STRUKTURA APOLOGII RELIGII KATOLICKIEJ
advertisement
ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LIX, numer 2 – 2011 PIOTR MOSKAL * STRUKTURA APOLOGII RELIGII KATOLICKIEJ WSTĉP Niektórzy z Czytelników mojej monografii Religia i prawda1 zarzucili mi, Īe nie dokonałem w niej uzasadnienia przyjĊtego stanowiska, wedle którego chrzeĞcijaĔstwo katolickie jest religio vera. W związku z tym chcĊ wskazaü na koniecznoĞü odróĪnienia kilku spraw. NaleĪy mianowicie odróĪniü filozoficzny namysł nad religią od diagnostycznej czynnoĞci rozpoznania religii prawdziwej oraz od procedury apologii okreĞlonej religii. W ksiąĪce Religia i prawda dokonałem filozoficznego namysłu nad religią, biorąc za punkt wyjĞcia teologiczne rozumienie religii katolickiej. ReligiĊ katolicką obrałem za religiĊ paradygmatyczną Ğwiata religii miĊdzy innymi dlatego, Īe rozpoznajĊ ją jako religio vera. Religia i prawda zaleĪna jest od treĞci teologicznych strukturalnie, a nie metodologicznie. Nie jest wiĊc pracą teologiczną, ale filozoficzną. Diagnostyczną, a wiĊc nie naukową i nie filozoficzną, czynnoĞü mojego rozpoznania religii katolickiej jako religio vera opisałem w artykule Zagadnienie rozpoznania religii prawdziwej2. W niniejszym tekĞcie prezentujĊ logiczną strukturĊ apologii religii katolickiej. Eksplikacji wymagają, jak sądzĊ, dwa uĪyte przeze mnie terminy. Pierwszym z nich jest termin „apologia religii”. Apologia religii moĪe byü bowiem obroną przed zarzutami i oskarĪeniami kierowanymi pod adresem religii; moĪe teĪ przyjmowaü postaü krytyki innych religii. W niniejszym tekĞcie chodzi o apologiĊ rozumianą jako uzasadnienie/usprawiedliwienie doktryny Ks. prof. dr hab. PIOTR MOSKAL – Katedra Filozofii Religii, Wydział Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; adres do korespondencji: Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: [email protected] 1 P. M o s k a l, Religia i prawda, Lublin: Wydawnictwo KUL 2008, 2009. 2 T e n Ī e, Zagadnienie rozpoznania religii prawdziwej, „Roczniki Filozoficzne” 58 (2010), nr 1, s. 175-185. 226 PIOTR MOSKAL katolickiej czy przyjĊcia tej doktryny na intelektualną własnoĞü oraz Īycia zgodnego z tą doktryną. Drugim terminem wymagającym eksplikacji jest termin „religia katolicka” (religio catholica). ChociaĪ termin ten jest dzisiaj stosunkowo rzadko uĪywany, naleĪy jednak do jĊzyka dokumentów KoĞcioła katolickiego i teologii katolickiej3. W tekĞcie uĪywam tego terminu zamiast terminu „religia chrzeĞcijaĔska” z dwóch powodów. Po pierwsze, jestem przeciwny traktowaniu terminów „religia” i „religia chrzeĞcijaĔska” jako terminów rodzajowego i gatunkowego, a terminu „katolicyzm” jako oznaczającego tylko odmianĊ chrzeĞcijaĔstwa. Katolicyzm jest religią. Co wiĊcej, wedle samorozumienia KoĞcioła katolickiego, jedyna prawdziwa religia istnieje/ trwa w KoĞciele katolickim i apostolskim4. Po drugie, uĪywam terminu „religia katolicka” dlatego, Īe inna jest struktura apologii w KoĞciele katolickim, a inna nie tylko w religiach niechrzeĞcijaĔskich, ale takĪe w chrzeĞcijaĔskich KoĞciołach i wspólnotach niekatolickich. WiąĪe siĊ to z tym, Īe róĪne religie/wyznania religijne nie są strukturami „izomorficznymi” i Īe róĪnie w religiach ocenia siĊ zdolnoĞci poznawcze ludzkiego intelektu (np. problem fideizmu i negacji teologii naturalnej). Nie bez znaczenia jest i to, czy w religii istnieje oficjalny czynnik („Magisterium”) okreĞlający treĞü doktryny religijnej5. I. PRZEDMIOT APOLOGII Religia katolicka jest osobową relacją wiary, nadziei i miłoĞci do Boga. Ma swój wymiar osobowy, ale i społeczny, eklezjalny. Istnieje w religii katolickiej oficjalne, normatywne okreĞlenie prawdy i dobra. Istnieje normatywne okreĞlenie formy religii: w co wierzyü, co uznaü za prawdĊ zbawczą, po co i jak Īyü, jak siĊ modliü itd. Podmiotem tego okreĞlenia jest Urząd Nauczycielski (Magisterium Ecclesiae). Sobór WatykaĔski II naucza, Īe Urząd Nauczycielski KoĞcioła „z nakazu BoĪego i przy pomocy Ducha ĝwiĊtego po3 Zob. np. P i u s IX, Qui pluribus (DS 2777); P i u s XII, Humani generis (DS 3895); J.S. P e l c z a r, Obrona religii katolickiej, t. 1: Jak wielkim skarbem jest religia katolicka i dlaczego ta religia ma dzisiaj tylu przeciwników, PrzemyĞl: Wydawnictwo Dyecezalne Przemyskie 1911. 4 „Hanc unicam veram Religionem subsistere credimus in catholica et apostolica Ecclesia […]” (Declaratio de libertate religiosa nr 1. Cyt. za: Sacrosanctum Oecumenicum Concilium Vaticanum II. Constitutiones, Decreta et Declarationes, Città del Vaticano: Libreria Editrice Vaticana 1993, s. 512). 5 Zob. M o s k a l (red.), Apologia religii [w druku]. STRUKTURA APOLOGII RELIGII KATOLICKIEJ 227 boĪnie słucha […] BoĪego słowa, ĞwiĊcie strzeĪe i wiernie wykłada. I wszystko, co z tego jednego depozytu wiary czerpie, podaje do wierzenia jako objawione przez Boga”6. Magisterium przedkłada wiĊc do wierzenia prawdy zawarte w BoĪym Objawieniu i prawdy mające z nim konieczny związek7. Wypowiada siĊ w kwestiach moralnych, takĪe w zakresie prawa naturalnego8 oraz co do form modlitwy, czy są wierne tradycji wiary apostolskiej9. BĊdąc dalekie od stanowisk fideistycznych, agnostycznych i irracjonalistycznych, wskazuje na zdolnoĞci poznawcze rozumu ludzkiego – rozumu filozoficznego oraz potocznego, przedfilozoficznego. W filozofii widzi drogĊ prowadzącą do poznania podstawowych prawd o Ğwiecie, Bogu i człowieku. Uznaje teĪ filozofiĊ za niezbĊdne narzĊdzie głĊbszego rozumienia wiary i przekazywania jej innym10. Doktryna UrzĊdu Nauczycielskiego KoĞcioła obejmuje prawdy (zdania) poznawalne za pomocą naturalnych sił poznawczych człowieka, a wiĊc prawdy stanowiące dziedzinĊ wiedzy, oraz prawdy stanowiące dziedzinĊ wiary, a wiĊc poznawalne w drodze wiary Bogu w Jego Objawienie. Zarówno w odniesieniu do prawd pierwszego rodzaju, jak i drugiego, wystĊpuje poznanie w drodze zaufania (wiary) ludzkiemu autorytetowi, jak i autorytetowi UrzĊdu Nauczycielskiego KoĞcioła, który to Urząd roĞci sobie prerogatywy nieomylnego okreĞlania prawd wiary i moralnoĞci, tj. podawania tych prawd do wierzenia jako objawionych przez Boga. ChociaĪby juĪ z tych wzglĊdów apologia religii katolickiej jest wielowątkowa i pod wzglĊdem epistemologiczno-metodologicznym niejednorodna. II. CZĉĝCIOWE, NIEZALEĩNE OD OBJAWIENIA, UZASADNIENIE RELIGII KATOLICKIEJ Pierwszy wątek apologii religii katolickiej polega na wskazaniu na to, Īe czĊĞü doktryny KoĞcioła da siĊ uzasadniü w oparciu o wyłącznie ludzkie zdolnoĞci poznawcze i Īe religia katolicka jest czymĞ adekwatnym w stosunku do ontycznej struktury człowieka i jego obiektywnego ukierunkowania na Boga. 6 Dei verbum, 10. Cyt. za: Sobór WatykaĔski II. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, PoznaĔ: Pallottinum 2002. 7 Zob. Katechizm KoĞcioła Katolickiego, wyd. 2 popr. PoznaĔ: Pallottinum 2002, nr 88. 8 Zob. Katechizm KoĞcioła Katolickiego, nr 2032-2040, 2049-2051; Kompendium Katechizmu KoĞcioła Katolickiego, Kielce: JednoĞü 2005, nr 430. 9 Zob. Katechizm KoĞcioła Katolickiego, nr 2663; Kompendium Katechizmu KoĞcioła Katolickiego, nr 559. 10 Zob. J a n P a w e ł II. Fides et ratio, Watykan: Libreria Editrice Vaticana 1998. 228 PIOTR MOSKAL W Ğwietle filozofii bytu otaczający nas Ğwiat jest Ğwiatem realnym, a nie hinduistyczną mają czy cieniem innej, „prawdziwej” rzeczywistoĞci. Ten Ğwiat jest niesprzeczny, nie jest absurdalny. ĝwiat to wiele róĪnych bytów. Nie jest prawdą, Īe wszystko jest jednym i tym samym bytem czy Īe istnieje tylko jeden byt, a wszystko, co widzimy, jest tylko jakąĞ modyfikacją czy manifestacją tego bytu. Stanowiska monistyczne (panteistyczne) są błĊdne. A dalej – Ğwiat jest racjonalny, jest noĞnikiem sensu. Jest teĪ czymĞ dobrym i piĊknym. Dualistyczna (np. manichejska) koncepcja Ğwiata jest błĊdna11. W filozofii bytu pojawiają siĊ dobrze uzasadnione zdania o istnieniu bytu pierwszego – Absolutu, który jest niczym nieograniczoną doskonałoĞcią istnienia, Īyciem poznania i miłoĞci. Jest to byt osobowy, w stosunku do Ğwiata transcendentny, tj. radykalnie inny i doskonalszy niĪ Ğwiat, ale i immanentny, tj. stwórczo w Ğwiecie obecny. Takie rozumienie Absolutu zawiera siĊ w chrzeĞcijaĔskim, katolickim rozumieniu Boga. Z kolei filozoficzna antropologia zawiera m.in. tezy o cielesno-duchowej naturze człowieka, o jego przygodnoĞci i otwartoĞci na Boga, o tym, Īe człowiek jest osobą posiadającą swoją godnoĞü, i o tym, Īe dusza ludzka jest nieĞmiertelna12. Zdania dotyczące Boga i człowieka, chociaĪ w formie teoretycznie mniej zaawansowanej, pojawiają siĊ równieĪ w drodze zdroworozsądkowego, przedfilozoficznego namysłu nad Ğwiatem i ludzkim losem. Niemały zakres nauki moralnej KoĞcioła jest poznawczo dostĊpny ludzkiemu poznaniu praktycznemu (moralnemu). Jest poznawczo dostĊpne na przykład to, Īe instrumentalizacja człowieka, czy to w obszarze ekonomii, czy płciowoĞci, jest nieadekwatna w stosunku do jego osobowej godnoĞci. NiezaleĪnie od Objawienia poznawalne jest to, Īe ze swej natury małĪeĔstwo jest dozgonnym związkiem miłoĞci mĊĪczyzny i kobiety, Īe człowiek na kaĪdym etapie Īycia, takĪe prenatalnym, ma prawo do Īycia itd. OczywiĞcie, poznawalnoĞü szeregu prawd porządku teoretycznego i praktycznego za pomocą naturalnych sił poznawczych nie oznacza, Īe wszyscy ludzie są w stanie samodzielnie odnoĞne czynnoĞci poznawcze wykonaü. Wielu ludzi zdania o istnieniu Boga, o ludzkiej duszy, podobnie jak zdania z dziedziny matematyki, historii czy nauk przyrodniczych, przyjmuje na zasadzie wiary innym ludziom, na zasadzie zaufania autorytetowi epistemicznemu innych ludzi. Wskazane wyĪej poznanie filozoficzne i przedfilozoficzne, a takĪe poznanie praktyczne, to nie tylko czĊĞciowe uzasadnienie doktryny katolickiej poprzez wykazanie, Īe jej czĊĞü da siĊ uzasadniü niezaleĪnie od BoĪego 11 12 Zob. np. M.A. K r ą p i e c. Metafizyka. Zarys teorii bytu, wyd. 2, Lublin: TN KUL 1978. Szerzej na ten temat pisałem w ksiąĪce Religia i prawda (s. 73-126). STRUKTURA APOLOGII RELIGII KATOLICKIEJ 229 Objawienia. To poznanie dotyczące Boga i człowieka pokazuje, Īe religia jako osobowy związek człowieka z Bogiem jest czymĞ adekwatnym w stosunku do tego, kim człowiek jest i jaka jest jego sytuacja ontyczna w stosunku do Boga. Pokazuje, Īe człowiek jest „Dei «capax»”13. TakĪe dostrzeĪenie uzasadnienia wielu norm moralnych poprzez odwołanie siĊ do prawa naturalnego pracuje na rzecz tezy, Īe katolicka moralnoĞü jest adekwatna w stosunku do prawdy o człowieku. III. RACJONALNOĝû WIARY W OBJAWIENIE BOĩE Drugi wątek apologii religii katolickiej dotyczy specyfiki poznania w drodze wiary w BoĪe Objawienie. Wątek ten składa siĊ z kilku bardziej szczegółowych wątków. 1. I STNIENIE BOGA – ħRÓDŁA OBJAWIENIA I FAKTYCZNOĝû OBJAWIENIA Akt wiary w BoĪe Objawienie to akt uznania okreĞlonego zdania (a właĞciwie koniunkcji zdaĔ stanowiących BoĪe Objawienie) za prawdziwe, pomimo Īe podmiot wierzący owej prawdziwoĞci nie dostrzega, tzn. zdanie to ani nie jest samo w sobie i dla niego oczywiste, ani nie jest rezultatem jego doĞwiadczenia rozumianego jako poznanie bezpoĞrednie, tj. poznanie bez poĞrednika w postaci znaku nieprzeĨroczystego (np. symbolu), ani nie jest rezultatem poznania poĞredniego w postaci wnioskowania. JeĞli podmiot poznający uznaje okreĞlone zdanie za prawdziwe, pomimo Īe nie dostrzega prawdziwoĞci tego zdania, to nie stan rzeczy stwierdzony w odnoĞnym zdaniu skłania intelekt do uznania tego zdania za prawdziwe. Podmiot poznający uznaje okreĞlone zdanie za prawdziwe dlatego, Īe tak chce. Akt intelektu jest „nakazany” przez wolĊ. Człowiek wierzący chce uznaü okreĞlone zdanie za prawdziwe dlatego, Īe uznaje je za objawione przez Boga i wierzy Bogu (uznaje Boga za autorytet prawdy) oraz chce Boga osiągnąü. Teologia w istotny sposób dopełnia ten opis wiary wskazując na działanie łaski BoĪej14. Akt wiary zakłada wiĊc, Īe istnieje Bóg – Ĩródło Objawienia – i Īe odnoĞne zdanie faktycznie jest przez Boga objawione. Przed apologią religii 13 Zob. Katechizm KoĞcioła Katolickiego, nr 27-49. Katechizm KoĞcioła Katolickiego podaje nastĊpującą, zaczerpniĊta od Ğw. Tomasza z Akwinu, definicjĊ wiary: „Credere est actus intellectus assentientis veritati divinae ex imperio voluntatis a Deo motae per gratiam” (nr 155 za STh II-II, q. 2, a. 9). 14 230 PIOTR MOSKAL katolickiej staje wiĊc potrzeba wykazania, Īe istnieje Bóg, któremu moĪna i naleĪy wierzyü, i Īe to, co pretenduje do bycia BoĪym Objawieniem, faktycznie jest tym Objawieniem. Jak wczeĞniej wspomniano, zdanie o istnieniu osobowego bytu absolutnego pojawia siĊ w filozofii bytu. Ten filozoficzny Absolut to ten sam byt, co Bóg religii katolickiej. PoniewaĪ jest On pełnią Īycia Intelektu, nie moĪe siĊ myliü. PoniewaĪ jest MiłoĞcią, nie moĪe kłamaü. MoĪna zatem i naleĪy uznaü Go za autorytet prawdy (autorytet epistemiczny). Jak rozpoznaü, Īe to, co pretenduje do bycia BoĪym Objawieniem, faktycznie jest tym Objawieniem? Skoro okreĞlone zdanie uznaje siĊ za prawdziwe dlatego, Īe Bóg je objawił, nie moĪna, bez popadniĊcia w błĊdne koło, uznaü tego zdania za objawione na tej podstawie, Īe jest prawdziwe. Rozpoznanie faktycznoĞci Objawienia dokonuje siĊ w drodze rozpoznania autoryzacji przez coĞ, czego dokonaü moĪe tylko Bóg, a co wydarzy siĊ jako potwierdzenie nauczania Jezusa Chrystusa, proroków i apostołów. Tym czymĞ są proroctwa dotyczące tego, co tylko Bóg moĪe znaü, oraz cud rozumiany jako to, co dzieje siĊ poza porządkiem całej stworzonej natury. Prawdziwego cudu moĪe dokonaü tylko Bóg, bo cud to coĞ, co wymaga mocy nie skoĔczonej, ale nieskoĔczonej. Nauczanie Chrystusa, proroków i apostołów było potwierdzone odpowiednimi znakami rozpoznawczymi. Znaki, o których czytamy w PiĞmie ĝwiĊtym, zwłaszcza wskrzeszenia czy nagłe uzdrowienia, stanowią stosowną autoryzacjĊ okreĞlonego nauczania jako pochodzącego od Boga. Inne kryteria, jak na przykład wolnoĞü od błĊdu, wzniosłoĞü okreĞlonej nauki czy to, Īe odpowiada ona na ludzką potrzebĊ sensu, co najwyĪej „pracują” na rzecz faktycznoĞci Objawienia. Nie stanowią jednak niezawodnego uzasadnienia tej faktycznoĞci15. Zadaniem apologii religii katolickiej jest wiĊc ukazanie znaków autoryzujących słowa Chrystusa, proroków i apostołów jako słowa BoĪe, jako BoĪe Objawienie. 2. WIARYGODNOĝû URZĉDU NAUCZYCIELSKIEGO KOĝCIOŁA Tylko nieliczni byli bezpoĞrednimi odbiorcami nauk Chrystusa, proroków i apostołów oraz znaków potwierdzających te nauki jako objawione przez Boga. Sytuacja (potencjalnych) chrzeĞcijan-katolików jest taka, Īe na swej drodze Īycia spotykają KoĞciół, a w KoĞciele – Urząd Nauczycielski, który 15 Szerzej na temat objawienia, wiary w objawienie i problemu rozpoznania objawienia pisałem w ksiąĪce Religia i prawda (s. 155-175). STRUKTURA APOLOGII RELIGII KATOLICKIEJ 231 oficjalnie, autorytatywnie podaje im do wierzenia okreĞloną naukĊ jako naukĊ BoĪą. Magisterium uzasadnia swoje roszczenia do nieomylnego okreĞlenia tego, co jest przez Boga objawione, w sposób teologiczny. Odwołuje siĊ do Tradycji apostolskiej zawartej w PiĞmie ĝwiĊtym i Tradycji. Wskazuje na nadprzyrodzone uposaĪenie i mandat dany apostołom, ze Ğw. Piotrem na czele, oraz na siebie jako na sukcesora prerogatyw udzielonych Ğw. Piotrowi i pozostałym apostołom16. Zadaniem apologii religii katolickiej jest to teologiczne uzasadnienie zrekonstruowaü. Aby to teologiczne uzasadnienie prerogatyw Magisterium Ecclesiae przyjąü, trzeba wpierw uznaü, Īe to, na co powołuje siĊ Magisterium, faktycznie jest Objawieniem BoĪym. Chodzi wiĊc najpierw o faktycznoĞü czynów i nauczania Chrystusa, proroków i apostołów, a nastĊpnie o zbadanie, czy i jak nauczanie to zostało autoryzowane jako BoĪe Objawienie. 3. WIARYGODNOĝû CHRZEĝCIJAN -KATOLIKÓW WiĊkszoĞü (potencjalnych) chrzeĞcijan-katolików ma dostĊp do nauk Jezusa Chrystusa, proroków i apostołów oraz do informacji o znakach to nauczanie autoryzujących jako BoĪe Objawienie za poĞrednictwem wielu pokoleĔ Ğwiadków. Istnieje wiĊc problem uznania relacji tych Ğwiadków – relacji ustnych, ale i pisemnych, tj. tekstów biblijnych, patrystycznych, soborowych i innych17, za relacje prawdziwe. Nie jest to problem uzasadnienia tego, Īe relacje te są prawdziwe, ale problem uzasadnienia tego, Īe moĪna/naleĪy wierzyü Ğwiadkom bezpoĞrednim i poĞrednim, iĪ to, o czym mówią, wydarzyło siĊ naprawdĊ, Īe było nauczanie proroków, Jezusa z Nazaretu i apostołów, oraz Īe dokonało siĊ wiele cudów. Nie chodzi w tym momencie o wiarĊ KoĞciołowi jako instytucji wyposaĪonej w charyzmat nieomylnego przekazywania, nauczania i interpretowania Objawienia. Chodzi o zwykłą ludzką wiarĊ, Īe chrzeĞcijanie-katolicy wiernie, z pokolenia na pokolenie, przekazują relacje dotyczące nauk i czynów Chrystusa, proroków i apostołów. Akceptacja tych relacji, a nastĊpnie, w konsekwencji, wiara Bogu w to, co objawił, takĪe odnoĞnie do KoĞcioła, jest z kolei podstawą uznania autorytetu UrzĊdu Nauczycielskiego KoĞcioła i przyjmowania wiarą boską, nadprzyrodzoną tego, co KoĞciół nieomylnie do wierzenia podaje jako przez Boga objawione. W tym jednak momencie, powtórzmy, chodzi o wiarĊ ludzkiej wspólnocie wiarygodnej w tym jednym 16 Zob. np. Katechizm KoĞcioła Katolickiego, nr 857-862, 880-881. W tym momencie traktujĊ te teksty tylko jako Ğwiadectwa o zaistniałych wydarzeniach, abstrahując od ich natchnienia (Biblia) czy kwalifikacji teologicznej. 17 232 PIOTR MOSKAL aspekcie, jakim jest Ğwiadectwo o słowach i czynach Chrystusa, proroków i apostołów. JesteĞmy wiĊc w obszarze zwykłego ludzkiego zaufania drugiemu człowiekowi. Wierzymy ludziom, których uznajemy za autorytety w tym jednym aspekcie, jakim jest ich prawdomównoĞü w przekazywaniu informacji dotyczących faktu Objawienia. Wiara Īyje dziĊki Īywemu przekazowi, czyli tradycji, a nie „z łaski” archeologii czy historii. Istnieje jednak problem uznania wiarygodnoĞci tych, których relacje mamy uznaü za prawdziwe. Problem taki wystĊpuje zresztą we wszystkich sytuacjach, w których „skazani” jesteĞmy na uwierzenie innym ludziom, gdy coĞ nam relacjonują. W związku z przygodnym charakterem ludzkiego bytu, bytu osobowego, ale równieĪ społecznego i dziejowego, istnieje społeczny wymóg miĊdzyludzkiej wiary. Wiara innym ludziom jest czymĞ racjonalnym, uzasadnionym, o ile nie mamy podstaw, by sądziü, Īe ludzie ci są w błĊdzie lub kłamią. MoĪna ufaü Ğwiadectwu o faktycznoĞci pewnych wydarzeĔ ludziom, którzy są realistami twardo stąpającymi po ziemi i którzy płacą wysoką, a nieraz najwyĪszą cenĊ za swoje Ğwiadectwo. Sukcesywne Ğwiadectwo dotyczące wydarzeĔ historiozbawczych i objawieniowych jest dziełem ludzi niełatwowiernych, niekiedy wrĊcz nieskorych do wierzenia. MoĪna wskazaü całkiem sporą liczbĊ osób szczególnie wiarygodnych, jakimi są ĞwiĊci mĊczennicy za wiarĊ – mĊczennicy nam współczeĞni, a takĪe z przeszłoĞci bardziej i mniej odległej. Zwyczajną, ludzką wiarygodnoĞü chrzeĞcijan-katolików wzmacnia i ta okolicznoĞü, Īe KoĞciół katolicki na problem prawdy historycznej i doktrynalnej jest uwraĪliwiony. Pisze od samego początku swoją historiĊ (myĞlenie historyczne jest obecne takĪe w Starym Testamencie), prowadzi badania archeologiczne i historyczne, wkłada duĪo wysiłku w naukową, teoretyczną refleksjĊ nad swoją wiarą 18. Zadaniem apologii religii katolickiej jest ukazywaü okolicznoĞci przemawiające za ludzką, naturalną wiarygodnoĞcią chrzeĞcijan-katolików. 4. ARCHEOLOGIA I HISTORIA ChociaĪ, jak wyĪej powiedziano, wiara Īyje dziĊki Īywej tradycji (ustnej i spisanej), a nie dziĊki archeologii i historii, to jednak nauki te spełniają waĪną funkcjĊ pomocniczą w uwiarygodnianiu Tradycji apostolskiej. ToteĪ kolejny wątek apologii religii katolickiej to przywołanie wyników badaĔ archeologicznych i historycznych. Przedmiotem tych badaĔ są zarówno 18 Na temat wiarygodnoĞci Ğwiadectw o objawieniu pisałem w Religia i prawda (s. 175-178). STRUKTURA APOLOGII RELIGII KATOLICKIEJ 233 Ĩródła chrzeĞcijaĔskie, takie jak teksty biblijne, soborowe, patrystyczne czy Ğwiadectwa sztuki chrzeĞcijaĔskiej, jak i Ĩródła niechrzeĞcijaĔskie. Wyniki badaĔ archeologicznych i historycznych we właĞciwy sobie sposób (metoda indukcyjna) przynoszą potwierdzenie konkretnych informacji stanowiących treĞü Tradycji apostolskiej. Zadaniem apologii religii katolickiej jest ukazywanie wyników badaĔ historycznych i archeologicznych. W ich Ğwietle okazuje siĊ, Īe historyczna prawdziwoĞü wydarzeĔ objawieniowych i zbawczych jest porównywalna z historyczną prawdziwoĞcią wydarzeĔ historii Ğwieckiej. 5. ZNAKOWY CHARAKTER KOĝCIOŁA Kolejny wątek apologii religii katolickiej wskazuje na znakowy charakter KoĞcioła. Co, wedle KoĞcioła katolickiego, przesądza o jego znakowym charakterze? W trzecim rozdziale konstytucji dogmatycznej Dei Filius I Soboru WatykaĔskiego czytamy: AbyĞmy zaĞ mogli spełniü obowiązek radosnego przyjĊcia prawdziwej wiary i wytrwania w niej bez wahania, przez swojego jednorodzonego Syna Bóg ustanowił KoĞciół i wyposaĪył go w wyraĨne znamiona swego ustanowienia, aby wszyscy mogli go rozpoznaü jako opiekuna i nauczyciela objawionego słowa. Wszystkie bowiem [te rzeczy], tak liczne i tak zdumiewające, które zostały przez Boga rozporządzone ze wzglĊdu na widoczne uwierzytelnienie wiary chrzeĞcijaĔskiej, odnoszą siĊ tylko do KoĞcioła katolickiego. I owszem, nawet KoĞciół sam przez siĊ jest swego rodzaju wielkim i stałym motywem wiarygodnoĞci oraz nieodpartym Ğwiadectwem swego BoĪego posłannictwa, poniewaĪ [odznacza siĊ] wspaniałym wzrostem, wielką ĞwiĊtoĞcią, niewyczerpaną płodnoĞcią we wszelkich dobrach, katolicką jednoĞcią i niezwyciĊĪoną trwałoĞcią. Dlatego [KoĞciół] jest jakby znakiem podniesionym dla narodów […]19. Katechizm KoĞcioła Katolickiego cytuje koĔcowy fragment powyĪszego tekstu20 w kontekĞcie nauki o znamionach KoĞcioła. W Katechizmie czytamy, Īe tylko przez wiarĊ moĪna poznaü, Īe KoĞciół z BoĪego Ĩródła otrzymuje własnoĞci jednoĞci, ĞwiĊtoĞci, powszechnoĞci i apostolskoĞci21. Katechizm przyznaje zarazem, Īe KoĞciół jest powołany do urzeczywistnienia tych przymiotów i Īe ludzkiemu rozumowi są poznawczo dostĊpne róĪne 19 Dokumenty Soborów Powszechnych, t. 4, ikład i oprac. A. Baron i H. Pietras, Kraków: Wydawnictwo WAM 2004, s. 899 i 901 (DS 3012-3014). Por. Katechizm KoĞcioła Katolickiego, nr 812. 20 DS 3013. Zob. Katechizm KoĞcioła Katolickiego, nr 812. 21 Katechizm KoĞcioła Katolickiego, nr 811-812. 234 PIOTR MOSKAL historyczne manifestacje owych przymiotów, które to manifestacje mają charakter znakowy. Co oznaczają? Cytując fragment przywołanego wyĪej tekstu z konstytucji Dei Filius, Katechizm stwierdza, Īe przymioty te wskazują na boskie posłannictwo KoĞcioła i na to, Īe KoĞciół jest motywem wiarygodnoĞci22. SądzĊ, Īe róĪne historyczne przejawy jednoĞci, ĞwiĊtoĞci, powszechnoĞci i apostolskoĞci KoĞcioła „pracują” na rzecz tezy/przekonania, Īe KoĞciół ma boskie pochodzenie i boskie posłannictwo i Īe jest wiarygodny w zakresie podawania do wierzenia okreĞlonej nauki jako objawionej przez Boga. A fortiori „pracują” na rzecz zwyczajnej ludzkiej wiarygodnoĞci KoĞcioła jako Ğwiadka wydarzeĔ zbawczych i objawieniowych23. Ponadto, jeĞli siĊ w drodze wiary Bogu przyjmie, Īe KoĞciół ze swej natury jest jeden, ĞwiĊty, powszechny i apostolski, wówczas moĪna prowadziü teologiczny juĪ dyskurs na temat tego, gdzie jest (subsistit) jeden KoĞciół Chrystusowy. Dyskurs teologiczny dotyczy w tym wypadku m.in. tego, w jakim stopniu poszczególne KoĞcioły czy wspólnoty chrzeĞcijaĔskie zachowały to, w co Chrystus wyposaĪył swój KoĞciół (czy posiadają EucharystiĊ, kapłaĔstwo sakramentalne itd.). IV. MOC EKSPLANACYJNA DOKTRYNY KATOLICKIEJ Inny wątek apologii religii katolickiej odwołuje siĊ do mocy wyjaĞniającej doktryny katolickiej i do wielkoĞci jej myĞli etycznej. Chodzi o wyjaĞnienie całoĞci ludzkiego doĞwiadczenia, ludzkiego losu. Chodzi o odpowiedĨ na pytania o sens Īycia oraz sens pracy, cierpienia, Ğmierci. To prawda, Īe kaĪda religia jest okreĞloną odpowiedzią na ludzki los. Prawdą jest równieĪ to, Īe z tego, iĪ jakieĞ zdanie czy zbiór zdaĔ jest okreĞlonym wyjaĞnieniem, nie wynika jeszcze, Īe zdania te są w sensie klasycznym prawdziwe. Tym niemniej głĊbia i powaga doktryny KoĞcioła katolickiego, jej głĊboki intelektualizm, realizm w ocenie człowieka i rzeczywistoĞci ziemskich, eschatologiczny optymizm perspektywy osobowego zjednoczenia z Bogiem są argumentem (prawda, Īe niewystarczającym) na rzecz afirmacji tej doktryny. Doktryna KoĞcioła jest poniekąd „na miarĊ” człowieka – jego natury, jego pytaĔ, lĊków, pragnieĔ i oczekiwaĔ. W tym 22 23 Zob. DS 3013; Katechizm KoĞcioła Katolickiego, nr 812. Por. M o s k a l, Religia i prawda, s. 178-181. STRUKTURA APOLOGII RELIGII KATOLICKIEJ 235 kontekĞcie mówi siĊ o Ğwiatopoglądowych wartoĞciach religii i o uzasadnieniu pragmatycznym. Byłoby to uzasadnienie pragmatyczne w tym sensie, Īe jedną z racji afirmacji doktryny katolickiej byłoby to, iĪ odpowiada ona na ludzką potrzebĊ sensu. MyĞl etyczna KoĞcioła katolickiego niesie przykazanie miłoĞci bliĨniego, a bliĨnim jest kaĪdy człowiek, nawet nieprzyjaciel, a nie tylko współplemieniec, współwyznawca lub przyjaciel. Niesie teĪ poszanowanie prawa naturalnego, poszanowanie praw i godnoĞci kaĪdego człowieka, kaĪdej rodziny i narodu. Bywa w tym czĊsto tak bardzo odosobniona, Īe wielu wydaje siĊ, Īe oceny moralne dotyczące na przykład aborcji, in vitro, eutanazji czy praktyk homoseksualnych są wyznaczone tylko przez wiarĊ. V. ARGUMENTACJA PRAGMATYCZNA Kolejny wątek apologii religii katolickiej ma charakter uzasadniania pragmatycznego, odwołującego siĊ do pozytywnego wpływu religii na Īycie osobowe, społeczne, kulturowe. Chodzi o znaczenie motywacji religijnej i Īycia religijnego dla Īycia moralnego człowieka, dla jego zdrowia fizycznego i psychicznego, dla jego profilu osobowoĞciowego. Chodzi teĪ o to, co autentyczni chrzeĞcijanie-katolicy, zwłaszcza ĞwiĊci (a nie ludzie tylko deklaratywnie religijni) wnieĞli w dzieje narodów i ich kultury moralnej, naukowej, prawnej, politycznej, artystycznej czy technicznej. VI. ZABIEGI PERSWAZYJNE I wreszcie apologia religii katolickiej przybiera czĊsto postaü zabiegów perswazyjnych. Taki charakter zdaje siĊ posiadaü „zakład” Pascala, przez wielu traktowany jako argument pragmatyczny24, a takĪe rada Josepha Ratzingera dana niewierzącym, aby starali siĊ Īyü tak, jak gdyby Bóg istniał25. Jaki jest sens takich zabiegów? Mają one sens jako sposób nakłonienia rozmówcy do wyboru drogi Īycia chrzeĞcijaĔskiego. Kto na tĊ drogĊ wejdzie, zacznie doĞwiadczaü w sobie pozytywnych rezultatów podjĊtej de24 Zob. np. J. J o r d a n, Pascal’s Wager. Pragmatic Arguments and Belief in God, New York: Oxford University Press 2006. 25 Zob. J. R a t z i n g e r, Europa Benedykta w kryzysie kultur, przeł. W. DzieĪa, CzĊstochowa: Edycja ĝwiĊtego Pawła 2005, s. 70, 105-114. 236 PIOTR MOSKAL cyzji. Chodzi zwłaszcza o doĞwiadczenie udanego Īycia wiary i o całą dziedzinĊ afektywnego poznania Boga – poznania przynoszącego pewnoĞü intelektu i bezpieczeĔstwo afektywnoĞci26. ZAKOēCZENIE Apologia religii katolickiej pod wzglĊdem epistemologiczno-metodologicznym jest niejednorodna. Zakłada teologiczne rozumienie katolicyzmu, czyli tego, czego jest apologią. W pewnych fragmentach posługuje siĊ takĪe uzasadnianiem teologicznym. W apologii tej wystĊpują rozumowania/uzasadniania filozoficzne, historyczne i pragmatyczne. Stosuje siĊ teĪ zabiegi perswazyjne. Niektóre tezy uzasadnia siĊ na poziomie przedmiotowo-jĊzykowym. W wielu przypadkach wskazuje siĊ na racje wiarygodnoĞci tego, czego prawdziwoĞci siĊ nie uzasadnia, lub wiarygodnoĞci tego, komu siĊ wierzy. Wskazałem juĪ na potrzebĊ rozróĪnienia miĊdzy filozofią religii, diagnostyką religii i apologią religii. Jeszcze innym zagadnieniem jest struktura nawrócenia i strategia misyjnej, ewangelizacyjnej i katechetycznej aktywnoĞci KoĞcioła. BIBLIOGRAFIA D e n z i n g e r H., S c h ö n m e t z e r A. (red.): Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, ed. 36, Barcinone–Friburgi Brisgoviae–Romae: Herder 1976. Dokumenty Soborów Powszechnych, t. 4, układ i oprac. A. Baron i H. Pietras, Kraków: Wydawnictwo WAM 2004. J a n P a w e ł II. Fides et ratio. Watykan: Libreria Editrice Vaticana 1998. J o r d a n J.: Pascal’s Wager. Pragmatic Arguments and Belief in God. New York: Oxford University Press 2006. Katechizm KoĞcioła Katolickiego, wyd. 2 popr., PoznaĔ: Pallottinum 2002. Kompendium Katechizmu KoĞcioła Katolickiego, Kielce: JednoĞü 2005. Kr ą p i e c M.A.: Metafizyka. Zarys teorii bytu, wyd. 2, Lublin: TN KUL 1978. M o s k a l P. (red.): Apologia religii. Lublin: Wydawnictwo KUL [w druku]. M o s k a l P.: Religia i prawda. Lublin: Wydawnictwo KUL 2008, 2009. — Zagadnienie rozpoznania religii prawdziwej, „Roczniki Filozoficzne” 58 (2010), nr 1, s. 175-185. P e l c z a r J.S.: Obrona religii katolickiej, t. 1: Jak wielkim skarbem jest religia katolicka i dlaczego ta religia ma dzisiaj tylu przeciwników, PrzemyĞl: Wydawnictwo Dyecezalne Przemyskie 1911. 26 Pisałem o tym w Religia i prawda (s. 183-195). STRUKTURA APOLOGII RELIGII KATOLICKIEJ 237 R a t z i n g e r J.: Europa Benedykta w kryzysie kultur, przeł. W. DzieĪa, CzĊstochowa: Edycja ĝwiĊtego Pawła 2005. Sacrosanctum Oecumenicum Concilium Vaticanum II. Constitutiones, Decreta et Declarationes, Città del Vaticano: Libreria Editrice Vaticana 1993. Sobór WatykaĔski II. Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski. Nowe tłumaczenie, PoznaĔ: Pallottinum 2002. T o m a s z z A k w i n u, Ğw.: Sancti Thomae Aquinatis Doctoris Angelici Opera omnia iussu impensaque Leonis XIII P. M. edita, t. 1-48, Romae 1882-1972. THE STRUCTURE OF APOLOGIA OF CATHOLIC RELIGION Summary In the article I present the logical structure of apologia of Catholic religion. This apologia is multi-layered and heterogeneous in its epistemological and methodological aspects. The apologia consists of: independent from Revelation justification of some doctrinal propositions of Catholicism; showing the rationality of faith in Divine Revelation; pointing at the explanatory power of Catholic doctrine; pragmatic argumentation and techniques of persuasion. Summarised by Piotr Moskal Słowa kluczowe: apologia religii, apologia religii katolickiej. Key words: apologia of religion, apologia of Catholic religion. Information about Author: Rev. Prof. PIOTR MOSKAL – Chair of Philosophy of Religion, Faculty of Philosophy, The John Paul II Catholic University of Lublin; address for correspondence: Al. Racławickie 14, PL 20-950 Lublin; e-mail: [email protected]
