Rzeczpospolita Ubezpieczonych. 80 lat ZUS 1934

9
3
9
1
,
–
e
i
n
4
e
z
19U3S – ubezpuikeaccja
Z ka i ed
opie
Po scaleniu systemu ubezpieczeń społecznych ZUS staje
się ważną instytucją realizującą zadania z zakresu polityki
społecznej państwa. Zgodnie ze swoim statutem podejmuje również działalność edukacyjną i prewencyjną
(wystawy higieniczne, plakaty promujące bhp czy finansowanie kolonii letnich dla dzieci). Środki pochodzące z nadwyżek finansowych, które powstały dzięki reinwestycji
składek ubezpieczeniowych, ZUS przeznacza na projekty
budowlane (szpitale, sanatoria, budynki mieszkalne) oraz
prozdrowotne. Pod koniec lat trzydziestych XX wieku
ZUS uznawany jest za jedną z najszybciej rozwijających się
instytucji ubezpieczeniowych w Europie.
Wędrowna Wystawa Przeciwalkoholowa Okręgowego Związku
Kas Chorych w Krakowie. Narodowe Archiwum Cyfrowe
23
Stowarzyszenie budowlano-mieszkaniowe zrzeszające pracowników Zakładów
Ubezpieczeń Społecznych budowało osiedla z niewielkimi mieszkaniami
praktycznie w całym kraju – w Łodzi, Krakowie, Lwowie, Gdyni, Poznaniu,
Sosnowcu, Będzinie, Toruniu. Projektowali je jedni z najlepszych ówczesnych
architektów: Stanisław Brukalski, Józef Szanajca, Bohdan Lachert, Roman
Piotrowski oraz prof. Rudolf Świerczyński. Na zdjęciu: domy przy ul. Krasińskiego 20
oraz przy ul. Mickiewicza 27 w Warszawie. Fot. Olaf Rawski
Ze Sprawozdania z akcji budowlanej ZUS:
_______________________________________________
Oddało Stowarzyszenie [Pracowników Zakładów Ubezpieczeń Społecznych] do użytku ogółem 4321 mieszkań
oraz 93 lokale sklepowe i biurowe w 11 miejscowościach.
[…] Pogarszający się w związku z kryzysem stan finansowy warstw pracowniczych zmusił do stopniowego
obniżania czynszów. Jednak […] dochodowość lokat
w nieruchomościach zakładów ubezpieczenia długoterminowego wynosiła w 1932 roku 5,7 procent. […]
W ośrodkach wybitnie przemysłowych, jak Łódź i Zagłębie Dąbrowskie, […] warstwy robotnicze okazały się
za słabe finansowo na to, by mogły podołać ciężarom
związanym z wynajęciem mieszkania i opłaceniem komornego. […] Mieszkania w domach robotniczych zostały przeciętnie w 70 procentach zajęte przez pracowników
umysłowych.
Warszawa, 1934 (Biblioteka Cyfrowa Politechniki Warszawskiej)
24
Budynek ZUS, projekt Romana Piotrowskiego.
Gdynia, 1936. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Fragment wspomnień Zdzisława
Szczyt-Niemirowicza, „Dzidka”:
_______________________________________________
[…] Mama załatwiła wynajęcie mieszkania w budującym
się bloku ZUS-u przy ulicy Mickiewicza 25. Wprowadziliśmy się tam latem 1933 […] Dom ZUS był bardzo długim
budynkiem ciągnącym się od Alei Wojska […] wzdłuż
ulicy Mickiewicza. Po drugiej stronie tej ulicy zaczynał się
drugi blok ZUS (Mickiewicza 27), dochodzący aż do Placu
Wilsona. […] Blok miał trzy bramy […] Wewnątrz było
duże podwórko z górką z torem saneczkowym dla małych dzieci, obok niej boisko do siatkówki, druga górka,
duża piaskownica i brodzik dla dzieci. […] Zafascynowani
lekturą Karola May’a […] bawiliśmy się w Indian. […] Gdy
zaczęliśmy się zagłębiać w „Trylogię”, rozpoczęły się walki
z Krzyżakami, Kozakami i Szwedami. […] Prowadziliśmy
prawdziwe wojny na kije z chłopakami z Mickiewicza
27, […] raz, broniąc naszego terenu zostałem uderzony
kijem w głowę tak mocno, że straciłem przytomność.
Jacek Kuroń we wspomnieniach:
_______________________________________________
Mieszkałem we Lwowie na Górkach, w bloku zbudowanym z procentów ZUS. To było bardzo dobre stare-nowe
budownictwo, ekskluzywne w pewien szczególny sposób: mieszkała tam postępowa inteligencja.
9
3
9
1
–
193–4ubezpieacczjeanie,
ZUS ka i eduk
opie
Lwów, koniec lat 30. (Jacek Kuroń, Wiara i wina, 1990)
Warszawa, 1933–39 (My, chłopcy z Żoliborza, Warszawa 2001)
Koperta z okienkiem wykorzystywana
w korespondencji ZUS z klientami, 1939.
Zbiory ZUS, Oddział w Sosnowcu
Legitymacja inwalidzka – awers i rewers.
Zbiory ZUS, Oddział we Wrocławiu
25
Zlecenie do wypłaty stałej renty miesięcznej.
Zbiory ZUS, Oddział w Bydgoszczy
Świadectwo ukończenia kursu z obrony
przeciwlotniczo-gazowej.
Antoni Roman
(minister przemysłu i handlu)
w piśmie do Eugeniusza Kwiatkowskiego
(wicepremiera i ministra skarbu):
_______________________________________________
Zgłosiła się do mnie delegacja Związku Izb Przemysłowo-Handlowych RP z prośbą o […] dalsze przedłużenie czasowego obniżenia składek na ubezpieczenie społeczne.
[…] Uważam [to] za celowe, […] zarówno bowiem wprowadzenie obniżonych norm składek ubezpieczeniowych
dekretem Prezydenta […] z 1936 roku, jak i przedłużenie
tych norm […] miało na celu zwiększenie sił konsumpcyjnych szerokich warstw ludności, jak również zmniejszenie
obciążeń wyniszczonego długotrwałym kryzysem życia
gospodarczego.
Zbiory ZUS, Oddział w Sosnowcu
Okładka czasopisma „Droga do Zdrowia”,
wydawanego przez Ubezpieczalnię Społeczną
w Krakowie. Biblioteka Miasta st. Warszawy
26
Aparaty do inhalacji w uzdrowisku Ubezpieczalni
Krajowej. Inowrocław, lata 30. Ośrodek KARTA
Warszawa, 11 marca 1939 (Archiwum Akt Nowych)
9
3
9
1
–
193–4ubezpieacczjeanie,
ZUS ka i eduk
opie
Fotografia z kolonii zdrowotnych, koniec lat 30.
Narodowe Archiwum Cyfrowe
Z artykułu Obozy wypoczynkowe
dla młodzieży robotniczej:
_______________________________________________
Rozpoczęto wysyłanie robotników młodocianych do obozów wypoczynkowych. […] Do chwili obecnej w obozach
tych przebywało kilka tysięcy młodocianych robotników
i robotnic. […] Koszty pobytu pokrywają Ubezpieczalnie
Społeczne. Wszyscy otrzymują bezpłatnie przejazdy
kolejowe i pełny ekwipunek, jako to: spodnie, czapki, wiatrówki, wełniane swetry i szaliki, skarpety, rękawice oraz
sprzęt sportowy. […] Wyniki nawet dwutygodniowego
pobytu na obozie są bardzo korzystne dla zdrowia, czego
wyrazem jest przeciętny przyrost na wadze uczestników,
przekraczający 2 kilogramy na osobę.
Urząd Wojewódzki do Centrali ZUS:
_______________________________________________
[…] w sprawie wzmożenia współdziałania Ubezpieczalni
Społecznych z instytucjami medycyny zapobiegawczej, Urząd Wojewódzki zwraca się z prośbą o spowodowanie większego uwzględnienia spraw profilaktyki
w projekcie preliminarza budżetowego Ubezpieczalni
Społecznej w Lublinie. […] Ogólna suma […] nie uwzględniając pozycje 6600 zł. na leczenie chorych gruźliczych
i 3606 zł na cele specjalne /obrona przeciwgazowa/, wynosi […] około 0,5% ogólnej wysokości preliminowanych
wydatków. […]
Warszawa, luty 1938 („Droga do Zdrowia” nr 2, 1938)
Lublin, 17 grudnia 1935
Ogłoszenie Ubezpieczalni Społecznej
w Drohobyczu, 1939. Cyfrowa Biblioteka
Narodowa Polona
27
laUtS
Z
Obwieszczenie o poborze opłat na Fundusz Pracy,
3 kwietnia 1940. Archiwum Akt Nowych
28
1
4
9
1
–
9
19o3d okupacśjćą
P iałalno
– dz o terroru
mim
Po klęsce wrześniowej finanse funduszy ubezpieczeniowych zostały zrujnowane. Koszty ewakuacji ZUS jedynie
na terenach RP znajdujących się pod okupacją niemiecką
szacuje się na 2,5 miliona zł (ówczesnych). Podzielonej
między dwóch okupantów Polsce narzucone zostają odrębne, zgodne z ich ideologiami, bezwzględne warunki.
Niemcy dzielą okupowane polskie ziemie, część włączając
do III Rzeszy, a z reszty tworząc Generalne Gubernatorstwo (dystrykty: krakowski, warszawski, radomski i lubelski) z siedzibą władz w Krakowie. ZUS funkcjonuje tylko
na terenie Gubernatorstwa: wypłaca ograniczane przez
okupanta świadczenia i daje zatrudnienie, często ratując
tym życie wielu osób. Na terenach zajętych przez ZSRR
polskie instytucje państwowe przestają istnieć. Dotyczy
to również ZUS.
Żołnierze niemieckiej 19 Dywizji Piechoty na ulicach miasta. Warszawa, 1939.
DPA/PAP
29
Legitymacja pracownika Ubezpieczalni Społecznej.
Zbiory ZUS, I Oddział w Warszawie
30
Kazimierz Ulatowski
(lekarz Ubezpieczalni Społecznej):
_______________________________________________
Dostałem polecenie wywiezienia najcenniejszych aparatów i akt Ubezpieczalni do Kutna. Miano dać pięć wagonów. Nalot na Oborniki, władze wszelkie wiały, dworzec
kolejowy nie czynny. Dostałem z trudem 2 furmanki,
naładowałem z 3 piętra przygotowane paki i z sekretarzem Ubezpieczalni i urzędnikiem gospodarczym wyjechaliśmy, przez Murowaną Goślinę i Pobiedziska na linię
Wrześni, bo przez Poznań już nie puszczano. We Wrześni
zamęt, władze uciekały, poszedłem z sekretarzem szukać
możności pomocy z Kutna, bo wozy nie wytrzymały ciężaru i drogi. […] W Kutnie w Ubezpieczalni zwiastowano
nam, że jakoby wysłano zarządzenie ewakuacji przez
Lublin do Równego. Zawierucha wojenna rozproszyła
zjeżdżających się przedstawicieli Ubezpieczalni z Poznańskiego i Pomorza. Wróciłem do Koła, by jednak odszukać
na drogach ewakuacyjnych podwody z mieniem Ubezpieczalni pod opieką pozostałego przy nich urzędnika.
Okazało się, że główną szosę zarezerwowano dla wojska,
a masy ewakuujących się skierowano na boczne drogi.
Pieszo wróciłem do Kutna, Ubezpieczalnię zastałem
rozbitą częściowo od bomb nalotów, w mieście pożary.
Rannych dużo, przemarsz uciekających wojsk, władz
żadnych nie ma. Dwóch lekarzy, jeden z dusznicą bolesną, drugi staruszek w sierocińcu. Zostałem dla niesienia
pomocy rannym. Ranni wojskowi i ludność poraniona
masami przybywają do szpitala. Za parę dni jest już nas
4 lekarzy i 2 medyków uciekających z Poznańskiego.
Przychodzi placówka frontowa z Oddziałem Sanitarnym,
lekarzami, pielęgniarkami. […]
Oborniki, woj. poznańskie
(Relacja dla Komisji Historycznej ZUS, 1947)
41
9
1
–
9
19o3d okupacśjćą
P iałalno
– dz o terroru
mim
Karta badania lekarskiego, luty 1941.
Zbiory ZUS, Oddział w Częstochowie
Jacek Kuroń we wspomniecniach:
_______________________________________________
Kiedy w 1939 roku zobaczyliśmy Rosjan, to nam stanęły serca ze zgrozy […] Wkroczyli Niemcy. Lwów oszalał ze szczęścia. Miał tradycję austriacką, wszyscy wierzyli, że Niemcy
to prawdziwa kultura, Europejczycy, a Ruscy to Azja. […]
Do szkoły poszedłem zaraz po tym, jak Niemcy wysiedlili
nas z domu ZUS-u i zamieszkaliśmy na Żulińskiego. […]
Kazimierz Załuski (pracownik ZUS):
_______________________________________________
[…] 7 września kazano nam wsiadać na samochody, aby
wywieźć ich z Warszawy ze skrzyniami (skarbiec). Rezultat
tego był taki, że około 17 września znalazłem się w Budapeszcie (Węgry). Dyrekcja Zakładu wtedy nam powiedziała,
że możemy sobie teraz iść, gdzie kto chce. Zgłosiłem się
do Poselstwa, które mnie wysłało do Francji, gdzie zostałem przyjęty do lotnictwa jako mech. silnikowy.
Lwów, 1939 (Jacek Kuroń, Wiara i wina, 1990)
(z życiorysu napisanego w latach 1949–1951)
Fragment wspomnień Pawła Ambrożewicza:
_______________________________________________
Włodzimierz Ambrożewicz [inspektor w Dziale Lecznictwa Centrali ZUS] został zmobilizowany 3 września 1939
roku jako lekarz, porucznik rezerwy do 36 Pułku Piechoty
Legii Akademickiej w Warszawie. Zgodnie z rozkazem
opuścił Warszawę, ostatni raz widząc się w południe z rodziną […] Jego żona, Irena […] okres oblężenia przeżyła
w Warszawie. Wprawdzie dom został obsypany bombami
zapalającymi, ale go ugaszono i ocalał […] Wypłacone
Włodzimierzowi trzymiesięczne pobory szybko się wyczerpały przy rosnącej drożyźnie. Główną sprawą była
jednak troska o męża, po którym ślad zaginął. […]
Od różnych informatorów doszły wiadomości, że Włodzimierz trafił do sowieckiej niewoli. Jedyny list z Kozielska przyszedł w pierwszych dniach stycznia 1940
roku. Nieustannie oczekiwano na wymianę jeńców, stałe
były wizyty w PCK, aby pozyskać jakiekolwiek wiadomości o oficerach. […] Zaczynało brakować jedzenia […]
19 czerwca 1943 [przyszła] wiadomość o śmierci Włodzimierza w Katyniu. […]
(Paweł Ambrożewicz, wspomnienie o ojcu, Włodzimierzu
Ambrożewiczu, poruczniku rezerwy WP, doktorze nauk
medycznych, zastępcy Naczelnego Lekarza Ubezpieczalni
Społecznej w Poznaniu. Od 1937 roku w Centrali ZUS odpowiadał
za obszar COP i Polskę Południowo-Wschodnią. Warszawa, 2000)
31
Maria Buzathowa
(okulistka w Ubezpieczalni Społecznej):
_______________________________________________
Kilka tygodni po wkroczeniu Rosjan do Lwowa Ubezpieczalnia została rozwiązana. Zaprowadzono tak zwane
Polikliniki Miejskie, w których każdy obywatel pracujący
i niepracujący miał bezpłatną poradę lekarską i leczenie.
[…] Po wkroczeniu Niemców, w 1941, […] kazali wszystkim byłym pracownikom Ubezpieczalni rejestrować się,
jednakże pierwszeństwo w obsadzaniu posad lekarskich
mieli Ukraińcy. […] Żydzi nie mieli prawa się leczyć. […]
Projektowali dla nich specjalną ubezpieczalnię, […] jednakże nie otworzyli, ponieważ w kilka dni po zaangażowaniu lekarzy Żydzi zostali wywiezieni przez Gestapo.
Lwów, 1941 (Relacja dla Komisji Historycznej ZUS,
1947, Archiwum Akt Nowych)
Jan Moszyk
(pracownik Ubezpieczalni Społecznej):
_______________________________________________
[1 września] wstawał piękny słoneczny dzień. W gmachu Oddziału ZUS przy ul. Mickiewicza 2 ponad 400
pracowników rozpoczęło o godz. 8 urzędowanie. […]
Niemcy bombardują! Ławica zniszczona! Bombardują
dworzec! Przy dworcu był Urząd Pocztowy […] bomba uderzyła właśnie tam. Kilkaset rencistów czekało
w kolejce na wypłatę rent. […] jedna z koleżanek,
sanitariuszka pogotowia obrony przeciwlotniczej,
Radońska Zofia na posterunku swych nowych obowiązków poniosła śmierć na miejscu. […] W chwili wybuchu
wojny Oddział ZUS w Poznaniu liczył […] 463 pracowników. Była to może liczba nadmierna, lecz wynikająca
z co dopiero scalenia Ubezpieczalni Krajowej z ZUS, która
z dniem 1.01.1939 r. uległa likwidacji. […]
(Relacja dla Komisji Historycznej ZUS, 1947,
zachowana w archiwum domowym)
32
Deklaracja lojalności wobec administracji
niemieckiej (dokument wymagany przez
niemieckie kierownictwo ubezpieczalni).
Zbiory ZUS, I Oddział w Warszawie
Oświadczenie o pochodzeniu aryjskim pracownika
Ubezpieczalni Społecznej (dokument wymagany
przez niemieckie kierownictwo ubezpieczalni).
Zbiory ZUS, I Oddział w Warszawie
41
9
1
–
9
19d3okupacjćą
Stanisław Dowgird
(pracownik Arbeitslosenfond – Funduszu Pracy):
_______________________________________________
Arbeitslosenfond […] ograniczał swą działalność do wymierzania i ściągania opłat na rzecz Funduszu Pracy
i składek na wypadek bezrobocia dla robotników. […]
W pierwszym dniu mej pracy [kierownik] Wernatz, stojąc, odczytał mi uroczyście po niemiecku zarządzenie
o odpowiedzialności polskich pracowników za nienależyte wywiązywanie się z obowiązków względem Rzeszy
Niemieckiej. Ustęp, w którym była mowa o karze śmierci,
podkreślił czerwonym ołówkiem i podsunął mi przed
oczy. […]
Wernatz […] interesantów przyjmował zawsze […] z rewolwerem leżącym na biurku […]. Na prośby płatników
miał zawsze jedną odpowiedź: „Kto przegrał wojnę, ten
musi płacić”.
Po iałalnoś
– dz o terroru
mim
Lublin, jesień 1939 (Relacja dla Komisji
Historycznej ZUS, 1947, Archiwum Akt Nowych)
Jan Moszyk
(pracownik Ubezpieczalni Społecznej):
_______________________________________________
Akta „wyewakuowano” z biura do kotłowni, gdzie przez
noc w piecach centralnego ogrzewania przemieniły się
w dym i popiół. […] Podano do „publicznej wiadomości”, że odtąd nie istnieje żaden Oddział ZUS, lecz Landesversicherungsanstalt Posen in Posen. […] Urzędnik
niemiecki, Kakowski, zarekwirował oczywiście od razu
wszelki majątek ruchomy i nieruchomy. Kierownikiem
został z dniem 22 października 1939 nasłany z Niemiec
Köhler. […]
Poznań, 1939–41 (Edmund Kaczmarek, Zarys historii oddziału ZUS
w Poznaniu, Poznań 2006)
Dziennik rozporządzeń gubernatora
Hansa Franka, Kraków, 13 marca 1940.
Archiwum Akt Nowych
Jan Błauciak
(pracownik Ubezpieczalni Społecznej):
_______________________________________________
Staraliśmy się przede wszystkim znaleźć miejsce zatrudnienia w ubezpieczeniach społecznych dla Polaków
zagrożonych wywiezieniem na roboty do Niemiec. Z drugiej strony staraliśmy się udostępnić ubezpieczonym korzystanie ze świadczeń wszelkimi możliwymi sposobami,
nie cofając się [przed ryzykiem].
Drohobycz, 1942/43 (Relacja dla Komisji
Historycznej ZUS, 1947, Archiwum Akt Nowych)
Dokument potwierdzający prawo do renty.
Zbiory ZUS, Oddział w Częstochowie
33
laUtS
Z
Łapanka podczas okupacji niemieckiej.
Instytut Polski i Muzeum gen. Sikorskiego
w Londynie/Ośrodek KARTA
34
4
4
9
1
–
1
194lubne karty
Ch rii ZUS
histo
Po ataku na ZSRR, 22 czerwca 1941 roku, Niemcy zajmują
resztę polskich ziem.
Wzmaga się terror: następuje zagłada Żydów, nasilają się
prześladowania Polaków, co też zwiększa opór społeczeństwa. Pracownicy ubezpieczeń społecznych, mimo
grożących za to surowych kar, wspierają konspirację niepodległościową, licznie też do niej przystępują. Pod koniec
wojny – korzystając ze swego doświadczenia – podejmują
przygotowania do reformy systemu ubezpieczeń.
Szpital Ubezpieczalni Społecznej na Solcu zamieniony na niemiecki lazaret.
Warszawa, 1944. Instytut Polski i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie/Ośrodek KARTA
35
Doktor Jerzy Higier (starszy asystent
w Szpitalu Ubezpieczalni Społecznej w Warszawie
przy ul. Czerniakowskiej 231):
_______________________________________________
Wśród lekarzy przeprowadzana była co miesiąc składka,
wynosząca 3 procent od uposażenia, dla rodzin kolegów,
którzy byli w niewoli, poza granicami kraju lub zaginęli.
Zarządzenie niemieckiego lekarza naczelnego […] i zakaz kierowania ciężarnych do zakładów położniczych
bez specjalnych wskazań […] – było […] sabotowane
przez lekarzy […], którzy pod różnymi pozorami wydawali w przypadkach prawidłowych przekazy na poród
do szpitali.
Tadeusz Kercz
(starszy referent Ubezpieczalni Społecznej):
_______________________________________________
W 1940 roku na terenie Ubezpieczalni powstała organizacja niepodległościowa, […] która przede wszystkim
zajmowała się kolportażem tzw. gazetek. […] W 1941 roku
prawie wszyscy jej członkowie, w liczbie około 70 osób,
zostali nakryci i aresztowani. […] Stosunek do polskich
ubezpieczonych był więcej niż wzorowy.
Kraków (Relacja dla Komisji Historycznej ZUS, 1947,
Archiwum Akt Nowych)
Warszawa (Relacja dla Komisji Historycznej ZUS, 1947,
Archiwum Akt Nowych)
Dokument poświadczający zatrudnienie.
Zbiory ZUS, Oddziały w Rybniku i Częstochowie
36
44
9
1
–
941 karty
1
Jan Moszyk
(pracownik Ubezpieczalni Społecznej):
_______________________________________________
Jednym z pierwszych zarządzeń było wprowadzenie obowiązku porozumiewania się tylko w języku niemieckim
[…] Kolejnym […] było wezwanie do przedłożenia oświadczeń, że [polscy pracownicy] nie należeli do organizacji
takich jak: Związek Powstańców Wielkopolskich, […]
Górnośląskich, […] Pomorskich i Związek Obrony Kresów
Zachodnich oraz że nie byli odznaczeni Krzyżem lub Medalami Niepodległości. […] Obowiązywanie niemieckiej
ordynacji ubezpieczeniowej na terenach włączonych do III
Rzeszy wprowadzono [pod koniec] 1941r. Nie miały one
jednak w dalszym ciągu zastosowania do osób narodowości polskiej. Z tych względów kierownik komisaryczny
[…] polecał nadal pozostawiać bez załatwienia sprawy
wniosków o przyznanie renty zgłaszanych przez Polaków.
Nadal natomiast zatrudnieni Polacy byli zobowiązani
do opłacania składek ubezpieczeniowych. […] Polakom
niezdolnym do pracy przyznawano tylko śladowe zasiłki
inwalidzkie lub wdowie. […] Polacy upatrywali w tym
pułapkę, że każdy kto wystąpi z takim wnioskiem jako
niezdolny do pracy wywieziony zostanie do Generalnej
Guberni. Powoli jednak za namową polskich pracowników
Ubezpieczalni Krajowej wnioski zaczęły wpływać. […]
Roszczenia te opracowywali tylko Polacy przy niemieckich
aprobantach. […]
Poznań, 1939–41 (Edmund Kaczmarek,
Zarys historii oddziału ZUS w Poznaniu, Poznań 2006)
ne
Chlubrii ZUS
histo
Józef Grzybowski
(lekarz Ubezpieczalni Społecznej):
_______________________________________________
Lekarze domowi dawali „zwolnienia z pracy” jadącym
lub idącym na „robotę” dywersyjną w teren albo będącym „po robocie”. […] Jak było trzeba, to były nawet
dostarczane odpowiednie klisze rentgenowskich zdjęć
dla rzekomych gruźlików.
Warszawa (Relacja dla Komisji Historycznej ZUS,
1947, Archiwum Akt Nowych)
Jan Błauciak
(pracownik Ubezpieczalni Społecznej):
_______________________________________________
[…] 1. IX. 41r. władzę w Ubezpieczalni objął komisaryczny
niemiecki kierownik. […] W przeciwieństwie do ludności polskiej osoby wpisane na listy niemieckie […] były
w swych uprawnieniach leczniczych zupełnie lub prawie
zrównane z Niemcami. […] Rodziny pracujących w Rzeszy
miały prawa do świadczeń tak samo ograniczone jak
rodziny ubezpieczonych w obrębie G.G. […]
(Relacja dla Komisji Historycznej ZUS,
Warszawa1947, Archiwum Akt Nowych)
Karta kwitowa potwierdzająca opłaty składek
na obowiązkowe ubezpieczenie, 1943.
Zbiory ZUS, Oddział w Rybniku
Doktor P. Demant (ordynator Oddziału
Wewnętrznego Szpitala Ubezpieczalni Społecznej
przy Czerniakowskiej 231 w Warszawie):
_______________________________________________
[…] Szpital przyjmował chorych i rannych organizacji
podziemnej pomimo starannej obserwacji władz niemieckich. […]
(Relacja dla Komisji Historycznej ZUS, 1947)
37
Fragment Manifestu PKWN:
_______________________________________________
[…] Natychmiast rozpocznie się odbudowa i rozbudowa
instytucji Ubezpieczeń Społecznych na wypadek choroby,
inwalidztwa, bezrobocia oraz ubezpieczenia na starość.
Instytucje Ubezpieczeń Społecznych oparte będą na zasadach demokratycznego samorządu. […]
Z pisma podziemnego Departamentu Polityki
i Opieki Społecznej w Warszawie do Ministerstwa
Pracy i Opieki Społecznej w Londynie:
_______________________________________________
Tajne.
W nawiązaniu do korespondencji z marca br. DPiOS [Departament Polityki i Opieki Społecznej] przesyła w załączeniu dekret o uporządkowaniu stanu prawnego
w ubezpieczeniu społecznym. […] Departament prosi
o informacje, w jakiej mierze znajdują odbicie w pracach
[Ministerstwa] hasła pełnego zatrudnienia i powszechnego zabezpieczenia (Plan Beveridge’a). Hasła te w kraju
znajdują żywy oddźwięk.
Z projektu dekretu:
Ewolucja zmierza ku systemowi zaopatrzeń powszechnych. […] Szczególnie akcentowane jest zniszczenie
odrębności ubezpieczenia emerytalnego pracowników
fizycznych i umysłowych i to zarówno ze względów społecznych, jak ściśle ubezpieczeniowych. Ubezpieczenia
długoterminowe mają dać świadczenia minimalne, ale
realnie zapewniające skromne utrzymanie. Zapewnienie
środków powyżej tego minimum pozostawione być musi
zaradności indywidualnej obywatela.
Manifest PKWN, 22 lipca 1944
Warszawa, 17 czerwca 1944 (Archiwum Akt Nowych)
Manifest PKWN. Cyfrowa Biblioteka
Narodowa Polona
38
Fragment dokumentu podziemia, marzec 1944.
Archiwum Akt Nowych
44
9
1
–
941 arty
1 hlubne k
Fragment wspomnień Józefa Grzybowskiego
(lekarz Ubezpieczalni Społecznej):
_______________________________________________
Niemieckie zarządzenia były respektowane tylko tam,
gdzie nie można było ich „obejść”. […] Uznawanie niezdolności do pracy przez Lekarzy Domowych i Lekarzy
Zaufania było nagminne. W związku z tem były okólniki
grożące lekarzom. […]
C
ii ZUS
r
o
t
s
i
h
(Jako Lekarz Domowy Ubezpieczalni
Społecznej w Warszawie – rękopis)
Tablica pamiątkowa w gmachu Centrali ZUS.
Zbiory ZUS
Dwujęzyczna karta o uprawnieniu do świadczeń,
2 lipca 1943. Ośrodek KARTA
Fragment wspomnień Jana Ciećkiewicza:
_______________________________________________
Dr Puppe, niemiecki lekarz naczelny, dostawał 2–3 fiolki
morfiny zostawianej na jego biurku i podpisywał podstawiane mu listy kwalifikowanych do zwolnienia z wyjazdu
[na roboty] […] Ze składek ubezpieczeniowych zakupiono aparaturę radiologiczną, EKG (wtedy względna
nowość). W Skawinie uruchomiono przedwojenny dom
wypoczynkowy, gdzie dzięki własnemu gospodarstwu,
a co za tym idzie własnej żywności, doprowadzano
do zdrowia wycieńczonych i schorowanych ludzi […]
(Wspomnienie Jana Ciećkiewicza o ojcu, Marianie Ciećkiewiczu,
naczelnym polskim lekarzu Ubezpieczalni Społecznej w Krakowie)
Doktor Feliks Włodzimierz Wolski
(pracownik ZUS):
_______________________________________________
[…] starano się pomagać swoim […] przy wysyłaniu
ludzi na roboty do Niemiec kombinując stan niezdolności do pracy […] odkładając obowiązek stawienia się
po 2–3 miesiącach, w czasie którego to czasu zainteresowany znalazł sobie inne miejsce zamieszkania. […]
Najboleśniejsze było badanie wysiedlonych w obozie. […]
niektórzy chcąc się ratować [chcieli] się zapisać na volksdeutscha i wrócić do ogołoconego domu. […] Pogłoska
kursująca w obozie, że wysiedlonych i zbrakowanych
będą zabierać do rozstrzelania mimowoli brana była
za fakt prawdziwy i nie wiadomo było, czy nie lepiej
kwalifikować wszystkich, nawet chorych jako zdolnych
do pracy […]
(Relacja dla Komisji Historycznej ZUS, 1947)
39
laUtS
Z
Wyjście ludności z miasta. Warszawa,
wrzesień 1944. Instytut Polski i Muzeum
im. gen. Sikorskiego w Londynie/Ośrodek KARTA
40
4
4
19 lka i klęska
Wa
Powstanie Warszawskie, trwające od 1 sierpnia 1944 roku
przez 63 dni, mobilizuje wielu pracowników i współpracowników ZUS. Szczególną rolę odgrywają w tym czasie
lekarze Ubezpieczalni.
Zniszczona siedziba ZUS przy ul. Czerniakowskiej 231. Warszawa, sierpień 1944.
Fot. Juliusz Bogdan Deczkowski „Laudański”, Muzeum Powstania Warszawskiego
41
Budynek mieszkalny, który powstał ze środków ZUS,
przy pl. Inwalidów w Warszawie przed wojną,
w czasie Powstania Warszawskiego i współcześnie.
Fot. Henryk Poddębski, Muzeum Historyczne m. st. Warszawy
(budynek przedwojenny)
Fot. Aleksander Leszczyński, Archiwum Państwowe w Warszawie
(budynek zrujnowany)
Fot. Olaf Rawski (budynek współczesny)
Kazimierz Miszewski
(lekarz Ubezpieczalni Społecznej,
komendant powstańczego szpitala polowego):
_______________________________________________
W porozumieniu z ówczesnymi władzami konspiracyjnymi, cywilnymi i wojskowymi […], jako […] kierownik
wyszkolenia sanitarnego wojskowej służby kobiet, obserwowałem przy ambulatoriach (na Smulikowskiego,
na Polnej i na Woli) konspiracyjne przygotowania. […]
Nagromadzenie materiału [opatrunkowego] na Polnej
oddało dużą przysługę w czasie Powstania największemu szpitalowi, ostatnio do 900 łóżek, zaimprowizowanemu przy ulicy Jaworzyńskiej. […] Dwóch lekarzy
Ubezpieczalni w moim rejonie zamieniło swe mieszkania, od pierwszych dni Powstania do końca, na punkty
opatrunkowe i szpitaliki, przez które przewinęły się setki
potrzebujących pomocy.
Warszawa, 1944 (Relacja dla Komisji
Historycznej ZUS, 1947, Archiwum Akt Nowych)
42
Doktor P. Demant
(ordynator oddziału szpitala Ubezpieczalni
Społecznej przy ul. Czerniakowskiej 231):
_______________________________________________
13 września 1944 szpital, który miał 500 łóżek, został
zbombardowany, częściowo spalony, a po kapitulacji
ocalałe mienie szpitalne wywieziono w kierunku niewiadomym.
W czasie bombardowania zginęło 150–200 osób spośród
pracowników szpitala i Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz chorych i rannych.
Jerzy Higier
(lekarz w szpitalu Ubezpieczalni Społecznej
w Warszawie przy ul. Czerniakowskiej 231):
_______________________________________________
W czasie Powstania szpital Ubezpieczalni Społecznej
od razu stanął do pracy, przybierając charakter polowego
szpitala chirurgicznego […] i – pomimo stałego ostrzału
z dwóch stron – […] do końca pełnił rolę […] najważniejszej placówki sanitarnej na Powiślu i bliskim Czerniakowie. W miarę postępującego zniszczenia wyższych
kondygnacji, szpital schodził coraz niżej, przy końcu
już właściwie tylko w schronie i na parterze – do końca
jednak czynne były równocześnie dwie sale operacyjne.
13 września o 15.00 szpital został zbombardowany przez
samoloty nurkujące z niskiego lotu, mimo że był wyraźnie
oznaczony flagami Czerwonego Krzyża.
Warszawa, 13 września 1944
(Relacja dla Komisji Historycznej ZUS, 1947)
Warszawa, wrzesień 1944 (Relacja dla Komisji
Historycznej ZUS, 1947, Archiwum Akt Nowych)
Tadeusz Kercz
(starszy referent Ubezpieczalni Społecznej):
_______________________________________________
We wrześniu 1944 Związek (Komitet Koleżeński) zorganizował [w Krakowie] akcję pomocy dla Warszawiaków
i ich rodzin, z której skorzystało ponad 320 osób. […] zorganizował wydawanie bezpłatnych obiadów w stołówce
oraz zbiórkę bielizny i odzieży. Współpracował z Dyrekcją
US przy organizacji schroniska dla bezdomnych Warszawiaków w gmachu Ubezpieczalni, w którym przebywało
od października do listopada do 180 osób dziennie. […]
(Relacja dla Komisji Historycznej ZUS, 1947)
194k4a i klęska
Wal
Doktor Kazimierz Bacis (lekarz domowy
ubezpieczalni przy Polnej 34):
_______________________________________________
Gabinety lekarzy domowych były składnicami materiałów opatrunkowych, gromadzonych na wypadek powstania, a również służyły jako punkt kolportażu czasopism
podziemnych. […]
(Relacja dla Komisji Historycznej ZUS, 1947)
Odezwa komendanta Okręgu Stołecznego AK
informująca o wybuchu Powstania.
Archiwum Akt Nowych
Kazimierz Miszewski
(lekarz Ubezpieczalni Społecznej, komendant
powstańczego szpitala polowego):
_______________________________________________
Jako szef sanitarny PCK zostałem ewakuowany do Krakowa w końcu października [ze szpitalami powstańczymi].
Ówczesny dyrektor Ubezpieczalni oraz naczelny lekarz,
dr Ciećkiewicz, umożliwili rozlokowanie części chorych
i rannych w szpitalu Ubezpieczalni i zaofiarowali pracę
części personelu sanitarnego w Ubezpieczalni, co miało wielkie znaczenie ze względu na zarobek dla ludzi
pozostających bez grosza i na zaświadczenia o pracy.
Pracownicy ubezpieczeń społecznych przeprowadzili
uznanie za rencistów ZUS części inwalidów-powstańców,
znajdujących się w szpitalach […], co dało im zasiłki.
Kraków,1944 (Relacja dla Komisji
Historycznej ZUS, 1947, Archiwum Akt Nowych)
Oddział powstańczy przy ul. Krasińskiego 20 (dom mieszkalny pracowników ZUS). Warszawa,
sierpień 1944. Fot. Mieczysław Łokcikowski „Hanibal”, Muzeum Powstania Warszawskiego
43
laUtS
Studium Polski Podziemnej w Londynie/
Ośrodek KARTA
Z
44
Fragment plakatu Ubezpieczalni z Bydgoszczy,
sierpień 1946. Biblioteka Narodowa
6
4
9
1
–
5
4
9
1 owanie
Bud ruzach
na g
Po zakończeniu wojny radość z pokonania III Rzeszy
szybko zostaje zduszona przez ustrój komunistyczny.
Wyznaczone zostają nowe, okrojone granice Polski.
Oznacza to zmiany w obszarze działalności ZUS. Do strat
terytorialnych doliczyć trzeba olbrzymie straty ludnościowe i materialne. W sprawozdaniu dyrektora naczelnego
Józefa Pasternaka straty ZUS oszacowano na ponad
860 mln ówczesnych złotych; w samych nieruchomościach
(budynkach administracyjnych, domach mieszkalnych,
wypoczynkowych i sanatoriach) stanowią one co najmniej
trzecią część ich przedwojennej wartości. W nowej rzeczywistości ZUS wraca do roli krajowego koordynatora
systemu ubezpieczeń społecznych.
Pracownicy Oddziału ZUS. Opole, lata 40. Zbiory ZUS, Oddział w Opolu
45
Marian Przestalski (oddelegowany z Centrali ZUS
do organizacji oddziału we Wrocławiu):
_______________________________________________
Z milionem złotych w walizce udałem się z Łodzi, gdzie
ostatnio pełniłem funkcję dyrektora oddziału ZUS […]
do Wrocławia. […] Uzyskałem skierowanie do elitarnego
hotelu „Monopol”, a równocześnie do miejskiej stołówki,
mieszczącej się w restauracji „Polonia”, z zastrzeżeniem
posiadania własnej łyżki i innych przyborów do jedzenia.
Przydzielony mi duży pokój stał się przez wiele miesięcy
miejscem mego zamieszkania i równocześnie pracy. […]
1 lipca 1946 przejąłem działalność ekspozytury w Chorzowie wraz z kilkoma jej pracownikami oraz trzypokojowym mieszkaniem z kuchnią (w którym zresztą pracownicy ekspozytury również mieszkali). […] Prowadzono
remont budynków uzyskanych po instytucjach ubezpieczeń społecznych. […] Kadrę pracowniczą stanowili
byli pracownicy oddziału we Lwowie (w tym emeryci),
wysokiej klasy fachowej.
Wrzesień 1946 („Studia i Materiały z Historii Ubezpieczeń
Społecznych w Polsce” z. 2, 1984)
Ogłoszenie Ubezpieczalni Społecznej w Legnicy,
10 maja 1946. Biblioteka Narodowa
Okólnik dla Ubezpieczalni Społecznej w Zielonej Górze,
czerwiec 1946. Zbiory ZUS, Oddział w Zielonej Górze
46
Fragment protokołu w sprawie wywiezienia
przez firmę niemiecką Steyer mienia VI Obwodu
Ubezpieczalni Społecznej
przy ul. Prądzyńskiego 28:
_______________________________________________
[…] zgłosił się przybyły z Niemiec pracownik [Ubezpieczalni Społecznej] Ob. Guralewicz Władysław zatrudniony
do chwili wybuchu powstania przeciwko okupantom
niemieckim [w] Ubezpieczalni Społecznej w Warszawie
[…] był świadkiem zrabowania mienia Ubezpieczalni
i został wywieziony tym samym transportem do Austrii,
gdzie jako pracownik fabryki Steyera korzystał z pomocy
lekarskiej w Ambulatorium urządzonym z wywiezionego
sprzętu. […] zostały wywiezione następujące przedmioty
[…] sprzęt apteczny […] zakład dentystyczny, […] zakład
fizykoterapii, […] zakład okulistyczny […], zakład rentgenowski […] sprzęt sali operacyjnej […] sprzęt gabinetu
chirurgicznego […] sprzęt biurowy sekretariatu […]
Warszawa, 12 lipca 1945
Jan Moszyk
(pracownik Ubezpieczalni Społecznej):
_______________________________________________
1 stycznia 1945 Ubezpieczalnia Krajowa w Poznaniu wypłacała Polakom 24.811 zasiłków. […] Jak dalece Niemcy
wyniszczyli Polaków w Wielkopolsce? Wystarczy wspomnieć, że po zakończeniu wojny Oddział ZUS w Poznaniu „reaktywował” tylko około 40.000 rent, na 150.000
wypłacanych w sierpniu 1939.
6
4
9
1
–
194o5wanie
Bud ruzach
na g
Poznań, czerwiec 1945 (Edmund Kaczmarek,
Zarys historii oddziału ZUS w Poznaniu, Poznań 2006)
Protokół z pierwszego posiedzenia Tymczasowego
Zarządu Ubezpieczalni Społecznej w Rybniku,
6 grudnia 1945. Zbiory ZUS, Oddział w Rybniku
Wykaz imienny pracowników Ubezpieczalni
Społecznej w Nowym Sączu pomordowanych
przez gestapo za udział w walce o niepodległość.
Archiwum Akt Nowych
Tadeusz Kercz
(starszy referent Ubezpieczalni Społecznej):
_______________________________________________
Szpital im. Gabriela Narutowicza został w 1940 roku
odebrany Ubezpieczalni i zamieniony na szpital niemiecki. […] Po ustąpieniu Niemców budynek zajęła Armia
Czerwona. […] Ubezpieczalnia przejęła szpital w stanie
zupełnego zniszczenia – gołe mury, bez okien, kompletnie bez wyposażenia.
Kraków, 1945 (Relacja dla Komisji Historycznej ZUS,
1947, Archiwum Akt Nowych)
Protokół z dopełnienia aktu przyrzeczenia
służbowego. Zbiory ZUS, Oddział w Płocku
Inżynier Rau
(pracownik pionu technicznego Centrali ZUS):
_______________________________________________
Rozmiar i wysokość strat wojennych w nieruchomościach ZUS, tj. w domach mieszkalnych, administracyjnych i wypoczynkowych oraz sanatoriach na dawnych ziemiach Państwa, wynosi szacunkowo według
sporządzonego przeze mnie w roku 1946 zestawienia
31.206.481 zł – przedwojennych, co stanowi średnio
ca. 35 procent sumy ich wartości bilansowej na rok 1939
wynoszącej 110.844.783,98 zł.
Warszawa, 1946 (Relacja dla Komisji
Historycznej ZUS, 1947, Archiwum Akt Nowych)
47
Fragment pisma Wydziału Finansowo-Majątkowego Centrali ZUS do dyrektora ZUS:
_______________________________________________
W związku z decyzją przejęcia przez Zarząd Miejski m.st
Warszawy nieruchomości ZUS przy ul. al. Jerozolimskie 4 […] w myśl wyjaśnień Radcy Prawnego Zarządu
Miejskiego należy złożyć zażalenie do Obywatela Premiera Rządu Jedności Narodowej i Wojewódzkiej Komisji
Lokalowej na postępowanie Zarządu Miejskiego […]
sprzeczne z istniejącymi ustawami. […]
Odpowiedź dyrektora Ubezpieczalni Społecznej
w Tarnowie Mariana Kolendowskiego na pismo
Centrali ZUS:
_______________________________________________
[…] Dokumenty b. kierowników niemieckich były przechowywane w szafach pod kontrolą i zostały częściowo
spalone w lipcu 1944 r., częściowo wywiezione z biurkiem
b. likwidującego kierownika niemieckiego Wieganda
Pawła. […]
Warszawa, 14 maja 1946
Karta przebiegu ubezpieczenia za rok 1945.
Zbiory ZUS, Oddział w Rybniku
Fragment sprawozdania dyrektora naczelnego
ZUS Józefa Pasternaka, przedstawionego
na pierwszym posiedzeniu Tymczasowej Rady ZUS:
_______________________________________________
[…] organizacja [ubezpieczeń społecznych] jest wynikiem
[…] ogólnych założeń […] jak zasada przymusowego
ubezpieczenia w przymusowej instytucji […] Wobec
wkroczenia odrodzonego Państwa Polskiego na drogę
planowego gospodarstwa społecznego zagadnienie
bezrobocia staje się w zasadzie bezprzedmiotowe. […]
Zakład Ubezpieczeń Społecznych znowu jest w stosunku
do ubezpieczalni społecznych bezpośrednią władzą
nadzorczą.
Łódź, 5 lipca 1946
48
Pracownicy ZUS pomagają w odbudowie Warszawy.
Zbiory ZUS, Oddział w Zielonej Górze
Tarnów, 5 listopada 1946
6
4
9
1
–
194o5wanie
Bud ruzach
na g
Fragment pisma dyrektora Działu Finansowo-Majątkowego ZUS, Tomasza Bobera, do Działu
Administracyjnego Centrali ZUS:
_______________________________________________
W związku z wydzierżawieniem sanatorium „Lwowianka”
w Zakopanem Min. Zdrowia, które będzie prowadziło
dom zdrowia dla […] pracowników Rządu i członków
placówek dyplomatycznych i wobec tego nie zgodziło się na pozostawienie dotychczasowego personelu
administracyjnego, Wydział Majątku Nieruchomego
polecił Oddziałowi ZUS w Krakowie […] przesłać im wypowiedzenia pracy. […]
Fragment pisma Ministerstwa Skarbu
do Ministerstwa Administracji Publicznej
w sprawie zwolnienia od podatku
od nieruchomości lokali instytucji ubezpieczeń
społecznych:
_______________________________________________
[…] Ministerstwo Skarbu nie podziela stanowiska ZUS
odnośnie zwolnienia, względnie ulgowego traktowania
pod względem podatkowym […] nieruchomości stanowiących własność instytucyj ubezpieczeń społecznych,
[…] Zaległości w składkach ze strony Skarbu Państwa
[…] nie uzasadniają stosowania ulg […]
Fragment protokołu z I Zjazdu Prezydiów
Tymczasowych Zarządów Ubezpieczalni
Społecznych:
_______________________________________________
[…] Ob. Dr Józef Jankowiak, Naczelny Lekarz Ubezpieczalni Społecznej w Poznaniu: […] Poznańska Izba Lekarska
poparła zamierzenie wprowadzenia przymusu wszystkich lekarzy do pracy społecznej pod warunkiem, że
podobny przymus będzie zastosowany również wobec
innych zawodów wolnych. […]
Ob. Jan Sum, Przewodniczący Tymczasowego Zarządu
Ubezpieczalni Społecznej w Krośnie: […] od roku Ubezpieczalnia czyni starania o zwolnienie własnego dużego
budynku, zajętego przez kilku oficerów radzieckich. […]
Ubezpieczalnia mieści się tymczasem w klasztorze […]
i ubezpieczeni zgłaszający się do lekarza czekać nań
muszą na polu pod gołym niebem […]
Edward Osóbka-Morawski (premier): Zapewniam was, że
tak jak przeprowadziliśmy reformę rolną, tak samo radykalnie przeprowadzimy zagadnienie upowszechniania
oświaty i opieki nad zdrowiem całego społeczeństwa. Zastanawialiśmy się […] nad zagadnieniem wprowadzenia
przymusu pracy dla lekarzy. […] Jeśli nie wprowadziliśmy
go do tej pory, to dlatego, że obce są nam zasady i wszelkie metody przymusu. […] Jeśli chodzi o apteki prywatne
[…], Główny Urząd Likwidacyjny otrzymał instrukcje,
by pilnować interesów społecznych, nie prywatnych.
Łodź, 15 października 1945
Warszawa, 6 lipca 1946
Łódź, 8–10 kwietnia 1946 (Archiwum Akt Nowych)
Zaświadczenie o nienagannej postawie w czasie
wojny, wydane na prośbę samej zainteresowanej.
Zbiory ZUS, Oddział w Wałbrzychu
49
laUtS
Z
Strona tygodnika „Stolica” nr 37,
28 września – 4 października 1947.
Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa
50
4
5
9
1
–
7
19d4dyktatemzy
W apogeum okresu stalinowskiego instytucje pań-
Po ej wład
now
stwowe poddawane są gwałtownej ideologizacji; odstępstwa od komunistycznej doktryny i propagandy
karane są coraz brutalniej. Ten proces nie omija także
ZUS. Odgórnie wprowadza się współzawodnictwo pracy, pracowników zmusza się do udziału w pochodach
i manifestacjach poparcia dla nowej władzy. Jednak
Zakład przede wszystkim obejmuje ubezpieczeniami
coraz większą liczbę osób i wypłaca coraz więcej świadczeń. Scentralizowane państwo stara się ograniczać
niezależność ZUS. W 1950 roku zniesiona zostaje samodzielność funduszy ubezpieczeniowych; w 1951 roku finanse ubezpieczeń społecznych włączono do budżetu państwa – składki na ubezpieczenie przybrały
tym samym cechy podatku. W 1953 roku pojawia się
koncepcja likwidacji samego ZUS.
Pracownicy ZUS w pochodzie pierwszomajowym, 1955.
Zbiory ZUS, Oddział w Zielonej Górze
51
Fragment uchwały Okręgu Warszawskiego
Związku Zawodowego Pracowników Państwowych
i Społecznych […] w zakresie wzmożenia pracy
masowo-politycznej poprzez informacje prasowe:
_______________________________________________
[…] Jedną z form kształtowania postawy i orientacji
politycznej pracownika jest prasówka, która naświetla
aktualne wydarzenia […], budzi czujność, uodparnia
przeciw agitacji wroga, mobilizuje do walki o pokój
i wykonanie zadań nakreślonych Narodowym Planem
Gospodarczym. […]
Warszawa, 11 września 1953 (Archiwum Akt Nowych)
Pracownicy ZUS podczas wycieczki. Wrocław, 1948.
Zbiory ZUS, Oddział w Zielonej Górze
Z protokołu Plenum Branżowego
Komitetu Współzawodnictwa Ubezpieczeniowców
Społecznych:
_______________________________________________
Na czele zespołu TRÓJKA WSPÓŁZAWODNICTWA, działająca w oparciu o grupy związkowe […]. Trójki i komitety
planują, inicjują, organizują i ujmują we właściwe formy
oddolny ruch współzawodnictwa, popularyzują go, uaktywniają i umasowiają. […] Dla każdego współzawodnika
przyjmuje się miesięcznie 100 punktów jako obowiązkową normę, odpowiadającą 100 procent wydajności
pracy. […] Za każdy 1 procent ściągalności składek ponad
względnie poniżej normy liczy się 3 punkty dodatnie lub
ujemne. […] Za każdy dzień spóźnienia w nadesłaniu
sprawozdań liczy się 2 punkty ujemne. […] Za każde
5 procent niebiorących udziału we współzawodnictwie
liczy się 3 punkty ujemne. […] Na razie wprowadza się
współzawodnictwo pomiędzy załogami ubezpieczalni społecznych, z wyłączeniem pracowników służby
zdrowia.
Warszawa, listopad 1949 (Archiwum Akt Nowych)
Arytmometr (mechaniczna maszyna licząca)
Triumphator. Zbiory ZUS, I Oddział w Poznaniu
Pracownicy ZUS podczas żniw (w ramach
czynu społecznego). Świeboda, lata 50.
Zbiory ZUS, Oddział w Zielonej Górze
52
Podanie i decyzja o przyjęciu do pracy Władysława
Gomułki (późniejszego I sekretarza KC PZPR). Zbiory ZUS
4
5
9
1
–
1947yktatem
Pod dej władzy
now
Karta przebiegu ubezpieczenia.
Zbiory ZUS, Oddział w Rybniku
Edmund Kaczmarek (późniejszy dyrektor
poznańskiego oddziału ZUS):
_______________________________________________
Dwaj pracownicy […] zobowiązali się, że […] spowodują
przekazanie wypłaty zasiłków chorobowych do 100 zakładów pracy […] i przeszkolą w tym zakresie 100 pracowników. Zobowiązanie wykonano przed terminem w 229%
jeśli chodzi o przekazanie wypłaty zasiłków do zakładów
pracy i w 334% w zakresie przeszkolenia pracowników
zakładów pracy.
[…] pochody pierwszomajowe trwały do godziny 15
i dłużej. […] dyrektor Oddziału […] każdego pracownika przypisał do jednego z siedemnastu grupowych,
którzy z kolei byli odpowiedzialni za zgłoszenie się swoich podopiecznych na pochód jak i wytrwanie na nim
do końca. […]
Fragment protokołu
z posiedzenia Podkomisji Filmowej BHP:
_______________________________________________
ZUS zainicjował utworzenie Podkomisji […], do której
zostali zaproszeni przedstawiciele resortów […] zainteresowanych w popularyzowaniu za pomocą filmu założeń
bhp w gospodarce socjalistycznej. […] Podkomisja ustaliła założenia ideologiczne omawianej akcji.
Poznań, 1950 (Edmund Kaczmarek,
Zarys historii oddziału ZUS w Poznaniu, 2006)
Warszawa, 24 października 1949
(Posiedzenie Podkomisji Filmowej BHP, zbiory ZUS)
Zespół sceniczny Wojewódzkiego Oddziału ZUS.
Poznań, 1952. Zbiory ZUS, I Oddział w Poznaniu
53