Ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z łódzkich szkół

Kolmaga
Probl
HigAEpidemiol
i wsp. Ocena
2013,stanu
95(1):
odżywienia
93-97 16-letniej młodzieży z łódzkich szkół ponadpodstawowych
93
Ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z łódzkich
szkół ponadpodstawowych
Assessment of nutritional status of 16-year-old youth from secondary schools in Lodz
Agnieszka Kolmaga 1/, Ewa Zimna-Walendzik 2/, Marta Łaszek 2/, Marta Niedźwiedzka-Stadnik 1/,
Elżbieta Trafalska 1/, Franciszek Szatko 2/
1/
2/
Zakład Higieny Żywienia i Epidemiologii, Katedra Higieny i Epidemiologii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Zakład Higieny i Promocji Zdrowia, Katedra Higieny i Epidemiologii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Wstęp. Na podstawie licznych badań naukowych stwierdza się coraz
częściej występujące zaburzenia stanu odżywienia populacji w wieku
rozwojowym. Nadwaga, otyłość, podwyższone wartości ciśnienia tętniczego
krwi są istotnym problemem zdrowotnym predysponującym do rozwoju
wielu chorób, m.in. cukrzycy typu 2, choroby niedokrwiennej serca,
hiperlipidemii.
Cel badań. Ocena stanu odżywienia młodzieży 16-letniej z łódzkich
szkół ponadpodstawowych, uwzględniająca badanie kliniczne
i antropometryczne.
Materiał i metody. Badaniem objęto 161 uczniów w wieku 15-17
lat z łódzkich szkół ponadpodstawowych. U każdego ucznia dokonano
pomiaru masy, wysokości ciała i wyliczono wskaźnik masy ciała (BMI),
a wyniki interpretowano przy pomocy siatek centylowych opracowanych
na podstawie badań populacji łódzkiej w wieku rozwojowym. Skład ciała
został określony metodą bioimpedancji elektrycznej. Z wykorzystaniem
aparatu Bodystat 1500 MDD dokonano pomiaru zawartości tłuszczu, masy
beztłuszczowej i wody w ciele. Ciśnienie tętnicze krwi oceniono według
norm dla młodzieży łódzkiej.
Wyniki. Uczniowie z niedowagą stanowili 3,1% badanych (3,6%
dziewczęta, 2,6% chłopców); nadwaga wystąpiła u 15,5% populacji:
w tym u 13,2% dziewcząt i u 17,9% chłopców; otyłość zdiagnozowano
u 5,6% uczniów (2,4% dotyczyła dziewcząt, 9,0% chłopców). Stwierdzono
nieprawidłowy skład ciała u większości uczniów, który dotyczył wysokiej
zawartości masy tłuszczowej w ciele u 52,2% ogółu, a zbyt małej zawartości
wody (u 59,6%). Nieprawidłowe wartości ciśnienia tętniczego stwierdzono
u 17,4 % badanych, głównie u chłopców (28,2%).
Wnioski. 1. Niemal u co czwartego ucznia szkoły ponadpodstawowej
stwierdzono co najmniej jeden z czynników ryzyka poważnych chorób
niezakaźnych. 2. Nadmierna masa ciała, zbyt duża zawartość tkanki
tłuszczowej oraz wysokie wartości ciśnienia tętniczego są w głównej mierze
pochodną negatywnych wzorców żywienia młodzieży. 3. Wysoka częstość
zaburzeń stanu odżywienia w populacji łódzkiej młodzieży obliguje do
wprowadzenia edukacji zdrowotnej szczególnie w środowisku szkolnowychowawczym.
Introduction. Numerous scientific studies show an increasing occurrence of
nutritional disorders in the population of developmental age. Overweight,
obesity, abnormally elevated blood pressure are major health problems
leading to the development of many diseases, including type II diabetes,
coronary heart disease, hypercholesterolemia.
Aim. To assess the nutritional status of 16-year-old youth from secondary
schools in Lodz, taking into account the clinical and anthropometric
survey.
Material & methods. The study involved 161 students aged 15-17 years
(mean 16.0 years) from secondary schools in Lodz: 83 girls (51.5%) and
78 boys (48.4%). The body mass, body height and body mass index (BMI)
were measured in each student, and the results were interpreted using
percentile grids for young population of developmental age of Lodz. The
body composition was determined by bioelectrical impedance. The fat
mass, fat-free mass and total body water were measured by using the MDD
Bodystat 1500. Blood pressure was measured according to the standards
for young population of Lodz.
Results. Underweight was found in 3.1% of the respondents (3.6% of the
girls, 2.6% of the boys), overweight occurred in 15.5% of the population:
including 13.2% the girls and 17.9% the boys, obesity was diagnosed in
5.6% of the students (2.4% of the girls, 9.0% of the boys). Abnormal
body composition was found in the majority of students, which was related
to a high content of body fat mass (52.2% of the students), and very low
total body water content (59.6%). Abnormal blood pressure was found in
17.4% of the respondents, mainly in the boys’ group (28.2%).
Conclusions. 1. Nearly every fourth secondary school student manifested
at least one of the major risk factors for non-communicable diseases.
2. Excessive body weight, high content of body fat and high blood pressure
may be due to the abnormal eating patterns among youth and their bad
nutrition. 3. The high incidence of nutritional disorders in the Lodz youth
indicates an urgent need to introduce health education especially in school
environment and educational environment of young persons.
Key words: nutritional status, youth, students, BMI, blood pressure
Słowa kluczowe: stan odżywienia, młodzież, młodzież szkolna, BMI,
ciśnienie tętnicze
© Probl Hig Epidemiol 2014, 95(1): 93-97
www.phie.pl
Nadesłano: 26.12.2013
Zakwalifikowano do druku: 10.03.2014
Adres do korespondencji / Address for correspondence
Mgr Agnieszka Kolmaga
ul. S. Jaracza 63, 90-251 Łódź
tel. 042 678 16 88, fax 042 678 67 66
e-mail: [email protected]
94
Wstęp
Stan odżywienia jest wynikiem sposobu żywienia,
wchłaniania i wykorzystania składników pokarmo‑
wych, równowagi między ilością energii pobieranej z po‑
żywieniem oraz ilością energii wydatkowanej w procesie
wzrostu, czy wykonywanej pracy. W istotny sposób na
stan odżywienia wpływa zarówno niedobór jak i nad‑
miar składników odżywczych w codziennym pożywie‑
niu, które stwarza ryzyko wystąpienia niedożywienia
lub przekarmienia w postaci nadwagi, czy otyłości. Na
podstawie licznych badań naukowych [1‑4] stwierdza
się coraz częściej występujące zaburzenia stanu odży‑
wienia populacji w wieku rozwojowym. Nadwaga, oty‑
łość, podwyższone wartości ciśnienia tętniczego krwi
są istotnym problemem zdrowotnym predysponującym
do rozwoju wielu chorób, m.in. cukrzycy typu 2, cho‑
roby niedokrwiennej serca, hiperlipidemii. Nadwaga
i otyłość wpływa negatywnie na jakość i długość życia
predysponując także do zaburzeń emocjonalnych:
u około 10% dzieci i młodzieży z otyłością stwierdzane
są depresje spowodowane zaniżoną samooceną, brakiem
poczucia własnej wartości [5]. W celu zidentyfikowa‑
nia nieprawidłowości, podjęto badania oceniające stan
odżywienia młodzieży szkolnej.
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(1): 93-97
Wyniki
Cechy somatyczne młodzieży
Średnie wartości masy ciała, wysokości, obwodu
pasa oraz proporcje masy ciała do wzrostu młodzieży
mieściły się w prawidłowym zakresie przy zastoso‑
waniu siatek centylowych opracowanych dla dzieci
łódzkich (tab. I). Zauważa się jednak wyższe średnie
wartości masy ciała chłopców w porównaniu do rów‑
noletnich dziewcząt. Mimo prawidłowych średnich
wartości proporcji masy ciała do wzrostu, rozkład
indywidualny wskaźnika BMI dziewcząt i chłopców
ujawnił nieprawidłowości (niedobór masy ciała u 3,1
uczniów, w tym 3,6% dziewcząt i 2,6% chłopców;
nadmiar masy ciała stwierdzono u 21,1% badanej
młodzieży, w tym nadwagę u 13,1% dziewcząt, 17,9%
chłopców, a otyłość odpowiednio: u 2,4% uczennic
i 9,0% uczniów – 5,6% badanej młodzieży) (ryc. 1).
ogółem
75,8%
3,1%
chłopcy
Ocena stanu odżywienia młodzieży 16-letniej
z łódzkich szkół ponadpodstawowych, uwzględniająca
badanie kliniczne i antropometryczne.
Materiał i metody
Badaniem objęto 161 uczniów w wieku 15-17 lat
z łódzkich szkół ponadpodstawowych: 83 dziewcząt
i 78 chłopców. Próbę do badań dobrano na podstawie
warstwowego losowania (dzielnica szkoły i klasy).
U każdego ucznia dokonano pomiaru obwodu pasa,
masy oraz wysokości ciała i wyliczono wskaźnik masy
ciała (BMI), a wyniki interpretowano przy pomocy
siatek centylowych opracowanych na podstawie ba‑
dań populacji łódzkiej w wieku rozwojowym [2]. Za
kryterium niedoboru masy ciała przyjęto wartości
wskaźnika BMI ≤10 centyla, dla nawagi: przedział
85-95 centyl, otyłości: ≥95 centyla dla wieku i płci.
Skład ciała został określony metodą bioimpedancji
elektrycznej (BIA – Bioelectrical Impedance Analysis).
Z wykorzystaniem aparatu Bodystat 1500 MDD do‑
konano pomiaru zawartości tłuszczu, masy beztłusz‑
czowej i wody w ciele. Ciśnienie tętnicze krwi przepro‑
wadzono jednokrotnie u każdego badanego i wyniki
odniesiono do pozycji centylowych [2]. Podwyższone
wartości ciśnienia tętniczego rozpoznawano przy ≥95
centyla. Wyniki przedstawiono jako odsetek osób
oraz w postaci średnich arytmetycznych, odchylenia
standardowego, mediany. Obliczeń statystycznych
dokonano przy użyciu programu Statistica 8.
dziewczęta
0
20
40
≤10
60
10-85
9,0%
13,2%
80,7%
3,6%
5,6%
17,9%
70,5%
2,6%
Cel badań
15,5%
85-95
80
2,4%
100%
≥95
Ryc. 1. Częstotliwość występowania niedoboru masy ciała, nadwagi
i otyłości oraz prawidłowych proporcji masy ciała do wzrostu, wśród
badanej młodzieży według siatek centylowych BMI
Fig. 1. Incidence of body mass deficiency, overweight and obesity and
normal body mass among young people according to BMI percentile grids
Komponenty składu ciała
Tkanka tłuszczowa jest istotnym składnikiem
ciała ludzkiego, koniecznym do prawidłowego funk‑
cjonowania organizmu. Dojrzewanie jest krytycznym
okresem dla rozwoju i kształtowania się tkanki tłusz‑
czowej, która w tym wieku wg ekspertów u dziewcząt
stanowi około 25% masy ciała, a u chłopców około
15% [6]. Przeciętna zawartość tłuszczu w ciele ba‑
danych dziewcząt wyniosła 27,2% masy ciała i była
wyższa o ok. 2 punkty procentowe w porównaniu do
wartości prawidłowych (tab. II), natomiast u chłopców
kształtowała się w granicach normy. Największy udział
w składzie ciała człowieka stanowi woda. Zawartość jej
w organizmie człowieka zmienia się z wiekiem, a także
w zależności od płci i zawartości tkanki tłuszczowej
[7]. Niską zawartość wody w organizmie, tj. poniżej
57% masy ciała, stwierdzono u ponad 2/3 populacji
dziewcząt. natomiast u chłopców nieprawidłowość tę
stwierdzono u niemal połowy (ryc. 2).
Kolmaga A i wsp. Ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z łódzkich szkół ponadpodstawowych
Ciśnienie tętnicze krwi u młodzieży
Podwyższone ciśnienie tętnicze krwi stwierdzone
w wieku rozwojowym jest istotnym czynnikiem ryzyka
choroby niedokrwiennej serca, w tym choroby nadciś‑
nieniowej [2]. W badaniu własnym dokonano pomia‑
ru ciśnienia tętniczego krwi u młodzieży, a otrzymane
wyniki porównano z rozkładem wartości przyjętych
dla populacji rozwojowej w regionie łódzkim (tab. III).
U ponad 17% młodzieży stwierdzono anomalie
w postaci podwyższonego ciśnienia tętniczego krwi,
istotnie częściej u chłopców (tab. III, ryc. 3).
Dyskusja
Dla interpretacji badań antropometrycznych sta‑
nu odżywienia wykorzystuje się aktualne i adekwatne
do wieku, płci i miejsca zamieszkania siatki centylowe
95
[2, 8]. Są one powszechnie stosowaną metodą oceny
rozwoju fizycznego i oceny stanu odżywienia dzieci
i młodzieży. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na
różne narzędzia badawcze (siatki centylowe) stosowa‑
ne przez poszczególnych badaczy, co jest utrudnieniem
w analizie porównawczej. W roku 2007-2009 prowa‑
dzono badania populacji dzieci i młodzieży (projekt
badawczy OLAF) w celu aktualizacji populacyjnych
układów referencyjnych rozwoju, wzrastania oraz
stanu odżywienia dzieci i młodzieży szkolnej w Polsce
[8]. Metodologia badania własnego posiłkuje się
łódzkimi kryteriami pokrywającymi się z siatkami
centylowymi dla populacji w wieku rozwojowym
opracowanymi przez badaczy projektu OLAF.
Narastający problem zaburzeń stanu odżywienia
dzieci i młodzieży tak w naszym kraju jak i na świecie
budzi coraz większy niepokój [9-12]. Występowanie
Tabela I. Wskaźniki somatyczne badanej młodzieży
Table I. Somatic indicators among studied adolescents
Dziewczęta /Girls n=83
Wskaźniki somatyczne /Somatic indicators
Chłopcy /Boys n=78
Średnia
/Mean
SD
min.
max.
Mediana
/Median
masa ciała (kg) /body mass
59,3
8,4
45,0
88,0
58,5
masa ciała (centyle) /body weight
50-75
wysokość (cm) /body height
166,8
wysokość (centyle) /height
50-75
pas (cm) /waist
70,7
pas (centyle) /waist
50-75
BMI
21,2
BMI (centile)
50-75
Średnia
/Mean
SD
min.
max.
Mediana
/Median
71,7
12,7
53,5
113,5
68,8
6,4
163,0
195,0
178,0
8,7
63,0
108,0
76,0
3,4
16,5
33,5
22,2
75-85
5,8
154,0
182,0
168,0
177,4
50-75
7,2
60,0
105,0
70,0
77,8
50-75
2,6
17,1
30,5
20,7
22,7
50-75
Tabela II. Komponenty składu ciała dziewcząt i chłopców
Table II. Body composition parameters among girls and boys
Dziewczęta /Girls n=83
Skład ciała /Body composition
Średnia /Mean
SD
Masa beztłuszczowa (kg) /fat-free mass
43,0
4,6
Masa beztłuszczowa (%) /fat-free mass
72,8
4,4
Masa tłuszczowa (kg) /fat mass
16,4
4,8
Masa tłuszczowa (%) /fat mass
27,2
4,5
Zawartość wody (l) /total body water
32,2
3,4
Zawartość wody (%) /total body water
54,6
3,3
Chłopcy /Boys n=78
Prawidłowe
wartości /Normal
75-82
18-25
57-62
Średnia /Mean
SD
58,4
8,0
82,1
6,6
13,1
6,7
17,4
6,2
43,5
5,7
61,1
4,7
Prawidłowe
wartości /Normal
82-88
12-18
61-66
Tabela III. Wartości ciśnienia tętniczego krwi badanej młodzieży
Table III. Blood pressure among surveyed young people
Wartości ciśnienia tętniczego krwi /Blood pressure
Dziewczęta /Girls n=83
Chłopcy /Boys n=78
Średnia /Mean
SD
min.
max.
Średnia /Mean
SD
min.
max.
SBP
114,8*
10,9
89
142
124,1*
12,5
93
146
SBP (centile)
50-75
DBP
66,4**
8,3
51
87
DBP (centile)
50-75
75-90
8,0
52
SBP – (Systolic Blood Pressure): ciśnienie tętnicze skurczowe
DBP – (Diastolic Blood Pressure): ciśnienie tętnicze rozkurczowe
* różnica istotna statystycznie dla p≤0,001 /difference statistically significant at p≤0.001
** różnica istotna statystycznie dla p≤0,05 /difference statistically significant at p≤0.05
86
69,5**
50-75
96
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(1): 93-97
100
90
80
70
60
%
50
40
30
20
10
0
38,5%
65,1%
52,2%
42,3%
37,3%
32,5%
2,4%
dziewczęta
19,2%
chłopcy
10,6%
ogółem
100
90
80
70
60
%
50
40
30
20
10
0
22,9%
11,5%
5,6%
34,8%
47,4%
77,1%
59,6%
41,0%
dziewczęta
chłopcy
ogółem
wysoka zawartośc wody
prawidlowa zawartość wody
niska zawartość wody
wysoka zawartośc tłuszczu
prawidlowa zawartość tłuszczu
niska zawartość tłuszczu
Ryc. 2. Struktura populacji uczniów wg zawartość tłuszczu i wody
w ciele
Fig. 2. Structure of students’ population according to content of body
fat and water
30
28,2%
25
20
%
15
17,4%
10
5
7,2%
0
dziewczęta
chłopcy
SBP lub DBP ≥95
ogółem
Ryc. 3. Częstotliwość występowania podwyższonych wartości ciśnienia
tętniczego krwi (skurczowego lub rozkurczowego) wśród badanych
dziewcząt i chłopców
Fig. 3. Incidence of elevated blood pressure (systolic or diastolic) among
surveyed girls and boys
niedoborowej masy ciała u nastolatków, zwłaszcza
u dziewcząt jest problemem równie poważnym jak
nadwaga i otyłość. Niedożywienie jest konsekwencją
zbyt małego pobrania pożywienia przez dłuższy czas
bądź niedostatecznego przyswajania i wykorzysty‑
wania składników odżywczych zawartych w racjach
pokarmowych. Może być spowodowane chorobą, za‑
burzeniem apetytu czy brakiem właściwych nawyków
żywieniowych w rodzinie. Wpływ na powstawanie
niedoborowej masy ciała ma także środowisko szkolne,
które w ogromnym stopniu wpływa na zachowania
młodzieży (podatność na różne wzorce i mody żywie‑
niowe, reklamę, czy modę na szczupłą sylwetkę, lan‑
sowaną przez środki masowego przekazu) [6, 13].
W naszym badaniu niedobór masy ciała stwier‑
dzono u 3,1% badanej młodzieży i częściej dotyczył
on dziewcząt. Podobnie, aczkolwiek w większym
natężeniu Braczkowska i wsp. [14] badając 16-letniej
młodzież z Oświęcimia stwierdziła niedobór masy
ciała u 9,6% uczniów. W pracy tej także częściej
rozpoznano niedobór masy ciała w grupie dziewcząt
(10,1%) niż w grupie chłopców (8,9%). W innych
doniesieniach [15-18] stwierdzono również większy
odsetek uczniów z niedoborem masy ciała niż w ba‑
daniu własnym.
Istotnym problemem zdrowotnym populacji
w wieku rozwojowym jest częste występowanie nad‑
miernej masy ciała. W naszym badaniu problem ten
dotyczył ponad co piątego gimnazjalisty (15,5% ucz‑
niów z nadwagą i 5,6% z otyłością). Natężenie tego zja‑
wiska jest bardzo zbliżone do wyników pochodzących
z innych polskich badań prowadzonych w ostatnim
dziesięcioleciu, np. w pracach Ostrowskiej-Nawarycz
i wsp., Cisek i wsp., Wolnickiej i wsp. [2, 15, 16].
Kolejnym elementem badania była ocena składu
ciała młodzieży oszacowana metodą BIA. Na tle tech‑
nik antropometrycznych i densytometrycznych jest
uznawana jako najbardziej bezpieczna i wiarygodna
[19-21]. W prowadzonym przez nas badaniu wśród
16-latków, u ponad co drugiego ucznia stwierdzono
większą zawartość tkanki tłuszczowej oraz równolegle
niską zawartość wody w organizmie. W większości
przypadków te dwie anomalie występowały u tych
samych osób. Inne doniesienia również wskazują na
większą zawartość tkanki tłuszczowej w organizmach
dzieci, młodzieży, a także dorosłych [22-25].
Ważnym elementem profilaktycznych badań
u dzieci i młodzieży powinny być również badania
pomiaru ciśnienia tętniczego krwi. Na związek
między nadciśnieniem tętniczym, a ryzykiem wystę‑
powania chorób sercowo-naczyniowych zwrócono
uwagę w wielu pracach badawczych [2, 14, 26]. Wraz
z wiekiem wzrasta częstość nadciśnienia pierwotnego.
Stwierdza się je u około 30% dzieci w wieku 7-11 lat
i u około 35% młodzieży w wieku 12-18 lat [27].
Badanie własne wykazało, iż podwyższone warto‑
ści ciśnienia tętniczego krwi wystąpiły aż u 17,4%
ogółu dziewcząt i chłopców. W dostępnej literaturze
nadciśnienie tętnicze w populacji dzieci i młodzieży
występuje z różną częstotliwością, co prezentują ba‑
dania Nawarycz-Ostrowskiej i wsp. [2], Braczkowskiej
i wsp.[14] i Kowalskiej i wsp. [28].
Nadwaga i otyłość jest dużym problemem współ‑
czesności. Częstość występowania tego zjawiska
w Polsce i w wielu miejscach na świecie stale wzrasta,
co nabiera charakteru epidemii. Odżywienie młodego
człowieka w okresie jego rozwoju psychofizycznego
determinuje zdrowie osób dorosłych, a także pośred‑
nio wpływa na długość i jakość życia.
Kolmaga A i wsp. Ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z łódzkich szkół ponadpodstawowych
Wnioski
1. Niemal u co czwartego ucznia szkoły ponadpod‑
stawowej stwierdzono co najmniej jeden z czyn‑
ników ryzyka poważnych chorób niezakaźnych.
2. Nadmierna masa ciała, zbyt duża zawartość tkan‑
ki tłuszczowej oraz wysokie wartości ciśnienia
tętniczego są w głównej mierze pochodną nega‑
tywnych wzorców żywienia młodzieży.
97
3. Wysoka częstość zaburzeń stanu odżywienia
w populacji łódzkiej młodzieży obliguje do
wprowadzenia edukacji zdrowotnej szczególnie
w środowisku szkolno-wychowawczym.
Badanie finansowane przez Uniwersytet Medyczny
w Łodzi w ramach pracy własnej nr 502–16–820.
Piśmiennictwo / References
1. Przybylska D, Kurowska M, Przybylski P. Otyłość i nadwaga
w populacji rozwojowej. Hygeia Publ Health 2012, 47(1):
28-35.
2. Ostrowska-Nawarycz L, Nawarycz T. Ciśnienie tętnicze
oraz parametry i wskaźniki stanu odżywienia u dzieci
i młodzieży łódzkiej w wieku 3-19 lat – normy, postępowanie
diagnostyczne, prewencja. Wydział Zdrowia i Wydział
Edukacji Urzedu Miasta Łodzi, Łódź 2008.
3. Ostrowska-Nawarycz L, Błaszczyk J, Nawarycz T.
Epidemiologia nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży
– problem kryteriów. Żyw Człow Metab 2007, XXXIV, 1/2:
414-421.
4. Gronowska-Senger A. Żywienie, styl życia a zdrowie Polaków.
Żyw Człow Metab 2007, XXXIV, 1/2: 12-21.
5. Szadkowska A, Bodalski P: Otyłość dzieci i młodzieży. [w:]
Przew Lek 2003,6,9: 54-58.
6. Oblacińska A, Tabak I, Jodłowska M. Demograficzne
i regionalne uwarunkowania niedoboru masy ciała u polskich
nastolatków. Prz Epidemiol 2007, 61: 785-793.
7. Łoboda D, Gawęcki J. Udział płynów w żywieniu wybranej
grupy gimnazjalistów a skład ciała. Probl Hig Epidemiol
2011, 92(1): 83-88.
8. Kułaga Z, Różdżyńska A, Palczewska I i wsp. Siatki centylowe
wysokości, masy ciała i wskaźnika masy ciała dzieci
i młodzieży w Polsce – wyniki badania OLAF. Stand Med
Pediatr 2010, 7: 690-700.
9. Jodłowska M, Oblacińska A, Tabak I. Overweigh and
obesity among adolescents in Poland: gender and regional
differences. Publ Heatlh Nutr 2010, 13(10A): 1688-1692.
10. Opiela R, Załuska D. Realizacja programu „Trzymaj
Formę” w roku szkolnym 2006/2007 jako istotny element
profilaktyki otyłości wśród gimnazjalistów oraz uczniów
ostatnich klas szkół podstawowych w województwie
zachodniopomorskim. Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1):
126-133.
11. Białokoz-Kalinowska I, Abramowicz P. Konstantynowicz J
i wsp. Ocena stanu odżywienia dzieci w wieku wczesnosz‑
kolnym z regionu Podlasia. Pediatr Współ Gastroent Hepat
Żyw Dziecka 2007, 9,2: 127-129.
12. Duncan S, Duncan EK, Fernandes RA, et al. Modifiable risk
factors for overweight and obesity in children and adolescents
from Sao Paulo, Brazil. Publ Health 2011, 11: 585-594.
13. Kołłątaj B, Kołłątaj W, Karwat ID. Nieprawidłowe nawyki
żywieniowe u nastolatków – badania wstępne. Probl Hig
Epidemiol 2008, 89(3): 395-400.
14. Braczkowska B, Cyran W i wsp. Problemy zdrowotne młodzieży
szesnastoletniej – uczniów szkół ogólnokształcących
w Oświęcimiu. Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 359‑366.
15. Cisek M, Martko H, Schlegel-Zawadzka M. Ocena stanu
odżywienia uczniów w Zubrzycy Górnej. Żyw Człow Metab
2007, XXXIV, 1/2: 602-606.
16. Wolnicka A, Albrecht P, Kotowska M. Analiza stanu
odżywienia młodzieży na przykładzie uczniów gimnazjów
w Radomsku. Pediatr Współ Gastroent Hepat Żyw Dziecka
2008, 10,1: 37-42.
17. Kolarzyk E, Helbin J i wsp. Ocena wskaźników wagowowzrostowych młodzieży krakowskiej w wieku 15-18 lat. Probl
Hig Epidemiol 2007, 88 (3): 343-347.
18. Chabros E, Charzewska J i wsp. Częstość występowania
niedoborowej masy ciała u młodzieży warszawskiej w wieku
pokwitania w ostatnich 3 dekadach. Probl Hig Epidemiol
2011, 92(1): 99-102.
19. Maślińska M, Adamowicz-Klepalska B. Otyłość jako jeden
z objawów zespołu metabolicznego u dzieci i młodzieży
– na podstawie piśmiennictwa. Czas Stomatol 2008, 61,9:
624‑634.
20. Lewitt A, Mądro E, Krupienicz A. Podstawy teoretyczne
i zastosowania analizy impedancji bioelektrycznej (BIA).
Endokrynol Otyłość Zaburz Przem Materii 2007, 3,4:
79‑84.
21. Ford ES. Prevalence of the metabolic syndrome defined by
the International Diabetes Federation among adults in the
US. Diabetes Care 2005, 28: 2745-2749.
22. Jakubowska-Pietkiewicz E, Prochowska A, Fendler W,
Szadkowska A. Porównanie metod pomiaru odsetka tkanki
tłuszczowej u dzieci. Pediatr Endocrinol Diabetes Metab
2010, 15,4: 245-250.
23. Kęska A, Tkaczyk J, Czajkowska A i wsp. Zawartość tkanki
tłuszczowej u młodych dorosłych oceniona na podstawie
pomiaru fałdów skórno-tłuszczowych i wskazań analizatora
składu ciała. Pediatr Endocrinol Diabetes Metab 2012, 18,1:
33-36.
24. Major-Gołuch A, Miazgowski T, Krzyżanowska-Świniarska B
i wsp. Porównanie pomiarów masy tłuszczu u młodych
zdrowych kobiet z prawidłową masą ciała za pomocą
impedancji bioelektrycznej i densytometrii. Endokrynol
Otyłość Zaburz Przem Materii 2010, 6(4): 189‑195.
25. Socha M, Karmińska K, Chwalczyńska A. Porównanie
zawartości tkanki tłuszczowej u młodych nie otyłych kobiet
i mężczyzn oznaczonych metodą bioimpedancji (wersja bi- i tetrapolarna) i metodą fotooptyczną. Endokrynol Otyłość
Zaburz Przem Materii 2010, 6(1): 18-25.
26. Krzyżaniak A. Analiza ciśnienia tętniczego dzieci i młodzieży
dla potrzeb badań przesiewowych. Now Lek 2005, 74,1:
24‑30.
27. Dukalska M, Szydłowski L, Bilewicz-Wyrozumska T.
Nadciśnienie tętnicze u dzieci i młodzieży w populacji
śląskiej. Wiad Lek 2006, LIX: 3-4.
28. Kowalska M, Krzych ŁJ, Siwik P i wsp. Uwarunkowania
występowania nadciśnienia tętniczego u chłopców i dziewcząt
w wieku szkolnym w województwie śląskim. Nadciśnienie
Tętnicze 2008, 12,4: 269-276.