Wybrane regulacje prawne z zakresu prawa pracy dotyczące
advertisement
WYBRANE REGULACJE PRAWNE Z ZAKRESU PRAWA PRACY DOTYCZĄCE BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY Obowiązki osoby kierującej pracownikami Osoba kierująca pracownikami jest zobowiązana: 1) organizować stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, 2) dbać o sprawność środków ochrony indywidualnej oraz ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem, 3) organizować, przygotowywać i prowadzić prace, uwzględniając zabezpieczenie pracowników przed wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi i innymi chorobami związanymi z warunkami środowiska pracy, 4) dbać o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy i wyposażenia technicznego, a także o sprawność środków ochrony zbiorowej i ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem, 5) egzekwować przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, 6) zapewniać wykonanie zaleceń lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami. Prawa i obowiązki pracownika W przypadku, gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom, pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, powiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. Jeśli to powstrzymanie się nie usuwa zagrożenia pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, powiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy lub oddalenia się z miejsca zagrożenia, pracownik ma prawo do wynagrodzenia. Pracownik ma także prawo do powstrzymania się od wykonywania pracy (po uprzednim powiadomieniu o tym pracodawcy), jeśli praca, jaką wykonuje wymaga szczególnej sprawności psychofizycznej, a jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania tej pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób – w takim przypadku nie zachowuje on jednak prawa do wynagrodzenia. Trzeba zaznaczyć, że w ww. sytuacjach powstrzymanie się od pracy wymaga wyłącznie powiadomienia przełożonego, a nie uzyskania jego zgody. Wszystkie opisane wyżej uprawnienia nie przysługują jednak pracownikom, których obowiązkiem pracowniczym jest ratowanie życia ludzkiego lub mienia. Rodzaje prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej zostały ujęte w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej, Dz. U. Nr 62, poz. 287. Podstawowym obowiązkiem pracownika jest przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Obejmuje on wszystkich pracowników, bez względu na to jaką funkcję pełnią oni w zakładzie pracy. W szczególności pracownik jest zobowiązany: - znać przepisy i zasady bhp, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym, 1 wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych, - dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek w miejscu pracy, - stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego zgodnie z ich przeznaczeniem - poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich (zasady przeprowadzania badań lekarskich zostały określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy - Dz. U. Nr 69, poz. 332), - niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie, - współdziałać z pracodawcą i przełożonym w wypełnianiu obowiązków dotyczących bhp. Zgodnie z art. 108 Kodeksu Pracy za nieprzestrzeganie przez pracownika przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy i przepisów przeciwpożarowych, pracodawca może zastosować wobec niego karę: - upomnienia, - nagany, - karę pieniężną. Kara nie może być zastosowana po upływie 2 tygodni od powzięcia wiadomości o naruszeniu obowiązku pracowniczego i po upływie 3 miesięcy od dopuszczenia się tego naruszenia. Kara może być zastosowana tylko po uprzednim wysłuchaniu pracownika. O zastosowanej karze pracodawca zawiadamia pracownika na piśmie, wskazując rodzaj naruszenia obowiązków pracowniczych i datę dopuszczenia się przez pracownika tego naruszenia oraz informując go o prawie zgłoszenia sprzeciwu i terminie jego wniesienia. Odpis zawiadomienia składa się do akt osobowych pracownika. - Ochrona pracy kobiet i młodocianych Ze względu na właściwości psychofizyczne kobiet oraz konieczność ochrony ich funkcji macierzyńskich obowiązuje m.in. zakaz zatrudniania kobiet przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia, a także ograniczenia czasu pracy pracownic ciężarnych. Rodzice – zarówno kobiety, jak i mężczyźni – posiadają też szereg uprawnień, które mają im umożliwić łączenie zatrudnienia z wychowywaniem małego dziecka. Przede wszystkim kobiety nie mogą wykonywać wszystkich prac. Artykuł 176 k.p. zakazuje zatrudniania kobiet przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia. Wykaz tych prac określiła Rada Ministrów w rozporządzeniu z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom (Dz.U. nr 114, poz. 545 z późn. zm). Zakaz zatrudniania kobiet przy pracach wymienionych w wykazie prac wzbronionych jest bezwzględny. Nie uchyla go zgoda pracownicy na wykonywanie takiej pracy. Część prac wymienionych w wykazie jest wzbroniona kobietom w ogóle, część – tylko kobietom w ciąży, część – tylko kobietom w okresie karmienia, a inne – zarówno kobietom w ciąży, jak i w okresie karmienia. Wykaz prac zawarty w rozporządzeniu Rady Ministrów ma charakter ogólny. Do sprecyzowania tego wykazu, tzn. do określenia konkretnych prac, których wykonywanie jest wzbronione kobietom w danym zakładzie pracy, powinno dojść w regulaminie pracy, obowiązującym u konkretnego pracodawcy. 2 Jednym z obowiązków pracodawcy wobec pracownicy w ciąży jest udzielanie jej zwolnień od pracy na badania lekarskie, które zostały pracownicy zalecone przez lekarza i są przeprowadzane w związku z ciążą (art. 185 par. 2 k.p.). Pracodawca jest obowiązany udzielić pracownicy zwolnienia od pracy, jeżeli badania te nie mogą być przeprowadzone poza godzinami pracy. Zwolnienie na takie badania jest płatne – tzn. pracownica zachowuje prawo do wynagrodzenia za czas nieobecności w pracy z powodu badań. Pracownice w ciąży mają również szczególne uprawnienia w zakresie czasu pracy. W tych systemach i rozkładach czasu pracy, które dopuszczają przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 12, 16 i 24 godzin (system równoważnego czasu pracy – art. 135-138, system skróconego tygodnia pracy – art. 143 k.p. i tzw. system pracy weekendowej – art. 144 k.p.), czas pracy pracownicy w ciąży nie może przekraczać 8 godzin. Jeżeli więc pracownica jest zatrudniona w jednym z tych systemów czasu pracy, to nie może wykonywać pracy powyżej 8 godzin na dobę. Mimo to zachowuje ona prawo do wynagrodzenia za czas nieprzepracowany w związku ze zmniejszeniem z tego powodu wymiaru jej czasu pracy (art. 148 k.p.). Przy ustalaniu wynagrodzenia pracownicy (za czas zwolnienia na badania lekarskie, a także za czas nieprzepracowany w związku ze zmniejszeniem wymiaru czasu pracy) stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop, z tym że składniki wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej oblicza się z miesiąca, w którym przypadło zwolnienie od pracy (par. 5 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w kodeksie pracy – Dz.U. nr 62, poz. 289 z późn. zm.). Pracownicy w ciąży nie wolno także: - zatrudniać w godzinach nadliczbowych, - zatrudniać w porze nocnej, - delegować poza stałe miejsce pracy (bez jej zgody). Wprowadzono również zakaz zatrudniania pracownicy w ciąży – bez jej zgody – w systemie przerywanego czasu pracy (o którym mowa w art. 139 k.p.). Przepisy kodeksu pracy precyzyjnie określają obowiązki pracodawcy, który zatrudnia pracownicę w porze nocnej, spoczywające na nim w okresie jej ciąży. Jeżeli pracodawca zatrudnia pracownicę w porze nocnej, to na okres jej ciąży jest obowiązany zmienić jej rozkład czasu pracy, tak aby mogła ona wykonywać pracę poza porą nocną. Jeżeli jednak jest to niemożliwe lub niecelowe – pracodawca ma obowiązek przenieść pracownicę do innej pracy, której wykonywanie nie wymaga pracy w porze nocnej. Jeżeli i to jest niemożliwe – pracodawca jest obowiązany zwolnić pracownicę na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy (art. 178 1 k.p.). Zatrudnianie pracownic w ciąży w godzinach nadliczbowych i w porze nocnej jest zakazane bezwzględnie. Zakazów tych nie uchyla nawet zgoda pracownicy. Natomiast delegowanie poza stałe miejsce pracy oraz zatrudnianie pracownicy w ciąży w systemie przerywanego czasu pracy jest wprawdzie zakazane, ale zakaz ten uchyla zgoda pracownicy (art. 178 par. 1 k.p.). Gdyby zmiana rozkładu czasu pracy pracownicy albo przeniesienie jej do innej pracy doprowadziło do obniżenia jej wynagrodzenia – pracownicy przysługuje dodatek wyrównawczy. Natomiast w okresie zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy pracownica zachowuje prawo do dotychczasowego wynagrodzenia. Dodatek wyrównawczy stanowi różnicę między wynagrodzeniem z okresu poprzedzającego przeniesienie a wynagrodzeniem po przeniesieniu pracownicy do innej pracy. Wynagrodzenie do celów określenia dodatku wyrównawczego oblicza się według zasad obowiązujących przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop (par. 7 powołanego wyżej rozporządzenia z dnia 29 maja 1996 r.). 3 Pracownicę, której zmieniono rozkład czasu pracy albo przeniesiono ją do innej pracy na okres jej ciąży albo zwolniono ją z obowiązku świadczenia pracy – po powrocie z urlopu macierzyńskiego pracodawca jest obowiązany zatrudnić przy pracy i w wymiarze czasu pracy określonych w umowie o pracę. Jeżeli pracodawca zatrudnia pracownicę w ciąży przy pracy wymienionej w przepisach wydanych na podstawie art. 176, wzbronionej takiej pracownicy bez względu na stopień narażenia na czynniki szkodliwe dla zdrowia lub niebezpieczne, jest obowiązany przenieść ją do innej pracy. Jeżeli jest to niemożliwe – pracodawca ma obowiązek zwolnić kobietę na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy. Natomiast jeżeli pracodawca zatrudnia pracownicę w ciąży przy pozostałych pracach wymienionych w przepisach wydanych na podstawie art. 176 albo gdy przeciwwskazania zdrowotne do wykonywania dotychczasowej pracy przez pracownicę w ciąży wynikają z orzeczenia lekarskiego – pracodawca jest obowiązany dostosować warunki pracy do wymagań określonych w tych przepisach lub tak ograniczyć czas pracy, aby wyeliminować zagrożenia dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracownicy. Jeżeli jest to niemożliwe lub niecelowe, pracodawca jest obowiązany przenieść pracownicę do innej pracy. Jeżeli nie ma takiej możliwości, pracodawca ma obowiązek zwolnić pracownicę na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy. W razie gdy zmiana warunków pracy na dotychczas zajmowanym stanowisku pracy, skrócenie czasu pracy lub przeniesienie pracownicy do innej pracy powoduje obniżenie wynagrodzenia, pracownicy przysługuje dodatek wyrównawczy. W okresie zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy pracownica zachowuje prawo do dotychczasowego wynagrodzenia. Po ustaniu przyczyn uzasadniających przeniesienie pracownicy do innej pracy, skrócenie jej czasu pracy lub zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy, pracodawca jest obowiązany zatrudnić pracownicę przy pracy i w wymiarze czasu pracy określonych w umowie o pracę (art. 179 k.p.). W okresie ciąży i urlopu macierzyńskiego szczególnej ochronie podlega również trwałość zatrudnienia pracownicy. Ochrona ta przysługuje w całym okresie ciąży aż do zakończenia urlopu macierzyńskiego. W okresie tym pracodawca, z mocy art. 177 par. 1 k.p., nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę (z dwoma wyjątkami, o których jest mowa niżej). Przed zwolnieniem z pracy pracownice są chronione zarówno przed upływem trzeciego miesiąca ciąży, jak i po jego upływie. Ochronie podlegają pracownice zatrudnione na podstawie umowy o pracę: - na okres próbny (ale tylko jeżeli okres ten przekracza jeden miesiąc), - na czas określony (również zawartej w celu zastępstwa – art. 25 par. 1 zd. 2 k.p.), - na czas wykonania określonej pracy, - na czas nieokreślony. Wypowiedzenie i rozwiązanie umowy w tym okresie jest jednak dopuszczalne, jeżeli zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z winy pracownicy. W tych zakładach pracy, gdzie działa zakładowa organizacja związkowa, warunkiem rozwiązania umowy o pracę jest zgoda reprezentującej pracownicę organizacji związkowej. Przepisy o ochronie trwałości zatrudnienia w okresie urlopu macierzyńskiego stosuje się odpowiednio do pracownika-ojca wychowującego dziecko w okresie korzystania przez niego z urlopu macierzyńskiego. Poza tym, wypowiedzenie przez pracodawcę umowy w tym okresie może nastąpić w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy. Pracodawca jest obowiązany uzgodnić z reprezentującą pracownicę zakładową organizacją związkową termin rozwiązania umowy o pracę. W razie gdy niemożliwe jest zapewnienie pracownicy w tym okresie innego zatrudnienia, przysługują jej świadczenia określone w odrębnych przepisach. Okres 4 pobierania tych świadczeń wlicza się do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze. W okresie ciąży i urlopu macierzyńskiego umowę o pracę może natomiast wypowiedzieć pracownica. Umowa może zostać rozwiązana również na mocy porozumienia stron. Artykuł 177 par. 1 k.p. nie chroni pracownicy w tym okresie również przed wygaśnięciem stosunku pracy. Profilaktyczna ochrona zdrowia pracowników Zgodnie z Kodeksem pracy pracodawca jest obowiązany stosować środki zapobiegające chorobom zawodowym i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą, w szczególności: 1) utrzymywać w stanie stałej sprawności urządzenia ograniczające lub eliminujące szkodliwe dla zdrowia czynniki środowiska pracy oraz urządzenia służące do pomiarów tych czynników, 2) przeprowadzać, na swój koszt, badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia, rejestrować i przechowywać wyniki tych badań i pomiarów oraz udostępniać je pracownikom. Wstępnym badaniom lekarskim podlegają: 1) osoby przyjmowane do pracy, 2) pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska pracy i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe. Badaniom wstępnym nie podlegają jednak osoby przyjmowane ponownie do pracy u danego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy, na podstawie kolejnej umowy o pracę zawartej bezpośrednio po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę z tym pracodawcą. Pracownik podlega okresowym badaniom lekarskim. W przypadku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni, spowodowanej chorobą, pracownik podlega ponadto kontrolnym badaniom lekarskim w celu ustalenia zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku. Okresowe i kontrolne badania lekarskie przeprowadza się w miarę możliwości w godzinach pracy. Za czas niewykonywania pracy w związku z przeprowadzanymi badaniami pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, a w razie przejazdu na te badania do innej miejscowości przysługują mu należności na pokrycie kosztów przejazdu według zasad obowiązujących przy podróżach służbowych. Pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku. Badania, lekarskie są przeprowadzane na koszt pracodawcy. Pracodawca ponosi ponadto inne koszty profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, niezbędnej z uwagi na warunki pracy. W razie stwierdzenia u pracownika objawów wskazujących na powstawanie choroby zawodowej, pracodawca jest obowiązany, na podstawie orzeczenia lekarskiego, w terminie i na czas określony w tym orzeczeniu, przenieść pracownika do innej pracy nie narażającej go na działanie czynnika, który wywołał te objawy. Jeżeli przeniesienie do innej pracy powoduje obniżenie wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje dodatek wyrównawczy przez okres nie przekraczający 6 miesięcy. Pracodawca, na podstawie orzeczenia lekarskiego, przenosi do odpowiedniej pracy pracownika, który stał się niezdolny do wykonywania dotychczasowej pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej i nie został uznany za niezdolnego do pracy w rozumieniu przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. 5 Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom odpowiednie urządzenia higienicznosanitarne oraz dostarczyć niezbędne środki higieny osobistej, a także zapewnić środki do udzielania pierwszej pomocy w razie wypadku. Dyskryminacja Jedną z podstawowych zasad prawa pracy jest zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu. Przepis art. 113 k.p. - w brzmieniu sprzed nowelizacji kodeksu pracy - zakazywał jakiejkolwiek dyskryminacji, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość przekonania polityczne przynależność związkową Od 1 stycznia 2004 r., w związku z koniecznością dostosowania do wymogów Unii Europejskiej, katalog ten został uzupełniony o: pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy. Zagwarantowania niedyskryminacji pracowników z tych przyczyn wymagają bowiem dyrektywy unijne. Kodeks pracy rozróżnia dyskryminację bezpośrednią i pośrednią, zakazuje przy tym stosowania obu tych form dyskryminacji. Za przejaw dyskryminacji uznano molestowanie, a także działanie polegające na zachęcaniu innej osoby do naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu (art. 18 3a par. 5 k.p.). Molestowanie seksualne jest uważane za dyskryminowanie ze względu na płeć (art. 18 3a par. 6 k.p.). Kodeks pracy zakazując dyskryminowania, nakazuje równe traktowanie pracowników. Pracownicy powinni być więc równo traktowani, w szczególności bez względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także bez względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy (art. 18 3a par. 1 k.p.). Równe traktowanie w zatrudnieniu oznacza nie dyskryminowanie w jakikolwiek sposób, bezpośrednio lub pośrednio z określonych wyżej przyczyn. Za naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu uważa się różnicowanie przez pracodawcę sytuacji pracownika z jednej lub kilku określonych w art. 18 3a par. 1 k.p. przyczyn, którego skutkiem jest w szczególności: • odmowa nawiązania lub rozwiązanie stosunku pracy, • niekorzystne ukształtowanie wynagrodzenia za pracę lub innych warunków zatrudnienia albo • pominięcie przy awansowaniu lub przyznawaniu innych świadczeń związanych z pracą, • pominięcie przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe (art. 18 3b par. 1 k.p.). Katalog przyczyn dyskryminacyjnych, nie jest zamknięty. Oznacza to, że wymienione w nim przyczyny dyskryminacji są jedynie przykładowe; zakazana jest jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu - również np. ze względu na stan cywilny, liczbę posiadanych dzieci itd. Dyskryminacja bezpośrednia Dotychczasowe przepisy kodeksu pracy zakazywały dyskryminacji bezpośredniej, ale nie definiowały tego pojęcia. Dopiero od 1 stycznia 2004 r. do kodeksu wprowadzono taką definicję. Dyskryminacja bezpośrednia ma miejsce, gdy pracownik z jednej lub z kilku przyczyn był, jest lub mógłby być traktowany w porównywalnej sytuacji mniej korzystnie niż inni pracownicy (art. 18 3a par. 3 k.p.). Za dyskryminację bezpośrednią może być w konkretnym przypadku uznane np.: - niezatrudnienie pracownika wyłącznie ze względu na jego zbyt młody lub zbyt zaawansowany wiek (dyskryminacja ze względu na wiek), 6 permanentne, bez żadnych obiektywnych powodów, pomijanie przy awansowaniu i podwyżkach pracownika niepełnosprawnego (dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność), - stosowanie zasady, że na szkolenia zawodowe kierowani są wyłącznie pracownicy zatrudnieni w pełnym wymiarze czasu pracy (dyskryminacja ze względu na zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy), - zwolnienie z pracy pracownika po ujawnieniu, że jest on Świadkiem Jehowy i wyłącznie ze względu na ten fakt (dyskryminacja ze względu na wyznanie). Pracownicy powinni być równo traktowani w zakresie: nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Dyskryminowanie pośrednie istnieje wtedy, gdy na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występują dysproporcje w zakresie warunków zatrudnienia na niekorzyść wszystkich lub znacznej liczby pracowników należących do grupy wyróżnionej ze względu na jedną lub kilka przyczyn, określonych w art. 18 3a par. 1 k.p., jeżeli dysproporcje te nie mogą być uzasadnione innymi obiektywnymi powodami (art. 183a par. 4 k.p.). W konkretnym przypadku za dyskryminację pośrednią może być uznane np. planowe nie zatrudnianie pracownic w ogóle w porze nocnej, w godzinach nadliczbowych bądź nie wysyłanie ich na szkolenia zawodowe poza miejsce ich zamieszkania. Pozornie stosowanie takich zasad wydaje się dla pracownic korzystne, bowiem nie są one angażowane w pracę poza "normalnymi" godzinami pracy, a tym samym mają więcej czasu na życie rodzinne. Jednakże istnieje niebezpieczeństwo, że w konkretnej sytuacji może to być uznane za dyskryminację ze względu na płeć, ponieważ za pracę w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych przysługują dodatki do wynagrodzenia. Nie zatrudniając pracownic nigdy w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych, niezależnie od ich woli, uniemożliwia się im uzyskanie tego dodatkowego wynagrodzenia. Takie działanie może być uznane za prowadzące do niekorzystnego ukształtowania ich warunków zatrudnienia w zakresie płac. Natomiast nie wysyłanie pracownic na szkolenia zawodowe poza miejsce ich zamieszkania może spowodować w dłuższym okresie spadek ich kwalifikacji i przydatności zawodowej dla pracodawcy, co również może niekorzystnie wpłynąć na ich warunki wynagradzania lub nawet stać się przyczyną zwolnienia z pracy. - Molestowanie i molestowanie seksualne W wyniku zmian od 1 stycznia 2004 r. do kodeksu pracy wprowadzono definicję molestowania seksualnego. Jest to każde nieakceptowane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszące się do płci pracownika, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności lub poniżenie albo upokorzenie pracownika; na zachowanie to mogą się składać fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy (art. 18 3a par. 6 k.p.). Jako że molestowanie seksualne jest uważane za dyskryminowanie ze względu na płeć, molestowanemu pracownikowi (pracownicy) również przysługuje roszczenie o odszkodowanie. Roszczenia tego dochodzić można przed sądem pracy. Od molestowania seksualnego należy odróżnić "zwykłe" molestowanie, które również zostało zdefiniowane w wyniku ostatnich zmian w kodeksie pracy. Zgodnie z art. 18 3a par. 5 k.p., molestowaniem będzie więc takie zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności albo poniżenie lub upokorzenie pracownika. Trzeba też pamiętać, że zarówno molestowanie, jak i molestowanie seksualne jest przejawem dyskryminowania pracownika i jako takie jest zakazane. 7 Mobbing Według art. 943 par. 2 kodeksu pracy mobbing jest działaniem lub zachowaniem dotyczącym pracownika lub skierowanym przeciwko pracownikowi, polegającym na uporczywym lub długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołującym u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodującym lub mającym na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników. Każdy pracodawca ponosi odpowiedzialność nie tylko za siebie, lecz także za dopuszczanie się mobbingu przez osoby obecne w danym środowisku pracy. W odniesieniu do podległego mu personelu uzasadnia tę odpowiedzialność art. 430 k.c. Ofiarą mobbingu stać się można, jak widać, jedynie wówczas, jeśli jest się pracownikiem. Tak więc ofiarą takiego działania lub zachowania nie może być osoba zatrudniona np. na podstawie umowy zlecenia. Chyba że wyjdzie na jaw pozorność tej umowy, czemu – w nawiązaniu do art. 22 par. 1 1 i par. 12 k.p. – będzie musiało towarzyszyć przyznanie takiej osobie statusu pracownika. Mobbingu dopuścić się może pracodawca, a także obecni w danym środowisku pracy przełożeni, współpracownicy i podwładni pracownika. Kodeks pracy zobowiązuje dodatkowo każdego pracodawcę do przeciwdziałania mobbingowi (art. 943 par. 1 k.p.). Na czym zaś miałoby polegać takie przeciwdziałanie? Przede wszystkim – na domaganiu się zaprzestania określonych działań lub zachowań. Gdy jest to konieczne i możliwe – na rozdzielaniu mobbingujących i mobbingowanych. W ostateczności – na posłużeniu się nawet wypowiedzeniem zmieniającym względnie rozwiązującym umowę o pracę z osobą dopuszczającą się mobbingu. Pracownikowi, u którego mobbing wywołał rozstrój zdrowia, wolno liczyć zarówno na odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę (art. 94 3 par. 3 k.p. i art. 445 par. 1 kodeksu cywilnego, dalej „k.c.”), jak też na naprawienie doznanej szkody, obejmujące wszelkie wynikłe z tego powodu koszty (art. 444 par. 1 k.c.). Powinien jednak udowodnić, że zaistniały rozstrój zdrowia jest następstwem mobbingu, któremu był poddawany. Pracownik, który wskutek mobbingu rozwiązał umowę o pracę, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę (art. 94 3 par. 4 k.p.). Dla otrzymania odszkodowania w takiej właśnie zryczałtowanej wysokości wystarczy samo udowodnienie, że do rozwiązania umowy doszło w związku z doznawanym mobbingiem. Jeśliby jednak pracownik zechciał otrzymać wyższe odszkodowanie, musi udowodnić poniesienie szkody, która by to uzasadniała. Roszczenia odszkodowawcze związane z mobbingiem powinny być dochodzone wyłącznie od pracodawcy, który zatrudnia bądź zatrudniał zainteresowanego pracownika. Naprawienie zaś szkody doznanej przez mobbingowanego pracownika upoważnia pracodawcę do późniejszego wystąpienia z tzw. roszczeniem zwrotnym przeciwko osobie winnej tego mobbingu (art. 441 par. 3 k.c.). POSTĘP W ZAKRESIE OCENY ZAGROŻEŃ CZYNNIKAMI WYSTĘPUJĄCYMI W PROCESACH PRACY ORAZ W ZAKRESIE METOD OCHRONY PRZED ZAGROŻENIAMI DLA ZDROWIA I ŻYCIA PRACOWNIKÓW. Na skutek zmiany Kodeksu pracy po raz pierwszy wprowadzono do polskiego prawa pojęcie ryzyka zawodowego. Zgodnie z definicją określoną w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 roku w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dziennik Ustaw Nr 129, poz. 844) przez ryzyko zawodowe należy rozumieć prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników 8 niepożądanych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. Prawodawca zgodnie z art. 226 Kodeksu pracy (Dziennik Ustaw Nr 24 poz.110) ma obowiązek dokonania oceny ryzyka zawodowego występującego na stanowiskach pracy w jego zakładzie, jest również zobowiązany poinformować każdego z pracowników o poziomie tego ryzyka na stanowisku oraz wskazania na środki ograniczające poziom zagrożeń występujących w zakładzie. Obowiązek ten jest całkiem zgodny z dyrektywą Rady Unii Europejskiej nr 89/391/EWG 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy. Nakłada ona na pracodawcę obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, zapobieganie ryzyku zawodowemu oraz informowanie pracowników o zagrożeniach. Według dyrektywy pracodawca powinien stosować środki zapobiegawcze na podstawie następujących zasad: - unikanie ryzyka, - ocena ryzyka, którego nie można uniknąć, - zapobieganie ryzyku u źródła, - dostosowanie pracy do pojedynczego człowieka, (dotyczy głównie projektowania stanowisk pracy, wyboru wyposażenia roboczego) oraz metod produkcyjnych i metod pracy, a zwłaszcza łagodzenie monotonii pracy oraz zmniejszanie natężenia pracy mającego wpływ na zdrowie pracownika, - stosowanie nowych rozwiązań technicznych, - zastępowanie niebezpiecznych środków bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi, - prowadzenie spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej, obejmującej technikę organizację oraz warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych ze środowiskiem pracy, - nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej, - właściwe instruowanie pracowników. Ocena ryzyka zawodowego ma na celu przeprowadzenie szczegółowej analizy procesu pracy, która pozwoli na wykrycie zagrożeń. Służy to rozpoznaniu istniejących niebezpieczeństw, ich analizę a przede wszystkim wprowadzenie środków poprawiających warunki pracy i ograniczających szkodliwy wpływ procesu pracy na pracownika. Wiąże się to bezpośrednio z poprawą środowiska pracy i zmniejszeniem kosztów. Istnieje bowiem ścisła zależność pomiędzy właściwymi warunkami pracy a wydajnością pracy i końcowym wynikiem finansowym firmy poprzez ograniczenie liczby dni absencji, spowodowanych złymi warunkami pracy oraz wypadkami przy pracy. Ustawodawca wprowadzając poszczególne przepisy w zakresie oceny ryzyka zawodowego chce zmusić pracodawców do podjęcia wysiłków zmierzających do poprawy warunków pracy. Ponadto z przyczyn społecznych niezmiernie istotne jest dokumentowanie ryzyka zawodowego występującego w poszczególnych zakładach, liczby wypadów przy pracy i chorób zawodowych. W tym celu nałożono na każdego pracodawcę obowiązek ścisłego dokumentowania wszystkich zagrożeń, wypadków i chorób zawodowych oraz prowadzenie w tym zakresie odpowiedniej dokumentacji. Czynniki szkodliwe dla zdrowia, uciążliwe i niebezpieczne w środowisku pracy. Urazy ciała lub nawet śmierć pracownika, choroba zawodowa czy obniżenie sprawności organizmu powstają pod wpływem czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych w środowisku pracy. Decydujący jest tutaj kontakt pracownika z tymi czynnikami, przekroczenia dopuszczalnych stężeń i natężeń tych czynników, a także czas narażenia. Nazywamy to narażeniem zawodowym. Podjęcie przez pracodawcę działań mających na celu ograniczenie narażenia zawodowego obniży prawdopodobieństwo lub 9 częstość występowania niekorzystnych zmian, czyli obniży powstawanie ryzyka zawodowego. Podziału czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych: A. Czynniki niebezpieczne (urazowe), które działając na człowieka w sposób najczęściej nagły mogą spowodować u niego uraz (wypadek przy pracy). Do grupy tej zaliczamy kilka podstawowych typów zagrożeń: - zagrożenia elementami ruchomymi i luźnymi, - zagrożenia elementami ostrymi i wystającymi, - zagrożenia związane z przemieszczaniem się ludzi, - zagrożenia porażeniem prądem elektrycznym, - zagrożenia poparzeniem, - zagrożenia pożarem lub/i wybuchem. B. Czynniki szkodliwe i uciążliwe działające na pracownika przez o dłuższy okres mogą spowodować obniżenie sprawności fizycznej i psychicznej pracownika lub zmiany w stanie jego zdrowia a w konsekwencji doprowadzić do choroby zawodowej. Czynniki te dzielimy na cztery podstawowe typy: 1. Czynniki fizyczne - hałas (ustalony i nieustalony, hałas infradźwiękowy, hałas, ultradźwiękowy), - mikroklimat, - promieniowanie optyczne (widzialne, podczerwone i ultrafioletowe), - promieniowanie jonizujące, - promieniowanie laserowe, - pole elektromagnetyczne (niskiej i wysokiej częstotliwości), - pole elektrostatyczne, - pyły przemysłowe, - wibracja (ogólna i oddziałująca na organizm człowieka przez kończyny górne). 2. Czynniki chemiczne a) podział w zależności od działania na organizm ludzki - substancje toksyczne, - substancje drażniące, - substancje uczulające, - substancje rakotwórcze, - substancje mutagenne, - substancje upośledzające układ rozrodczy, b) odział w zależności od rodzajów działania na organizm człowieka: - przez drogi oddechowe, - przez skórę i błony śluzowe, - przez przewód pokarmowy. 3. Czynniki biologiczne - mikroorganizmy roślinne i zwierzęce (bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki) i wytwarzane przez nie toksyny i alergeny, - makroorganizmy roślinne i zwierzęce. 4. Czynniki psychofizyczne - obciążenie fizyczne (statyczne i dynamiczne), - obciążenie psychonerwowe. POSTĘPOWANIE W RAZIE WYPADKÓW I W SYTUACJACH ZAGROŻEŃ (NP. POŻARU, AWARII) Wypadki przy pracy 10 Definicje Zgodnie z obowiązującymi przepisami: za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą: 1. Podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych. 2. Podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia; 3. W czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy. Na równi z wypadkiem przy pracy, traktuje się wypadek, któremu pracownik uległ: 1. W czasie podróży służbowej w okolicznościach innych niż określone w ust. 1, chyba że wypadek spowodowany został postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań; 2. Podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony; 3. Przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe. Za śmiertelny wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć w okresie nie przekraczającym 6 miesięcy od dnia wypadku. Za ciężki wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała. Za zbiorowy wypadek przy pracy uważa się wypadek, któremu w wyniku tego samego zdarzenia uległy co najmniej dwie osoby. Postępowanie powypadkowe. Pracownik, który uległ wypadkowi, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala, powinien poinformować niezwłocznie o wypadku swojego przełożonego. Do czasu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku pracodawca lub osoba kierująca pracownikami ma obowiązek zabezpieczyć miejsce wypadku w sposób wykluczający: - dopuszczenie do miejsca wypadku osób niepowołanych, - uruchamianie bez koniecznej potrzeby maszyn i innych urządzeń technicznych, które w związku z wypadkiem zostały wstrzymane, - dokonywanie zmiany położenia maszyn i innych urządzeń technicznych, jak również zmiany położenia innych przedmiotów, które spowodowały wypadek lub pozwalają odtworzyć jego okoliczności. Zgodę na uruchomienie maszyn i innych urządzeń technicznych lub dokonanie zmian w miejscu wypadku wyraża pracodawca, w uzgodnieniu ze społecznym inspektorem pracy, po dokonaniu oględzin miejsca wypadku oraz po sporządzeniu, jeśli zachodzi potrzeba, szkicu lub fotografii miejsca wypadku. Zgodę, na uruchomienie maszyn i innych urządzeń technicznych lub dokonanie zmian w miejscu wypadku, w sytuacji zaistnienia wypadku śmiertelnego, ciężkiego lub zbiorowego wyraża pracodawca po uzgodnieniu z właściwym inspektorem pracy i prokuratorem. Dokonywanie zmian w miejscu wypadku bez uzyskania zgody, jest dopuszczalne, jeżeli zachodzi konieczność ratowania osób lub mienia albo zapobieżenia grożącemu niebezpieczeństwu. 11 Okoliczności i przyczyny wypadków śmiertelnych, ciężkich i zbiorowych ustala zespół powypadkowy, w którego skład wchodzi pracownik kierujący komórką służby bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zakładowy społeczny inspektor pracy. Okoliczności i przyczyny wypadków innych (tzw. lekkich) ustala zespół powypadkowy, w którego skład wchodzi pracownik służby bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przedstawiciel załogi np. oddziałowy (wydziałowy) społeczny inspektor pracy. U pracodawcy, u którego nie działa społeczna inspekcja pracy, w skład zespołu powypadkowego, zamiast społecznego inspektora pracy, jako członek zespołu wchodzi przedstawiciel pracowników posiadający aktualne zaświadczenie o ukończeniu szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Zespół powypadkowy, niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o wypadku jest obowiązany przystąpić do ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, a w szczególności: - dokonać oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych, stanu urządzeń ochronnych oraz zbadać warunki wykonywania pracy i inne okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku, - jeżeli jest to konieczne, sporządzić szkic lub wykonać fotografię miejsca wypadku, - przesłuchać poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala, - przesłuchać świadków wypadku, - zasięgnąć opinii lekarza, w szczególności lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami, oraz w razie potrzeby innych specjalistów, - zebrać inne dowody dotyczące wypadku, - dokonać prawnej kwalifikacji wypadku, - określić środki profilaktyczne oraz wnioski, w szczególności wynikające z oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym wystąpił wypadek. Przed przesłuchaniem, zespół powypadkowy uprzedza świadka o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań. Po ustaleniu okoliczności i przyczyn wypadku zespół powypadkowy sporządza - nie później niż w ciągu 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o wypadku - protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, zwany "protokołem powypadkowym". Zespół powypadkowy jest obowiązany zapoznać poszkodowanego z treścią protokołu powypadkowego przed jego zatwierdzeniem. Poszkodowany ma prawo zgłoszenia uwag i zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole powypadkowym, o czym zespół powypadkowy jest obowiązany pouczyć poszkodowanego. Poszkodowany ma prawo wglądu do akt sprawy oraz sporządzania z nich notatek i odpisów oraz kopii. Stwierdzenie w protokole powypadkowym, że wypadek nie jest wypadkiem przy pracy albo że zachodzą okoliczności, które mogą mieć wpływ na prawo pracownika do świadczeń przysługujących z tytułu wypadku, wymaga szczegółowego uzasadnienia i wskazania dowodów stanowiących podstawę takiego stwierdzenia. Protokół powypadkowy zatwierdza pracodawca nie później niż w ciągu 5 dni od dnia jego sporządzenia. Zatwierdzony protokół powypadkowy pracodawca niezwłocznie doręcza poszkodowanemu pracownikowi, a w razie wypadku śmiertelnego - członkom rodziny. Pracownikowi przebywającemu na zwolnieniu lekarskim z tytułu wypadku przy pracy przysługuje zasiłek chorobowy wypłacany przez ZUS w wysokości 100% wynagrodzenia oraz prawo do ubiegania się o przyznanie jednorazowego odszkodowania z tytułu doznanego uszczerbku na zdrowiu. Metody zapobiegania wypadkom przy pracy. 12 Skuteczne zapobieganie wypadkom zależy od zapobiegania wszystkim zdarzeniom potencjalnie wypadkowym i urazom oraz wszystkim wypadkom przez likwidacje przyczyn zagrożeń wypadkowych, a także przyczyn ich aktywizacji. 1. Podstawowe twierdzenia wypadkoznawcze. - Bez wystąpienia bezpośredniego zagrożenia wypadkowego nie ma wypadku. - Bezpośrednie zagrożenie wypadkowe jest zawsze spowodowane pośrednimi okolicznościami i przyczyny mogą być bliskie i dalekie. - Skuteczne zapobieganie wypadkom zależy od eliminacji okoliczności i przyczyn: wykrytych zagrożeń wypadkowych, zagrożeń potencjalnie wypadkowych i wszystkich wypadków urazowych – niezależnie od ich ciężkości. - Powtarzalność i identyczność okoliczności i przyczyn powstawania zagrożeń wypadkowych, zdarzeń potencjalnie wypadkowych oraz wszystkich wypadków i ich czynników aktywizacji, stanowi podstawowy miernik poziomu zapobiegania wypadkom w skali mikro i makro. - Ta przyczyna zagrożenia wypadkowego najważniejsza, której usunięcie najbardziej zmniejszy to zagrożenie. - Ryzyko zaistnienia wypadku jest wprost proporcjonalne do prawdopodobieństwa aktywizacji bezpośredniego zagrożenia wypadkowego. - Tolerowane ryzyko wypadkowe winno podlegać stałej kontroli. - Działania na podstawie teorii wypadku, wzbogaconej systematyką gałęzi TOL, stanowią uniwersalny klucz do kompleksowego określenia okoliczności i przyczyn zagrożeń wypadkowych pośrednich i bezpośrednich oraz ich aktywizacji, które decydują o zaistnieniu wypadku, warunkują skuteczność wniosków profilaktycznych. Systematyka gałęzi TOL stanowi w wypadkoznawstwie podejście ergonomiczne, tzn. podejście systemowe do badań elementów każdego łańcucha zdarzeń, składającego się na teorie wypadku. W systematyce ergonomicznej bada się siły przyrody (T), organizację (O) i zachowanie ludzi (L) rozpatrując relacje, które mogą stwarzać ryzyko zagrożenia wypadkowego miedzy człowiekiem, a jego środowiskiem techniczno-materialnym oraz energetycznym, stosowana organizacja czynności człowieka ze względu na zagrożenia dla człowieka tkwiące w tej organizacji, zachowaniem się człowieka oraz zależnościami zachowania się ludzi pod kątem ryzyka wypadku. 2. Zagrożenia związane z konstrukcja urządzeń technicznych, maszyn, ręcznych narzędzi, technologii, materiałów lub substancji, stosowanej energii, stanu urządzeń zabezpieczających. - Stosowanie ruchomych maszyn ich części oraz pojazdów, w tym transportu wewnątrzzakładowego, drogowego urządzeń dźwignicowych, drabin śliskich posadzek. - Brak bezpiecznych rozwiązań technicznych, które prowadzą do nieprawidłowego zachowania się człowieka, powodując konieczność przebywania w strefie bezpośredniego zagrożenia. - Wadliwe projektowanie i eksploatacja dróg publicznych i transportowych, zła nawierzchnia dróg, brak właściwego oznakowania, zaniechanie stosowania automatycznych rozwiązań ostrzegawczych. - Zła konstrukcja środków technicznych małej mechanizacji do podnoszenia i przemieszczania ciężarów, np. przy ręcznym podnoszeniu ciężarów. - Zagrożenia urazowe krawędziami, ostrymi elementami tnącymi. 13 Zły stan urządzeń technicznych (np. niedrożność zaworów bezpieczeństwa, korozja ścian zbiornika lub przewodów pod dużym ciśnieniem, zużycie lin nośnych, dźwigni) - Ryzyko porażenia prądem elektrycznym, pożary i wybuchu pyłu, gazu lub substancji ostrego zatrucia, chemicznego oparzenia itp. - Zagrożenie zbyt niską lub dużą temperaturą substancji lub przedmiotów. - Brak automatycznych rozwiązań w dziedzinie techniki bezpieczeństwa wypadkowego (brak sprzężenia ruchu maszyn z działaniem urządzenia ochronnego). - Brak automatyki zamkniętych procesów chemicznych od strony bezpieczeństwa wybuchowego. - Brak lub zły stan techniczny urządzeń do hermetyzacji lub usuwania czynników niebezpiecznych i szkodliwych materialnego środowiska pracy p palnych, wybuchowych, silnie toksycznych itp. 3. Zagrożenia wynikające z organizacji pracy (O). Niewłaściwa ogólna organizacja pracy. - Nieprawidłowy podział pracy lub rozplanowanie zadań. - Niewłaściwe polecania przełożonych. - Brak nadzoru. - Niewłaściwa koordynacja prac zbiorowych. - Wykonywanie z polecenia nadzoru prac nie wchodzących w zakres obowiązków pracownika. - Brak instrukcji posługiwania się czynnikiem materialnym. - Dopuszczanie do pracy czynnika materialnego bez wymaganych kontroli i przeglądów. - Tolerowanie przez nadzór odstępstw od zasad bezpieczeństwa pracy. - Niedostateczne przygotowanie zawodowe pracownika. - Brak lub niewłaściwe przeszkolenie w zakresie bezpieczeństwa pracy i ergonomii. - Tolerowanie przez nadzór stosowania niewłaściwej technologii. - Dopuszczanie do pracy człowieka z przeciwwskazaniami lekarskimi lub bez badań lekarskich. - Wykonywanie pracy w zbyt małej obsadzie osobowej. - Wykonywanie pracy mimo niewłaściwego zabezpieczenia w narzędzia, surowce. Niewłaściwa organizacja stanowiska pracy - Niewłaściwe usytuowanie urządzeń na stanowisku pracy. - Nieodpowiednie przejścia i dojścia. - Nieodpowiednie rozmieszczenia i składowanie przedmiotów pracy (surowców, produktów, półproduktów). - Brak ochron osobistych. - Niewłaściwy dobór ochron osobistych. 4. Zagrożenia wynikające z błędnego zachowania się pracownika lub jego reagowania - (L) - Zagrożenie (L) wynikające z nieprawidłowego zachowania się lub błędnych reakcji różnych pracowników (w tym dalekich i bliskich pośrednich sprawców zagrożeń) np. podejmujących decyzje technologiczne, projektowokonstrukcyjne, plastyczne, produkcyjno inwestycyjne, realizujących bezpośrednio działalność projektowo-konstrukcyjną, modernizacyjną, produkcyjną (dozór na wszystkich szczeblach kierowania i zarządzania, zakładowe służby specjalistyczne i sami pracownicy), ujawnianie różnych źródeł 14 motywujących nieprawidłowe postawy i zachowania ludzkie (ekonomiczne, socjologiczno-psychologiczne, rutyniarstwo, brak kwalifikacji, wyobraźni, itp.). Niewłaściwe zachowanie się pracownika - Nieprawidłowe zachowanie się spowodowane motywacją ekonomiczną (pośpiech, ułatwianie sobie pracy), które powodują lub zwiększają ryzyko aktywizacji zagrożeń, brak urządzeń do bezpiecznego wykonywania pracy. - Świadome wykonywanie niebezpiecznych czynności bez niezbędnego zabezpieczenia w przekonaniu, że uda się uniknąć wypadku. - Niezdawanie sobie sprawy z zagrożenia i działania w strefie bezpośredniego zagrożenia. - Niewłaściwe reagowanie w skutek nadmiernego zmęczenia (częsta praca w godzinach nadliczbowych) lub stan zdrowia (choroba, nietrzeźwość, działanie leków). - Nieprawidłowe zachowanie wynikające z żartów, zabaw, chęci dokuczenia i inne oznaki zachowań spowodowanych stanem emocjonalnym, osłabieniem dyscypliny przestrzegania przepisów i zasad obowiązujących przy pracy. Niewłaściwe zachowanie się dozoru - Brak zakładowego systemu nadzoru i kontroli nad bezpieczeństwem pracy, powiązanego z kierowaniem i zarządzaniem, sprawowanego przez dyrektora przedsiębiorstwa, kierowników wydziałów i odpowiednie służby, mistrzów i brygadzistów w celu określenia i określonego rozlicznego z wykonywania zadań problemowych, głównych i cząstkowych (np. ustalenie miejsca zagrożeń wypadkowych oraz techniczno-organizacyjne zasady kontroli i zapobiegania powstawaniu tych zagrożeń lub ich aktywizacji, realizacja kontroli w wydziałach, stworzenie systemu pozytywnych motywacji wykrywania i likwidacji zagrożeń). - Przy pracach i czynnościach, w których występuje szczególne ryzyko wypadku, złe przygotowanie do wykonywania tych czynności i niedostateczny nadzór przy ich wykonywaniu. - Świadome dopuszczenie do pracy lub skierowanie do niej w warunkach zagrożenia wypadkowego możliwego do usunięcia lub ograniczenia, liczenie na szczęśliwy zbieg okoliczności, a gdy doszło do wypadku twierdzenie, że pracownik był przeszkolony i samowolnie pracował nieprawidłowo. - Brak działań ograniczających ryzyko wypadku, które wzrasta proporcjonalnie do zwiększenia tępa pracy i wzrostu produkcji oraz dekapitalizacji urządzeń bezpieczeństwa ruchu. - Brak kontroli stanu bezpieczeństwa maszyn i urządzeń produkcyjnych, a także działań w celu konserwacji środków produkcji, urządzeń sygnalizacyjnych. - Polecenie wykonywania czynności w warunkach sprzecznych z przepisami i zasadami bezpieczeństwa lub tolerowanie zagrożeń wypadkowych na powierzonym odcinku dozoru. - Brak inicjatyw na rzecz profilaktyki wypadkowej. - Brak zainteresowania wiedzą i umiejętnościami praktycznymi podległych pracowników w zakresie bezpieczeństwa i metod pracy, a także jakością szkolenia i instruktażu, którym podlegają pracownicy w tym zakresie. Błędy projektowania konstruowania technologia i inne. - Błędy projektowania i błędy konstrukcyjne wynikające z nieprawidłowych założeń technologicznych, planistyczno-organizacyjnych i innych, które stanowią pierwotne źródło zagrożeń wypadkowych. 15 Podstawowe zasady ewakuacji z obiektów. Bezpieczna ewakuacja ludzi z obiektów jest możliwa przy zachowaniu odpowiednich warunków techniczno-budowlanych dla dróg ewakuwacyjnych i elementów wystroju wnętrz, określonych w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 roku w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. Nr 75 z dnia 15 czerwca 2002 r.) oraz ustaleniu przedsięwzięć ewakuacyjnych. Ewakuację z budynku należy podjąć po ocenie przez kierującego akcją ratowniczą (zarządzającego obiektem), czy rzeczywiście istnieje taka potrzeba. Podstawowym obowiązkiem wszystkich osób przebywających w budynku w przypadku powstania zagrożenia, jest współpraca oraz bezwzględne podporządkowanie się poleceniom kierującego akcją ratowniczą, który do czasu przybycia jednostek Państwowej Straży Pożarnej musi zorganizować ewakuację ludzi i mienia. Osoby nie biorące udziału w akcji ratowniczej powinny ewakuować się najkrótszą oznakowaną drogą ewakuacyjną poza strefę objętą pożarem lub na zewnątrz budynku. Wszyscy uczestniczący w ewakuacji, a w szczególności organizujący działania ewakuacyjne powinni pamiętać że : - w pierwszej kolejności ratuje się zagrożone życie ludzkie – ewakuację rozpoczyna się od tych pomieszczeń (lub stref), w których powstał pożar lub które znajdują się na drodze rozprzestrzeniania się ognia oraz z tych pomieszczeń (lub stref), z których wyjście lub dotarcie do bezpiecznych dróg ewakuacji może być odcięte przez pożar, zadymienie lub inne zagrożenie, - zabronione jest wykorzystywanie dźwigów (wind) do celów ewakuacji – ewakuację z wyższych kondygnacji należy prowadzić klatkami schodowymi, - należy wyłączyć dopływ prądu do pomieszczeń i stref objętych pożarem, - należy usuwać z zasięgu ognia wszelkie materiały palne, cenne urządzenia, walory itp., - należy przeciwdziałać panice wśród ludzi przebywających w budynku, wzywając do zachowania spokoju, informując o drogach ewakuacji oraz roztaczać opiekę nad potrzebującymi pomocy, - w przypadku odcięcia dróg ruchu dla pojedynczych osób lub grupy ludzi, należy niezwłocznie dostępnymi środkami, bezpośrednio lub przy pomocy osób znajdujących się na zewnątrz odciętej strefy powiadomić kierującego akcją ratowniczą, - osoby odcięte od dróg wyjścia, a znajdujące się w strefie zagrożenia, należy zebrać w pomieszczeniu najbardziej oddalonym od źródła zagrożenia i w miarę posiadanych środków i istniejących warunków, ewakuować z zewnątrz przy pomocy sprzętu przybyłych jednostek Państwowej Straży Pożarnej, - wchodząc do pomieszczeń lub stref silnie zadymionych, przyjmować pozycję pochyloną (jak najbliżej podłogi) oraz zabezpieczać drogi oddechowe prostymi środkami (np. zmoczonym w wodzie materiałem), - podczas przechodzenia przez silnie zadymione odcinki dróg ewakuacyjnych należy poruszać się wzdłuż ścian, aby nie stracić orientacji co do kierunku ruchu, - nie należy otwierać bez koniecznej potrzeby drzwi do pomieszczeń, które mogą być objęte pożarem, ponieważ nagły dopływ powietrza sprzyja gwałtownemu rozprzestrzenianiu się ognia – otwierając drzwi do takich pomieszczeń należy chować się za ich ościeżnicę, - nie można dopuszczać do blokowania w pozycji otwartej drzwi wyposażonych w samozamykacze, - po zakończeniu ewakuacji osób należy sprawdzić, czy wszyscy opuścili poszczególne pomieszczenia – przy niezgodności stanu osobowego i podejrzenia, że ktoś pozostał w zagrożonej strefie, należy natychmiast fakt ten zgłosić jednostkom 16 ratowniczym przybyłym na miejsce akcji i przeprowadzić ponowne sprawdzenie pomieszczeń w budynku. Skutki ekonomiczne niewłaściwych warunków pracy. Koszty następstw nieodpowiednich warunków pracy ponoszą zarówno osoby fizyczne, przedsiębiorstwa, jak i sektor publiczny, gdyż urazy spowodowane wypadkami zwiększają zapotrzebowanie na różne jego usługi, np. usługi służby zdrowia. W efekcie końcowym koszty te obciążają wszystkich obywateli jako podatników oraz jako konsumentów. W rezultacie wypadki powodują znaczne straty w gospodarce, których wysokość według szacunków Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy w Bilbao w „starych” krajach członkowskich UE wynosi od 2,6 do 3,8% PKB. Według szacunków Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego (CIOP-PIB) w Polsce koszty niewłaściwych warunków pracy wynoszą od 17,4 do 21,75 mld zł, co stanowi od 1,7 do 2,1% PKB. Aspekty ekonomiczne kształtowania warunków pracy mogą być analizowane zarówno na poziomie makroekonomicznym, jak i mikroekonomicznym. Prowadzone analizy powinny uwzględniać zarówno koszty wynikające z nieodpowiednich warunków pracy, jak i koszty działalności prewencyjnej. Istotną rolę ogrywają ekonomiczne stymulatory poprawy warunków pracy, funkcjonujące głównie w formie zróżnicowanej składki na ubezpieczenie wypadkowe. Dla przedsiębiorstw koszty nieodpowiednich warunków pracy stanowią dodatkowe koszty produkcji, które mogą wpływać na ceny wyrobów i usług. Na koszty te, zgodnie z normą PN-N-18004:2001, składają się m.in. koszty: ubezpieczenia wyrażone w składkach na społeczne ubezpieczenie wypadkowe, wypadków przy pracy i zdarzeń potencjalnie wypadkowych, chorób zawodowych, świadczeń z tytułu pracy w warunkach szkodliwych i uciążliwych, zwiększonej absencji chorobowej spowodowanej warunkami pracy, obniżonej wydajności pracy i jakości produkcji, które w efekcie powodują zaburzenia toku produkcji i podrażają jej koszt, a ponadto pogarszają wizerunek firmy. Koszt składki na ubezpieczenie wypadkowe stanowi podstawowy składnik kosztów bhp w przedsiębiorstwie. Dzięki tej składce pracujący mają zapewnione ze strony ZUS świadczenia pieniężne i wybrane świadczenia rzeczowe w razie zaistnienia wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. W związku z wprowadzeniem w życie z dniem 1 kwietnia 2006 r. zróżnicowanej składki na ubezpieczenie wypadkowe na poziomie przedsiębiorstwa znacznie wzrosła jej rola w ogólnych kosztach bhp w przedsiębiorstwie. Koszty wypadków przy pracy oraz chorób zawodowych stanowią istotny składnik kosztów nieodpowiednich warunków pracy. SZKOLENIA BHP Obowiązek szkolenia pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy określa rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. (Dz. U. 2004 nr 180, poz. 1860 z późn. zm.). Za działalność szkoleniową w tym zakresie odpowiedzialni są pracodawcy. Obowiązkiem pracodawcy jest zapewnienie pracownikowi odbycie, odpowiedniego do 17 rodzaju wykonywanej pracy, szkolenia, w tym przekazanie mu informacji i instrukcji dotyczących zajmowanego stanowiska pracy lub wykonywanej pracy. Szkolenie może być organizowane i prowadzone przez pracodawców lub, na ich zlecenie, przez jednostki organizacyjne uprawnione do prowadzenia szkoleniowej w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy na podstawie przepisów o systemie oświaty. Szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy prowadzone są jako: szkolenie wstępne, szkolenie okresowe. Szkolenie wstępne jest przeprowadzane w formie instruktażu według programów opracowanych dla poszczególnych grup stanowisk i obejmuje: szkolenie wstępne ogólne (instruktaż ogólny) – dla wszystkich nowo zatrudnionych pracowników, studentów odbywających u pracodawcy praktykę studencką oraz uczniów szkół zawodowych zatrudnionych w celu praktycznej nauki zawodu. Instruktaż ogólny prowadzi pracownik służby bhp lub osoba wykonująca u pracodawcy zadania tej służby albo pracownik wyznaczony przez pracodawcę posiadający zasób wiedzy i umiejętności zapewniające właściwą realizację programu instruktażu. szkolenie wstępne na stanowisku pracy (instruktaż stanowiskowy) przeprowadza się przed dopuszczeniem do wykonywania pracy na określonym stanowisku. Instruktaż stanowiskowy przeprowadza wyznaczona przez pracodawcę osoba kierująca pracownikami lub pracodawca, jeżeli osoby te posiadają odpowiednie kwalifikacje i doświadczenia zawodowe oraz są przeszkolone w zakresie metod prowadzenia instruktażu stanowiskowego. Szkolenie okresowe odbywają: 1) osoby będące pracodawcami oraz inne osoby kierujące pracownikami, w szczególności kierownicy, mistrzowie i brygadziści, 2) pracownicy zatrudnieni na stanowiskach robotniczych, 3) pracownicy inżynieryjno-techniczni, 4) pracownicy służby bhp i inne osoby wykonujące zadania tej służby, 5) pracownicy administracyjno-biurowi i inni nie wymienieni w pkt. 1-4, których charakter pracy wiąże się z narażeniem na czynniki szkodliwe dla zdrowia, uciążliwe lub niebezpieczne albo z odpowiedzialnością w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Szkolenie okresowe pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych przeprowadza się w formie instruktażu, nie rzadziej niż raz na 3 lata, a na stanowiskach robotniczych, na których występują szczególnie duże zagrożenia dla bezpieczeństwa lub zdrowia pracowników, nie rzadziej niż raz w roku. Szkolenie osób wymienionych w pkt. 1 oraz 3-5 powinno być przeprowadzane w formie kursu, seminarium lub samokształcenia kierowanego nie rzadziej niż raz na 5 lat, a w przypadku pracowników administracyjno-biurowych nie rzadziej niż raz na 6 lat. Minister Pracy i Polityki Socjalnej ustalił ramowe programy szkolenia wstępnego i okresowego dla wszystkich grup podlegających obowiązkowi szkolenia. Organizatorzy szkoleń zapewniają: 6) programy poszczególnych rodzajów szkolenia opracowane dla określonych grup stanowisk; 7) programy szkolenia instruktorów w zakresie metod prowadzenia instruktażu – w przypadku prowadzenia takiego szkolenia; 8) wykładowców i instruktorów posiadających zasób wiedzy, doświadczenie zawodowe i przygotowanie dydaktyczne zapewniające właściwą realizację programów szkolenia; 18 9) odpowiednie warunki lokalowe do prowadzenia działalności szkoleniowej; 10) wyposażenie dydaktyczne niezbędne do właściwej realizacji programów szkolenia; 11) właściwy przebieg szkolenia oraz prowadzenie dokumentacji w postaci programów szkolenia, dzienników zajęć, protokołów przebiegu egzaminów i rejestru wydanych zaświadczeń Instruktaż stanowiskowy Zjawisko niedostosowania nawet najlepiej przygotowanego pod względem teoretycznym i praktycznym specjalisty do funkcji czy stanowiska pracy, które obejmie, wymaga przegrupowania wiadomości i umiejętności ich stosowania do wymagań. Ponadto zachodzi konieczność doskonalenia lub wręcz wykształcenia nowych umiejętności warunkujących osiągnięcie wysokiej sprawności zawodowej. Okres ten, to okres adaptacyjny. Adaptacja jest to proces przystosowania jednostki do określonych rodzajów działań, opanowania nowych sytuacji, opanowania działań pozwalających rozwiązać zadania wynikające z zakresu pracy czy funkcji. Najczęściej o funkcji adaptacyjnej w nauczaniu pracy mówimy w odniesieniu do nowych pracowników. Obejmuje ona również oświadczonych pracowników, którzy np. zmieniają stanowisko pracy lub jego wyposażenie. Jeśli nawet nowe wyposażenie czy nowe stanowisko pracy nie wymaga dopełnienia posiadanych umiejętności to następuje konieczność przynajmniej częściowego przeorganizowania dotychczasowych doświadczeń zawodowych stosownie do układu czynności. Potrzeba adaptacji w doskonaleniu zawodowym zachodzi wszędzie tam, gdzie poziom i rodzaj umiejętności wystarcza do obsłużenia stanowiska, ale muszą się te umiejętności odpowiednio przeorganizować, dostosować do rodzaju zadań pracowniczych. Potrzeba adaptacji występuje wówczas gdy posiadane wiadomości i umiejętności są dostateczne aby po ich przeorganizowaniu w nowe struktury można było wypełnić konkretne czynności rozwiązujące zadania zawodowe. Zdarza się jednak i to dość często, że nowi pracownicy nie posiadają umiejętności niezbędnych do wykonania czynności zawodowych. Wówczas funkcja adaptacyjna połączona jest z wyrównaniem braków. Nowy pracownik musi więc przyswoić wiedzę praktyczną dopełniającą teorię, a jeśli ujawni się różnica między wiedzą i umiejętnościami posiadanymi a wymaganiami na stanowisku pracy- musi ją wyrównać. Mówimy wówczas o funkcji wyrównawczej w nauczaniu bezpiecznej pracy. Funkcja wyrównawcza polega na uzupełnieniu umiejętności do poziomu określonego np. wymaganego zwyczajowo. Na przykład z braku odpowiednich kandydatów do pracy, przyjmuje się pracowników bez pełnego wymaganego wykształcenia. Funkcja ta zawsze występuje w odniesieniu do nauczania bezpiecznej pracy, bowiem żaden program szkolny obejmujący przedmiot bezpieczeństwo i higiena pracy nie zawiera problematyki wiążącej się ze specyfiką tego zagadnienia występującą w danej branży. Wprowadzenie nowych maszyn i urządzeń, zmiana technologii, wymagają obok przeorganizowania dotychczasowego układu, umiejętności uzupełnieniem go nowymi wiadomościami i umiejętnościami. Uzupełnianie tego zakresu wiedzy musi zastąpić w każdym procesie nauczanie bezpieczeństwa pracy. Z funkcją wyrównawczą mamy do czynienia wówczas, gdy następuje taka zmiana warunków pracy, że jej wykonanie wymaga uzupełnienia umiejętności i wiedzy pracowników umiejętności do zmieniających się warunków organizacyjnych czy technologicznych. Jest to również często proces uzupełniania wiedzy o istotnych zagadnieniach, często podstawowych z dziedziny bezpieczeństwa pracy bez znajomości, których nie istnieje możliwość wykształcenia umiejętności i nawyków bezpiecznego wykonywania czynności zawodowych. Tak więc każdy proces nauczania odejmujący problematykę bezpieczeństwa pracy to proces przystosowania pracownika do nowych dla niego, pod względem specyfiki branżowej, informacji lub przystosowanie jego umiejętności do zmieniających się warunków organizacyjnych czy technologicznych. Jest to również często proces uzupełniania wiedzy o istotnych zagadnieniach, często podstawowych z dziedziny bezpieczeństwa pracy bez znajomości, których nie istnieje możliwość wykształcenia umiejętności i nawyków bezpiecznego wykonywania czynności zawodowych. 19 Punktem wyjściowym więc dla określenia celów tego nauczania jest z jednej strony zasób wiedzy i umiejętności pracownika, z drugiej zaś wymagania stawiane pracownikowi wykonującemu określoną pracę, pełniącemu daną funkcję. Cel ten jest odpowiedzią na pytanie: - Co pracownik wie i umie w zakresie informacji i umiejętności w dziedzinie bhp? - Co powinien wiedzieć i umieć, aby wykonywać pracę w sposób bezpieczny na danym stanowisku pracy? Jeżeli przyjmiemy, że w zakresie kompetencji pracownika na stanowisku roboczym w zakresie bhp jest wykonywanie pracy zgodnie z zasadami bhp, podejmowanie inicjatyw w usprawnianiu organizacji pracy, ocena własnego stanowiska i postulowanie zmian usprawniających bezpieczeństwo pracy, to celem nauczania tego pracownika w dziedzinie bhp powinno być przekazanie wiedzy o zasadach bezpiecznego wykonywania pracy i ukształtowania umiejętności stosowania ich w praktyce zawodowej. Zakres tej wiedzy powinien obejmować obszary wyrównujące dotychczas posiadaną, a umiejętności kształtować się powinny przez zetknięcie wiedzy teoretycznej z praktyczną rzeczywistością i dokonywanie adaptowania jej do konkretnych warunków pracy przez praktyczne sprawdzenie. W wyniku działań dydaktycznych realizujących powyższe zamierzenie pracownik na stanowisku roboczym powinien: - znać czynniki występujące na stanowisku pracy i w najbliższym otoczeniu, stwarzające zagrożenia dla zdrowia i życia pracownika, - posiadać ukształtowane umiejętności bezpiecznych zachowań, - wyrażać aktywne postawy zmierzające do poprawy warunków pracy, - wykazywać umiejętności usprawniania metod pracy, - w toku utrwalania umiejętności drogą ćwiczeń wykształcać nawyki pracy zgodnej z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, - opanować rozumienie procesów technologicznych oraz umiejętności posługiwania się wyposażeniem technicznym stanowiska, - opanować umiejętności wykonywania rozmaitych operacji w sposób zapewniający bezpieczeństwo pracy własnej i kolegów, - pogłębiać wiedzę i umiejętności niezbędne do wykonywania pracy przy zmieniającej się technologii i wynikających z niej zagrożeń, - umieć korzystać z dokumentacji technicznej, rysunków roboczych, instrukcji bhp. INSTRUKTAŻ STANOWISKOWY BHP I JEGO ELEMENTY I. Przygotowanie procesu nauczania bezpiecznej pracy na stanowisku roboczym Przed przystąpieniem do przeprowadzenia procesu nauczania bhp. Instruktor powinien dokonać określonych zabiegów mających na celu przygotowanie procesu nauczania. Celem nauczania bezpiecznej pracy jest wykształcenie w uczącym się takich kwalifikacji zawodowych, które pozwolą mu na wykonywanie pracy w sposób mistrzowski, zgodny z zasadami jej bezpieczeństwa. Przedmiotem nauczania jest określona praca, wchodzące w jej skład operacje. Określając przedmiot nauczania trzeba ustalić: - jaka to jest praca, - jaki jest jej rezultat, - jaki materiał wyjściowy / surowiec / używany jest do wytworzenia produktów, - jaki wzór wytworu ma być realizowany i na jakiej podstawie, - w jakim czasie praca ma być wykonana, - w jakim miejscu i na jakim stanowisku praca ma być wykonana, - na jakie elementy / np. operacje / praca powinna być rozłożona, - jakie zagrożenia istnieją w poszczególnych elementach pracy, - jakie czynności uboczne i pomocnicze wiążą się z wykonywaniem pracy stanowiącej przedmiot nauczania, - do jakiego stopnia dokładności, szybkości, pewności należy nauczyć - jakie szczególne wymogi dotyczące bezpieczeństwa pracy stawiać należy uczącym się. 20 Przedmiotem nauczania bezpiecznego wykonywania pracy jest nie tylko umiejętność jej wykonania, ale pewna suma wiadomości teoretycznych ściśle z nią związanych. Etap przygotowania - instruktażu powinien składać się z następujących czynności: a/ analiza stanowiska roboczego z punktu widzenia występujących zagrożeń i uciążliwości. b/ opis czynności wraz z określeniem występujących zagrożeń i wskazaniem sposobu zachowania. Przy dokonywaniu analizy i opisu stanowiska, szczególnie trudne elementy procesu technologicznego należy uwzględnić jako elementy dodatkowych ćwiczeń utrwalających prawidłowe nawyki. c/ przygotowanie wyposażenia stanowiska roboczego odpowiednio do wykonywanego zadania roboczego. Przy wykonywaniu analizy czynności na danym stanowisku pracy należy uwzględnić: l. Czynniki natury technicznej / konstrukcja i stan techniczny maszyn i urządzeń, narzędzi, otoczenia / a/ Cechy i właściwości przedmiotu: elementy ruchome, luźne, ostre, wystające, kształt, stabilność, stateczność, sztywność, zawartość / tworzywo /, chropowatość powierzchni, nieprzewidziana zmiana położenia przedmiotu, szkodliwe oddziaływanie materiałów, wytrzymałość mechaniczna, cieplna, chemiczna, elektryczna. b/ Cechy i właściwości środków transportu różnokierunkowość ruchu, zmienność kierunkowości ruchu, stan techniczny, oznakowanie barwne. c/ cechy i właściwości maszyn / urządzeń / samoczynne nieruchomienie, przypadkowe wyłączenie, zmiana położenia przedmiotu, zły stan techniczny, brak urządzeń zabezpieczających, wadliwość urządzeń zabezpieczających, dostosowanie do wygody obsługi. d/ Cechy i właściwości terenu, pomieszczenia, otoczenie dostępność do transportowanych przedmiotów, stan dróg transportowych, oświetlenie przedmiotu i drogi jego ruchu, tło akustyczne zapewniające odbiór sygnałów, odbłyski światła, mikroklimat umożliwiający wykonanie zadania bez nadmiernego zmęczenia, czystość powietrza, zatrzymanie się spadającego przedmiotu lub zmiana kierunku spadania, przypadkowe usunięcie przedmiotu, stan ochron osobistych, prąd elektryczny, hałas, drgania, przypadkowa niesprawność, awaria. e/ Cechy i właściwości narzędzi konstrukcja, stan techniczny, wygoda obsługi, zabezpieczenie przed urazami. 2. Czynniki organizacyjne dobór środka transportu, zastosowanie uchwytów specjalnych do zaczepiania przedmiotu lub opakowań, tempo i rytm pracy, nadmierna lub niedostateczna jej intensywność, stan dróg transportowych, warunki środowiskowe, dobór pracownika, brak nadzoru, nieznajomość niebezpieczeństwa, ukształtowanie stanowisk pracy i wadliwość ich organizacji, metody pracy i ich zmiana lub wadliwość, samowolne opuszczenie stanowiska przez obsługę, nieprawidłowa zmiana pozycji, niewystarczające przeszkolenie zawodowe i bhp, niedostateczna zdolność adaptacji. 3. Uwarunkowania psychofizyczne stan zdrowia, łatwe uleganie zmęczeniu, staż pracy, stan emocjonalny, stosunek do pracy, wyszkolenie, przydatność do zawodu, wadliwe właściwości woli i uwagi, wadliwość pracy organów wzroku, słuchu, niedyspozycje fizyczne i psychiczne, niewłaściwy odruch, brak pamięci, przyspieszony lub opóźniony refleks, zręczność, unik świadomy lub nieświadomy. II. Przebieg nauczania jego fazy i zasady A. Przygotowanie pracownika do szkolenia Każde szkolenie powinno się zacząć od wstępnej rozmowy z uczestnikami procesu nauczania. Rozmowa ta powinna zorientować instruktora, mistrza w poziomie wiadomości i umiejętności uczestników w zakresie pracy stanowiącej przedmiot nauczania, co pozwoli instruktorowi dopasować zasób prezentowanej wiedzy do poziomu przygotowania szkolonych oraz wzbudzić zainteresowanie pracownika przedmiotem nauczania. Sposób przeprowadzenia tej rozmowy zależy od szeregu czynników, takich jak: - ogólny poziom świadomości i umiejętności reprezentowany przez uczestników szkolenia, - indywidualne cechy poszczególnych słuchaczy, wiek, doświadczenie. Najskuteczniejszą metodą wprowadzenia uczestników/pracowników w temat szkolenia jest połączenie pogadanki z dyskusją. 21 W etapie przygotowawczym należy przedstawić przedmiot nauczania. Dzięki temu uczący się uzyska pełne zrozumienie danej pracy, jej celu, nauczenia, podstaw teoretycznych związków z innymi procesami, sposobu wykonania oraz świadomość czego oczekuje instruktor i do czego proces nauczania zmierza. B. Pokazanie sposobu wykonania danej operacji Najskuteczniejszy sposób przeprowadzenia pokazu to taki, który prowadzony jest wg następującego schematu: - pokaz całości, - pokaz elementów, - ponowny pokaz całości. W fazie pokazu całości ukazujemy wraz z objaśnieniem cały proces pracy. Jeśli jest on bardzo skomplikowany, dzielimy go na poszczególne fazy i dokładnie objaśniamy. Przy pokazie całkowitym poszczególne fazy łączymy tak, aby tworzyły jedną całość. Sposób wykonania poszczególnych części powinien być przedstawiony szkolonemu pracownikowi dwukrotnie, niezbyt szybko oraz w sposób zwięzły omówiony. Tak przeprowadzony pokaz pozwala szkolonemu pracownikowi uzyskać wstępny, ogólny obraz pracy, którą ma w przyszłości wykonać. Następny etap to pokaz elementowy. Pokaz fragmentu pracy staje się źródłem: - określonej umiejętności, - wiadomości o charakterze wykonywanych czynności, sposobie ich wykonania, - spostrzeżeń o stopniu trudności i niebezpieczeństwie tkwiącym w pracy. - Pokaz powinien przebiegać wg następującego porządku: pokazanie i określenie wszystkich elementów potrzebnych do wykonania danej operacji tzn. materiałów, narzędzi, maszyn, sposób posługiwania się narzędziem, sposób obsługiwania maszyny, sposób wykonywania danej operacji, sposób posługiwania się przyrządami. Po przeprowadzeniu pokazu całościowego i fragmentarycznego w celu lepszego utrwalenia przez uczniów materiału należy ponownie dokonać pokazu całości. Instruktor demonstruje cały proces pracy ponownie objaśniając poszczególne elementy. Ta faza pokazu ma na celu powiązanie demonstracji z uzasadnieniem sposobu wykonywania czynności. W ostatniej fazie instruktor powtarza cały proces / bez objaśnień / . Jeżeli jest to proces złożony, pokaz końcowy powtarza kilkakrotnie, stopniowo przyspieszając tempo. C. Próbne wykonanie zadania przez ucznia pod kontrolą prowadzącego instruktaż Próbne wykonanie pracy przez instruowanego pod nadzorem instruktora: 1. Wstępna, samodzielna próba wykonania pracy, 2. Wykonanie w zwolnionym tempie poszczególnych fragmentów pracy z jednoczesnym głośnym objaśnieniem wykonywania poszczególnych czynności. 3. Wykonanie poszczególnych fragmentów procesu pracy z jednoczesnym objaśnieniem sposobu wykonywania tych czynności, 4. Ogólny - ponowny pokaz całościowy procesu pracy wraz ze stopniowym przyspieszeniem tempa wykonywanych czynności / od powolnego do normalnego /. Pierwsze samodzielne wykonanie pracy przez ucznia/pracownika jest wynikiem osiągnięcia celu nauczania i opanowania pracy stanowiącej przedmiot szkolenia. Jeżeli uczący się pomyślnie wykonał tę próbę, to oznacza, iż wyciągnął pełną korzyść z procesu nauczania. Dla instruktora udana próba stanowi dowód, że pokaz i instruktaż zostały przeprowadzone w sposób prawidłowy i kompletny z zastosowaniem właściwych metod dydaktycznych. Duże znaczenie psychologiczne dla uczącego się ma wyrażenie przez instruktora pochwały i uznania. Staje się to dla nich poważnym bodźcem do dalszego rozwijania aktywności w procesie nauczania pracy. W czasie próbnego wykonywania pracy uczeń z reguły popełnia szereg błędów, które w miarę powtarzania prób znikają. W trakcie pracy ucznia/pracownika, jeżeli nie zachodzi potrzeba, instruktor nie powinien zbyt wcześnie 22 ingerować i dokonywać korekty dostrzeżonych usterek wykonawczych. Ingerencja ta jest wtedy niezbędna, gdy pracownik nie przestrzega podstawowych wytycznych wykonywania pracy, zwłaszcza dotyczących bezpiecznego wykonywania pracy, a także zaleceń mających na celu ułatwienie pracy. Niezmiernie ważne na tym etapie szkolenia jest zapobieganie powstawaniu szkodliwych nawyków wpływających ujemnie na wynik pracy. Nawyki takie mogą powstawać bardzo szybko, już po kilkurazowym / błędnym wykonaniu pracy, które nie zostało poprawione przez instruktora. W przypadku stwierdzenia u ucznia/pracownika zarysowujących się znacznie odchyleń od prawidłowego wykonywania pracy, instruktor powinien otoczyć go specjalną opieką i dodatkowo przerobić z nim odpowiednie fragmenty procesu pracy. D. Samodzielna praca Jeżeli pracownik poczynił wystarczające postępy i potrafi już pod nadzorem zadowalająco wykonać nową czynność, należy mu powierzyć samodzielną pracę do wykonania. Danie pracownikowi możliwości samodzielnej pracy pozwala mu wierzyć we własne siły i umiejętności. Instruktor nie powinien w żadnym przypadku stać obok ucznia/pracownika i w sposób ciągły obserwować jego pracę. Dyskrecja, ograniczenie interwencji do najbardziej niezbędnych, taktowne i przyjazne odnoszenie się do ucznia/pracownika - to podstawowe zasady postępowania instruktora/mistrza w trakcie szkolenia. Sprzyjają one powstawaniu poczucia pewności siebie pracownika/ucznia. Trzeba jednak pamiętać, że i na tym etapie kursant musi mieć możność zwrócenia się do określonej osoby z prośbą o wyjaśnienie nasuwających się wątpliwości. E. Omówienie i ocena przebiegu nauki Szkolenie pracowników zakłada pełną aktywizację jego uczestników w poznaniu zasad bezpiecznej pracy i nabywania umiejętności usprawnienia stanowiska pracy przez dokonywanie próbnych działań zmniejszających uciążliwość pracy. Celowi temu służą różnorodne metody prowadzenia zajęć, ale przede wszystkim metoda sprawdzianu wiedzy i umiejętności. Zadanie rozwiązywane przez pracowników powinno być wąskie, związane z własnym stanowiskiem pracy, dające możliwość rozumienia potrzeby i istoty usprawnień na stanowisku czyli upraktycznienie całości wiedzy wynikającej z odbytego szkolenia. 23 24
