Skuteczność pracy nauczyciela

Bielski Janusz
Pułtusk
3
Skuteczność nauczyciela
OD CZEGO ZALEŻY SKUTECZNOŚĆ PRACY NAUCZYCIELA
WYCHOWANIA FIZYCZNEGO
Zdaniem teoretyków wychowania, skuteczność procesu edukacji, także wychowania
fizycznego, zależy od wielu czynników. Do tych czynników zalicza się między innymi:
1. Rozumienie dzieci i młodzieży w sensie personalistycznym
We współczesnych czasach jesteśmy świadkami ścierania się w naukach o wychowaniu
dwóch antropologicznych koncepcji, dotyczących osobowej i społecznej tożsamości
człowieka. Dziś kładzie się nacisk na osobową tożsamość człowieka, na jego rozwój jako
„osoby”. Ma to swoją przyczynę i swoje uzasadnienie w filozofii personalistycznej. Postaram
się niżej nakreślić krótko założenia tej filozofii.
Personalizm powstał u schyłku XIX wieku w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Na
gruncie europejskim dał znać o sobie w latach trzydziestych XX wieku. Znani przedstawiciele
tego kierunku filozoficznego to: M. Scheler, J. Maritain, E. Gilson, E. Mounier; z Polaków:
K. Wojtyła, J. Tischner, M. Gogacz, M. Krąpiec i inni.
Filozofia ta stawia podstawową wartość „osoby ludzkiej” ponad wszelką racją stanu,
instytucjami zbiorowości, interesem ekonomicznym, czy jakąkolwiek bezosobową grupą.
Pozwala zachować
intymność, wartość
i
wyjątkowość wolności
osobistej,
głosi
niesprowadzalność osoby do jej funkcji w państwie.
Pedagogika personalistyczna zaleca postrzeganie ucznia jako „osoby”, która w wyniku
swej autonomii dominuje ponad wszystkim, istnieje dla siebie i w sobie. Zakłada, że człowiek
(uczeń) jest istotą rozumną i wolną, zdolną do decydowania i ponoszenia odpowiedzialności
za siebie. Nie jest „egzemplarzem gatunku ludzkiego” czy też produktem wielorakich
uwarunkowań, np. „stosunków międzyludzkich w procesie produkcji”, jak chciała filozofia
marksistowska, a w ślad za nią i pedagogika 1.
Człowiek jest czymś więcej niż obiektem dającym się dowolnie kierować, zdolnym tylko
do ulegania presji innych. Jest istotą wolną i odpowiedzialną, lecz zarazem wrażliwą na
1
Słownik filozofii marksistowskiej. Warszawa 1982.
1
wartości - prawdę dobro i piękno. Istotą zdolną do samorefleksji, samoświadomości,
samorealizacji i twórczości.
Człowiek jako osoba nie może aktualizować swych możliwości, nie pozostając w
kontaktach z innymi ludźmi. Nigdy nie przestaje być istotą społeczną. Jest bowiem „o tyle
bytem w sobie, samodzielnym i zupełnym, o ile jest bytem dla drugiego, czyli bytem
społecznym”2. Może liczyć na konstruktywny rozwój swej osobowej natury tylko dzięki
zgodnemu i nacechowanemu miłością współżyciu z innymi ludźmi. Jako „osoba” jest
wyższym tworem ontycznym niż jakakolwiek społeczność ludzka. Społeczność ludzka ma
służyć człowiekowi, a nie on ma być niewolniczo podporządkowany społeczności.
Istotą wychowania w nowym rozumieniu jest wspomaganie wychowanka w kierunku
coraz głębszej personalizacji. Personalizacja, czyli stawanie się osobą oznacza tu przede
wszystkim rozwijanie podmiotowości. Bo, jak pisze T. Lewowicki: „Nadrzędną wartością w
ujęciu współczesnej aksjologii jest człowiek, jego życie, rozwój, samorealizacja, wolność,
tożsamość i podmiotowość”3.
Współczesna antropologia zakłada, że jednym z istotnych atrybutów dojrzałości
człowieka jest zdolność do podejmowania decyzji, czyli dokonywania samodzielnych
wyborów (form aktywności ruchowej, treści itp.) i w tę umiejętność trzeba ucznia
wprowadzać już od bardzo wczesnego wieku, a my tego nie robimy i robić nie chcemy.
Edukacja współczesna przywiązuje dużą wagę do czynnego udziału uczniów w
poszukiwaniu celów, dokonywaniu wolnych wyborów, w umożliwieniu zdobywania
osobistych doświadczeń i brania odpowiedzialności za siebie, czyli do rozszerzania
podmiotowego udziału jednostki we własnym rozwoju, co warunkuje też właściwe jej
funkcjonowanie w różnych sytuacjach życiowych.
Rozwój intelektualny i fizyczny jest jedną z najbardziej istotnych właściwości osoby
ludzkiej i ma autonomiczny charakter. Największą siłą napędową tego rozwoju powinna być
niezawisła motywacja wewnętrzna wyrastająca z poczucia odpowiedzialności za siebie. Bez
autentycznego zaangażowania się ucznia w swój rozwój nie może on w pełni rozwinąć
istniejących w nim możliwości. Wymuszanie rozwoju lub nadawanie mu określonego
kierunku przez presję z zewnątrz lub kierowanie odgórne, przez szkołę i nauczyciela przynieś
może tylko ograniczone skutki.
Wnioski dla praktyki:
2
3
M.A. Krąpiec, Odzyskać świat realny. Lublin 1993.
T. Lewowicki, Przemiany oświaty. Rzeszów 1994, s.23-24.
2
1. Wychowawca fizyczny powinien dostrzegać w uczniu podstawową i naczelną
wartość, wyrażać dla niego uznanie i szacunek należne mu jako „osobie ludzkiej”.
2. Traktować go podmiotowo, a nie instrumentalnie, czyli nie redukować do roli
przedmiotu zaspokajania osobistych zainteresowań, osiągania własnych korzyści, nie
poddawać go urzeczowieniu.
3. Nie odmawiać mu prawa do szacunku, wyrażania własnych myśli i uczuć,
ponoszenia odpowiedzialności za siebie. Stwarzać mu w procesie kształcenia i wychowania
możliwości bycia podmiotem - dokonywania samodzielnych wyborów, decydowania o sobie i
przyjmowania odpowiedzialności za siebie. Dokonywania wyborów treści programowych,
form aktywności ruchowej, zgodnie ze swoimi zainteresowaniami i dobrem osobistym.
4. Dawać mu do zrozumienia, że jako osoba nie jest też pozbawiony zobowiązań i
powinności, jakie ma do spełnienia wobec siebie i innych.
5. Prowokować ucznia do stawiania sobie pytań, co robić aby realizować się jak
najpełniej i jakie ograniczenia sobie narzucić aby innym było z nim dobrze.
6. Wysoko cenić w uczniu nie tylko wartości witalne, lecz także rozwój moralny i
duchowy, uznawać prymat „być” przed „mieć” – osoby przed rzeczą, etyki przed techniką,
miłosierdzia przed sprawiedliwością.
Postępowanie wychowawcy zgodne z powyższymi zaleceniami stanowi istotny przejaw
podmiotowego traktowania dzieci i młodzieży. Podmiotowość ma szczególną rolę do
spełnienia w procesie wychowania, podobnie jak postawy akceptacji, rozumienia
empatycznego i autentyzmu.
Takie rozumienie i podejście w wychowaniu stanowi podstawę współczesnych przemian
edukacyjnych, reformy oświaty w Polsce i w wiedzę o przyczynach tych przemian trzeba
nauczyciela wyposażyć, bo jak wyraziście powiedział to pisarz i publicysta R. Kapuściński:
„Nowoczesność przejawia się nie tylko w technice, ale i w ideach. Można dysponować
najnowsza techniką, a mentalnie i kulturowo być na poziomie człowieka z epoki kamienia
łupanego”. Można więc dysponować najnowszymi urządzeniami do wychowania fizycznego,
dużą liczba godzin przeznaczonych na jego realizację, wysokim uposażeniem, ale mentalnie
być z innej epoki, prezentować model edukacji adaptacyjnej, a nie kreatywnej. Czy tak jest u
nas, poddaje to pod osąd zebranych.
2. Podmiotowe traktowanie ucznia,
Jest to kolejny, wynikający z poprzedniego warunek skutecznego wychowania.
3
Podmiot - wg W. Okonia - to: jednostka ludzka mająca poczucie własnej odrębności
wobec innych osób i otaczającego ją świata, poznająca ten świat i nań oddziałująca, kierująca
własnym postępowaniem i odpowiedzialna za własne decyzje oraz za przestrzeganie norm
moralnych i prawnych ustalonych przez społeczeństwo 3.
Być „podmiotem” w procesie wychowania, to być świadomym i autonomicznym sprawcą
działań inicjowanych i regulowanych na podstawie własnych decyzji, zgodnie z posiadana
wiedzą i preferowanym porządkiem (hierarchią) wartości, przy istniejącej niezależności
wobec wpływów zewnętrznych.
Podmiotowość jest kategoria wybitnie subiektywną. Wskaźnikiem podmiotowości danej
osoby jest poczucie własności celów, wartości, poglądów, pomysłów itp. Podmiotowość
ściśle wiąże się z indywidualizowaniem, co oznacza uwzględnianie i ochronę
indywidualności oraz dostrzeganie niepowtarzalnych cech ucznia. W związku z tym winno
się wiedzieć, że:

nie należy od wszystkich uczniów wymagać tego samego;

należy umożliwić uczniom uczenie się i ćwiczenie w indywidualnym tempie;

należy przeprowadzać ćwiczenia (fizyczne i teoretyczne) w małych grupach i z
pojedynczymi uczniami;

należy dostrzegać indywidualne zainteresowania i potrzeby uczniów i uwzględniać je
w zajęciach;

przy ocenianiu należy brać pod uwagę zdolności i dyspozycje uczniów;

należy dać uczniom możliwość do współdecydowania przy wyborze treści, form
aktywności ruchowej, metod nauczania i środków dydaktycznych;

ocenę należy uzupełniać wyczerpującymi komentarzami.
Pierwszorzędnym warunkiem skutecznego wychowania jest podmiotowe traktowanie
dzieci i młodzieży, poszanowanie ich prawa do własnej podmiotowości, czyli niezależności i
odrębności. Nie oznacza to, że wolno im postępować zawsze wedle własnego uznania.
Wnioski dla praktyki:
Uczniom należy zapewnić prawo do bycia niezależnym, aktywnym i samodzielnym,
należy w każdym z nich uszanować osobę ludzką. Oznacza to, że nie powinno się:
3
-
stosować w nadmiarze przymusy zewnętrznego,
-
sprawować funkcji wychowawczej w sposób arbitralny i bezapelacyjny,
-
manipulować uczniami oraz ich indoktrynować,
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 1998, s.296.
4
-
poddawać formalnej kontroli,
-
wymuszać bezwzględne posłuszeństwo,
Pomiędzy wychowankami i nauczycielami powinna zachodzić relacja altruistyczna, lub
kooperacyjna, a nie instrumentalna.
Przejawem podmiotowego traktowania jest też okazywanie uczniom akceptacji i
rozumienia empatycznego, łącznie z autentyzmem oraz demokratyczny styl oddziaływania
wychowawczego.
2.1. Akceptacja ucznia
Kolejnym warunkiem skutecznego wychowania to okazywanie dzieciom i młodzieży swej
akceptacji bez stawiania warunków – jest to też przejaw podmiotowego ich traktowania.
Akceptacja jest wyrazem bezwarunkowego uznania wychowanka jako „osoby”. Można się
nie zgadzać ze sposobem postępowania wychowanka, a nawet odczuwać oburzenie, lecz
nigdy nie wolno okazywać mu antypatii czy dezaprobaty, ze względu na osobę, którą jest.
Akceptacja jest wyrazem upatrywania w wychowanku wartości, zasługujących na szacunek.
Należy traktować wychowanków bez chłodnej rezerwy, lecz zawsze z uznaniem i
oddaniem. W ten sposób zachęca się ich do samodzielnego myślenia, a nie tylko wyuczania
zgodnie z sugestią nauczyciela lub według programów nauczania. W uczniach wzrasta w ten
sposób poczucie własnej wartości i odpowiedzialności za podejmowane decyzje.
Akceptacja wyklucza jakąkolwiek formę komenderowania, grożenia, moralizowania,
pouczania, krytykowania, oceniania itp. Korzyści płynące z akceptacji są duże.
2.2. Rozumienie empatyczne ucznia
Wychodzi się tu z założenia, że każdy człowiek żyje w swym własnym wewnętrznym
świecie przeżyć i postrzega świat zewnętrzny w osobliwy dla siebie sposób. Różni ludzie
różnie reagują na te same bodźce pochodzące ze świata zewnętrznego. Najogólniej można
powiedzieć, że rozumienie empatyczne jest jakby przenikaniem lub wkraczaniem w
wewnętrzny świat drugiego człowieka i zarazem odczuwaniem, iż się jest niejako w jego
własnym wnętrzu. Jest to próba widzenia świata oczyma wychowanka, wczuwania się w jego
doznania, uczucia i myśli.
2.3. Autentyzm nauczycieli i wychowawców
Autentyzm, to jeszcze inny przejaw podmiotowego traktowania wychowanków. To
szczere wyrażanie swych uczuć i myśli, bez ukrywania ich za fasadą zachowań pozornych.
Najogólniej mówiąc, postawa autentyzmu polega na tym, że przejawiająca ją osoba pozostaje
w swym zachowaniu: tym, kim jest naprawdę; zrywa z wszelką fasadowością i graniem
5
określonej roli; jest szczera i otwarta w kontaktach z innymi; zachowuje się w sposób
naturalny; nie stroni od działań spontanicznych, ma zaufanie do siebie i do innych.
Autentyzm w psychologii uchodzi za bardzo ważna postawę nauczyciela wobec uczniów.
Postawa taka „nie może być jednak rozumiana – jak pisze prof. Mellibruda – jako
przyzwolenie na niczym nie skrępowane wyrażanie myśli i uczuć we wszystkich sytuacjach
ani jako zachęta do robienia wszystkiego, na co się ma ochotę”4.
Postawa autentyzmu wychowawcy jest skuteczna pod warunkiem, że jest także
odwzajemniana przez dzieci i młodzież.
Oczekuje się więc podmiotowego traktowania młodzieży przez dorosłych, jak i dorosłych
przez swoich wychowanków.
2.4. Demokratyczny styl oddziaływań wychowawczych
Demokratyczny styl oddziaływania polega na:
-
okazywaniu dzieciom i młodzieży życzliwości i zrozumienia,
-
pozyskiwaniu sobie ich sympatii, zaufania i przyjaźni,
-
umożliwieniu im wspólnego i samodzielnego podejmowania decyzji,
-
wysuwania własnych pomysłów,
-
przejawiania wzmożonej aktywności w różnych dziedzinach życia.
W praktyce, nauczyciele i wychowawcy, którzy pracują zgodnie z demokratycznym
stylem kierowania wychowawczego: nawiązują z młodzieżą serdeczne i przyjacielskie
kontakty; odwołują się do ich inicjatywy i pomysłowości oraz liczą się z ich zamierzeniami i
wspólnie podjętymi decyzjami; udzielają im gruntownej informacji, zwłaszcza na interesujące
wychowanków tematy; występują często w roli równorzędnych członków kierowanego przez
nich zespołu wychowawczego – klasy szkolnej; pełnią wobec wychowanków rolę
inicjatorów, animatorów, doradców; dyskutują różne stanowiska w interesujących ich
sprawach; wspólnie z wychowankami wykonują konkretne zadania; wyraźnie stawiają
nagradzanie przed karaniem; przejawiają zawsze gotowość do rozmów na temat
interesujących ich problemów; czasem proszą wychowanków o radę w osobistych sprawach;
nie wahają się też przyznać do własnych błędów i ponieść konsekwencje; umożliwiają
wychowankom współudział w tworzeniu programów i planowaniu oraz prowadzeniu zajęć.
Wyniki badań prowadzonych przez różnych autorów wskazują, iż w grupach
prowadzonych demokratycznie ich uczestnicy: darzą sympatią swego wychowawcę
(nauczyciela) i identyfikują się z nim; podejmują zadania na własną odpowiedzialność i są
J. Mellibruda, Ja – Ty – My. Psychologiczne możliwości ulepszania kontaktów międzyludzkich. Warszawa
1986.
4
6
przekonani o sensowności tego, co robią; wykonują swoje zadania nawet podczas
nieobecności nauczyciela, gdy są pozbawieni kontroli; wykazują większą kreatywność w
realizacji zadań; wspólnie poszukują sposobów przezwyciężenia napotkanych trudności i nie
usiłują obciążyć winą za ich powstanie jednego tylko uczestnika grupy.
Wyniki badań przeprowadzonych przez autora potwierdziły tezę, że nauczyciele wybitni,
to osoby, które w swoich kontaktach z uczniami stosują wyłącznie demokratyczny styl
oddziaływania wychowawczego 5.
3. Kompetencje pedagogiczne nauczyciela
Jednym z najważniejszych warunków pomyślnego wykonywania przez nauczyciela
funkcji dydaktycznej, wychowawczej, a także opiekuńczej i efektywności (skuteczności) w
pracy są kompetencje pedagogiczne, w które nauczyciel powinien być wyposażony w toku
kształcenia i doskonalenia zawodowego.
Pojęcie kompetencji jest coraz częściej używane w dziedzinie edukacji i to zarówno w
odniesieniu do uczniów, jak i nauczycieli. Samo słowo kompetencja (łać. competentia –
odpowiedzialność, zgodność) to zbiór wiedzy, umiejętności, dyspozycji sprawnościowych
oraz postaw i uznawanych wartości, niezbędnych dla skutecznej realizacji przez
działający podmiot założonych zadań.
W czym wyrażają się poszczególne kompetencje i jak się przejawiają oraz jaki jest ich
poziom u nauczycieli to pytanie, na które postaram się krótko odpowiedzieć.
3.1. Kompetencje prakseologiczne
Wyrażają się w trafnym diagnozowaniu, umiejętnym i
skutecznym programowaniu,
planowaniu i organizowaniu działań pedagogicznych – lekcyjnych i pozalekcyjnych,
kontrolowaniu i ocenianiu efektów pracy ucznia w procesie wychowania, są one związane z
procesem dydaktycznym.
W kompetencje te wyposażony jest ten nauczyciel, który:

potrafi opracować koncepcję pracy z klasą szkolną, pojedynczymi uczniami i ich
rodzicami;

umie rozpoznać wyjściowy stan rozwoju fizycznego ucznia, sprawności, umiejętności
i wiedzy ucznia, umie odpowiednio zinterpretować wyniki testów i sprawdzianów;

w oparciu o wyniki rozpoznania potrafi zaprogramować pracę z uczmiami;

potrafi określić czynnik organizujący poznanie nowych umiejętności, wiadomości,
rozwijania sprawności fizycznej oraz kształtowanie postaw do kultury fizycznej –
J. Bielski, Teoretyczne i metodyczne podstawy efektywności pracy nauczyciela wychowania fizycznego.
Piotrków Trybunalski 2000.
5
7
postawić cele, zaplanować i zastosować odpowiednie zadania i dla ich osiągnięcia,
posłużyć się środkami (ćwiczeniami), metodami i formami organizacyjnymi pracy
uczniów, dobierając je odpowiednio do celów, zadań i warunków;

potrafi uruchomić w uczniach pozytywną motywację do realizacji zadań;

umie posłużyć się różnymi metodami, formami i środkami kontroli, analizy i oceny
osiągnięć uczniów, zinterpretować i ocenić osiągnięcia uczniów na tle ich
indywidualnych możliwości;

potrafi ustalić przyczyny niepowodzeń szkolnych ucznia i zaproponować sensowne
sposoby ich likwidacji;

potrafi rozpoznać typowe zaburzenia rozwojowe (nerwice, agresja, wady postawy
ciała, używanie środków odurzających) i skierować ucznia po odpowiednią formę
pomocy.
Nie bez znaczenia są tu też umiejętności nauczyciela dokonywania obiektywnej oceny
skuteczności własnej pracy, wprowadzenie jej korekty oraz zaplanowanie koncepcji własnego
doskonalenia zawodowego.
3.2. Kompetencje komunikacyjne
Przejawiają się w poprawnym i skutecznym operowaniu językiem i terminologią w
sytuacjach edukacyjnych oraz w umiejętności interpersonalnego komunikowania się.
3.3. Kompetencje współdziałania
Wyrażają
się
skutecznością
zachowań
prospołecznych
i
sprawnością
działań
integracyjnych.
3.4. Kompetencje kreatywne
Przejawiają się u nauczyciela poprzez, nieszablonowe, innowacyjne i twórcze działania.
3.5. Kompetencje informatyczne
Wyrażają się w sprawnym wykorzystywaniu nowoczesnej technologii informatycznej w
procesie edukacyjnym oraz we własnym kształceniu i doskonaleniu zawodowym; w
posługiwaniu się obcym językiem i znajomością języka informatycznego.
3.6. Kompetencje moralne
Wyrażają się w zdolności nauczyciela do pogłębionej refleksji przy ocenie swojego
postępowania pedagogicznego, w znajomości powinności etycznych wobec podmiotów
kształcenia i wychowania.
Na zakończenie pragnę przytoczyć słowa profesora K. Konarzewskiego, który pisze, że
wychowanie powinno być takie „...żeby tworzyło nie tylko ludzi dobrze wychowanych (także
8
fizycznie), co zdolnych do życia na własny rachunek”7. Zdolnych do przyjmowania
odpowiedzialności za własny rozwój umysłowy i fizyczny, za sprawność i zdrowie, ludzi
posiadających odpowiednie kompetencje w tym zakresie.
Takich ludzi chcemy wychować w tym kształcie edukacji, który zaproponowała reforma
oświaty.
K. Konarzewski, O wychowaniu w szkole, (w) K. Kruszewski (red.), Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela.
Warszawa 1994.
7
9
PARADYGMAT UWARUNKOWAŃ SKUTECZNOŚCI PRACY NAUCZYCIELA
WYCHOWANIA FIZYCZNEGO
WŁAŚCIWIŚCI NAUCZYCIELA
WIEDZA
DOŚWIADCZENIE PEDAGOGICZNE
CECHY OSOBOWOŚC NAUCZYCIELA
KOMPETENCJE NAUCZYCIELA:
STRONA
EFEKTYWN
A
Zewnętrzne
przejawy
KOMUNIKACYJNE
ONA POTENCJALNA
STRONA POTENCJALNA
Utajone możliwości
PRAKSEOLOGICZNE
INFORMATYCZNE
KREATYWNE
PRZYKŁAD:
POSTAWY
NAUCZYCIELA
*
WYSOKA
WIEDZA
*
UMIEJĘTNOŚCI
PEDAGOGICZN
E
*
ZDOLNOŚCI
*
czyli
DYSPOZYCJE
KIERUNKOWE
I
INSTRUMENTAL
NE
WSPÓŁDZIAŁANIA
MORALNE
CZYNNIKI
SYTUACYJNE
PRZEBIEG DZIAŁANIA
ZASTOSOWANI
E
ODPOWIEDNIC
H ĆWICZEŃ,
METOD
PODJĘTE DECYZJE NAUCZYCIELA
10
CZYNNOŚCI NAUCZYCIELA
i
CZYNNOŚCI UCZNIÓW
WYNIKI PRACY PEDAGOGICZNEJ
I FORM
ORGANIZACYJ
NYCH,
SPRAWNE
POSŁUGIWANIE
SIĘ NIMI;
PRZESTRZEGA
NIE ZASAD
DYDAKTYCZNY
CH
ZDROWIE
I HARMONIJNY
ROZWÓJ,
WIEDZA,
UMIEJĘTNOŚCI,
SPRAWNOŚCI,
POSTAWY
UCZNIÓW
11