Prąd elektryczny

advertisement
Prąd elektryczny
1.1.Pojęcie prądu elektrycznego
Prądem elektrycznym nazywamy uporządkowany ruch ładunków elektrycznych.
Czynnikiem wywołującym ten ruch jest różnica potencjałów, czyli istnienie napięcia.
W czasie przepływu prądu przez przewodniki metalowe występuje ruch swobodnych
elektronów, czyli nośników prądu. Poruszają się one od potencjału niższego do
wyższego, czyli w kierunku przeciwnym do kierunku umownie przyjętego. W
elektrolitach, czyli roztworach kwasów, zasad i soli, cząstki ich rozpadają się na jony
dodatnie i ujemne. Ruch: jonów dodatnich w jedną stronę, a ujemnych w drugą jest istotą
przepływu prądu elektrycznego w elektrolitach.
Elektrony są cząstkami elementarnymi budowy atomów pierwiastków obok
protonów
i neutronów. Elektrony i protony mają ładunki elektryczne. Ładunkowi elektronu nadano
znak ujemny: -, a protonowi znak dodatni:+. Neutrony są elektrycznie obojętne.
Elektrony z powłoki zewnętrznej atomu są słabiej przyciągane przez jądro, wskutek
czego mogą odrywać się od własnego atomu i poruszać swobodnie pomiędzy atomami.
Elektrony poruszają się w metalu ruchem bezwładnym. Gdy zaistnieje działanie pola
elektrycznego, w metalu popłynie prąd elektryczny.
Rozróżniamy prąd elektryczny stały i zmienny. Przy prądzie stałym ładunek
elektryczny przenoszony w czasie jest równy iloczynowi natężenia prądu i czasu.
W każdym zamkniętym obwodzie prądu można wyróżnić: źródło, czyli część
wewnętrzną obwodu, wytwarzające różnicę potencjału między dwoma biegunami,
dodatnim
i ujemnym, oraz odbiorniki prądu, czyli część zewnętrzną obwodu, utworzoną
z przewodników elektryczności.
Wielkością podstawową dla prądu elektrycznego jest natężenie prądu. Pochodnymi
wielkościami charakteryzującymi prąd elektryczny są: napięcie, moc, gęstość prądu.
Rys. 1. Ilustracja zjawiska przepływu prądu elektrycznego.
Prąd elektryczny jest wielkością skalarną. Jednostką prądu elektrycznego jest
1 amper (1 A = C/s). Natężenie będzie miało wartość 1A, jeżeli w czasie 1s przez dowolny
poprzeczny przekrój przewodu przepłynie ładunek elektryczny równy 1C.
Natężenie prądu jest wielkością podstawową, definiowaną jako stosunek ładunku
przepływającego przez przekrój poprzeczny przewodnika do czasu w jakim on
przepłynął.
q
I
t
gdzie:
I - natężenie prądu (w układzie SI w amperach – [A])
q - przenoszony ładunek (w układzie SI w kulombach – [C])
t - czas (w układzie SI w sekundach – [s])
Jeden amper odpowiada prądowi przenoszącemu w ciągu jednej sekundy ładunek
jednego kulomba.
Jeden amper, to 1 kulomb na sekundę:
C
1A  1
s
Umowny kierunek prądu przyjmuje się jako od bieguna dodatniego do ujemnego –
tak jak pokazuje to rysunek poniżej.
Rys. 2. Umowny kierunek przepływu prądu.
Gęstością prądu elektrycznego nazywamy stosunek natężenia prądu I do przekroju
poprzecznego S przewodnika przez który prąd płynie równomiernie. Gęstość prądu
oznaczamy przez J. Zgodnie z definicją
I
J
S
Jednostką gęstości prądu jest 1 amper na metr kwadratowy.
1.2.Prawo Ohma
W pierwszej połowie XIX wieku Georg Simon Ohm stwierdził na drodze doświadczalnej,
że wartość natężenia prądu elektrycznego zależy nie tylko od napięcia między końcami
przewodnika, ale i od pewnej cechy określającej przewodnik zwanej rezystancją
(oporem) R. Zależność między powyższymi wielkościami obwodu elektrycznego określa
prawo Ohma
Prawo Ohma odcinka obwodu
R
I
A
UAB
B
Rys. 3. Odcinek AB obwodu elektrycznego prądu stałego
Prawo Ohma odnosi się do odcinka obwodu przewodzącego prąd (rys. 8.), który napotyka
na opór elektryczny – rezystancję R – tego odcinka.
Prawo to wyraża, że wartość przepływającego prądu I (w amperach) jest wprost
proporcjonalna do napięcia U (w woltach) doprowadzonego do końcówek A, B odcinka
i odwrotnie proporcjonalna do rezystancji R (w omach).
Wyraża to wzór
U
I = AB
R
Stąd, po przekształceniu, otrzymujemy:
UAB = R ∙I
Można wyznaczyć rezystancję R (w omach) odcinka AB obwodu elektrycznego mierząc
natężenie prądu płynącego w tym odcinku i napięcie UAB na zaciskach tego odcinka,
posługując się przekształconym wzorem
R=
U AB
I
Rezystancja przewodnika przy niezmiennej jego temperaturze zależy od wymiarów
geometrycznych przewodnika i rodzaju materiału, z którego jest on wykonany. Dla
przewodników o długości l i stałym przekroju poprzecznym S rezystancję można obliczyć
z zależności:
l
R=ρ∙
S
Rezystancja przewodu jest wprost proporcjonalna do jego długości, a odwrotnie
proporcjonalna do jego przekroju. Jednostką rezystancji jest om [Ω].
We wzorze współczynnik ρ zależy od materiału, z którego wykonano przewodnik.
Nazywa się rezystywnością (oporem elektrycznym właściwym) i określa on rezystancję
przewodnika o jednostkowej długości i jednostkowym przekroju. Jednostką
rezystywności
jest
omometr
[Ω∙m]. Obliczając rezystancję przewodnika przy znanej jego rezystywności określonej
w omometrach, należy długość przewodnika przyjmować w metrach, jego pole przekroju
w metrach kwadratowych.
Im mniejsza jest rezystywność danego materiału, tym lepszym jest on przewodnikiem
elektrycznym.
Skoro mówimy o oporze, jaki stawia materia przepływowi prądu elektrycznego – czyli
o rezystancji, to możemy też mówić o zdolności przewodnika do przewodzenia prądu.
Pojęciem, które charakteryzuje tę zdolność jest konduktancja (przewodność elektryczna)
przewodnika oznaczana literą G.
Konduktancja jest odwrotnością rezystancji
G=
1
R
Jednostką konduktancji jest simens [S].
Odwrotność rezystywności nazywa się konduktywnością (przewodnością elektryczną
właściwą), oznacza literą γ i wyraża jednostką simens na metr [S/m]
γ=
1

Wzór do obliczania rezystancji, w którym rezystywność zostanie zastąpiona
konduktywnością przyjmuje postać
l
R=
 S
Dotychczas stwierdziliśmy, że rezystancja przewodników jednorodnych zależy od
ich wymiarów geometrycznych (długości i przekroju) oraz od rezystywności
(konduktywności). Okazuje się, że rezystywność, a więc i rezystancja przewodnika
zależy również od czynników zewnętrznych, a w zwłaszcza od temperatury.
Rezystancja metali wzrasta wraz ze wzrostem temperatury.
Zależność rezystancji przewodnika od temperatury wyraża się wzorem:
R = R20 [1 + α (  ─ 20)]
(7)
w którym: R20 – rezystancja przewodnika w temperaturze równej 20oC,  – rzeczywista
temperatura przewodnika, α - współczynnik temperaturowy rezystancji dla temperatury
20oC (podany w tabelach)
W zakresie zmian temperatury pokojowej, zmiany rezystancji przewodników są
nieznaczne i zwykle się je pomija.
Elektrolity i węgiel mają ujemny współczynnik temperaturowy α. Ich rezystancja przy
podwyższaniu temperatury maleje.
W przypadku półprzewodników w pewnych przedziałach temperatury w miarę jej
wzrostu konduktywność półprzewodników zwiększa się.
Tabela 1. Właściwości elektryczne różnych metali [2]
Metal
Aluminium (przewody)
Chromonikielina
Manganin
Miedź chemicznie czysta
Miedź (przewody)
Nikielina
Srebro
Stal twarda
Stal miękka
Rezystywność ρ
[Ω ∙ mm2/m]
0,029
1,08
0,46
0,01786
0,018
0,40
0,016
0,17
0,13
Konduktywność γ
[m/Ω ∙ mm2]
3,45
0,92
2,2
56,0
55,6
2,5
62,0
5,9
7,7
Współczynnik
temperaturowy α
0,0037
0,00015
0,00001
0,0039
0,0040
0,0002
0,0040
0,0052
0,0045
1.3.Rezystory
Rezystor jest jednym z najczęściej spotykanych elementów elektronicznych w
układach, praktycznie znajduje się w każdym urządzeniu które nas otacza. Rezystor jak
jego nazwa wskazuje ma swoją rezystancję (oporność). Rezystor stawia „opór”
przepływającemu prądowy przez obwód im większa rezystancja tym mniejszy prąd
przepływa przez obwód. Rezystancję na rezystorach oznacza się kolorowymi paskami
jest ich cztery albo pięć. Dwa pierwsze paski to cyfry znaczące trzeci to liczba zer ostatni
z nich oznacza tolerancję wyrażaną w procentach % cała wartość wyliczona przy pomocy
podanej tabelki poniżej wychodzi nam w omach. Pierwszy pasek jest liczony od tej strony
od której jest bliżej krawędzi rezystora. Patrzy rysunek poniżej. Rezystor nie ma
zaznaczonego plusa ani minusa nie ma po prostu biegunowości.
Rys. 4. Klasyfikacja rezystorów
Symbole rezystorów
Rys. 5. Symbole rezystorów: a) stały, b) zmienny (potencjometry), c) nastawny.
Tabela kodowa
KOLOR
PASEK
1
2
3
4
czarny
-
0
×1
brązowy
1
1
×10
1%
czerwony
2
2
×100
2%
pomarańczowy
3
3
×1K
żółty
4
4
×10K
zielony
5
5
×100K
0,5%
niebieski
6
6
×1M
0,25%
fioletowy
7
7
×10M
0,1%
szary
8
8
×100M
biały
9
9
×1000M
srebrny
-
-
×0,01
10%
złoty
-
-
×0,1
5%
Kod 4-ro paskowy
Rezystory standardowe
Pasek 1 – cyfra
Pasek 2 – cyfra
Pasek 3 – mnożnik
Pasek 4 – tolerancja
KOLOR
PASEK
1
2
3
4
czarny
-
0
0
×1
brązowy
1
1
1
×10
1%
czerwony
2
2
2
×100
2%
pomarańczowy
3
3
3
×1K
żółty
4
4
4
×10K
zielony
5
5
5
×100K
0,5%
niebieski
6
6
6
×1M
0,25%
fioletowy
7
7
7
×10M
0,1%
szary
8
8
8
×100M
biały
9
9
9
×1000M
srebrny
-
-
-
×0,01
10%
złoty
-
-
-
×0,1
5%
Kod 5-cio paskowy
Rezystory precyzyjne
Pasek 1 – cyfra
Pasek 2 – cyfra
Pasek 3 – cyfra
Pasek 4 – mnożnik
Pasek 5 – tolerancja
5
1.4.Moc i energia prądu elektrycznego
Energię elektryczną W (w dżulach) nadaną ładunkowi Q (w kulombach)
przepływającego prądu I (w amperach) w ciągu czasu t (w sekundach) przez źródło o sile
elektromotorycznej E (w woltach) wyraża wzór:
W = EIt
Natomiast wzór
W = UIt,
wyraża wartość energii wydzielonej w odbiorniku lub przewodach w czasie przepływu
prądu przez odbiornik albo przez przewody, przy czym U jest napięciem (w woltach)
między zaciskami odbiornika lub źródła lub spadkiem napięcia na przewodach
wiodących prąd (czyli różnicą napięć na źródle i odbiorniku).
Moc P mierzoną w watach (W), czyli energię W (w dżulach) w czasie jednostce czasu
(w sekundach) wytworzoną przez źródło energii elektrycznej o sile elektromotorycznej E
obciążonej prądem I, wyraża wzór:
W
P=
= EI
t
Natomiast moc pobraną przez odbiornik (przy napięciu U na zaciskach odbiornika i
prądzie I pobieranym przez ten odbiornik) wyraża wzór:
P=
W
= UI
t
gdzie E lub U w woltach, a I w amperach.
W praktyce elektroenergetycznej stosowane są również wielokrotne jednostki mocy:
1 kilowat = 1 kW = 1000 W,
1 megawat = 1 MW = 1 000 000 W
oraz jednostka pracy zwana kilowatogodziną (kW·h) równa pracy elektrycznej
wykonanej przy mocy 1 kW w ciągu 1 godziny (h).
1 kW·h = 1000 W · 1 h = 1000 W · 3600 s = 3 600 000 W·s = 3 600 000 J
kW·h jest jednostką legalną chociaż nie należącą do układu SI.
1.5.Źródło napięcia i prądu
Źródło energii o postaci szeregowego połączenia idealnego źródła napięcia i
rezystancji zwanej rezystancją wewnętrzną nazywany rzeczywistym źródłem
napięciowym. Idealnym źródłem napięcia nazywamy źródło energii mające rezystancję
wewnętrzną równą zeru. Różnica potencjałów biegunów idealnego źródła nazywana jest
napięciem źródłowym E.
U  E  IRw
IZ 
E
RW
Rys. 6. Źródło napięcia i jego charakterystyka [2]
Źródło energii o postaci równoległego połączenia idealnego źródła prądu
i rezystancji nazywamy rzeczywistym źródłem prądu. Idealnym źródłem prądu nazywamy
element obwodu elektrycznego dostarczający prąd o stałym natężeniu. Rezystancja
wewnętrzna idealnego źródła prądu jest nieskończenie duża.
I  Iz
Rw
R  Rw
Rys. 7. Źródło prądu [2]
Obwody elektryczne prądu stałego
2.1.Podstawowe pojęcia dotyczące obwodów elektrycznych
Obwodem elektrycznym nazywamy taki obwód który tworzą elementy połączone ze
sobą w taki sposób, że istnieje co najmniej jedna droga zamknięta dla przepływu prądu.
Obwód jest odwzorowywany poprzez swój schemat, na którym zaznaczone są
symbole graficzne elementów oraz sposób ich połączenia ze sobą, tworzący określoną
strukturę.
Element jest częścią składową obwodu niepodzielną pod względem funkcjonalnym
bez utraty swych cech charakterystycznych. Na elementy obwodu składają się źródła
energii elektrycznej oraz elementy akumulujące energię lub rozpraszające ją. W każdym
elemencie mogą zachodzić dwa lub nawet wszystkie trzy wymienione tu procesy, choć
jeden z nich jest zwykle dominujący. Element jest idealny jeśli charakteryzuje go tylko
jeden rodzaj procesu energetycznego.
Głównymi elementami obwodu elektrycznego są elementy źródłowe zwane także
elementami aktywnymi oraz elementy odbiorcze, inaczej nazywane elementami
pasywnymi.
Elementy posiadające zdolność akumulacji oraz rozpraszania energii tworzą klasę
elementów pasywnych. Nie wytwarzają one energii a jedynie ją przetwarzają.
Najważniejsze z nich to rezystor, kondensator oraz cewka. Elementy mające zdolność
generacji energii nazywane są źródłami. Zaliczamy do nich niezależne źródło napięcia
i prądu oraz źródła sterowane.
W schemacie obwodu elektrycznego oznaczamy źródła napięcia również za pomocą
znormalizowanych symboli graficznych.
Rys. 8. Symbole graficzne źródła napięcia: a) idealnego; b) i c) rzeczywistego [2]
Końcówki elementu źródłowego służące do połączenia z innymi elementami
bezpośrednio lub pośrednio za pomocą przewodów nazywamy zaciskami.
Jeden z zacisków źródła napięcia stałego ma potencjał wyższy i jest to tzw. biegun
dodatni, oznaczony (+), a drugi ma potencjał niższy i jest to tzw. biegun ujemny,
oznaczony (-).
Różnicę potencjałów między zaciskami źródła napięcia w warunkach, gdy to źródło
nie dostarcza energii elektrycznej do odbiornika, nazywamy siłą elektromotoryczną
lub napięciem źródłowym i oznaczamy literą E.
Biegunowość źródła oznaczamy za pomocą strzałki, której grot wskazuje biegun (+).
W przypadku źródeł elektrochemicznych kreska dłuższa oznacza biegun (+), a kreska
krótsza biegun (-).
Elementami odbiorczymi (pasywnymi) są: rezystory, cewki i kondensatory, różnego
rodzaju przetworniki energii elektrycznej w energię mechaniczną (silniki elektryczne),
chemiczną (w procesie elektrolizy), świetlną (wyładowanie w gazie) itp.
Najprostszy obwód elektryczny to obwód który jest obwodem nierozgałęzionym. Składa
się on z jednego elementu źródłowego, którym może być ogniwo oraz jednego elementu
odbiorczego, którym może być rezystor, żarówka lub inny element. Elementy te należy
ze sobą połączyć w taki sposób aby był możliwy przepływ prądu elektrycznego.
Przy połączeniu tych elementów (rys. 21) stworzone zostały warunki umożliwiające
przepływ prądu. Obwód z rys. 21. nazywać będziemy obwodem nierozgałęzionym,
ponieważ w tym w obwodzie występuje tylko jeden prąd elektryczny taki sam w obu
elementach.
E
R
Rys. 9. Schemat najprostszego obwodu elektrycznego
nierozgałęzionego
R
1
E
R
Rys. 10. Schemat obwodu elektrycznego
rozgałęzionego o dwóch węzłach i trzech gałęziach
Obwody elektryczne rozgałęzione są stosowane bardzo rzadko. W praktyce obwody te są
o wiele bardziej rozbudowane, składają się z kilku elementów źródłowych oraz wielu
elementów odbiorczych. Każdy obwód rozgałęziony poza elementami źródłowymi i
odbiorczymi posiada jeszcze takie elementy jak gałąź obwodu i węzeł.
Gałąź obwodu elektrycznego jest utworzona przez jeden lub kilka połączonych
szeregowo z sobą elementów. Oznacza to, że przez wszystkie elementy danej gałęzi
przepływa ten sam prąd elektryczny.
Węzłem obwodu elektrycznego nazywamy końcówkę (zacisk) gałęzi, do której jest lub
może być przyłączona inna gałąź lub kilka gałęzi.
Gałąź obwodu jest więc ograniczona dwoma węzłami.
Oczkiem obwodu elektrycznego nazywamy zbiór połączonych ze sobą gałęzi,
tworzących zamkniętą drogę dla przepływu prądu, mający tę właściwość, że po usunięciu
dowolnej gałęzi pozostałe gałęzie nie tworzą już drogi zamkniętej dla przepływu prądu.
Obwód elektryczny jest więc zbiorem oczek. A zatem obwód elektryczny z rysunku 2 –
obwód nierozgałęziony, zawiera tylko jedno oczko. Obwód elektryczny z rysunku 3
zawiera dwa oczka. Obwód elektryczny, który ma co najmniej dwa oczka jest obwodem
rozgałęzionym.
2.2. Znakowanie zwrotu prądu i napięcia
W obwodzie elektrycznym prądu stałego elementami odbiorczymi są zazwyczaj
rezystory lub inne urządzenia, które w schemacie można również przedstawić za pomocą
odpowiednio połączonych rezystorów. Schemat obwodu elektrycznego staje się bardziej
przejrzysty, gdy oznaczymy na nim za pomocą strzałek zwroty prądów w poszczególnych
gałęziach oraz biegunowości napięć na elementach źródłowych i odbiorczych.
Umownie przyjęto zwrot prądu jako zgodny z kierunkiem ruchu ładunków dodatnich,
tzn. od zacisku o wyższym potencjale (+) do zacisku o niższym potencjale (-). Dzisiaj
wiemy, że prąd elektryczny w przewodniku jest ruchem elektronów i tylko elektrony
mają możność poruszania się w przewodnikach pod wpływem pola elektrycznego
przesuwając się od niższego do wyższego potencjału.
Na schemacie rysujemy więc strzałkę zwrotu prądu w odbiorniku od zacisku o potencjale
wyższym (+) do zacisku o potencjale niższym (-).
W źródle napięcia zwrot prądu jest od zacisku o biegunowości (-) do zacisku o
biegunowości (+).
Sposoby znakowania prądu w gałęzi obwodu przedstawione są na rysunku poniżej. [2]
I
I
Rys. 11. Sposoby znakowania prądu w gałęzi obwodu [2]
Przy przepływie prądu przez odbiornik na jego zaciskach występuje napięcie zwane
spadkiem napięcia lub napięciem odbiornikowym. Strzałkę określającą biegunowość
spadku napięcia na odbiorniku rysujemy w taki sposób, żeby grot strzałki wskazywał
punkt o wyższym potencjale.
Przy przyjętych zasadach znakowania zwrotu prądu oraz napięć źródłowych
i odbiornikowych na elementach źródłowych strzałki napięcia i prądu są zwrócone
zgodnie, a na elementach odbiorczych przeciwnie. [2]
Rys. 12. Przykład fragmentu obwodu elektrycznego z oznaczonymi zwrotami prądów, napięć
źródłowych i odbiornikowych [2]
2.3.Podstawowe prawa obwodów prądu stałego. Połączenia rezystorów
I prawo Kirchhoffa. Obwód rozgałęziony prądu stałego
Przy łączeniu równoległym rezystorów łączymy oddzielnie ze sobą początki i końce
wszystkich rezystorów. Połączenia te stanowią wspólny początek i koniec połączonych
równolegle rezystorów. Połączenia te noszą nazwę węzłów, a taki obwód nazywamy
rozgałęzionym.
Jeżeli zmierzymy prądy I1, I2 i I3 płynące przez połączone równolegle rezystory, to
przekonamy się, że ich suma algebraiczna jest równa prądowi I dopływającemu do węzła
A lub odpływającego z węzła B:
I = I1 + I2 + I3
Zależność ta nosi nazwę I prawa Kirchhoffa, które głosi, że suma prądów
dopływających do węzła jest równa sumie prądów odpływających z węzła.
A
B
U
Rys. 13. Schemat równoległego połączenia rezystorów [2]
Łączenie równoległe rezystorów
Rezystory znajdują się pod jednakowym napięciem doprowadzonym do węzłów, a więc
prądy możemy obliczyć ze wzorów:
U
U
U
I1 =
I2 =
I3 =
R1
R2
R3
Podstawiając te wartości do wzoru, uwzględniającego I prawo Kirchhoffa, otrzymamy:
U
Rz
U
=
R1
+
U
R2
+
U
R3
Po podzieleniu obu stron przez U otrzymamy:
1
Rz
=
1
R1
+
1
R2
+
1
R3
Przy połączeniu równoległym rezystorów odwrotność rezystancji zastępczej R z jest
równa sumie odwrotności rezystancji połączonych rezystorów.
Posługując się zamiast rezystancją, pojęciem konduktancji otrzymujemy, że
konduktancja zastępcza jest równa sumie algebraicznej konduktancji poszczególnych
równolegle połączonych z sobą gałęzi.
Gz = G1 + G2 + G3
II prawo Kirchhoffa. Obwód nierozgałęziony prądu stałego
Łączenie szeregowe rezystorów występuje wówczas, gdy koniec jednego rezystora
łączymy z początkiem następnego. Szeregowo możemy łączyć dowolną liczbę
rezystorów. Początek pierwszego i koniec ostatniego rezystora możemy dołączyć do
źródła napięcia. Przy łączeniu szeregowym rezystorów otrzymujemy nierozgałęziony
obwód elektryczny.
Rys. 14. Schemat szeregowe połączenia rezystorów [2]
Przy połączeniu szeregowym rezystorów prąd jest jednakowy w każdym punkcie
obwodu.
Rezystancja zastępcza równoważna rezystancjom połączonym szeregowo równa się
sumie algebraicznej tych rezystancji. Mówimy o rezystancji zastępczej połączonych
rezystorów widzianej (w tym przypadku) z punktów AB obwodu elektrycznego.
RAB = R1 + R2 + R3 = Rz
Zgodnie z prawem Ohma spadki napięć na rezystorach R1, R2 i R3 będą równe:
U1 = R1I
U2 = R2I
U3 = R3I
Napięcie na zaciskach połączonych szeregowo rezystorów jest równe sumie
algebraicznej napięć na poszczególnych rezystorach.
UAB = U1 + U2 + U3
Jest ono takie samo, jak siła elektromotoryczna źródła zasilania: UAB = E, a zatem dla
rozpatrywanego obwodu nierozgałęzionego – oczka możemy zapisać:
E = U1 + U2 + U3
Wnioskując na podstawie powyższej zależności można sformułować zapis, że:
„W dowolnym oczku obwodu elektrycznego prądu stałego suma spadków napięć na
elementach rezystancyjnych oczka jest równa sumie działających w tym oczku sił
elektromotorycznych”.
Zapis ten nosi nazwę II prawa Kirchhoffa.
Prawo Ohma dla nierozgałęzionego obwodu elektrycznego
Prąd płynący w obwodzie nierozgałęzionym ma jednakową wartość w każdym
punkcie obwodu. Słuszność tego stwierdzenia wynika stąd, że w rozpatrywanym
obwodzie nie ma miejsc, w których gromadziłby się ładunek elektryczny. Gdyby w
dowolnym punkcie obwodu prąd dopływający i odpływający miał inną wartość, w
punkcie tym musiałby gromadzić się ładunek równy iloczynowi prądu i czasu jego
przepływu. Równocześnie napięcie na zaciskach źródła musi być równe sumie napięć na
elementach odbiorczych obwodu (przewody, odbiorniki), w których energia elektryczna
jest zamieniana na inny rodzaj energii
Uźr = ∑ Uodb.
Wynika to stąd, że potencjał każdego punktu końcowego jednego elementu jest
równy potencjałowi punktu początkowego następnego elementu (oba punkty w
rzeczywistości są tym samym punktem styczności elementów). Zgodnie z prawem Ohma
dla pojedynczego elementu, napięcie między jego punktami skrajnymi jest równe
iloczynowi prądu przepływającego przez rozpatrywany element i jego rezystancji. Tak
więc, równość napięcia na zaciskach źródła i sumy spadków napięć na elementach
odbiorczych dla obwodu przedstawionego na rys. 27 można zapisać w następującej
postaci
E – RwI = R1I + R2I + R3I
stąd
I=
E
R1  R2  R3  Rw
Rys. 15. Obwód nierozgałęziony prądu stałego z jednym źródłem napięcia [4]
Dla dowolnego obwodu nierozgałęzionego zawierającego jedno źródło napięcia
zależność między prądem płynącym w obwodzie, siłą elektromotoryczną źródła oraz
rezystancjami poszczególnych elementów ma postać
E
I
R
Zwrot prądu I jest zgodny ze zwrotem strzałki sem E źródła. Jeżeli w obwodzie
nierozgałęzionym działa kilka źródeł, to siły elektromotoryczne mogą mieć zgodne lub
przeciwne zwroty, jak to przedstawiono na rys. 28.
Rys. 16. Obwód nierozgałęziony prądu stałego z dwoma źródłami napięcia: a) o zwrotach sem źródeł
jednakowych; b) o zwrotach sem źródeł przeciwnych [4]
W pierwszym wypadku (rys. 28 a) zwrot prądu jest zgodny ze zwrotem sem źródeł, a
drugim (rys. 28 b) zwrot prądu, jest zgodny ze zwrotem przeważających sem źródeł. Aby
wyznaczyć zwrot wypadkowy napięcia E źródła, należy dodać do siebie napięcia o
jednakowym zwrocie i oddzielnie napięcia o przeciwnym zwrocie, a potem odjąć
wartości wypadkowe o przeciwnych znakach.
Wartość prądu w obwodzie nierozgałęzionym o kilku źródłach oblicza się ze wzoru:
I
E
R
Wzór ten przedstawia uogólnione prawo Ohma, które można wyrazić następująco:
Prąd płynący w obwodzie elektrycznym nierozgałęzionym jest równy sumie sił
elektromotorycznych podzielonej przez sumę rezystancji łącznie z rezystancjami
wewnętrznymi źródeł.
Z uogólnionego prawa Ohma wynika, że każdy obwód nierozgałęziony składający się z
wielu szeregowo połączonych elementów można zastąpić obwodem złożonym z
idealnego zastępczego źródła napięcia o sile elektromotorycznej Ez oraz jednego
elementu odbiorczego o rezystancji zastępczej Rz, przy czym:
Ez = ∑E,
Rz = ∑ R
Zasada postępowania przy zastępowaniu elementów rzeczywistych elementami
zastępczymi dotyczy nie tylko całych obwodów, ale i dowolnych jego części. Elementy
obwodu przedstawionego na rys. 11. można zastąpić jednym elementem
charakteryzującym się rezystancją zastępczą:
Rz = R1+ R2+ R3
Napięcie między początkowym i końcowym punktem elementu zastępczego jest równe
różnicy potencjałów punktu początkowego elementu R1 i punktu elementu R3 (punkty 2
i 1 na rys. 11).
U12 = R1I + R2I + R3I = RzI
Gdy między punkty 1 i 2 rozpatrywanego obwodu włączy się szeregowo dwa rzeczywiste
źródła napięcia (rys. 12), wówczas napięcie na zaciskach źródła zastępczego (przy
źródłach napięcia połączonych zgodnie):
U12 = E1 – Rw1I + E2 – Rw2I = E1 + E2 – (Rw1 + Rw2)I = Ez – RwzI
Należy przy tym pamiętać, że zwrot napięcia źródłowego zastępczego Ez, a więc i
kierunek przepływu prądu I będzie taki, jaki ma źródło rzeczywiste o większej wartości
E. [4]
Łączenie mieszane rezystorów
Jeśli rozgałęziony obwód elektryczny prądu stałego zawiera połączenia mieszane
rezystorów, chociaż w jednej gałęzi, dla potrzeb obliczenia parametrów tego obwodu
stosujemy metodę przekształcania.
Metoda ta polega na:
 wyodrębnieniu w schemacie rozpatrywanego obwodu jednorodnych grupy połączeń
rezystorów (szeregowo lub równolegle),
 obliczeniu rezystancji zastępczych tych jednorodnych połączeń rezystorów i
uproszczeniu schematu obwodu (zastąpieniu tych jednorodnych połączeń w
schemacie rezystorem o wartości równej rezystancji zastępczej tych połączeń
rezystorów),
 powtórzeniu tych czynności, aż do uzyskania schematu z nierozgałęzionym obwodem
elektrycznym prądu stałego.
Spotyka się w elektrotechnice wzajemne przekształcenie układów zawierających
trzy gałęzie odbiorcze i trzy punkty łączące je z pozostałą częścią obwodu (rysunek
poniżej). Ze względu na ich ukształtowanie nadano im nazwy układów połączeń w
trójkąt i w gwiazdę.
Rys. 17. Układy połączeń rezystorów między trzema punktami węzłowymi:
a) w trójkąt; b) w gwiazdę [2]
Korzyści wynikające z przekształcenia układu, na przykład trójkąta w gwiazdę, stają
się oczywiste, jeżeli rozpatrzymy obwód rozgałęziony przedstawiony na rysunku 30 a.
W obwodzie tym nie ma gałęzi, w których rezystory byłyby połączone szeregowo oraz
nie ma gałęzi połączonych równolegle. Między węzłami 1, 2, 3 rezystory (gałęzie) są
połączone w trójkąt. Jeżeli układ ten (zawarty między węzłami 1, 2 i 3) zamienimy
układem połączeń w gwiazdę, to schemat elektryczny obwodu uzyska postać taką, jak na
rys. 30 b. W obwodzie tym można wykonać proste przekształcenia szeregowo
i równolegle połączonych elementów. W konsekwencji otrzymamy prosty obwód
nierozgałęziony zawierający jedno źródło napięcia i jeden element odbiorczy (rys. 30 c.).
Rys. 18. Sposób przekształcania obwodu zawierającego rezystory połączone w trójkąt: a) obwód
pierwotny; b) obwód po przekształceniu połączeń z trójkąta w gwiazdę; c) obwód zastępczy [2]
Aby obliczyć rezystancję zastępczą Rz, konieczna jest znajomość zależności
rezystancji R1, R2 i R3 od rezystancji R12, R13 i R23. Zależności te wprowadza się przy
założeniu, że dwa fragmenty obwodu są równoważne, jeżeli ich rezystancje wypadkowe,
mierzone między dwoma dowolnymi parami odpowiadających sobie punktów, są
jednakowe. Mają one postacie:
R12 R13
R1 =
,
R12  R13  R23
R12 R23
R2 =
,
R12  R13  R23
R13 R23
R3 =
.
R12  R13  R23
Można również przekształcić układ połączony w gwiazdę w równoważny mu układ
połączony w trójkąt. Rezystancję poszczególnych gałęzi układu połączeń w trójkąt
oblicza się z następujących zależności:
RR
R12 = R1 + R2 + 1 2 ,
R3
R2 R3
,
R1
RR
= R1 + R3 + 1 3 .
R2
R23 = R2 + R3 +
R12
Download