Kompetentny nauczyciel

Bielski Janusz
Pułtusk
13
Kompetentny nauczyciel
Kompetentny nauczyciel
Rozważania o nauczycielu wychowania fizycznego, o jego przygotowaniu do zawodu trzeba
rozpocząć od postawienia kilku pytań i podjęcia próby udzielenia na nie odpowiedzi. A oto
pytania, na które postaram się znaleźć odpowiedź:
1. Czy możliwe jest pełne przygotowanie nauczyciela do zawodu?
2. Jakie kompetencje składają się na przygotowanie zawodowe nauczyciela?
Kiedy podejmuje się jakąś formę kształcenia zawodowego nauczyciela, to z góry zakłada się,
czasem bez głębszej refleksji, że nauczyciel może być do swojej pracy w pełni przygotowany.
Przyjmuje się jakiś wzorzec kształcenia, określający zasób wiedzy i umiejętności
składających się na pełne przygotowanie zawodowe, tworzy się odpowiednie programy
kształcenia, projektuje treści, ustala potrzebne kompetencje niezbędne dla tego zawodu i
opisuje sylwetkę absolwenta studiów nauczycielskich.
Jeśli akceptuje się takie podejście, to myślenie o nauczycielu warto zacząć od zbadania
prawomocności tego założenia, zakładającego, że pełne przygotowanie do pracy
nauczycielskiej jest możliwe i że składa się ono z jakiegoś zamkniętego zbioru wiedzy,
umiejętności i sprawności, jakie oferują w swoich programach wyższe uczelnie. Spróbujmy
zatem takiej merytorycznej analizy dokonać, aby się przekonać, czy rzeczywiście jest to
słuszna teza. Żeby taką analizę przeprowadzić, to trzeba się nieco bliżej przyjrzeć specyfice
pracy nauczycielskiej.
Doświadczenie pokazuje, że o pełnym przygotowaniu do zawodu można mówić tylko w
przypadku tych zawodów, które polegają na wykonywaniu zadań prostych, powtarzalnych i
przewidywalnych, wymagających głównie kompetencji technicznych. W przypadku zawodu
nauczyciela takie założenie pozostaje w sprzeczności z istotą pracy pedagogicznej. Bo gdy się
głębiej zastanowimy nad pracą nauczyciela, to się okaże, że kompetencje, których ten zawód
wymaga, są zawsze niekompletne, wciąż niewystarczające i stale wymagające zmiany i
uzupełnień1.
Nauczyciel, także wychowania fizycznego, działa w sytuacjach niepowtarzalnych, otwartych,
niestereotypowych. Wymaga ciągłego dostosowania się do zaistniałych sytuacji, które trudno
jest z góry przewidzieć. Naśladownictwo wyuczonych wzorców metodycznych nie zawsze
jest wskazane, choćby z tego względu, że w codziennej rzeczywistości pedagogicznej mamy
do czynienia każdorazowo z inną sytuacją, z ciągle zmieniającymi się warunkami pracy i z
odmiennymi reakcjami i potrzebami uczniów. Działalność pedagogiczna nauczyciela, to
rozwiązywanie praktycznych problemów rodzących się „tu i teraz”. Praca pedagogiczna, to
seria inteligentnych reakcji na wciąż nowe sytuacje i zachowania uczniów. Stwarza to
konieczność „myślenia w biegu”, reagowania na ciągle zmieniające się i nie przewidywalne
wydarzenia. Nauczyciel nie może wyreżyserować wszystkich zdarzeń i dlatego nie powinien
być z góry nastawiony na stosowanie określonych procedur wychowawczych. Przyjmowanie
obcych wzorów i bezkrytyczne ich stosowanie we własnej praktyce pedagogicznej też może
okazać się mało skuteczne.
Mimo wielu elementów stałych występujących w działalności pedagogicznej sytuacje
edukacyjne są niepowtarzalne, ponieważ w każdej z nich nauczyciel ma do czynienia nie z
R. Kwaśnica, Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu, (w:) Pedagogika, pod red. Z. Kwiecińskiego i B.
Śliwerskiego, tom II, Warszawa 2004, s. 293.
1
1
rzeczami, lecz z ludzką psychiką. Oddziałując na rzeczy, można działać w sposób
powtarzalny, schematyczny, według z góry określonych reguł, ponieważ rzeczy są czymś w
pełni określonym. Nauczyciel ma jednak do czynienia nie z rzeczami, lecz z żywymi istotami,
jak to już wyżej podkreślano. Nie może z góry przewidzieć, przed jakim zadaniem uczeń go
postawi, jaki problem zada mu do rozwiązania jako osoba, jakiej pomocy będzie potrzebował
od nauczyciela. Nie możemy też bezgranicznie zaufać posiadanej wiedzy zawodowej, choćby
pochodziła ona z najlepszych źródeł. Nie należy oczywiście przekreślać wartości tej wiedzy,
ale zawsze trzeba zakładać, że w mniejszym lub większym stopniu okaże się ona
niewystarczalna. Nawet bardzo bogate doświadczenie zawodowe nauczyciela okazuje się
czasem prowizoryczne i niepełne w obliczu faktu, że każdy uczeń jest inny, że z dnia na dzień
zmienia się i staje się kimś innym, rozwijając się w nie dającym się przewidzieć kierunku.
Nauczyciel wchodząc w interakcje z każdym uczniem, zawsze wchodzi w sytuację nową,
mniej lub bardziej znaną ze swojego wcześniejszego doświadczenia.
Trzeba też brać pod uwagę fakt, że nauczyciel działa już w innej epoce, niż ta, w której
wyrastał i był przygotowywany do zawodu. Każda epoka rodzi nowe sytuacje społeczne i
nowe problemy, uczeń styka się z nowymi zagrożeniami. Zadaniem nauczyciela jest
przygotować ucznia do tych nowych sytuacji, z którymi sam się nie spotykał będąc
studentem.
Każda sytuacja w szkole wymaga nie tyle powtarzania tego, co się już kiedyś robiło, lecz
otwarcia się na nowość. Każdy uczeń wymaga od nauczyciela gotowości do tworzenia,
pojmowanego jako wykraczanie poza to, co się już wie i umie.
Twórczość nauczyciela nie jest czymś wyjątkowym, odświętnym, czy unikatowym, za co
należą mu się oklaski, ordery i wyróżnienia, jest codziennym i elementarnym
obowiązkiem tworzenia, a nie odtwarzania własnego, „wypróbowanego” sposobu bycia z
uczniem. To ciągłe tworzenie jest konstytutywną cech zawodu nauczyciela i sprawia, że
przygotowanie do tego zawodu jest zawsze prowizoryczne i stale wymaga zmian i
uzupełnień2.
Choć efektem pracy nauczyciela wychowania fizycznego są zmiany dokonujące się nie tylko
we właściwościach fizycznych, ale także w postawach i osobowości ucznia, to nie może to
być działanie wyłącznie o charakterze technicznym, podlegającym nakazom racjonalności
instrumentalnej, opartej na logice celów, środków i warunków, lecz także działaniem
podlegającym tak zwanej „racjonalności komunikacyjnej”.
Cele i środki w działalności pedagogicznej rozumianej jako działanie komunikacyjne, są
zupełnie czymś innym w porównaniu z celami i środkami właściwymi dla działalności
technicznej. O ile w działaniu technicznym cele są zawsze wyobrażeniem zmian, których
chce się dokonać w tym, co jest przedmiotem owego działania (poprawa sprawności,
nauczenie umiejętności ruchowych), a środki (np. ćwiczenia fizyczne, gry i zabawy oraz
sporty) są „narzędziami”, za pomocą których przekształca się ucznia stosownie do
zamierzonych celów, o tyle w działaniu pedagogicznym cele i środki nie mieszczą się
wyłącznie w logice myślenia instrumentalnego. Tu mamy do czynienia zarówno z działaniem
technicznym jak i komunikacyjnym.
Tak rozumiany cel działania komunikacyjnego nie jest utożsamiany z zamierzonym skutkiem,
lecz jest zachętą do dialogu, do nawiązania bliższego kontaktu pomiędzy podmiotami. Środki
w działaniu komunikacyjnym nie są narzędziami służącymi do przekształcania drugiej osoby,
lecz są sposobami, za pomocą których porozumiewające się osoby wyrażają siebie, dają znać
partnerowi, kim są, jak rozumieją świat i za jakimi wartościami się opowiadają. Tak pojęte
środki są czymś osobistym i wyrażają osobowość tego, kto się nimi posługuje.
2
R. Kwaśnica, op. cit., s. 295.
2
Chociaż nauczyciel wychowania fizycznego poddawany jest często presji celów w sensie
technicznym i w takie środki głównie go się wyposaża w procesie kształcenia i doskonalenia,
to jednak jego praca, jakkolwiek sam by ją pojmował, nie jest działalnością całkowicie
techniczną, lecz jest lub powinna być także oddziaływaniem komunikacyjnym. Techniczną
jest dla tego, gdyż nauczyciel stawia cele i posługuje się adekwatnymi środkami działającymi
nie tylko na osobowość, na sferę psychiczną, lecz poprzez osobowość ucznia lub
bezpośrednio, przy pomocy fizycznych środków (głównie ruchu) oddziałuje na cechy
somatyczne, na zdrowie oraz na rozwój motoryczny ucznia. W tym tkwi specyfika zawodu
wychowawcy fizycznego.
Czy to jest takie ważne, o czym teraz mówimy. Wydaje się, że tak, bo życie pokazuje, że są
nauczyciele i trenerzy, którzy doskonale opanowali techniki przekazu wiedzy i nauczania
umiejętności ruchowych, mają dobry warsztat metodyczny, sami są bardzo sprawni fizycznie,
a jednak efekty edukacyjne ich działań są znikome. Dzieje się tak, ponieważ nauczyciele ci,
oprócz oddziaływań przez siebie planowanych, oprócz tych, które postrzegają jako swoje
działania profesjonalne, wywierają znikomy wpływ na osobowość ucznia, na jego postawę i
motywację, tu warto przypomnieć, że źródłem tego wpływu jest osobowość samego
nauczyciela.
Nauczyciel wywiera wpływ na ucznia każdym swoim gestem, słowem i swoim zachowaniem.
Oddziałuje przez to kim sam jest jako osoba, jak rozumie świat, innych ludzi, jak odnosi się
do uczniów, do własnej osoby, jaką prezentuje postawę względem kultury fizycznej, jaki ma
stosunek do świata wartości i także przez to, co można uznać za zachowania prywatne, a nie
tylko profesjonalne. To wszystko ma znaczenie w działaniu edukacyjnym, gdyż jest ono ze
swej istoty działaniem o charakterze komunikacyjnym (aksjologicznym). Gdyby było
działaniem tylko technicznym (instrumentalnym), nauczyciel mógłby wywierać tylko
ograniczony wpływ. A ponieważ jest działaniem komunikacyjnym, to dopuszcza do głosu
także te wpływy, których sam czasem nie uświadamia sobie ich wychowawczego znaczenia.
Nie dostrzeganie faktu, że praca nauczyciela jest w swej istocie także działaniem o
charakterze komunikacyjnym prowadzi do wielu pedagogicznych konsekwencji. Jeśli
nauczyciel komunikuje się z uczniami i wywiera na nich wpływ nie tylko za pośrednictwem
świadomie stosowanych fizycznych środków, takich, jak ćwiczenia, sporty, gry i zabawy, ale
także poprzez cały swój sposób bycia, poprzez to, jakim jest człowiekiem, to efekty jego
pracy są lepsze.
I tu budzi się pewna refleksja, czy studenci na studiach przygotowywani są wszechstronnie
do działalności pedagogicznej, czy jest to przygotowanie
głównie o charakterze
instrumentalnym, czy cele, wymagania i treści zapisane w podstawach programowych
prowokują nauczycieli do wszechstronnych działań, także o charakterze komunikacyjnym.
Przygotowanie do zawodu nauczycielskiego trzeba pojmować całościowo i procesualnie.
Powinno się wymagać od nauczyciela nie tylko rozwinięcia takich czy innych zawodowych
umiejętności i sprawności, ale przede wszystkim rozwoju prowadzącego ku bycia osobą.
Słowo – procesualnie oznacza, że rozwój osoby powinien być nieustającym procesem, który
nigdy nie ma końca. Nikt z nas nie jest osobą dokończoną w swoim stawaniu się.
Każdy nauczyciel przechodzi różne stadia rozwoju zawodowego. Rozwój ten nie kończy się
wraz z uzyskaniem dyplomu, lecz trwa przez całe życie. Nauczyciel tym różni się od tych,
którzy nie zajmują się edukacją, że stawanie się osobą nie jest wyłącznie jego prywatną
sprawa i że powinno to być elementem przygotowania zawodowego.
Skoro już wiemy o niepowtarzalności sytuacji edukacyjnych i jesteśmy przekonani (mam
taką nadzieję), co do komunikacyjnego charakteru pracy nauczycielskiej i wiemy też, że
przygotowanie zawodowe zawsze będzie niedokończone, prowizoryczne i stale wystawione
na próby ujawniające własną niewystarczalność i że powinno ono obejmować całą osobę
3
nauczyciela to należy, jak sądzę, odrzucić dotychczasowy sposób myślenia o nauczycielu,
lub podjąć go od nowa, szukając dla niego innego punktu wyjścia. Założenie o
jednorazowym, pełnym przygotowaniu do pracy nauczycielskiej trzeba uznać za
nieprawdziwe.
Jeśli o zawodzie nauczyciela i o możliwości pełnego przygotowania go do tego zawodu nie da
się myśleć w taki sposób, jak do zawodów technicznych, to trzeba sobie zadać pytanie: jakie
powinno być to myślenie? Odpowiedź na to pytaniem można sprowadzić do kilku tez. Oto
one.
 Należy założyć, iż z powodu niepowtarzalności sytuacji edukacyjnych i z racji
komunikacyjnego charakteru pracy nauczycielskiej przygotowanie do tej pracy powinno
obejmować całą osobę nauczyciela i że jest/będzie ono stale niekompletne i wciąż pozostające
w procesie rozwoju;
 Trzeba rozszerzyć zakres kompetencji zawodowych nauczyciela tak, aby objąć
namysłem całe doświadczenie osobowe, a nie tylko dyspozycje instrumentalne;
 Przyjąć założenie, że rozwój w tym zawodzie polega na tej samej logice, co rozwój
osoby i że czysto instrumentalna edukacja, wsparta głównie na racjonalizmie
technologicznym, na systemie norm, zasad metodycznych, instrukcji, wzorów i
„niezawodnych” reguł postępowania dydaktycznego nie jest edukacją wystarczającą;
 W związku z powyższym, studentów przygotowujących się do zawodu nauczycielskiego powinno się wyposażać w różnego rodzaju kompetencje zawodowe, w tym także
w kompetencje komunikacyjne.
Oto odpowiedź na pierwsze z postawionych na wstępie pytań. Chcąc dalej kontynuować
rozpoczęte myślenie o nauczycielu i dać odpowiedź na kolejne pytanie, trzeba określić rodzaj
kompetencji tworzących zawód nauczyciela, omówić logikę rozwoju tych kompetencji.
Rodzą się też dalsze pytania stawiane po to, by zastanowić się nad zaawansowaniem polskich
nauczycieli w rozwoju zawodowym Próby znalezienia odpowiedzi na te pytania znajdzie
czytelnik w kolejnej publikacji.
2. Kompetencje tworzące zawód nauczyciela
Pojęcie kompetencji jest coraz częściej używane w dziedzinie edukacji i to zarówno w
odniesieniu do uczniów, jak i nauczycieli. Samo słowo kompetencje (łać. competentia –
odpowiedzialność, zgodność) to „zbiór wiedzy, umiejętności, dyspozycji sprawnościowych
oraz postaw i uznawanych wartości, niezbędnych dla skutecznej realizacji założonych zadań”.
Zmiany dokonywane w ramach reformy światy, zarówno w zakresie programów nauczania,
jak i organizacji szkolnictwa wymagają odpowiednio przeorientowanych i wykształconych
nauczycieli, nauczycieli twórczych, refleksyjnych i otwartych na zmiany, innymi słowy –
nauczycieli kompetentnych.
Przed nauczycielami stanęły nowe zadania i w ślad za tym zaistniała konieczność
wyposażenia ich w toku kształcenia w odpowiednie kompetencje tak, aby mogli dobrze
funkcjonować w nowych warunkach i żeby ich praca przynosiła pożądane efekty. Bo
wyzwaniom XXI stulecia, jak pisze K. Denek, może sprostać tylko człowiek wszechstronnie
wykształcony i kompetentny, zdolny do myślenia w kategoriach innowacyjnych, energiczny,
sprawny, wrażliwy na wartości, uznający je za drogowskazy swojego postępowania, czyli
człowiek pełny. To również odnosi się do zawodu nauczyciela.
Jest wiele nauczycielskich specjalności. Mówi się o nauczycielach przedszkoli, klas
początkowych, o nauczycielach poszczególnych przedmiotów nauczania, o nauczycielach
języka polskiego, matematyki, wychowania fizycznego itp. Chociaż istnieją pewne wspólne
4
cechy w tym zawodzie, to każda z tych grup nauczycielskich wymaga wyodrębnienia innego
rodzaju kompetencji (wiedzy, umiejętności, postaw, systemu wartości).
Istnieją różne klasyfikacje i opisy kompetencji, w zależności od teoretycznych założeń
koncepcji ludzkiego doświadczenia. Przedstawimy je niżej.
Kompetencji nauczyciela w innym ujęciu Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN 3
Kompetencje te zostały opracowane i zaproponowane przez Komitet Nauk Pedagogicz-nych
Polskiej Akademii Nauk. Jest to klarowna i w miarę szczegółowo opisana koncepcja
kompetencji pedagogicznych.
W czym wyrażają się poszczególne kompetencje i jak się przejawiają oraz jaki jest ich
poziom u nauczycieli to pytanie, na które postaramy się krótko odpowiedzieć
1. Kompetencje prakseologiczne
Wyrażają się w trafnym diagnozowaniu, umiejętnym i
skutecznym programowaniu,
planowaniu i organizowaniu działań pedagogicznych – lekcyjnych i pozalekcyjnych, oraz
kontrolowaniu i ocenianiu efektów pracy ucznia w procesie wychowania, są one związane z
procesem dydaktycznym.
W kompetencje te wyposażony jest ten nauczyciel, który:
 potrafi opracować koncepcję pracy z klasą szkolną, pojedynczymi uczniami;
 umie rozpoznać wyjściowy stan rozwoju fizycznego ucznia, sprawności, umiejętności
i wiedzy ucznia, umie odpowiednio zinterpretować wyniki testów i sprawdzianów;
 w oparciu o wyniki rozpoznania potrafi zaprogramować (napisać program) i
zaplanować pracę z uczniami;
 potrafi określić czynnik organizujący poznanie nowych umiejętności, wiadomości,
rozwijania sprawności fizycznej oraz kształtowanie postaw do kultury fizycznej – postawić
cele, zaplanować i zastosować odpowiednie zadania i dla ich osiągnięcia, posłużyć się
środkami (ćwiczeniami), metodami i formami organizacyjnymi pracy uczniów, dobierając je
odpowiednio do celów, zadań i warunków;
 potrafi uruchomić w uczniach pozytywną motywację do realizacji zadań;
 umie posłużyć się różnymi metodami, formami i środkami kontroli, analizy i oceny
osiągnięć uczniów, zinterpretować i ocenić osiągnięcia uczniów na tle ich indywidualnych
możliwości;
 potrafi ustalić przyczyny niepowodzeń szkolnych ucznia i zaproponować sensowne
sposoby ich likwidacji;
 potrafi rozpoznać typowe zaburzenia rozwojowe (nerwice, agresja, wady postawy
ciała, używanie środków odurzających) i skierować ucznia po odpowiednią formę pomocy.
Nie bez znaczenia są tu też umiejętności nauczyciela dokonywania obiektywnej oceny
skuteczności własnej pracy, wprowadzenie jej korekty oraz zaplanowanie koncepcji własnego
doskonalenia zawodowego.
2. Kompetencje komunikacyjne
Przejawiają się w poprawnym i skutecznym operowaniu językiem i terminologią w sytuacjach
edukacyjnych oraz w umiejętności interpersonalnego komunikowania się.
Te kompetencje posiada ten nauczyciel, który dysponuje umiejętnością komunikowania się
interpersonalnego oraz umiejętnością słuchania swoich wychowanków i empatycznego
Standardy kompetencji zawodowych nauczyciela zostały opracowane przez Zespół Przygotowania
Pedagogicznego Nauczycieli Rady ds. Kształcenia Nauczycieli. Przedstawiony został na posiedzeniu KNP PAN,
w dniu 13 listopada 1997 r. Podaję to za K. Denkiem, O nowy kształt edukacji, Warszawa 1998, s. 214-217.
3
5
rozumienia intencji i treści ich wypowiedzi; który potrafi myśleć dialogicznie i rozwijać te
zdolności u swoich uczniów/studentów; umie korzystać z różnych technik dyskursywnych
oraz komunikacji niewerbalnej w porozumiewaniu się z uczniami; który potrafi wyrażać
uczucia i nauczyć innych tej sztuki; który potrafi wzbudzać wrażliwość językową
wychowanków pokazując wartości języka jako narzędzia myślenia i porozumiewania się;
umie dostosować styl kierowania pracą uczniów do poziomu ich dojrzałości i zdolności
percepcyjnych.
3. Kompetencje współdziałania
Wyrażają się skutecznością zachowań prospołecznych i sprawnością działań integracyjnych.
Kompetencje te przejawia ten nauczyciel który: rozumie związki zachodzące pomiędzy
postawą zawodową i własną osobowością, preferowanym przez siebie stylem interakcyjnym a
procesami zachodzącymi w klasie szkolnej; preferuje odpowiedzialność osobistą ucznia nad
normami posłuszeństwa w kontaktach międzyludzkich, potrafi mobilizować uczniów do
współdziałania, a nie tylko do współzawodniczenia; który umie rozwiązywać sytuacje
konfliktowe poprzez negocjacje i kompromis; wyzwala i spożytkowuje inicjatywę uczniów
dla procesów rozwojowych; satysfakcjonuje wychowanków poprzez docenianie ich
możliwości; który potrafi nawiązać i utrzymać kontakt z wychowankiem stosując różne
techniki – preferuje komunikowanie uczuć nad komunikowaniem ocen; opracowuje i wdraża
autorską koncepcję kształcenia integracyjnego; potrafi kształtować u uczniów postawy
prospołeczne i prorodzinne.
4. Kompetencje kreatywne
Przejawiają się u nauczyciela poprzez, nieszablonowe, innowacyjne i twórcze działania.
Posiada je ten nauczyciel, który: chce i potrafi działać niestandardowo; wyzwalać u uczniów
samodzielność myślenia i kreatywność zachowań w procesie edukacyjnym; który potrafi
posługiwać się technikami badawczymi w rozpoznawaniu zjawisk pedagogicznych i
tworzeniu wiedzy przedmiotowej; umie myśleć krytycznie i potrafi rozwijać tego rodzaju
myślenie u swoich uczniów; który nie oczekuje na gotowe wzory, lecz sam potrafi tworzyć
założenia teoretyczne i rozwiązania organizacyjno-metodyczne w swej pracy; który potrafi
sprawnie i twórczo rozwiązywać problemy edukacyjne – „myśleć w biegu” oraz działać na
rzecz zwiększania autonomii zawodowej podmiotu.
5. Kompetencje informatyczne
Wyrażają się w sprawnym korzystaniu z nowoczesnych źródeł informacji w procesie
edukacyjnym oraz we własnym kształceniu i doskonaleniu zawodowym. Posiada je ten
nauczyciel który: posługuje się obcym językiem i zna język informatyczny; potrafi
wykorzystać technologię informatyczną do wspomagania własnych i uczniowskich procesów
uczenia się i usprawniania (umie korzystać z bazy danych, sieci internetowej, poczty
elektronicznej).
6. Kompetencje moralne
Wyrażają się w zdolności nauczyciela do pogłębionej refleksji moralnej przy ocenie swojego
postępowania pedagogicznego. Posiada je ten nauczyciel który: zna powinności etyczne
wobec podmiotów kształcenia i wychowania oraz stara się sprostać ich wymogom; który
potrafi myśleć i działać preferencyjnie dla dobra wychowanków; stawiać sobie pytania o
granice prawomocności etycznej swojej działalności pedagogicznej, a także moralnej
współodpowiedzialności za zdrowie i rozwój wychowanków; który traktuje wychowanków
jako cel swej działalności, a nie jako środek do osiągania własnych korzyści, jak pisał filozof
I. Kant.
6
Przy okazji omawiania tego zagadnienia nasuwa się taka refleksja, czy nadmierne kierowanie
rozwojem ucznia, zgodnie z założonymi celami, nie odzwyczai uczniów od ponoszenia
odpowiedzialności za własny rozwój i czy wychowawcy mają prawo narzucać uczniom
określony styl życia, kierunek rozwoju fizycznego i motorycznego, formy aktywności
ruchowej i środki służące tym celom, nie stwarzając przy tym możliwości wyboru.
Według innej koncepcji, której autorem jest R. Kwaśnica, doświadczenie ludzkie tworzy się
w dwóch sferach znaczeń: w obszarze wiedzy praktyczno-moralnej i wiedzy technicznej4.
Wiedza praktyczno-moralna, zdaniem tego autora, nabywana jest w praktyce
„komunikacyjnej”, w szeroko pojętym dialogu. Dzięki tej wiedzy lepiej rozumiemy świat,
ludzi i siebie samych, a także potrafimy odróżnić te wartości, które dla nas są ważne, od tego
wszystkiego, co jest pozbawione sensu. Wiedza praktyczno-moralna normuje nasze
postępowanie. Wiedza ta umożliwia porozumiewanie się z innymi ludźmi.
Intencją wiedzy technicznej z kolei jest stworzenie możliwości sprawczych i osiągania
stawianych przez nauczyciela celów. Ta wiedza okazuje się użyteczna w trojaki sposób:
1) wskazuje cele, jako zamierzone skutki działania;
2) dostarcza wiadomości o metodach, rozumianych jako sprawdzone i powtarzalne
sposoby osiągania celów;
3) określa środki i warunki, od których zależy możliwość osiągania celów, czy mówiąc
inaczej – możliwość skutecznego posługiwania się metodami.
Stosownie do wyżej przedstawionych rodzajów wiedzy wyodrębnia się w tej koncepcji dwie
grupy kompetencji: kompetencje praktyczno-moralne (aksjologiczne) i kompetencje
techniczne (instrumentalne).
1. Kompetencje praktyczno-moralne
W tej grupie mieszczą się kompetencje interpretacyjne, moralne i komunikacyjne.
Kompetencje interpretacyjne - to zdolność racjonalnego odnoszenia się do świata – do
rzeczy, do innych ludzi i do samego siebie w aktach samorefleksji. To rozumienie
wychowanków w sensie personalistycznym i podmiotowym oraz postawa autentyczna
samego nauczyciela.
Kompetencje moralne. Wyrażają się w znajomości powinności etycznych wobec podmiotów
kształcenia i wychowania, w pytaniach o moralną prawomocność postępowania nauczyciela,
w zdolności do pogłębionej refleksji przy ocenie swojego postępowania pedagogicznego.
Refleksja ta powinna rodzić pytania: jak postępować by z jednej strony dochować wierności
sobie i nie ulec duchowemu zniewoleniu lub zubożeniu i nie ograniczać swojego rozwoju, a z
drugiej – by swym postępowaniem nie ograniczać innych ludzi w ich prawach do
wewnętrznej wolności i podmiotowości oraz w prawie do wyboru wartości i własnej drogi
rozwoju. Wspominaliśmy już o tym przy omawianiu kompetencji moralnych w poprzedniej
koncepcji.
Kompetencje komunikacyjne – to zdolność do dialogowego sposobu bycia z innymi ludźmi
i z samym sobą. Dialog w tym sensie, to rozmowa z innymi przełamująca anonimowość
wypowiedzi i będąca próbą rozumienia siebie oraz tego, co nas wspólnie ogarnia. Do tych
kompetencji zaliczyć można: a) zdolność empatycznego rozumienia i bezwarunkowej
akceptacji drugiej osoby; b) zdolność do krytyki pojętej nie jako deprecjonowanie czegoś lub
kogoś, lecz jako poszukiwanie ukrytych cudzych i własnych poglądów, przekonań, hierarchii
4
R. Kwaśnica, op. cit., s. 299 i nast.
7
wartości i zachowań; c) postawę niedyrektywną, pozwalającą nauczycielowi prezentować
własny punkt widzenia, jako ofertę myślową, jako jedną z możliwych, a nie jako nakaz,
gotową odpowiedź, zamkniętą, skończoną; d) demokratyczny, partnerski styl oddziaływania
wychowawczego nauczyciela.
2. Kompetencje techniczne (instrumentalne)
Do tej grupy zalicza się: kompetencje postulacyjne, metodyczne i realizacyjne. Od tych
kompetencji, które mają przedmiotowo określony zakres zastosowań (są zależne od
nauczanego przedmiotu) zależy efektywność/skuteczność pracy nauczyciela.
Kompetencje postulacyjne (normatywne) - to umiejętność opowiadania się za
instrumentalnie pojętymi wartościami i formułowanymi celami oraz identyfikowanie się z
nimi.
Kompetencje metodyczne wyrażają się w umiejętności działania według reguł określających
optymalny porządek czynności nauczyciela i uczniów. Treścią owych reguł jest „przepis”
działania mówiący, co i w jakiej kolejności trzeba wykonywać, jaki przyjąć algorytm, jakimi
środkami i metodami się posłużyć by osiągnąć zamierzony cel. W dydaktyce przejawia się to
w trafnym diagnozowaniu (rozpoznaniu ucznia), umiejętnym, racjonalnym i skutecznym
planowaniu i organizowaniu działań pedagogicznych oraz kontrolowaniu i ocenianiu efektów
pracy ucznia w procesie kształcenia i wychowania.
Kompetencje metodyczne, podobnie jak i postulacyjne mogą być rezultatem naśladownictwa
bądź efektem świadomego przestrzegania wyuczonych reguł działania lub własnym
oryginalnym i twórczym pomysłem powstałym na bazie wysokiej wiedzy i bogatego
doświadczenia pedagogicznego.
Kompetencje realizacyjne – to umiejętność doboru odpowiednich środków oraz tworzenia
warunków sprzyjających osiąganiu celów. Kompetencje te mogą być pomocne w
opracowaniu i realizacji programów oraz w tworzeniu takich warunków do działania, jakich
wymaga metoda, którą się nauczyciel posługuje. Kompetencje te przejawiają się u
nauczyciela w umiejętności tworzenia warsztatu pracy, (bazy dydaktycznej) dla potrzeb
kształcenia i wychowania.
Doświadczenie życiowe i zawodowe każdego człowieka składa się z wielu rodzajów
kompetencji. Mogą one być różnie nazwane i różnie poklasyfikowane. Wszystkie są
potrzebne, choć trzeba tu zaznaczyć, że nie tylko kompetencje tworzą doświadczenie
zawodowe.
Opierając się na koncepcji zaproponowanej przez R. Kwaśnicę można stwierdzić, iż zarówno
kompetencje praktyczno-moralne jak i techniczne są obecne w doświadczeniu zawodowym,
jedne i drugie są potrzebne w każdym zawodzie.
Najczęściej jednak za kompetencje zawodowe uznaje się kompetencje techniczne instrumentalne, a kompetencje praktyczno-moralne - aksjologiczne postrzegane są jako
kompetencje osobowe. Sądzi się, że należą one do sfery doświadczenia prywatnego, a nie
zawodowego i że kształcenie zawodowe powinno się koncentrować głównie na
kompetencjach instrumentalnych. Widać to dość wyraźnie jeśli się dokona analizy
programów kształcenia
i doskonalenia nauczycieli wychowania fizycznego. Takie
stanowisko nie może być jednak zaakceptowane w przypadku zawodu nauczycielskiego.
Specyfika tego zawodu sprawia, że obydwie grupy kompetencji należy uznać za kompetencje
zawodowe. Pozycję nadrzędną zajmują tu jednak kompetencje aksjologiczne. Mają one
pierwszeństwo przed kompetencjami instrumentalnymi w tym sensie, że te drugie nie mogą
być użyte bez ich zgody. Ich prymat uzasadniony jest specyfiką zawodu nauczycielskiego.
8
Zanim nauczyciel sformułuje cele, posłuży się metodami czy środkami, muszą one zyskać
akceptację praktyczno-moralną. Musi zawsze odwoływać się do tej wiedzy i odpowiedzieć
sobie na pytania: Co robić, by cele metody i środki nie stały się narzędziem manipulacji i
zniewolenia ucznia? Tak więc, tym co poprzedza i umożliwia dopuszczenie do głosu
kompetencji technicznych jest rozumienie sytuacji edukacyjnej, a to jest możliwe dzięki
kompetencjom aksjologicznym.
Z moralnego namysłu nad sytuacją edukacyjną nikt nie może nauczyciela zwolnić. Nikt nie
może go wyręczyć z tworzenia własnej definicji sytuacji edukacyjnej. Każda sytuacja
edukacyjna jest zawsze sytuacją jakiegoś konkretnego nauczyciela, to on działa i on ponosi za
to działanie edukacyjne odpowiedzialność. Zdefiniować sytuację edukacyjną to tyle, co
zrozumieć osobę ucznia i sens powiązania, jakie dokonuje się pomiędzy nauczycielem i
uczniem. Takie definiowanie sytuacji edukacyjnej odbywa się bezustannie we wzajemnym
oddziaływaniu nauczyciela i ucznia. Nie można go z góry ustalić i dać nauczycielowi do
stosowania.
Rozumienie sytuacji edukacyjnej, jak twierdzi R. Kwaśnica, „…to nie tylko empatia
(rozumienie ucznia), ale także samorefleksja nauczyciela, bezustanna, krytyczna obserwacja
siebie, stałe pogłębianie rozumienia swojej roli, a także wciąż ponawiany namysł nad istotą
wychowania i bezustanne zapytywanie siebie, czy wartości i wiedza, za którymi się
opowiadam, i sposób, w jaki je udostępniam uczniom, sprzyjają ich rozwojowi, rozwojowi
każdego z nich z osobna, czy też rozwój ten ograniczają”5? Tego rodzaju refleksje
umożliwiają kompetencje aksjologiczne (praktyczno-moralne) nauczyciela. Bez nich i w
oderwaniu od namysłu nad sytuacją ucznia, kompetencje instrumentalne i zgodne z nimi
działania edukacyjne nad usprawnianiem fizycznym i wyrabianiem umiejętności sportowych,
mogą stać się narzędziem zagrażającym harmonijnemu rozwojowi ucznia lub stać się
narzędziem manipulacji i sterowania, a nie środkiem wychowania.
Kompetencje instrumentalne mają w zawodzie nauczyciela ograniczony zakres zastosowania.
Mają pomóc nauczycielowi w projektowaniu programu, organizowaniu środków i warunków
oraz w doborze właściwych metod, form organizacyjnych w wąsko pojętym kształceniu i
wychowaniu, nie mogą mieć jednak zastosowania w szeroko pojętym wychowaniu, z uwagi
na komunikacyjny charakter pracy nauczyciela. Tu, w sferze aksjologicznej, w której
kształtują się orientacje życiowe uczniów, ich systemy wartości, poglądy na świat i postawy,
sięganie po z góry obmyślone środki i stosowanie ich bez wiedzy i akceptacji ucznia grozi
manipulacją, uprzedmiotowieniem i zniewoleniem tych, którym nauczyciel powinien pomóc
w odkrywaniu własnej tożsamości. Takie sytuacje w wychowaniu fizycznym i sporcie
młodzieżowym zdarzają się dość często.
Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, że:
 zawód nauczyciela wymaga zarówno kompetencji aksjologicznych, jak i kompetencji
instrumentalnych;
 nadrzędną pozycje w tym zawodzie mają kompetencje aksjologiczne, one to
przesądzają o tym, jak nauczyciel formułuje cele, jak są one powiązane z wartościami, jakimi
posługuje się środkami i metodami w osiąganiu tych celów, czyli, jak wykorzystuje swoje
kompetencje instrumentalne i czy są one moralnie prawomocne.
 zakres użycia kompetencji instrumentalnych powinien być ograniczony tylko do
czynności związanych z wąsko pojętą dydaktyką;
 sposoby wyposażania nauczycieli w różnorodne kompetencje są zupełnie odmienne –
kompetencje instrumentalne mogą być przekazywane w sposób monologowy, przy pomocy
5
R. Kwaśnica, op. cit., s. 303.
9
słowa, pokazu, środków multimedialnych; kompetencje aksjologiczne kształtują się w
dialogu.
Na zakończenie pragnę przytoczyć słowa profesora K. Konarzewskiego, który pisze, że
wychowanie powinno być takie „...żeby tworzyło nie tylko ludzi dobrze wychowanych (także
fizycznie), co zdolnych do życia na własny rachunek”. Zdolnych do przyjmowania
odpowiedzialności za własny rozwój umysłowy i fizyczny, za sprawność i zdrowie, ludzi
posiadających odpowiednie kompetencje. Takich ludzi chcemy wychować w tym kształcie
edukacji, który zaproponowała reforma oświaty. Aby spełnić to zadanie potrzebni będą
nauczyciele o wszechstronnych kompetencjach, bo tylko tacy wyposażą swoich uczniów w
odpowiednie kompetencje do życia.
10