Językoznawstwo I SD Zajęcia 03 Wariancja fakultatywna w fonologii

Językoznawstwo I SD
Zajęcia 03
Wariancja fakultatywna w fonologii
Warianty językowe: elementy języka, które traktuje się identycznie pod względem
funkcjonalnym, chociaż różnią się formalnie. Najczęściej w fonologii: allofon.
Wariant fakultatywny (pol. n – ŋ przed k, g) lub kombinatoryczny (ang. L: tylko przed
spółgłoskami i w wygłosie – l: tylko przed samogłoskami).
Neutralizacja opozycji językowej: opozycja językowa ulega neutralizacji, gdy w jakimś
kontekście zniesiona zostaje opozycja funkcjonalna między dwiema skądinąd różnymi
kategoriami. Neutralizacja w fonologii: np. niedystynktywny charakter dźwięczności
spółgłosek w wygłosie wyrazu w języku polskim, niemieckim.
Relacje paradygmatyczne między fonemami: np. t : d : m : s w serii tama : dama : mama :
sama. Relacja in absentia, ponieważ zachodzi między elementami, których w danym
wyrażeniu nie ma.
Relacje syntagmatyczne między fonemami: asymilacje, dysymilacje, metateza. Relacje in
preasentia, ponieważ zachodzą między elementami rzeczywiście występującymi w danym
wyrażeniu.
Asymilacja fonetyczna (upodobnienie): proces polegający na częściowej lub pełnej adaptacji
głoski do jej fonetycznego otoczenia, zależny od kontekstu. Wyróżniamy asymilacje pod
względem
miejsca artykulacji
sposobu artykulacji
Procesy asymilacyjne działają przede wszystkim w obrębie elementarnych struktur
fonotaktycznych (grupy spółgłoskowej lub sylaby); czasem zakres asymilacji stanowi cały
wyraz (asymilacja na odległość), np. lewolwer – rewolwer lub wielowyrazowa fraza
(upodobnienia międzywyrazowe). Dylacja: asymilacja dwóch głosek nie sąsiadujących z
sobą bezpośrednio (asymilacja na odległość).
Wyróżniamy asymilację wsteczną (regresywną) i postępową (progresywną).
Krańcowym efektem procesów asymilacyjnych są uproszczenia ciągów fonicznych,
polegające na zaniku jakiegoś segmentu fonologicznego lub zlaniu się ciągu głosek w
pojedynczą głoskę.
podczas – potczas (pod względem dźwięczności, sposobu artykulacji) – po_czas (pod
względem miejsca artykulacji)
asymilacja wsteczna: rybka [rypka] – rybek, prośba [proźba] – prosić, na granicy dwóch
wyrazów [stoz drevna] (stos drewna), [stuk śana] (stóg siana).
W polszczyźnie powszechne upodobnienie wsteczne.
Asymilacja postępowa: krzak [kszak], kwas [kfas].
Pewne różnice dialektalne w polszczyźnie: w wymowie warszawskiej zanik dźwięczności w
wygłosie, nawet jeśli następny wyraz zaczyna się od samogłoski lub spółgłoski sonornej
(pociąk osobowy, stuk maszyny); wymowa krakowska – dźwięcznie (pociąg osobowy, stug
maszyny).
9
Inne przykłady asymilacji z polszczyzny: zmiękczenia (palatalizacja) spółgłosek przed [i]
oraz [j].
Wymowa szybka i mniej staranna: zmiana jednego fonemu w inny, np. rozziew [roźźef],
bezsilny [beśśilny] lub wręcz ściągnięcie dwu identycznych spółgłosek w jedną [roźew].
Warianty zmiękczone nie mogą wystąpić w wygłosie, przed pauzą.
Regularne upodobnienia spółgłosek zwarto-wybuchowych, zwarto-szczelinowych i
szczelinowych powodują, że fonemy dźwięczne zastępowane są bezdźwięcznymi przed
innymi bezdźwięcznymi i przed pauzą, a fonemy bezdźwięczne zastępowane są dźwięcznymi
przed innymi dźwięcznymi, np. dąb [domp] – dębu [dembu], stożek – stożka [stoszka].
Dysymilacja: w niektórych dialektach polszczyzny: lekki – letki, miękki – miętki
Synharmonizm: połączenie harmonii wokalicznej z ‘harmonią spółgłoskową’, kiedy w
obrębie wyrazu wszystkie samogłoski i spółgłoski mają tę samą charakterystykę z punktu
widzenia fonologicznej cechy dystynktywnej, stanowiącej podstawę synharmonii.
Synharmonia dotyczy palatalności (artykulacji przedniej) i labialności (zaokrąglenia).
Charakteryzuje niektóre języki tureckie, np. tatarski, kazachski, kirgiski.
Palatalizacja (zmiękczenie): palatalna artykulacja dodatkowa (sekundarna) głoski,
charakterystyczna np. dla pol. zmiękczonych spółgłosek wargowych (pies, biały, fiołek, wino,
miód), ale również w pol. zmiękczonych spółgłoskach przedniojęzykowo-zębowych (tiara,
diabeł, Francja, móc jechać, Rosja, wizja). Także proces asymilacji fonetycznej, polegający
na przesunięciu miejsca artykulacji głoski ku podniebieniu.
Dysymilacja (odpodobnienie, rozpodobnienie): proces fonetyczny polegający na
wytworzeniu różnic albo na powiększeniu istniejących (odpodobnieniu) między głoskami
współwystępującymi wewnątrz jakiegoś ciągu fonicznego.
Metateza: przestawienie, zmiana wzajemnego uporządkowania jednostek języka, np.
fonemów.
Analiza prozodyczna.
Prozodia: dział fonologii badający funkcję spełnianą w języku przez cechy foniczne o
charakterze ponadsegmentalnym (tzn. cechy prozodyczne) będące atrybutami sylaby lub
ciągu sylab. Wyróżniamy następujące cechy prozodyczne: siła głosu (akcent), iloczas, ton
(intonacja). Cechy te rozpoznawalne są jedynie w kontekście poprzez kontrast istniejący
pomiędzy danym odcinkiem wypowiedzi a odcinkiem (odcinkami) bezpośrednio z nim
sąsiadującym.
Fonologiczne cechy dystynktywne (diakrytyczne): właściwości fonetyczne spełniające w
danym języku funkcję odróżniającą, tzn. wykorzystywane w nim jako sygnały pozwalające na
rozróżnienie znaków językowych. Jakobson: istnieje uniwersalny, niewielki zbiór
fonologicznych cech dystynktywnych, z których każda może przybierać dwie wartości:
dodatnią i ujemną, np. składnikiem wszystkich fonemów spółgłoskowych jest fcd
[+spógłoska], a samogłoskowych [-spółgłoska]. Obecnie przyjmuje się, że niektóre cechy
można istotnie tak właśnie przedstawić, zawsze obecne lecz z dodatnią lub ujemną wartością,
inne jednak, tzw. cechy jednowartościowe, mogą ale nie muszą być obecne (np. labialność).
Oznacza to, że podczas gdy np. dźwięczność dzieli fonemy na dźwięczne i bezdźwięczne,
labializacja pozwala wyróżnić grupę fonemów o tej cesze, ale nie mówi nic o pozostałych
fonemach (brak im ‘wspólnego mianownika’).
10
Żaden język nie wykorzystuje pełnego zbioru uniwersalnie możliwych fcd; języki różnią się
zatem (na płaszczyźnie fonologicznej) tym, które spośród uniwersalnych fcd są w danym
języku wykorzystane. Języki różnią się również kombinatoryką fcd na płaszczyźnie
paradygmatycznej (dopuszczalne ‘wiązki’ współwystępujących w jednym fonemi fcd), np.
w języku rosyjskim niemożliwa jest kombinacja cech [+nosowość] [-spółgłoska] oraz na
płaszczyźnie syntagmatycznej (dopuszczalne ciągi fcd), np. synharmonia w uralskich.
Podstawowe cechy dystynktywne
+ / - spółgłoska
Obecność przeszkody w kanale głosowym w trakcie wymawiania fonemu lub jej brak.
[-spółgłoska] samogłoski, półsamogłoski (głoski przejściowe, dźwięki ześlizgowe) – ł, j,
także h, zwarcie krtaniowe
+ / - sonorant
[+ sonorant]
Półsamogłoski, nosowe, boczne [l], niektórzy zaliczają tu również samogłoski i zwarcie
krtaniowe.
11
W języku holenderskim, w niektórych kontekstach przed końcówką dającą zdrobnienie
(deminutivum) pojawia się [ə]. Kiedy tak się dzieje?
bal
kom
laχ
kan
kar
pεt
balətjə
komətjə
laχjə
kanətjə
karətjə
pεtjə
‘piłka’
‘miska’
‘śmiech’
‘dzbanek’
‘wózek’
‘czapka’
diŋki toj
kap
bεs
rok
diŋ
sok
diŋki tojtjə
kapjə
bε∫ə
rokjə
diŋətjə
sokjə
‘Dinky Toy’
‘kaptur’
‘jagoda’
‘spódnica’
‘rzecz’
‘skarpeta’
W odmianie hiszpańskiego mówionego w Kolumbii (rejon Kordoby) w procesie asymilacji
pierwsza z dwóch sąsiadujących spółgłosek zostaje zamieniona na identyczną co następna
(geminata). Jednak dzieje się tak tylko w pewnych okolicznościach. Jakich?
forma dawniejsza
serdo
awto
talko
doktor
algo
neptuno
fohforo
magdalena
ojgo
arma
ahno
forma późniejsza
seddo
awto
takko
dottor
aggo
nettuno
fohforo
maddalena
ojgo
amma
ahno
‘wieprzowina’
‘samochód’
‘talk’
‘lekarz’
‘coś’
‘Neptun’
‘zapałka’
‘Magdalena’
‘cebula’
‘broń’
‘osioł’
W holenderskim niektóre szeregi identycznych spółgłosek (na granicy wyrazów) ulegają
‘degeminizacji’. Które?
χe:l lampjə
fis sapjə
le:χ χa:tjə
fra:j jaχt
lø:k kint
dom mεns
ryv ve:r
do:f fεntjə
χutko:p pak
fεin na:χəltjə
niv vontjə
kar radεi∫əs
χe: lampjə
fi sapjə
le: χa:tjə
fra:j jaχt
lø: kint
do mεns
ryv ve:r
do: fεntjə
χutko: pak
fεi na:χəltjə
niv vontjə
ka radεi∫əs
‘żółta lampa’
‘wstrętny napój’
‘pusta dziura’
‘piękny jacht’
‘miłe dziecko’
‘niemądra kobieta’
‘burzliwa pogoda’
‘głuchy facet’
‘tani garnitur’
‘dobry gwóźdź’
‘świeża rana’
‘ładunek rzepy’
12