Skutki niedoboru i nadmiaru składników mineralnych w diecie drobiu

OID (294) 3/2016
OID (267) 12/2013
Skutki niedoboru i nadmiaru
składników mineralnych
w diecie drobiu
Składniki mineralne są niezbędne do życia
ptaków, ich niedobór lub nadmiar zmniejsza
nieśność, wylęgowość piskląt, przyrosty, może
także powodować różne schorzenia. Zawartość składników mineralnych w paszach stosowanych w żywieniu drobiu jest dość zmienna i uzależniona głównie od zasobności gleby.
Największe znaczenie w diecie drobiu spośród
składników mineralnych - makroelementów,
ma wapń i fosfor oraz sód. Najczęściej konieczne jest dodatkowe ich wprowadzanie do mieszanek paszowych w takich postaciach jak: węglan wapnia, fosforany paszowe i sól kuchenna.
Pozostałe makropierwiastki, poza wymienionymi, występują w naturalnych paszach w dostatecznych ilościach i zazwyczaj nie są dodawane do mieszanek paszowych.
Wapń
Największe zapotrzebowanie na wapń wykazują ptaki w okresie wzrostu oraz w okresie nieśności do budowy skorupy jaja. W organizmie
największe ilości wapnia są gromadzone w kościach, nieduże ilości tego pierwiastka znajdują się w płynach zewnątrz- i wewnątrzkomórkowych. Wapń odgrywa dużą rolę w regulacji
licznych funkcji komórkowych (mięśniowych,
nerwowych, hormonalnych) oraz w procesie
koagulacji krwi. W czasie nieśności wchłanianie wapnia staje się bardzo intensywne. Ważna jest prawidłowa proporcja wapnia do fosforu
w mieszance paszowej, co odgrywa dużą rolę
w zapobieganiu dyschondroplazji piszczelowej.
Przy niedoborach w diecie drobiu wapnia można obserwować zmiany w układzie kostnym,
następuje wzrost wchłaniania wapnia na pozio26
mie jelitowym, ma też miejsce obniżenie poziomu Ca we krwi. Objawami niedoboru wapnia jest opóźnienie wzrostu, osłabienie ptaków,
zaburzenia w metabolizmie, ospałość, mniejsza ruchliwość, osteoporoza, krzywica, wady
postawy i chodu, pojawiają się skłonności do
tworzenia się wybroczyn, u niosek następuje
zmniejszenie nieśności, osłabienie jakości skorupy jaj. Następuje pogorszenie się wylęgowości piskląt z jaj pochodzących od niosek karmionych mieszanką niedoborową. Pojawia się
niezborność ruchowa, porażenia mięśni, apatia. Przy skrajnym niedoborze wapnia nioski
najpierw ograniczają, a następnie wstrzymują swoją owulację, tym samym chronią swój
układ kostny.
Udział wapnia w paszy dla niosek powinien
wynosić około 4%. Na początku cyklu produkcyjnego nioski powinny otrzymywać co najmniej 4g Ca na dzień do 4,5g pod koniec cyklu
produkcyjnego (skorupa zawiera aż 94% węglanu wapnia). Pasze roślinne zawierają małe ilości wapnia i jest on w formie prawie całkowicie niedostępnej dla drobiu. Dobrym źródłem
wapnia są pasze pochodzenia zwierzęcego, np.
mączki rybne, skorupy małży, kreda pastewna, fosforan wapniowy, lecz głównym źródłem
wapnia jest węglan wapnia. Z przyswajaniem
wapnia związana jest witamina D i dlatego też
powinna ona być w odpowiednich ilościach dodawana do paszy.
Fosfor
Fosfor jest po wapniu drugim bardzo ważnym
makroelementem, jest on elementem strukturalnym szkieletu, bierze udział w różnych ko-
OID (294) 3/2016
OID (267) 12/2013
mórkowych reakcjach, a w formie zjonizowanej
jest obecny w płynach wewnątrzkomórkowych,
pomaga w utrzymaniu stałego pH krwi. Fosfor stanowi około 6-8% suchej masy kości drobiu. Prawie 80% całej zawartości fosforu jest
skoncentrowane w kościach i we krwi. Fosfor
z pasz roślinnych jest średnio dostępny jedynie
w 30%. Równowaga fosforu w organizmie jest
regulowana na poziomie kości i nerek. Podobnie jak w przypadku wapnia zapotrzebowanie
drobiu na fosfor związane jest głównie z produkcyjnością. Niewielkie zapotrzebowanie bytowe zaspakajane bywa poprzez rezerwę kostną i dzięki niedużemu wydalaniu z moczem.
Ewentualne niedobory fosforu objawiają się
utratą apetytu ptaków, wyraźnym obniżeniem
tempa wzrostu, zaburzeniami procesów kostnienia, mineralizacji skorupy jaja, a głównie
jednak wchłaniania Ca. Ponadto występować
mogą poważne zaburzenia ruchowe i dochodzić może do upadków drobiu. Wymienione
objawy niedoborów fosforu są tym bardziej zaostrzone im ptaki są młodsze.
Dostarczany ptakom w paszach fosfor stanowi
kompleksy fitynianów, które jako trwałe i niedegradowane przez endoenzymy w przewodzie pokarmowym kompleksy są hydrolizowane przez fitazy pochodzenia naturalnego z pasz
roślinnych lub mikrobiologicznego. Stosowanie fitaz w żywieniu drobiu jest wręcz zalecane
w celu zmniejszenia wydalania tego pierwiastka w odchodach i redukowania tym sposobem
obciążenia naturalnego środowiska.
Magnez
Ten makroelement przede wszystkim występuje wewnątrz komórek. Udział magnezu jest
konieczny przy wszystkich syntezach tkankowych które prowadzą do powstawania białka, lipidów, bierze on także udział w reakcjach
z udziałem ATP. Obecność tego pierwiastka
jest wymagana przy aktywności mięśniowej.
Zapotrzebowanie drobiu na magnez jest stosunkowo nieduże. Stosowane w żywieniu dro28
biu pasze najczęściej zawierają wystarczające
ilości tego makroelementu. Niedobory magnezu występują bardzo rzadko. Ewentualne
objawy niedoborów tego pierwiastka to opóźnienie tempa wzrostu młodego drobiu, napady drgawek, letarg oraz w bardzo skrajnych
przypadkach śmierć ptaków. U niosek podczas produkcji jaj może także występować obniżenie wartości biologicznej jaj wylęgowych,
zmiany w składzie mineralnym jaj, obniżenie
nieśności i wyraźne pogorszenie cech jakościowych skorupy.
Sód, potas, chlor
Te makroelementy są pierwiastkami niezbędnymi do utrzymania procesów życiowych ptaka, a niedobory zmuszają do ciągłego
i regularnego dostarczania ich do organizmu.
Najczęstszym objawem niedoboru lub też nadmiaru jest zmniejszenie się apetytu ptaków. Pasze niskoenergetyczne powinny zawierać mniej
jonów sodu, potasu i chloru aniżeli pasze wysokoenergetyczne. Te trzy makroelementy stanowią układ sprzężony, który powinien gwarantować prawidłowy rozwój organizmu, stanowią
podstawowe składniki płynów zewnątrz i wewnątrzkomórkowych przy zachowaniu pewnego stałego podziału ich funkcji i rozmieszczenia. Pod wpływem różnych czynników, np.
żywienia, warunków mikroklimatycznych pomieszczenia i wielu innych stały podział funkcji tych pierwiastków powinien być dynamiczny i zmieniać się.
Znaczenie dodatku sodu do mieszanek dla drobiu i skutki niedoboru tego pierwiastka ujawniły się w praktyce w związku z ograniczeniem
w żywieniu drobiu mączek rybnych i innych
pasz zasobnych w sól kuchenną. Sód jest jednym z najważniejszych kationów płynu pozakomórkowego ustroju, znajduje się w tkance
kostnej i w mniejszym stężeniu w płynie wewnątrzkomórkowym, jest pierwiastkiem życia i stanowi główny czynnik regulujący homeostazę. Jego obecność w organizmie wraz
HIGIENA I ŻYWIENIE
z chlorkami warunkuje ciśnienie osmotyczne, strukturę koloidów, odczyn osocza. Jest
jednym z czynników działania pompy sodowo-potasowej i jest niezbędny przy procesach
mineralizacji. Jest też niezbędny w procesach
absorpcji aminokwasów i cukrów w jelicie
cienkim, uczestniczy w syntezie białek i w
procesach mineralizacji, stanowi ponad 90%
wszystkich zasad surowicy krwi.
Niedobór sodu w diecie drobiu występuje bardzo rzadko, ponieważ dodatek soli kuchennej
pozwala w bardzo łatwy sposób uzupełniać jego
niedobory. Ewentualnymi objawami niedoborów sodu jest zahamowanie wzrostu, rozwoju,
spadek aktywności ruchowej, zmniejszenie apetytu, zmniejszenie tempa przemian metabolicznych aminokwasów, energii, węglowodanów,
zmiany strukturalne w kościach długich, zmiany w gonadach, zmniejszenie objętości osocza,
wzrost we krwi poziomu kwasu moczowego, zaburzenia równowagi, możliwość pojawienia się
w stadzie objawów kanibalizmu.
O wiele groźniejsze w skutkach jest przedawkowanie soli kuchennej niż jej niedobór. W przypadku nadmiaru jonów sodu w organizmie dochodzi do procesu intensywnego wydalania go
przez nerki, co może doprowadzić do hipertrofii nerkowej. Diety wegetariańskie stosowane
w żywieniu drobiu zawierają duże udziały poekstrakcyjnej śruty sojowej. Ze względu na wysoką zawartość potasu w śrucie sojowej wymagają one stosowania dodatkowych źródeł sodu.
Potas w komórkach pełni rolę podobną do roli
sodu w płynach ustrojowych, jest niezbędny do
prawidłowej pracy serca, aktywizuje enzymy.
Niedobory potasu pojawiające się w praktyce
raczej rzadko noszą nazwę hipokalemii (objawy to osłabienie mięśni, zmniejszenie napięcia
ścian jelit, osłabienie pracy serca oraz mięśni
oddechowych, zaburzenia przemian metabolicznych, zaburzenia układu kostnego, tkanki
chrzęstnej, spadek stężenia obojętnych aminokwasów w płynach i w tkankach, zaburzenia
równowagi elektrolitowej i kwasowo-zasado-
wej oraz spadek tempa wzrostu).
Niedobory chloru w diecie drobiu mogą powodować obniżenie tempa wzrostu, zagęszczenie
fizyczne krwi i płynów śródtkankowych, odwodnienie organizmu i towarzyszy mu spadek
chlorków we krwi. Podczas niedoborów utrzymujących się przez dłuższy okres czasu mogą
się pojawiać objawy neurologiczne, objawiające
się porażeniami ptaków z wyciągniętymi kończynami.
Mikroelementy wywierają również bardzo
duży wpływ na metabolizm drobiu a ich niedobór lub nadmiar powoduje choroby i nienormalności. Szczególnie ważna rola mikroelementów ujawnia się przy ich deficycie.
Żelazo Żelazo jest to jeden z najważniejszych mikroelementów w żywieniu drobiu. W organizmie
2/3 tego mikroelementu występuje w formie
związanej w hemoglobinie i służy do transportowania tlenu do komórkowego oddychania. Pozostała część żelaza związana jest m.in.
z białkami (apoferrytyna, hemosyderyna,
mioglobina) i z wieloma enzymami biorącymi udział w reakcjach utleniania komórkowego. Oprócz bardzo ważnej roli nośnika tlenu we krwi, żelazo odgrywa także ważną rolę
w przemianach energetycznych i białkowych,
uczestniczy w reakcjach oksydoredukcyjnych
i transporcie elektronów. Brak tego pierwiastka
wywołuje m.in. niedostateczną reakcję immunologiczną na pojawiającą się infekcję.
Dostępność tego mikroelementu w praktyce uzależniona jest od jego zawartości w paszy. Żelazo w formie hemowej Fe+2 jest znacznie lepiej przyswajalne (ok. 40%), aniżeli żelazo
niehemowe Fe+3 (ok. 3%). Najlepszym źródłem
żelaza są: glukoniany, mleczany, fumarany,
siarczany pirofosforanu i węglanu, cytryniany i peptoniany żelaza. W praktycznym żywieniu drobiu niedobory tego mikroelementu
występują zazwyczaj rzadko. Zbyt niskie spożycie żelaza powodować może anemię ptaków
29
OID (294) 3/2016
OID (267) 12/2013
(również niedokrwistość embrionów w czasie
inkubacji), opóźnienie wzrostu drobiu, zaburzenia funkcji mięśni, odbarwianie czarnego
lub brązowego upierzenia. W celu zapobiegania ewentualnym niedoborom tego mikroelementu w praktyce należy dodawać do paszy
niewielkie ilości dobrze przyswajalnego żelaza, szczególnie przy podawaniu ptakom ziarna
zbóż oraz uzupełniać tym pierwiastkiem pasze
z dodatkiem tłuszczu.
Miedź
W organizmach zwierząt ten pierwiastek występuje w bardzo małych stężeniach. Najbogatszymi w ten mikroelement są wątroba, mózg,
nerki i serce. Około 95% miedzi związane jest
z białkiem ceruloplazminą, występuje w oksydazie cytochromowej, tyrozynazie, monoaminooksydazie. Miedź uczestniczy w procesach
oddychania komórki, przemianach węglowodanów i tworzeniu kości, wpływa na pracę serca i rozwój tkanki łącznej, wspomaga wchłanianie żelaza, wraz z cynkiem przeciwdziała
uszkodzeniom komórek wywoływanym przez
wolne rodniki tlenowe.
Dostępność tego mikroelementu z pasz jest stosunkowo wysoka. Jednakże ze względu na intensywne wydalanie miedzi z organizmu z żółcią całkowite jej wykorzystanie jest nieduże.
Podobnie jak w przypadku żelaza, braki i niedobory miedzi występują rzadko. Najważniejszymi objawami tego deficytu jest także anemia, obniżenie odporności ogólnej organizmu,
opóźnienie wzrostu, zaburzenia kostnienia,
pigmentacji piór, zaburzenia układu nerwowego, zwłóknienia mięśnia sercowego, zamieranie embrionów w czasie inkubacji. Powodowane niedoborem miedzi zaburzenia kostnienia
przypominają zmiany związane z niedoborem witaminy A: łamliwość kości, zgrubienie
chrząstki nasadowej.
Cynk
Jest pierwiastkiem najbardziej wszechobecnym
30
w organizmach w porównaniu do żelaza i miedzi, występuje w tkance kostnej, mięśniach,
piórach, wątrobie, w jądrach. Cynk spełnia
funkcję kofaktora wielu ważnych enzymów,
jak: dehydrogenaza mleczanowa, fosfataza alkaliczna, anhydraza węglanowa, pełni bardzo
ważną rolę w stabilizacji błon komórkowych.
Bierze udział w wydzielaniu i działaniu hormonów (insuliny, hormonów tarczycy, testosteronu, hormonów wzrostu). Odpowiada za tworzenie keratyny i syntezę kwasu nukleinowego.
Pełni także funkcje immunologiczne, uczestniczy w przemianach węglowodanowych, tłuszczowych i białkowych, jest ważnym elementem
w strukturze wapiennej kości, przy jego udziale odbywa się regulacja apetytu, dzięki działaniu na ośrodkowy układ nerwowy.
Zbyt niski poziom cynku w diecie powoduje
zmniejszenie wydzielania hormonów wzrostu,
tarczycowych, płciowych i insuliny oraz spadek odporności. Ewentualne niedobory cynku
w paszy to opóźnienie wzrostu drobiu, słabe
pobieranie paszy, zmiany w układzie kostnym: skrócenie kości, pogrubienie trzonowe
kości długich, zaburzenia w rozwoju i wzroście upierzenia, łuszczenie się skóry, obniżenie
poziomu fosfatazy alkalicznej, obniżenie jakości skorup jaj, spadek poziomu nieśności, obniżenie procentu wylęgu piskląt spowodowanego
zaburzeniami w rozwoju embrionów (deformacje, anomalie rozwojowe - opóźnienie rozwoju
szkieletu, zniekształcenie kości, brak palców),
obniżenie jakości nasienia samców, słabsza jakość wylężonych piskląt.
Cynk jest bardzo dobrze przyswajalny przez
drób z siarczanów, węglanów, chlorków, tlenków, najlepiej przyswajalny jest cynk chelatowy. Zdecydowanie lepsza bioprzyswajalność
chelatów w porównaniu z nieorganicznymi
formami mikroelementów pozwala na zmniejszenie dawek mikroelementów przy jednoczesnym zwiększeniu jego pobierania przez drób,
co tym samym poprawia wyniki produkcyjne.
Cynk występujący w nadmiarze jest mało tok-
HIGIENA I ŻYWIENIE
syczny. W odróżnieniu od żelaza i miedzi cynk
w paszach roślinnego pochodzenia występuje
bardzo często w ilościach niewystarczających.
Mangan
Występuje w dużych ilościach w kościach i w
mitochondriach, jest także kofaktorem enzymów biorących udział w glikolizacji glikoprotein. Bierze udział w biochemicznych procesach warunkujących prawidłowy rozwój
i wysoką produkcyjność drobiu, jest m.in. aktywatorem wielu enzymów uczestniczących
w procesach utleniania komórkowego, regulatorem aktywności enzymów przemian glukozy, lipidów, aminokwasów. Uczestnictwo
manganu w przemianach aminokwasów polega również na tym, że jest on składnikiem chelatów aminokwasowych.
Ewentualne niedobory manganu powodować
mogą u drobiu obniżenie tempa wzrostu, anomalie rozwojowe układu kostnego, zaburzenia
reakcji neurologicznych, zaburzenia w regulacji pracy gruczołów dokrewnych, obniżenie zdolności syntezy witaminy C, patologiczne zmiany w obrębie kości kończyn. U niosek
niedobory manganu mogą powodować zaburzenia w nieśności oraz w jakości skorup jaj.
Mogą występować zaburzenia w rozwoju embrionalnym (papuzi dziób, skrócenie skrzydeł, zahamowanie wzrostu chrząstek, anomalie rozwojowe czaszki). U wyklutych piskląt
występować może niezborność ruchowa oraz
peroza. U szybko rosnącego drobiu niedobór
manganu prowadzić może do zaburzeń w przemianie węglowodanów i lipidów.
Dostępność manganu z paszy jest podobna do
dostępności cynku i kształtuje się na poziomie
ok. 50-60% ze zbóż. Mając na uwadze dość niską
przyswajalność manganu oraz zróżnicowanie jego
zawartości w paszach należy zawsze uzupełniać
ilości tego mikroelementu w dawce pokarmowej.
Selen
Selen jest niezbędnym składnikiem organi-
zmów zwierzęcych i występuje we wszystkich
komórkach. Największe jego ilości zawierają: wątroba, warstwa korowa nerek, trzustka
oraz przysadka. Do najważniejszych funkcji
tego pierwiastka należy udział w zwiększaniu
odporności organizmu, wpływ na metabolizm tarczycy i rola antyoksydacyjna. Wchodzi w skład peroksydazy glutationowej a jej aktywność ma działanie oszczędzające witaminę
E. Niedobór selenu prowadzi do zwiększonego zużycia witaminy E i odwrotnie, witamina
E zmniejsza zapotrzebowanie na selen, istnieje
więc synergizm ich działania.
Głównym objawem niedoboru selenu jest skaza
wysiękowa, polegająca na tworzeniu się obrzęków spowodowanych zmianami przepuszczalności naczyń kapilarnych, zaobserwować
można też podwyższone stężenie albumin
w osoczu. Zapotrzebowanie drobiu na selen
uzależnione jest od ilości pobieranej przez ptaki witaminy E. Z powodu dosyć dużej zmienności zawartości selenu w paszach konieczne
jest uzupełnianie mieszanek paszowych selenem w postaci dostępnej ( najczęściej selenianem sodu, selenocystyną i selenometioniną).
Jest on zaliczany do niezbędnych mikroelementów i w nadmiarze może wykazywać właściwości toksyczne. Zbyt duży udział selenu
prowadzić może do spadku wylęgowości i do deformacji zarodków. U drobiu dorosłego niedobór selenu zdecydowanie obniża ich płodność.
W żywieniu drobiu selen chroni przed różnymi
schorzeniami, a także polepsza wartość odżywczą mięsa i jaj wchodząc w ich skład chemiczny.
Jod
Bierze udział w procesach syntezy tyroksyny i trijodotyroniny, z tego powodu występuje
w dużych stężeniach w tarczycy w formie związanej z białkiem zapasowym, jak też występuje
w metabolitach syntezy i rozkładu tych hormonów. W śladowych ilościach występuje w osoczu oraz w wątrobie. Niedobory tego pierwiastka powodować mogą obniżenie poziomu
31
OID (294) 3/2016
OID (267) 12/2013
hormonów tarczycowych, to zaś oddziaływuje
na przysadkę mózgową, wpływa hamująco na
wzrost drobiu a u niosek zmniejsza nieśność.
Deficyt jodu może być przyczyną przerostu
tarczycy, powoduje też zwiększoną zamieralność embrionów w końcowym etapie inkubacji, opóźnione wykluwanie się piskląt oraz słabszą resorbcję woreczka żółtkowego.
W praktycznym żywieniu drobiu w celu utrzymania odpowiedniego poziomu tego mikroelementu niezbędne staje się uzupełnianie mieszanek paszowych jodkami. Jest to konieczne
w przypadku pasz pochodzenia roślinnego,
w których stężenia jodu są zazwyczaj niewielkie i bardzo zróżnicowane.
Reasumując: racjonalne żywienie drobiu stanowi zasadniczy element decydujący m.in.
o sprawności mechanizmów odpornościowych. Nieodpowiednio skomponowana dawka pokarmowa, deficyty białka, aminokwasów
egzogennych, jak również składników mineralnych (makro- i mikroelementów) zdecydowanie obniżają tę sprawność. Pierwiastki te
w organizmach powinny pozostawać tak samo
ważne jak odpowiedni poziom białka czy witamin.
Piśmiennictwo dostępne u autorki
dr inż. Grażyna H. Korytkowska,
UTP Bydgoszcz
32