Bóg z pogranicza - Wydawnictwo Ignatianum

advertisement
Bóg z pogranicza
Obraz Boga osób z patologią osobowości typu borderline
Bóg z pogranicza_s tyt.indd 1
18.03.2017 17:37:07
Serdecznie dziękuję Prof. dr hab. Halinie Grzymała-Moszczyńskiej za
całą okazaną pomoc, cierpliwość i wiarę w moje możliwości, mojemu
serdecznemu przyjacielowi i redaktorowi tej książki dr. Adamowi
Anczykowi za mentalne i realne wsparcie, a także całej mojej rodzinie
za wiarę w sens tego, co robię, która sprawiła, że mogłam zająć się tym,
co kocham.
Bóg z p
Agnieszka Krzysztof-Świderska
Bóg z pogranicza
Obraz Boga osób z patologią osobowości typu borderline
AKADEMIA IGNATIANUM W KRAKOWIE
WYDAWNICTWO WAM
KRAKÓW 2017
Bóg z pogranicza_s tyt.indd 2
18.03.2017 17:37:07
© Akademia Ignatianum w Krakowie, 2017
ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków • tel. 12 39 99 620 • faks 12 39 99 501
[email protected] • www.wydawnictwo.ignatianum.edu.pl
Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową
Wydziału Filozoficznego Akademii Ignatianum w Krakowie
Recenzenci
Dr hab. Bartłomiej Dobroczyński
Prof. dr hab. Stanisława Steuden
Redakcja
Adam Anczyk
Korekta
Ewa Głowiak
Opracowanie typograficzne i łamanie
Piotr Druciarek
Projekt okładki
Wojciech Suchy
Przygotowanie okładki do druku
Andrzej Sochacki
ISBN 978-83-7614-323-1 (AIK)
ISBN 978-83-277-1395-7 (WAM)
WYDAWNICTWO WAM
ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków
tel. 12 62 93 200 • faks 12 42 95 003
e-mail: [email protected]
www.wydawnictwowam.pl
DZIAŁ HANDLOWY
tel. 12 62 93 254-255 • faks 12 62 93 496
e-mail: [email protected]
KSIĘGARNIA WYSYŁKOWA
tel. 12 62 93 260
e.wydawnictwowam.pl
SPIS TREŚCI
WSTĘP7
I.
PSYCHOANALITYCZNE PODEJŚCIE W ROZWAŻANIACH
NA TEMAT OBRAZU BOGA11
Freud i jego następcy
11
Koncepcja Any-Marii Rizzuto: obraz Boga jako złożony i dynamiczny
„proces” zapoczątkowany w relacjach wczesnodziecięcych
23
II.
BADANIA EMPIRYCZNE NAD OBRAZEM BOGA
Dotychczasowe badania empiryczne
Obraz Boga a psychopatologia
33
33
43
III. HISTORIA TERMINU „ZABURZENIA Z POGRANICZA”
I TRUDNOŚCI DEFINICYJNE
53
Patologia osobowości z pogranicza a podejście objawowe 57
Rozwój poglądów na strukturę psychiczną – o­ sobowość w ujęciu
psychodynamicznym61
Pojęcie organizacji osobowości według Otto F. Kernberga
66
IV. BÓG Z POGRANICZA – BADANIA WŁASNE
77
Wnioski z badań pilotażowych 77
Badanie obrazu Boga u osób z organizacją ­osobowości typu borderline79
Historie przypadków pacjentów z lękiem przed obiektem
85
Historie przypadków pacjentów z kontrolą obiektu
98
Historie przypadków pacjentów z lękiem przed porzuceniem
115
Dyskusja przedstawionych przypadków
153
Refleksje końcowe
168
BIBLIOGRAFIA171
INDEKS OSÓB
179
SUMMARY183
WSTĘP
W praktyce klinicznej często obserwuje się powiązanie między problemami
natury psychologicznej a doświadczeniami religijnymi pacjenta (Schaap-Jonker, Eurelings-Bontekoe i in., 2002). Relacja religijna jako centralny
aspekt wierzeń w kulturze judeochrześcijańskiej wydaje się wpływać na
całokształt życia religijnego. Obraz Boga, jaki posiada dana osoba, determinuje z kolei charakter tej relacji (Tisdale i in., 1997). Zależność ta dotyczy
tak osób zdrowych, jak i osób zaburzonych psychicznie (Rizzuto, 1979).
Poglądy na rolę religii w kształtowaniu się zdrowia i szeroko pojmowanego dobrostanu psychicznego oraz w powstawaniu i utrzymywaniu się
patologii psychicznej przez wiele lat pozostawały pod wpływem prac Zygmunta Freuda (Rizzuto, 1979). Podkreślał on między innymi podobieństwo
praktyk religijnych do nerwicy natręctw, co miało niekwestionowany wpływ
na negatywny obraz wszelkich przejawów religijności, zwłaszcza wśród psychologów klinicznych i psychoterapeutów (Wulff, 1999). Nie bez znaczenia
dla takiego podejścia pozostawała obecność objawów o treści religijnej w obrazie klinicznym wielu chorób psychicznych, a także występowanie zaburzeń
psychicznych wśród przywódców religijnych i członków niektórych grup
o takim charakterze (Grzymała-Moszczyńska, 2004). Obecnie porzuca się
wizję religii wyłącznie jako czynnika patogennego. Zaczyna się doceniać jej
neutralizujący wpływ na zaburzenia psychiczne i pomocną rolę w wychodzeniu z nich, czego koronnym przykładem są zaburzenia depresyjne (Grzymała-Moszczyńska, 2004; Wilkström, 1998). Docenia się znaczenie sfery
duchowej dla dobrostanu psychicznego jednostki, podkreślane między innymi przez Światową Organizację Zdrowia (WHO, 1997). Znajduje to wyraz
także w licznych badaniach nad praktykami religijnymi jako źródłem copingu (Grzymała-Moszczyńska, 2004; Pargament, 1997), a także, od strony
8
WSTĘP
praktycznej, we współpracy wielu psychoterapeutów i całych ośrodków
terapeutycznych z duszpasterzami (de Barbaro, 2001; Więź, 2004). Nie
zawsze jednak opieka duchowa okazuje się mieć znaczącą rolę w wychodzeniu z zaburzeń psychicznych, istnieją bowiem takie ich formy, które ze swej
natury uniemożliwiają duszpasterzowi skuteczną pomoc. Przykładem takiej
właśnie patologii, która wydaje się być oporna na stabilizujące organizację
psychiczną wpływy religii, są zaburzenia osobowości z pogranicza nerwicy
i psychozy (borderline). Ogólna niezdolność do tworzenia stabilnych i satysfakcjonujących relacji w życiu takiego pacjenta przekłada się bowiem na
niezdolność do tworzenia korzystnej relacji religijnej i prawidłowego obrazu
Boga. Nawiązanie obfitujących w pozytywne skutki dla całokształtu funkcjonowania takiej osoby stosunków z duszpasterzem wydaje się być bardzo
trudne, a niejednokrotnie wręcz niemożliwe (Vaughan, 2002).
Jest to pierwsze, zgodnie z dostępną wiedzą, studium teoretyczne dotyczące w całości relacji religijnej/obrazu Boga u osób z zaburzeniami osobowości typu borderline. Jedyne, stosunkowo ubogie, dane empiryczne na
ten temat pochodzą z pracy Schaap-Jonker i współpracowników, traktującej
o związkach między zaburzeniami osobowości – tak, jak zostały one ujęte
klasyfikacji DSM-IV – a obrazem Boga posiadanym przez jednostkę (Schaap­-Jonker, Eurelings-Bontekoe i in., 2002). Podstawą rozważań teoretycznych
i przedstawionych analiz przypadków jest psychoanalityczna teoria relacji
z obiektem, która okazała się być – jak dotąd – koncepcją, która najlepiej
poradziła sobie zarówno z problematyką zaburzeń osobowości z pogranicza,
jak i problematyką reprezentacji umysłowej Boga. Wartość eksplanacyjna tej
teorii w obu dziedzinach jest, moim zdaniem, nie do przecenienia.
W związku z rozważaniami nad relacją religijną, kluczową dla tej pracy
teorią stała się koncepcja nieświadomej reprezentacji Boga, mającej dynamiczny charakter i będącej koniecznym i powszechnym produktem wczesnodziecięcych relacji z rodzicami, autorstwa Any-Marii Rizzuto. Należy
przy tym zaznaczyć, że praca niniejsza jest pierwszą polską próbą posłużenia się tym konstruktem wyjaśniającym w celu rozważań nad obrazem
Boga. W kwestii zaburzeń osobowości typu borderline wykorzystano przede
wszystkim koncepcję organizacji osobowości Otto Kernberga (Kernberg,
1977). Należy przy tym zaznaczyć, że prace Kernberga były w dużej mierze
inspirowane obserwacjami Margaret Mahler, efektem czego fazy rozwoju
psychicznego w obu podejściach nakładają się na siebie (Mahler i in., 1971).
WSTĘP
9
Wybór ten był podyktowany w równym stopniu założeniami teorii Any-Marii Rizzuto, jak i zasługami obu autorów w opisywanej dziedzinie.
Celem niniejszej książki jest próba przyjrzenia się relacji religijnej (obrazu Boga) osób cierpiących na zaburzenia osobowości z pogranicza, również
w odniesieniu do osób cierpiących na inne rodzaje poważnych zaburzeń
psychicznych, tudzież zdrowych. Wykorzystano w niej zarówno teoretyczne
rozważania nad problemem, jak i w badaniach pilotażowych historie przypadków dziewięciu pacjentów, w tym trzech z diagnozą zaburzeń typu borderline. W celu zbadania nieświadomej reprezentacji Boga i obrazu rodziny
tych osób, użyto tłumaczenia testu projekcyjnego, skonstruowanego przez
Anę-Marię Rizzuto (God/Family ­Questionnaire), który pozwala na uchwycenie cech nieświadomej reprezentacji Boga i emocji z nią związanych, a także
jej związku z sytuacją rodzinną osoby badanej (Rizzuto, 1979). Jest to pierwsza polska próba wykorzystania tego narzędzia. Niestety, metoda ta nie daje
możliwości statystycznego opracowania jej rezultatów. Jako uzupełnienie
wykorzystano również rysunki obrazu Boga, sporządzone przez badanych.
Postawienie wstępnych hipotez może posłużyć za podstawę przyszłych
badań empirycznych nad tym problemem, w tym również wykorzystujących
w jakimś zakresie metody ilościowe, a zatem pozwalających na rozszerzenie
otrzymanych rezultatów na całą populację osób, cierpiących na to specyficzne zaburzenie. Ponieważ zaburzenia osobowości z pogranicza są jednym z najczęściej diagnozowanych i najtrudniejszych w leczeniu zaburzeń,
a zagadnienia religijne stanowią problem często obecny w psychoterapii
osób z zaburzeniami osobowości, rozważania tego rodzaju i dane te mogą
stanowić bezcenną wskazówkę zarówno dla klinicystów, jak i duszpasterzy.
Pierwsza część książki traktuje o rozwoju psychoanalitycznego myślenia
na temat obrazu Boga, przedstawia również teorię nieświadomej reprezentacji Boga Any-Marii Rizzuto oraz przegląd badań empirycznych, dotyczących
tej problematyki. W części drugiej pokrótce przedstawiono problematykę
zaburzeń z pogranicza. W części trzeciej natomiast umieszczone zostały
teoretyczne rozważania nad specyfiką obrazu Boga osób z zaburzeniami
z pogranicza, następnie w badaniach pilotażowych historie przypadku osób
z tymi zaburzeniami z uwzględnieniem posiadanej przez nich reprezentacji
Boga zestawione dla lepszego wyobrażenia problemu religijności osób zaburzonych osobowościowo z reprezentacjami Boga osób należących do dwóch
innych grup – osób z diagnozą schizofrenii i osób zdrowych. Następnie
10
WSTĘP
przedstawiono badania właściwe, w których przeanalizowano pod kątem
wykształconego obrazu Boga szesnaście historii przypadków pacjentów ze
zdiagnozowaną organizacją osobowości z pogranicza. Pokuszono się również
o pewne ogólne wnioski dotyczące obrazu Boga osób z organizacją osobowości typu borderline oraz ogólne refleksje natury metodologicznej. D
­ opiero
tak wielostronne przyjrzenie się problemowi pozwala jedynie (a może aż)
na wysunięcie hipotez, dotyczących relacji religijnej osób z tym jednym
z poważniejszych i bardziej dojmujących problemów psychiatrycznych.
Download