KOMUNIKACJA NIEWERBALNA

KOMUNIKACJA NIEWERBALNA
We współczesnej, medialnej rzeczywistości nie wystarczy, aby fakty były po czyjejś stronie.
Liczy się to jak, kiedy i komu zostaną one przedstawione.
Otaczający nas świat informacji, to świat coraz większych oczekiwań i wymagań, oraz coraz
surowszych ocen odbiorców. Dlatego najbardziej poszukiwanym „towarem” współczesnej
rzeczywistości staje się osoba „medialna”. Jak osiągnąć sukces medialny? Stosuje się wiele
narzędzi: m.in. wygląd (wizerunek, image), sytuację, okoliczności; wiedzę i umiejętność jej
sprzedania.
Nie tyle to co mówimy, ale jak mówimy, jak wyglądamy, jakie czynności wykonujemy, w
jaki sposób je wykonujemy leży u podstaw sukcesu. (np. rozmowa o pracę). Wiedza o tym
pozwoli wam być bardziej skutecznymi w działaniu.
Komunikacja – wymiana informacji między nadawcą a odbiorcą przy pomocy systemu
znaków.
Schemat komunikowania się:
Intencja – zamiar, myśl, uczucia;
Kodowanie – przekaz zamiaru, myśli na informację;
Kanał komunikacyjny – sposób przekazania informacji (werbalnie, przez Internet, na kartce,
na migi, gestami, miną);
Odbiór wiadomości – aktywny odbiór sygnałów
Odkodowanie – przekładanie odebranych sygnałów na treści i nadanie znaczenia wiadomości
Interpretacja – intencje jakie odbiorca przypisuje nadawcy
Przykład: intencja (chcę poderwać chłopaka na imprezie); kodowanie (informacja: Podobasz
mi się); kanał (werbalny – podejdę i zagadam, niewerbalny – spojrzenie, taniec w pobliżu,
błyszczyk itp.); odbiór wiadomości (wychwyci mój wzrok), odkoduje i zinterpretuje („aha,
podobam jej się”).
Komunikacja niewerbalna
Znaczenie szersze: zwolennicy tego rozumienia zaliczają do komunikacji niewerbalnej
przekaz myśli za pomocą dzieł sztuki nieliterackiej, wystroju pomieszczeń i stroju osób,
przedmiotów jakimi ktoś się posługuje, np. cech samochodu (kolor, kształt) oraz cech
statycznych i dynamicznych ciała.
Znaczenie węższe: tylko części i całość ludzkiego ciała (cechy statyczne i dynamiczne).
1
ZNACZENIE KOMUNIKACJI NIEJĘZYKOWEJ W INTERAKCJACH
MIĘDZYLUDZKICH
1. wszechobecna  każdy akt komunikacji zawiera w większym lub mniejszym stopniu
swój niejęzykowy składnik. Są nim gesty, wyraz twarzy, zachowana odległość, cechy
głosu, wygląd, ubiór. Niektóre z tych elementów odgrywają podstawową rolę w
komunikatach wizualnych, tj. reklamy prasowe, fotografie.
2. różne funkcje  komponent niejęzykowy może mieć decydującą rolę w kształtowaniu
pierwszego wrażenia, jest nośnikiem emocji, bierze udział w tworzeniu wrażenia
wiarygodności, jest elementem wywierania wpływu i perswazji. Gesty i intonacja
mogą akcentować ważne treści. Znaki niejęzykowe mogą zastępować język lub mowę
tam, gdzie jest hałas, duża odległość, wymogi sytuacyjne (szyba w pociągu).
3. uniwersalny system  mimo różnic kulturowych znaczna część komunikatów jest
ponadkulturowa. Badania Ekmana – wyrazy mimiczne podstawowych emocji są tak
samo interpretowane i nadawane przez wszystkich ludzi, niezależnie od rasy i
pochodzenia. Emocje podstawowe: złość, gniew, smutek, zdziwienie, radość, niesmak.
Podobnie odczytywane jest znaczenie symptomów fizjologicznych, tj. drżenie czy
płacz. Nawet w przypadku braku znajomości języka, znaki niejęzykowe umożliwiają
porozumiewanie się na podstawowym poziomie.
4. pełniejsze zrozumienie (ale i sprzyjanie nieporozumieniom)  nawet w tej samej
kulturze te same znaki mogą być różnie interpretowane i prowadzić do konfliktów.
Np. preferencje dotyczące dystansu. Jedna osoba lubi rozmawiać z odległości dwóch
metrów, inna staje bliżej – różnica w oczekiwaniach może stanowić źródło
nieporozumień. Osoba skracająca dystans może być uznana za dominującą,
agresywną. Zwiększająca zaś – za unikającą, chłodną, nieprzyjazną. Z drugiej strony –
pełniejsze zrozumienie komunikatu – np. kiedy pokazuję drogę.
5. filogenetycznie pierwotna  porozumiewanie się zwierząt w dużej mierze odbywa się
przy pomocy środków niejęzykowych. Spojrzenia, wokalizacje, zapachy, rytuały
(taniec godowy) – to elementy komunikacji zwierząt. Człowiek zanim wykształcił
język, również używał tych elementów. System językowy nie przejął jednak
całkowicie roli narzędzia komunikacyjnego, bo nadal korzystamy z niejęzykowego.
6. ontogenetycznie pierwotna  już w łonie matki dziecko reaguje na głos i odczuwa
bodźce językowe. Te same kanały (słuchowy i dotykowy), plus głosowy (płacz) służą
komunikowaniu się dziecka z opiekunami to urodzeniu. Najpierw dotyk odgrywa
2
kluczowe znaczenie – potem wzrok i spostrzeganie (reakcja na twarz matki). Potem
rozpoznaje emocje, samo je nadaje, wokalizacje są zróżnicowane ze względu na treść
przekazywanej informacji (zmęczenie, głód, ból, radość). Zanim powie pierwsze
słowo – k. niejęzykowa jest podstawą!
7. Pierwsza w interakcjach społecznych  pierwsze chwile spotkania z nowa osobą.
Wygląd fizyczny, ubiór, sposób zachowania – punkt odniesienia dla interpretacji
wypowiadanych dalej słów. Wystrój wnętrza też może przekazać pewne informacje
zanim padnie pierwsze słowo.
8. Może wyrażać to, czego komunikat językowy nie może lub nie powinien 
podstawową funkcją komunikatów niejęzykowych jest przekazywanie informacji o
uczuciach, emocjach. Wyraz twarzy czy ton głosu lepiej oddają przezywany stan
uczuciowy niż opis słowny (miny sportowców, którzy wygrali zawody, czy miny osób
które przeżyły katastrofę). W niektórych przypadkach – wyrażanie uczuć
bezpośrednio za pomocą słów może być trudne, albo uznane za przejaw arogancji –
np. na pierwszej randce (lepiej kogoś wziąć za rękę niż powiedzieć – kocham Cię),
albo w pracy (lepiej odwrócić się i wyjść z pokoju, niż nagadać szefowi).
9. Bardziej wiarygodne  gdy treść słów nie pasuje do wyrazu twarzy lub tonu głosu –
ludzie większą wiarygodnością obdarzają znaki niejęzykowe (politycy).
KODY KOMUNIKACYJNE:
PARAJĘZYKOWE  czyli związane z mówieniem (akcent, intonacja, rytm, ton głosu,
tempo mówienia, brzmienie).
NIEJĘZYKOWE 
Kinetyczny – na ten kod składają się wyrazy twarzy i gesty. Niektórzy włączają do niego
także pozycję ciała. Ze względu na duże i zróżnicowane możliwości ruchowe ludzkiego ciała
jest to najbardziej „nośny informacyjnie” kod.
Człowiek jest w stanie wyprodukować ok. 700 tys. różnych znaków fizycznych, 20 tys.
różnych wyrazów twarzy, 5 tys. gestów wykonywanych dłonią, 1 tys. różnorakich postaw
ludzkiego ciała.
Zapachowy (olfaktoryczny) – w życiu zwierząt zmysł powonienia spełnia kluczową rolę w
regulowaniu stosunków międzyosobniczych (droga zapachową są przenoszone inf. o płci, o
gotowości seksualnej, stanie emocjonalnym, odstraszające, informacje o oznaczaniu własnego
terytorium). U wielu ssaków to najlepiej rozwinięty zmysł – np. feromony – substancje które
wyzwalają określone reakcje u osobników danego gatunku. Człowiek rzadziej korzysta z tego
3
zmysłu, na pewno w sposób świadomy. Tym bardziej, że naturalny zapach jest
neutralizowany przez kosmetyki. Ale np. w kulturze arabskiej, gdzie wyczuwanie zapachu
rozmówcy to naturalna i pożądana część interakcji „odmowę udzielenia” zapachu traktuje się
jako przejaw zawstydzenia.
Najbardziej intensywnie pocą się twarz, miejsca owłosione, dłonie oraz stopy. Zapach
odgrywa ważna rolę w relacji matka – dziecko (dziecko rozpoznaje matkę, już kilka dni po
porodzie na podstawie substancji wydzielanej przez pierś podczas karmienia).
Kod dotykowy – to najbardziej pierwotny rodzaj zachowania społecznego. Jest jednym z
najsilniej oddziałujących sygnałów. Stosowanie dotyku jest ściśle skodyfikowane, a
nieprzestrzeganie niepisanych reguł może mieć przykre następstwa. Np. w miejscach
zatłoczonych, gdzie ludzie wbrew woli są narażeni na kontakt dotykowy, znajdując się w
takiej sytuacji ludzie zamykają się inne kanały (kontakt wzrokowy, mowa, słuchanie), by
chronić prywatność i zmniejszyć napięcie. Normy społeczne określają kto, kogo, gdzie, w jaki
sposób może dotykać.
Badania pokazują, że nawet przypadkowe dotknięcie niezaangażowanej osoby może
pozytywnie wpłynąć na wzajemne ustosunkowanie. Eksperyment: bibliotekarze oddając karty
biblioteczne dotykali dłoni studentów, a ci po wyjściu mieli ocenić bibliotekarza – ci dotykani
oceniali ich pozytywniej, niż ci nie dotykani. Co ciekawe – wyższa ocena również w
przypadku, gdy student nie zauważył dotyku! Kelnerki dotykające swoich klientów
otrzymywały wyższe napiwki. Dowiedziono też, że prośba wsparta dotykiem była częściej
spełniana w porównaniu z prośba bez dotyku.
Najwięcej zachowań dotykowych pojawia się w relacjach rodzinnych i związkach
partnerskich (opieka nad dzieckiem, kontakt seksualny – każdy etap gry wstępnej to coraz
bardziej szeroki zakres dotyku).
Wyróżniono kultury kontaktowe, gdzie dotykanie jest częstym zjawiskiem (Afryka Płn,
Arabia, Latynosi, Europa Płd), oraz niekontaktowe, gdzie dotykanie się jest dużo rzadsze
(Europa Płn, Indie, Ameryka Płd).
Kod wzrokowy – odnosi się do znaczeń związanych ze spoglądaniem i ekspresyjnymi
właściwościami oczu. Wyodrębniamy tu 3 kategorie: (1) spoglądanie jednostronne (kiedy
jedna osoba patrzy na drugą), (2) dwustronne nazywane kontaktem wzrokowym i (3) kierunek
patrzenia.
W interakcjach „twarzą w twarz” spojrzenia najczęściej zatrzymują się na oczach rozmówcy i
przeciętnie trwają jedną trzecią sekundy. Koncentracja na oczach wynika z dwóch powodów:
po pierwsze trening w niemowlęctwie (oczy matki), po drugie – duża ekspresyjność okolicy
4
oczu. Zmiana szerokości źrenic, częstość mrugania, kierunek zmiany spoglądania, otwarcie
oczu (trzepotanie, przymrużanie). Źrenice szerokie – gdy widzimy coś przyjemnego. Twarze
z rozszerzonymi źrenicami postrzegamy jako bardziej atrakcyjne (reklamy). Co ciekawe
oglądanie rozszerzonych źrenic powoduje ich rozszerzanie także u patrzącego na nie.
Mruganie – częstość mrugania zwiększa się w sytuacji lęku, niepokoju. Człowiek mruga
przeciętnie od 6 do 10 razy na minutę. Podczas odczuwania silnego niepokoju mruga się
nawet 100 razy na minutę. Natomiast podczas silnego skupienia, przy intensywnym wysiłku
intelektualnym – zwalnia się tempo mrugania.
Kierunek spoglądania w funkcje mózgu – osoby „lewopółkulowe” częściej spoglądają w
prawo i na odwrót.
Aktywność mięśni okalających oczy to część ekspresji mimicznej, nie podlega ona kontroli
dowolnej, dlatego na tej podstawie można stwierdzić wiarygodność, np. gdy w uśmiech są
zaangażowane oczy – bardziej szczery jest to śmiech.
Kod prezencyjny (aparycyjny) – odnosi się do wyglądu człowieka. W kontakcie z
nieznajomymi ich prezencja jest pierwszym odbieranym komunikatem. Atrakcyjność fizyczna
jest także skutecznym narzędziem wpływu społecznego i pomaga w wielu sytuacjach
życiowych. O dużym znaczeniu atrakcyjności świadczy ilość operacji plastycznych.
Na prezencję składają się dwie grupy cech: (1) względnie stałe – fizjonomia (kształt twarzy,
kolor cery, rodzaj i kolor włosów, kolor i kształt oczu, wzrost, proporcje ciała oraz typ
sylwetki) oraz zmienne (strój, fryzura, makijaż).
Kod fizjologiczny – procesy fizjologiczne są nieodłącznym komponentem emocji. Wiele
reakcji organizmu ulega uzewnętrznieniu, np. zmiany koloru skóry (blednięcie, czerwienienie
się), pocenie, drżenie, zmiany szerokości źrenic. Z nich właśnie składa się kod fizjologiczny.
Nadal jednak niejasna jest odpowiedź na pytanie czy określonym emocjom odpowiadają
specyficzne zmiany fizjologiczne. Gdyby tak było to precyzyjne pomiary fizjologiczne
mówiłyby nam jaką emocję ktoś odczuwa. Są jednak tzw. wiarygodne mięśnie twarzy –
właśnie te wokół oczu między innymi, a ich pomiar jest wskaźnikiem szczerości (serial – „Lie
to me”).
Kod temporalny – czas nie jest to komunikat społeczny, jednak wiele wydarzeń i działań
ludzkich nabiera dodatkowych lub właściwych znaczeń właśnie poprzez wymiar czasu, w
którym zachodzą. Kod temporalny może być analizowany na trzech poziomach (1)
psychologicznym – orientacja na przeszłość, teraźniejszość, przyszłość; (2) biologiczny –
dotyczy „zegara biologicznego” czyli rytmów i cykli fizjologicznych, (3) kulturowym –
5
pojmowanie czasu w różnych społecznościach ludzkich, określa wpływ czasu na życie
społeczne.
Kod kontekstowy – każdy akt komunikacji zachodzi w określonym kontekście, który
wpływa na przebieg i treść procesu porozumiewania się. Cechy środowiska, w jakim zachodzi
interakcja: stopień formalności, postrzegane „ciepło” i prywatność miejsca, znajomość
otoczenia, możliwość jego opuszczenia, fizyczne i psychologiczne bariery. Kolor, dźwięk,
oświetlenie (projektanci wnętrz wykorzystują tę wiedzę, np. urządzając kawiarnię).
Kod proksemiczny – określone są tu komunikacyjne właściwości przestrzeni. Jedną z nich
jest terytorializm. Zjawisko to polega na traktowaniu wycinka przestrzeni i znajdujących się
tam przedmiotów jako swoich, objawia się gotowością do obrony miejsca oraz znakowaniem
go w taki sposób, by inni wiedzieli, że ma ono już swojego właściciela. Innym zjawiskiem
jest zagęszczenie – utrzymanie optimum zdrowia fizycznego i psychicznego wymaga
dysponowania odpowiednio dużą przestrzenią fizyczną. Niezaspokojenie tej potrzeby
prowadzi do zachowań agresywnych (badania Hall – behawioralne bagno).
FUNKCJE KOMUNIKOWANIA NIEJĘZYKOWEGO
Powtarzanie/wzmacnianie – gesty lub mimika mogą wyrazić to samo co zostało powiedziane
słowami. Z powtarzaniem mamy do czynienia, gdy wskazujemy palcem kierunek, kiedy
jednocześnie tłumaczymy jak ma iść.
Zastępowanie – kiedy komunikowanie słowne jest utrudnione lub niemożliwe (np matka
przykłada palce do ust, by pokazać innym, żeby byli cicho, bo dziecko śpi).
Uzupełnianie – znaki niejęzykowe mogą nadawać słowom pełniejsze znaczenie. Uderzenie
pięścią w stół mówiąc „Nie będziecie się spóźniać na moje zajęcia!” precyzuje mój stosunek
do spóźniania.
Akcentowanie – podkreślanie ważności wypowiadanych słów, np. robienie pauzy przed
powiedzeniem czegoś ważnego
Sprzeczność – przekazy nadawane niejęzykowo zaprzeczają wypowiadanym słowom (np.
napięcie na twarzy i zaciśnięte pięści i mówię „Nie jestem zła”).
6