Pacjentkimogą trapićwątpliwościzwiązanezobrazemwłasnegociała,seksualnością,zmęczeniem,pracą,emocjami lub stylem życia. Pomocne może być omówienie tych wątpliwości z rodziną, przyjaciółmi lub lekarzami. W wieku krajach można uzyskać wsparcie od grup zrzeszających byłe pacjentki oraz infolinii. Corobić,jeślidojdziedowznowynowotworu? Jeśli choroba nowotworowa powróci, sytuacja ta będzie określana mianem wznowy (nawrotu)*. Może dojść do miejscowego nawrotu* (np. na wysokości szyjki macicy, w pochwie lub w obrębie miednicy), regionalnego (np. w węzłach chłonnych* pachwinowych) lub odległego (np. przerzuty w wątrobie,kościachlubwpłucach). Leczenie zależy od jej zakresu. Leczenie zostanie przeprowadzone stosownie do odpowiedniego stadium,któreosiągniewznowa.Wraziewznowymiejscowej,zależnieoddanegoprzypadku,nadal istnieje możliwość wyleczenia lub osiągnięcia kontroli choroby dzięki operacji, radioterapii i chemioterapii*, bądź skojarzenia tych metod. Na przykład leczenie wznowy nowotworu leczonego uprzednio wyłącznie operacyjnie będzie zazwyczaj obejmowało radioterapię* i chemioterapię*. Wcześniejsza brachyterapia* niekoniecznie wyklucza późniejszą radioterapię zewnętrzną wiązką promieniowania.Jeśliwcześniejzastosowanoradioterapięzewnętrznąwiązkąpromieniowania,tylko wszczególnychprzypadkachmożnajązastosowaćponownie. Gdy miejscowa lub regionalna kontrola choroby nie jest już w żaden sposób osiągalna, można zastosowaćchemioterapiępaliatywną*(tzn.rezygnacjęzleczeniazintencjąwyleczeniaidążeniedo uzyskania czasowej kontroli choroby i wydłużenia przeżycia). W rzadkich przypadkach wznowy lokoregionalnejobejmującejnarządymiednicy,takiejakpęcherzmoczowyczyodbytnica,możebyć zaproponowane ich chirurgiczne usunięcie (wytrzewienie narządów miednicy). Może być potem koniecznewytworzeniestomiisłużącychodprowadzaniumoczuikału. Jeśli rak nawraca w formie przerzutowej*, należy go leczyć jak raka w stadium IVB i zastosować chemioterapię*.Wmiaręmożliwościnależywykonaćbiopsję*podejrzanejzmianyiprzekazaćjądo badania laboratoryjnego celem sprawdzenia, czy jest to przerzut raka szyjki macicy, czy też może przerzut innego raka lub inna zmiana pierwotna (a nie przerzut). Tak jak w przypadku pierwotnie określonego stadium IVB, należy również rozważyć chirurgiczne usunięcie guza lub radioterapię wszelkich izolowanych przerzutów celem uzyskania kontroli szczególnie niebezpiecznej zmiany i poprawyjakościżycia. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona26 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. SŁOWNICZEK Badaniecytologiczne. Badanieopisującestrukturękomórekpodmikroskopem. Badanieginekologiczne/badanienarządówmiednicy Badanie przedmiotowe, podczas którego lekarz będzie poszukiwał dotykiem guzków lub zmian kształtupochwy,szyjkimacicy,macicy,jajowodów,jajnikówiodbytnicy.Lekarzposłużysięrównież wziernikiem*,abyrozchylićściankipochwyipobraćpróbkidobadaniacytologicznego*. Badaniekliniczne Rodzaj badania naukowego, w którym oceniana jest przydatność innowacyjnych rozwiązań w medycynie. Może ono dotyczyć nowych metod badań przesiewowych, metod zapobiegania, rozpoznawaniabądźleczeniadanejchoroby. Badanieoburęczne(zestawione)przezpochwęiodbyt Częśćbadaniaginekologicznego,podczasktórejlekarzwprowadzaswójpalecwskazującydopochwy, apalecśrodkowydoodbytnicypacjentki.Drugąrękąbadarównocześniedotykiembrzuchpacjentki. Ta część badania, mimo iż jest nieco niekomfortowa, dostarcza ważnych informacji na temat ewentualnychnieprawidłowościwobrębienarządówmiednicy. Badaniewymazuzszyjkimacicy*(cytologia) Zabieg, podczas którego komórki są zeskrobywane z szyjki macicy i oglądane pod mikroskopem. Stosuje się je do wykrywania raka i zmian, które mogą prowadzić do raka. Wymaz może również wskazywać na inne choroby, takie jak zakażenie lub stan zapalny, które nie są chorobą nowotworową. Biopsja Pobranie komórek lub tkanek do badania przez patomorfologa. Patomorfolog może zbadać je pod mikroskopem lub przeprowadzić inne badania z ich wykorzystaniem. Istnieje wiele różnych typów biopsji. Do najczęściej wykonywanych zalicza się: (1) biopsję z pobraniem wycinka, podczas której pobierany jest wyłącznie fragment tkanki; (2) biopsję wycinającą, podczas której usuwany jest cały guzek lub podejrzany obszar oraz (3) biopsję igłową, podczas której próbka tkanki lub płynu pobierana jest za pomocą igły. Gdy używana jest igła o dużej średnicy, zabieg nosi nazwę biopsji gruboigłowej.Gdyużywanajestigłaoniewielkiejśrednicy,zabiegnosinazwębiopsjicienkoigłowej. Biopsjastożkowa Zabiegpolegającynausunięciustożkowategofragmentutkankiszyjkimacicyikanałuszyjkimacicy. Biopsja stożkowa może być wykorzystywana do diagnostyki lub leczenia danego schorzenia szyjki macicy.Nazywanarównieżkonizacją*. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona27 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Brachyterapia Rodzaj radioterapii, podczas której substancja promieniotwórcza* zamknięta w igłach, ziarnach, pręcikach lub cewnikach umieszczana jest bezpośrednio w guzie lub w jego pobliżu. Nazywana jest równieżradioterapiązwykorzystaniemimplantówlubradioterapiąwewnętrzną. Chemioterapia Rodzaj leczenia przeciwnowotworowego, w którym stosowane są leki niszczące i/lub ograniczające wzrost komórek nowotworowych. Przeważnie podaje się je pacjentom w powolnych wlewach dożylnych,alemogąbyćrównieżstosowanedoustnieoraz,wzależnościodlokalizacjinowotworu,w bezpośrednichwlewachdokończynylubwątroby. Cisplatyna Lek stosowany w leczeniu wielu typów nowotworów. Zawiera związek metalu o nazwie platyna. Zabijakomórkinowotworowe,uszkadzającichDNAihamującichpodział.Cisplatynanależydogrupy lekówalkilujących. Cukrzyca Choroba,wktórejwystępujewysokipoziomglukozy(rodzajucukru)wekrwi,ponieważorganizmnie wytwarzadostatecznejilościinsulinylubniewykorzystujejejwewłaściwysposób. Deksametazon Syntetyczny steryd (zbliżony do hormonów sterydowych naturalnie wytwarzanych w zewnętrznej warstwienadnerczy).Deksametazonstosujesięwleczeniubiałaczekichłoniaków;możebyćrównież stosowanydoleczenianiektórychproblemówwywoływanychprzezinnenowotworyiichleczenie. Dożylny(IV) Dotyczyumieszczaniawżylelubwprowadzaniadoniej.Określenie„dożylny”dotyczyzazwyczajdrogi podanialekulubinnejsubstancjizapomocąigłylubcewnikaumieszczonegowżyle. Dysplazja(łagodnego/ciężkiegostopnia) Komórki, które wyglądają bardziej lub mniej nieprawidłowo pod mikroskopem i nie są komórkami nowotworowymi,leczmogąbyćprekursoramiraka. Histerektomia(prosta/radykalna) Zabiegchirurgicznyobejmującyusunięciemacicy,niekiedyrazemzszyjkąmacicy.Jeśliusuwanajest macicarazemzszyjką,zabiegtakinazywasięhisterektomiącałkowitą.Jeśliusuwanyjesttylkotrzon macicy, mówimy o histerektomii częściowej lub nadszyjkowej. Histerektomia radykalna oznacza usunięciemacicy,szyjkimacicyiczęścipochwy.Operacjamożebyćpołączonazusunięciemjajników, jajowodówipobliskichwęzłówchłonnych*. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona28 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Histerektomia*. Chirurgiczne usunięcie macicy, samej lub razem z innymi narządami lub tkankami. W histerektomii* całkowitej usuwany jest trzon macicy wraz z szyjką. W histerektomii* całkowitej z salpingo-owariektomią (a) usuwana jest macica oraz jeden jajnik z jajowodem (jednostronna) lub (b) macica oraz oba jajniki z jajowodami (obustronna salpingo-owariektomia). W histerektomii radykalnej usuwana jest macica razem z szyjką, oba jajniki, oba jajowody i otaczające tkanki*. Zabiegi te przeprowadza się przez niskie cięcie poprzeczne lub cięcie podłużne. Histopatologicznebadanielaboratoryjne/badaniehistopatologiczne Badanietkanekikomórekobjętychchorobąpodmikroskopemorazzzastosowanieminnychnarzędzi imetod. Kolposkopia Zabieg, podczas którego lekarz bada szyjkę macicy za pomocą kolposkopu (narzędzia przypominającegolornetkęwyposażonegowsoczewkipowiększające). Konsylium Sposób planowania leczenia polegający na spotkaniu lekarzy będących specjalistami w różnych dziedzinach medycyny (specjalizacjach), w celu omówienia stanu ogólnego i możliwości leczenia konkretnego pacjenta. Skład onkologicznych konsyliów zazwyczaj obejmuje onkologa klinicznego (specjalizującego się w leczeniu ogólnoustrojowym), chirurga onkologicznego i radioterapeutę* (specjalistę radioterapii onkologicznej, czyli leczenia promieniowaniem). Nieformalnie takie spotkanienazywasię„kominkiem”. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona29 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Kortykosteryd Dowolnyzhormonówsterydowychwytwarzanywzewnętrznejwarstwienadnerczy.Wytwarzasięje również laboratoryjnie. Kortykosterydy mają różnorodne działanie w organizmie i stosuje się je w leczeniu wielu różnych chorób. Mogą być stosowane jako hormonalna terapia zastępcza, do hamowania czynności układu odpornościowego* (immunosupresji) oraz w ramach leczenia działań niepożądanychchorobynowotworowejijejleczenia.Kortykosterydystosujesięrównieżwleczeniu pewnychtypówchłoniakówibiałaczeklimfoidalnych. Limfadenektomia Zabiegchirurgiczny,podczasktóregousuwanesąwęzłychłonne,anastępniepróbkatkankibadana jest pod mikroskopem pod kątem obecności komórek nowotworowych. Podczas limfadenektomii regionalnej usuwane są niektóre z węzłów chłonnych położone w okolicy, w której występuje guz; podczaslimfadenektomiiradykalnejusuwanajestwiększośćlubwszystkiewęzłychłonnepołożonew tejokolicy.Określanajestrównieżjakowycięciewęzłówchłonnych. Ludzkiwirusniedoboruodporności(HIV) Ludzki wirus niedoboru odporności jest wirusem wywołującym AIDS*. Przenosi się przez stosunek seksualny,zakażonąkrew,karmieniepiersiąlubzmatkinajejnienarodzonedziecko. Martwica Odnosisiędośmierciżywychtkanek. Menopauza Okreswżyciukobiety,podczasktóregozatrzymujesięwytwarzaniehormonówwjajnikachidochodzi dozatrzymaniamiesiączek.Naturalnamenopauzamamiejscezazwyczajokoło50rokużycia.Mówi się,żekobietajestwokresiemenopauzy,jeślimiesiączkaniewystąpiłauniejwciągu12kolejnych miesięcy.Doobjawówmenopauzynależąuderzeniagorąca,wahanianastroju,nocnepoty,suchość pochwy,problemyzkoncentracjąibezpłodność. Naciekpodścieliska Rozprzestrzenieniesiękomóreknowotworowychnapograniczetkankiłącznejinaczyńkrwionośnych zaopatrującychdanynarząd. Naczynielimfatyczne Cienkarurka,którąwukładziechłonnym(limfatycznym)transportowanajestchłonka(limfa)ibiałe krwinki.Określanejesttakżejakonaczyniechłonne. Neurologiczny Związanyznerwamilubukłademnerwowym. Niedobórodporności Obniżeniezdolnościorganizmudozwalczaniazakażeńiinnychchorób. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona30 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Niedokrwistość(anemia) Stan charakteryzujący się niedoborem czerwonych krwinek lub hemoglobiny. Żelazo zawarte w hemoglobinieuczestniczywprzenoszeniutlenuzpłucdokomórekcałegociała.Wprzypadkuanemii procestenjestupośledzony. Obrazowanierezonansumagnetycznego(MRI) Technika obrazowania stosowana w medycynie. Wykorzystuje zjawisko rezonansu magnetycznego. Niekiedydociałapacjentawstrzykiwanyjestpłyn,którywzmacniakontrastmiędzyróżnymitkankami organizmuisprawia,żesąonewyraźniejwidoczne. Okolicaokołoaortalna/węzłychłonneokołoaortalne Grupawęzłówchłonnych*znajdującychsięzprzoduwstosunkudokręgówlędźwiowych,wpobliżu aorty.Węzłyteodbierająchłonkęzdolnejczęściprzewodupokarmowegoinarządówmiednicy. Onkolog Lekarz specjalizujący się w leczeniu nowotworów. Niektórzy onkolodzy specjalizują się w pewnych rodzajachleczenianowotworów.Naprzykładradioterapeutaspecjalizujesięwleczeniunowotworów promieniowaniem. Osteoporoza Chorobacharakteryzującasięzmniejszeniemmasyigęstościkości,przyczyniającsiędoichkruchości. Paklitaksel Lekstosowanywleczeniurakasutka(piersi),jajnikaizwiązanegozAIDS*mięsakaKaposiego.Stosuje sięgorównieżwskojarzeniuzinnymilekamiwleczeniurakaszyjkimacicyiniedrobnokomórkowego raka płuc. Paklitaksel jest również poddawany badaniom w leczeniu innych typów nowotworów. Blokuje on wzrost komórek poprzez hamowanie podziałów komórkowych; może zabijać komórki nowotworowe. Patomorfolog Lekarz specjalizujący się w histopatologii zajmującej się badaniem pod mikroskopem tkanek i komórekobjętychchorobą. Płynnyśrodekkontrastowy/wstrzyknięcieśrodkakontrastowego Barwniklubinnasubstancjaumożliwiającazobrazowanienieprawidłowychobszarówciała.Podajesię go przez wstrzyknięcie do żyły, we wlewie doodbytniczym lub doustnie. Środek kontrastowy może byćstosowanypodczasbadaniaRTG*,badaniaTK*,MRI*lubwramachinnychbadań. Płytkikrwi Niewielkiefragmentykomórekodgrywającekluczowąrolęwprocesiekrzepnięciakrwi.Upacjentów z obniżoną liczbą płytek krwi występuje ryzyko ciężkich krwawień. U chorych z podwyższoną liczbą płytek występuje ryzyko zakrzepicy (tworzenia się skrzepów krwi, które mogą zablokować naczynia krwionośne i doprowadzić do udaru mózgu lub innych ciężkich stanów), jak również ciężkiego krwawieniazpowoduzaburzeniaczynnościpłytek. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona31 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Promieniotwórczy Wydzielającypromieniowanieradioaktywne. PromieniowanieRTG Promieniowanie rentgenowskie jest formą promieniowania jonizującego stosowaną do uzyskiwania obrazówwnętrzaróżnychobiektów.Wmedycyniepromieniowanierentgenowskiejestpowszechnie stosowanedouzyskiwaniaobrazówwnętrzaciała. Przeciwwskazanie Schorzenielubobjaw,któryuniemożliwiapodaniedanegoleczenialubzastosowaniedanegozabiegu u pacjenta. Przeciwwskazania dzielą się na bezwzględne, co oznacza, że u pacjentów z danym schorzeniemlubobjawemnigdyniewolnozastosowaćokreślonegoleczenia,iwzględne,cooznacza, że u niektórych pacjentów z danym schorzeniem lub objawem nad korzyści mogą przeważać nad zagrożeniami. Przerzut/przerzuty Rozsiewkomóreknowotworowychzjednejczęściciaładoinnej.Guzskładającysięzkomórek,które uległy rozsiewowi, nazywany jest nowotworem przerzutowym lub przerzutem. Nowotwór przerzutowyzawierazregułytakiesamekomórkijakkomórkiguzapierwotnego. Przymacicza Przestrzeniepoobustronachdolnejczęścimacicy. Radioterapia Metodaleczenianowotworówzwykorzystaniempromieniowania;zawszewymagaokreślenia obszarunapromieniania. Radioterapiazmodulacjąnatężeniawiązki(ang.IMRT) Rodzaj 3-wymiarowej radioterapii, w której do oceny wymiarów i kształtu guza wykorzystuje się obrazygenerowanekomputerowo.Wąskiewiązkipromieniowaniaozmiennymnatężeniukierowane sąwstronęguzapodwielomaróżnymikątami.Tenrodzajradioterapiizmniejszastopieńuszkodzenia zdrowychtkanekpołożonychwpobliżuguza. Rakinsitu(CIS) Wczesnaformarakarozpoczynającasięwskórzelubwtkankachwyścielającychlubpokrywających narządywewnętrzne,któranienaciekainnychwarstwzajętegoprzezniegonarządu. Rokowanie Przewidywanyrezultatlubprzebiegchoroby;prawdopodobieństwowyzdrowienialubwznowy*. Regresja Zmniejszeniewymiarówguzalubstopniarozprzestrzenieniasięnowotworuworganizmie. Schematyleczeniaopartenazwiązkachplatyny Sposóbleczenia,wktórymwykorzystujesięlekizawierającezwiązkipierwiastkaonazwieplatyna.Do lekówtychzaliczasięcisplatynę*,karboplatynęioksaliplatynę. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona32 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Śródnabłonkowaneoplazjaszyjkimacicy(CIN) Wzrost nieprawidłowych komórek na powierzchni szyjki macicy. Stopnie od 1 do 3 mogą być stosowane do opisu stopnia nieprawidłowości tych komórek oraz obszaru tkanki szyjki macicy, jaki zajmują. Tomografiakomputerowa(TK) Tomografia komputerowa, rodzaj badania radiologicznego, podczas którego narządy ciała są skanowane za pomocą promieniowania RTG*, zaś wyniki poddawane są komputerowej obróbce, dziękiktórejotrzymywanesąobrazyczęściciała. Topotekan Lekprzeciwnowotworowynależącydogrupylekówzwanych„inhibitoramitopoizomerazy”.Blokuje on enzym zwany topoizomeraząI, biorący udział w podziale DNA. Zablokowanie tego enzymu powodujerozpadniciDNA.Topotekanuniemożliwiapodziałkomóreknowotworowychiostatecznie prowadzidoichśmierci. Typhistologiczny Kategoria,doktórejzaliczanyjestdanynowotwórwzależnościodcharakterystykijegokomóreki innychstrukturwidocznychpodmikroskopem. Układodpornościowy Układodpornościowyjestbiologicznymsystememstrukturiprocesów,którechroniąorganizmprzed chorobami poprzez rozpoznawanie i niszczenie komórek nowotworowych oraz patogenów z zewnątrz,takichjakwirusyibakterie. Upławy Wydzielanie z organizmu (z dróg rodnych) śluzu lub substancji przypominającej śluz. Śluz jest substancjązbliżonądożelu,którawprawidłowychwarunkachnawilżaiochraniawewnętrznebłony ciała. Wirusbrodawczakaludzkiego(HPV) HPV należy do rodziny wirusów wywołujących miejscowe zakażenie skóry lub błon śluzowych. Występują dwie podgrupy typów HPV wywołujące zakażenia układu rozrodczego: typy niskiego ryzyka wywołujące brodawki w okolicach narządów płciowych oraz typy wysokiego ryzyka wywołującerakiszyjkimacicy,pochwy,sromuiodbytuukobietorazrakiprąciaiodbytuumężczyzn. Węzełchłonny Zaokrąglona masa tkanki limfatycznej otoczona torebką z tkanki łącznej. Węzły chłonne filtrują chłonkę(limfę)imagazynująlimfocyty.Położonesąprzynaczyniachlimfatycznych*. Wziernik Przyrządstosowanydorozwieraniaścianekpochwyułatwiającyobserwacjęjejwnętrza. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona33 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Wznowa(nawrót) Nowotwórlubinnachoroba,którawystąpiłaponownie,zwyklepookresie,wktórymbyłanieobecna lub niewykrywalna. Nowotwór taki może wystąpić w tym samym miejscu, co guz oryginalny (pierwotny) lub w innym miejscu ciała. Innym określeniem ponownego pojawienia się nowotworu jestchorobanawrotowa. Zabiegusuwaniatkanekpętląelektrochirurgiczną(LEEP) Zabieg,podczasktóregocienkidrucikwprowadzonyprzeztkankidoprowadzaprądoniskimnapięciu, usuwając nieprawidłowe obszary szyjki macicy. Podczas zabiegu stosowany jest środek miejscowo znieczulający, a po jego zakończeniu na szyjkę macicy nakłada się środek chemiczny zapobiegający krwawieniu. Zajęcieprzestrzenilimfatyczno-naczyniowej Rozsiewnowotworudonaczyńchłonnychlubkrwionośnych. Zakrzepicażyłgłębokich Powstawanie skrzepów krwi w głębokich żyłach nóg lub dolnej części miednicy. Objawy mogą obejmować ból, obrzęk, wzmożone ucieplenie i zaczerwienienie obszaru objętego chorobą. NazywanatakżeZŻGlubDVT(ang.deepveinthrombosis). Zawałmięśniasercowego Zawał mięśnia sercowego (zawał serca) jest to przerwanie dopływu krwi do części mięśnia sercowego, które prowadzi do śmierci komórek w tym narządzie. Jeśli nie zostanie zastosowane leczenie, zawał serca może spowodować poważne uszkodzenie mięśnia sercowego, a nawet doprowadzićdozgonupacjenta. Zespółnabytegoniedoboruodporności(AIDS) Zespółnabytegoniedoboruodporności(ang.AIDS)jestchorobąludzkiegoukładuodpornościowego* wywoływaną przez wirusa ludzkiego niedoboru odporności (HIV*). Układ odpornościowy osób chorychnaAIDSulegaosłabieniu,przezcomożliwejestwystępowaniezakażeńoportunistycznychi nowotworów,którerzadkodotykająludzizprawidłowofunkcjonującymukłademodpornościowym. Złośliwy Termin „złośliwy” stosowany jest do opisu ciężkiej i stopniowo pogarszającej się choroby. Guz złośliwytosynonimnowotworuzłośliwego. Znieczulenie Odwracalny stan utraty świadomości, w którym pacjent nie czuje bólu, ma zniesione odruchy oraz zmniejszoną reakcję na stresujące bodźce. Stan ten wywoływany jest sztucznie poprzez stosowanie określonych leków nazywanych środkami znieczulającymi (anestetykami)*. Znieczulenie może być całkowite(ogólne)lubczęściowe(miejscowe).Umożliwiaonopacjentompoddawaniesięzabiegom chirurgicznym. Rakszyjkimacicy:poradnikdlapacjentek- informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2012.1 Strona34 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Poradniki dla pacjentów European Society for Medical Oncology (Europejskie Towarzystwo Onkologii Medycznej, ESMO) / Anticancer Fund (Fundacja przeciwko rakowi, ACF) zostały opracowane, aby pomóc pacjentom oraz ich rodzinom i opiekunom w lepszym zrozumieniu natury różnych rodzajów nowotworów złośliwych i ocenie optymalnych dostępnych metod leczenia. Informacje medyczne podane w tych poradnikach są oparte na wytycznych praktyki klinicznej opracowanych przez ESMO przeznaczonych dla onkologów medycznych jako pomoc przy rozpoznawaniu, obserwacji i leczeniu różnych rodzajów nowotworów. Poradniki te publikowane są przez Fundację Przeciwko Rakowi w ścisłej współpracy z Grupą Roboczą ESMO ds. wytycznych oraz Grupą Roboczą Pacjentów Onkologicznych ESMO. Więcej informacji można uzyskać na stronach internetowych www.esmo.org i anticancerfund.org. www.anticancerfund.org www.esmo.org
