KSIĄŻKA W ŚREDNIOWIECZU

Wielka wędrówka ludów, początkiem końca imperium rzymskiego.
W miarę upływu czasu Egipcjanie wyrabiali coraz
mniej papirusu. A gdy Arabowie podbili Egipt, dowóz
papirusu do Europy został zupełnie przerwany.
Jedynym dostępnym materiałem pisarskim stał się
wówczas pergamin.
Niewiele mu co prawda wtedy z tej popularności
przyszło. Wielkie imperium rzymskie zostało na
kilkaset lat rozbite przez półdzikie ludy, które
przywędrowały z północy i wschodu. Bezustanne
wojny zrujnowały wielkie i bogate ongiś miasta.
Z każdym rokiem malała liczba ludzi nie tylko
wykształconych, ale w ogóle takich, którzy umieliby
czytać i pisać. I gdy pergamin stał się jedynym
materiałem piśmiennym, nie bardzo miał kto na nim
pisać. Wielkie zakłady przepisywania książek,
które utrzymywali księgarze rzymscy zostały dawno
zamknięte. Jedynie w zamkach królewskich można
było jeszcze spotkać kopistę pracowicie wypisującego
literki w aktach dyplomatycznych. Także w
zagubionych wśród borów lub pustynnych równin
spotykało się czasem mnicha przepisującego księgi
„ku zbawieniu duszy”.
Nadszedł jednak taki moment kiedy to książka zaczęła
pełnić rolę podstawowego narzędzia pracy i źródła
wiedzy dla osób jej poszukujących. Księgi spisywano
głównie w klasztornych skryptoriach, z czasem
powstawały w miastach wyspecjalizowane warsztaty
kopistów. Oczywiście uniwersytety i kancelarie
dworskie nie mogły się bez nich obejść stąd też je tam
kopiowano.
Pulpit skryby
skryptorium
Książki pisano na pergaminie lub papierze, który
pojawił się w Europie około drugiej połowy XII wieku,
a rozpowszechnił się zwłaszcza w XIV stuleciu.
Książki średniowieczne były bogato zdobione,
pojawiały się w nich miniatury, inicjały, bordiury,
strony pokrywano ozdobami roślinnymi, motywami
zwierzęcymi lub małymi kompozycjami
o alegorycznej symbolice.
Karta pergaminowa
Psałterza puławskiego XV lub XVI w.
Pergamin wyrabiano ze skór wielu
różnych, ale najczęściej młodych
zwierząt. Głównie wykorzystywano
skóry cielęce oraz owcze i kozie.
Była to skóra wyprawiona
(pozbawiona sierści, oskrobana i dokładnie
wypłukana) ale nie garbowana, która mogła być
następnie poddana szeregowi innych operacji, jak
np.: powtórne namaczanie, nasączanie
substancjami roślinnymi, szlifowanie, wcieranie
różnych substancji czy nawet farbowanie.
W efekcie otrzymywano płaty wyrobu stosunkowo
elastycznego i miękkiego oraz dość jasnego.
Jego największe zalety to,
w odróżnieniu od papirusu,
możliwość pokrywania pismem obu
powierzchni oraz wytrzymałość,
która umożliwiła zastąpienie zwoju
współczesną postacią książki czyli
kodeksem. Dopiero pergamin
umożliwił stosowanie daleko bardziej
zaawansowanych zdobień,
a w szczególności rozbudowanych
iluminacji i malowania prawdziwych,
pełnych szczegółów miniatur, gdyż
farba czy tusz nie rozlewały się tak
bardzo jak na papirusie. Ważną zaletą
pergaminu była również możliwość
jego produkcji w dowolnym kraju
z miejscowych surowców.
WYTWARZANIE PERGAMINU
Do XV wieku pisarze mogli zaopatrywać się w zwoje i arkusze
pergaminu w takich sklepach.
Jeden z mężczyzn przycina skórę, nadając jej kształt prostokąta,
drugi wygładza arkusz pumeksem.
Większość ówczesnych druków
powstawało na potrzeby kościoła
chrześcijańskiego, który
w działalności duszpasterskiej
potrzebował licznych egzemplarzy
Biblii i innych ksiąg o charakterze
religijnym. Mnisi w klasztorach
wytwarzali więc wspaniałe, bogato
zdobione iluminowane rękopisy.
Złoty kodeks pułtuski
Inicjał
Iluminacja
Możni ludzie pragnący podkreślić swoje bogactwo
i pozycję społeczną zlecali kopistom i artystom
wykonanie iluminowanych rękopisów na własny
użytek
„Manuskrypt” – książka powstała w średniowieczu, przepisywana
ręcznie. Szczególnie dużym powodzeniem, wśród ludzi bogatych, w tym czasie cieszyły się
modlitewniki zwane „Godzinkami”.
Iluminacja to malarskie zdobienie rękopisów,
obejmujące dekoracje pergaminowych
kodeksów w średniowieczu.
Inspiracji do większości dekoracji marginalnych
dostarczały motywy roślin, spotyka się również
motywy fantastycznych tworów o ludzkich głowach
i ciele zwierząt zwane groteskami.
Dekoracje dodawano po napisaniu głównego tekstu.
Pierwsza litera w tekście była wyróżniona wielkością
i zdobnictwem- był to inicjał.
Oprócz inicjału obok tekstu można było
spotkać miniaturę, czyli kompozycję
malarską, której głównym motywem były
ludzkie postacie.
Czasami miniatury wplatano w inicjały,
czasami stanowiły uzupełnienie marginesu
strony ( bordiura), mogły też występować
samodzielnie na całej stronicy książki
Oprawy średniowieczne
Oprawa kodeksu średniowiecznego następowała po
całkowitym napisaniu i ozdobieniu księgi. Rodzaj
i jakość oprawy zależała od przeznaczenia.
charakteru miejsca i czasu powstania dzieła.
Poszczególne składki zszywano w jednolity blok.
Grzbiety usztywniano makulaturą a jako okładzinę
stosowano deski powlekane skórą, pergaminem
blachą lub aksamitem czy atłasem.
W różnych okresach
średniowiecza
motywy dekoracyjne
czerpano ze
orientalnych sztuk
dekoracyjnych.
Ze względu na rodzaj oprawy wyróżnia się następujące jej typy:
 Oprawa złotnicza lub ołtarzowa była najbardziej drogocenna
i reprezentacyjna. W okładki w tych kodeksach wprawiano
szlachetne kamienie, perły, blaszki i cekiny ze złota i srebra.
 Oprawy skórzane w których skóra była zdobiona przez nacinanie
i tłoczenie. Miejsca wklęsłe wypełniano złotem
 Oprawy mnisze charakteryzowały się oszczędnością wykonania
i zdobienia. Na okładki drewniane naciągano skórę od strony
grzbietu, do połowy deski.
 Oprawa sakwowa wyróżniała się dodatkowymi płatami skóry,
które można było zawiązywać. Książka zyskiwała w ten sposób
kształt sakwy - worka, który można było nosić na ramieniu lub
przywiązywać do pasa.
 Oprawa płaszczowa posiadała długi płat skóry lub materiału
wystający z jednej strony okładki którym owijano całą księgę.
Papier wynaleźli Chińczycy
na przeł. II i I w przed naszą erą
a jego sposób wyrobu był okryty
szczególną tajemnicą.
W III w. naszej ery tajemnicę
wytwarzania papieru posiedli
Koreańczycy, w VII Japończycy
i Arabowie.
W Europie podjęli produkcję
papieru dopiero w XII w. Włosi,
dwieście lat później powstały
pierwsze warsztaty papiernicze
we Francji i Niemczech, po
dalszych stu latach w Szwajcarii
i w Polsce.
Przy produkcji papieru
wykorzystywano papkowatą
masę, powstała w wyniku
miażdżenia szmat. Papiernik
w tej masie zanurzał sito,
zgarniał na nią porcję
wystarczającą na jeden
arkusz. Jego towarzysz
przykrywał wilgotny arkusz
papieru filcem
wchłaniającym wodę
i umieszczał stos arkuszy
pod olbrzymią prasą. Kolejni
dwaj pracownicy usuwali filc
po wyschnięciu papieru.
Produkcja papieru
Wynalezienie przez Gutenberga druku kończy epokę
Średniowiecza. Pojawiły się pierwsze książki drukowane
nazwane Inkunabułami (z łac. incunabula, powijaki,
kołyska) Pierwszym inkunabułem była Biblia wydana
przez Johannesa Gutenberga.
Biblia Gutenberga
KSIĄŻKA REKOPIŚMIENNA
W POLSCE
Psałterz floriański
Kazania świĘtokrzyskie
Bogurodzica
Biblia królowej Zofii
Kronika Galla Anonima
Mszał Erazma Ciołka