Znaczenie Cystersów dla rozwoju gospodarczego regionu na

Znaczenie Cystersów dla rozwoju gospodarczego regionu
na przykładzie Sulejowa
Historia
Po raz pierwszy Sulejów pojawił się w dokumentach w 1145 roku jako osada książęca z
komorą celną na skrzyżowaniu szlaków handlowych ciągnących z Kazimierza nad Wisłą do
Wielkopolski i znad morza na tereny dzisiejszych Węgier. W celu umocnienia religii
katolickiej, a także z myślą o upowszechnieniu nowoczesnej kultury rolnej książę Kazimierz
Sprawiedliwy w 1176 roku przyznał ziemie położone w pobliżu wsi Zakonowi Cysterskiemu
i ufundował tam opactwo. Pierwsi mnisi przybyli do Sulejowa w roku 1177 z miejscowości
Morimond we Francji. Oparty na surowej regule benedyktyńskiej Zakon Cysterski należał do
najbogatszych w tej części Europy, a liczne później przywileje królewskie, darowizny osób
świeckich, wzorowo prowadzona gospodarka rolna, dochody z targów i odpustów, a także
zwolnienia z podatków ugruntowały jego silną pozycję finansową i pozwoliły na zbudowanie
położonego na prawym brzegu Pilicy okazałego warownego zespołu klasztornego
Zniszczenia podczas potopu szwedzkiego spowodowały upadek miasta. W roku 1809
skasowano klasztor cysterski. W latach 1870 – 1927 Sulejów był pozbawiony praw miejskich.
Architektura
Architektura cysterska od wieków fascynuje wielu odbiorców którzy podziwiają skalę i
dostojeństwo budowli, zachwycają się grą światłocienia i wyrafinowaną plastycznością pełną
harmonii i umiaru. Położenie klasztorów najczęściej poza obecnymi ośrodkami miejskimi,
ich połączenie z przyrodą i krajobrazem, zachowanie równowagi między duchowością a
materią oraz funkcją i technologią sprawia, że średniowieczne budowle cysterskie są
doskonałymi przykładami zrównoważonego podejścia (holistycznego) do architektury,
szeroko propagowanego na początku XXI wieku. W modelu tym na równi traktuje się
środowisko kulturowe i naturalne potrzeby ideowe z estetycznymi funkcjonalnymi
przestrzenno-technicznymi społecznymi itd. Współcześni odbiorcy architektury cysterskiej
pomijający zwykle religijny ekonomiczny i społeczny kontekst jej tworzenia podziwiają
również jej funkcjonalizm, nowoczesność oraz wolność formalnych wyborów.
Każdy mistrz budowlany w opactwie cysterskim łączył wymagania ogólnego programu ze
szczególną sytuacją lokalną, możliwościami wytwórczymi danego środowiska budowlanego,
rodzajem użytego budulca itd. W każdym wypadku efekt takiego połączenia był
specyficznym i niepowtarzalnym rozwiązaniem architektonicznym.
Działalność cystersów
Późniejsi historycy przypisywali cystersom wielką rolę w
cywilizowaniu Europy, a zwłaszcza w upowszechnieniu na słabo zaludnionych
terenach nowoczesnych metod rolnictwa, głównie uprawy roślin. Osiedlali
się w miejsca odludnych dla zapewnienia sobie warunków do spokojniej
medytacji i modłów. Ze względu na brak czasu na pracę, sami stawali
się pracodawcami. W ich klasztorach pojawiła się grupa braci
konwerów (bez święceń kapłańskich) obsługująca mnichów. To oni
uprawiali ziemie, zajmowali się ogrodnictwem, sadownictwem, uprawą
latorośli i chmielu, a także hodowlą bydła i owiec. Cystersi prowadzili
młyny oraz inne obiekty gospodarki klasztornej (stodoły, folusze,
kuźnie, stawy hodowlane). Zarządzali również folwarkami tworzonymi ze wsi
darowanych im przez osoby świeckie. Wokół klasztorów powstawały
osady ludzi służebnych wykonujących różne zawody. Wiele tych osad
przekształciło się w miasteczka o znaczeniu regionalnym (Sulejów). Na
ziemiach im podległych wprowadzali planową, pełną rozmachu
gospodarkę, zmieniając krajobraz swoich włości. Wykorzystując intensywne zasoby ziemi
zachowywali jednocześnie harmonię i równowagę międzydziałalnością człowieka i naturą.
Rozwój opactwa
Wkrótce po swoim przybyciu Cystersi wznieśli prowizoryczną świątynię, tzw. oratorium,
którą w okresie 1213-32 pod kierunkiem włoskiego architekta Simona rozbudowano w
trójnawowy kościół p.w. Najświętszej Marii Panny oraz św. Tomasza Kanterberyjskiego.
Po zakończeniu budowy kościoła i po jego konsekracji rozpoczęto działania przy wznoszeniu
wschodniego skrzydła klasztoru, mieszczącego m.in. dormitorium, celę opata i archiwum.
Skrzydło to zostało jednak wkrótce zniszczone, bowiem nieufortyfikowane jeszcze wówczas
opactwo w roku 1259 najechali, a potem spalili Tatarzy. Przypuszczalnie pod koniec XIV
stulecia rozpoczęto budowę otaczającego klasztor murowanego zespołu umocnień. Najpierw
wzniesiono wieżę opacką oraz wieżę mauretańską wraz z dochodzącymi do nich fragmentami
muru tworzącymi południowy odcinek obwodu, a także nie zachowany do dziś zamykający
go od północy mur kurtynowy. Wtedy postawiono również wysunięte poza obrys murów
budynki gospodarcze: owczarnię i słodownię oraz tzw. składzik.
Zgodnie z regułą zakonną architekturę cysterska cechowały: funkcjonalność, prostota, logika
rozwiązań konstrukcyjnych i stosowanie najnowszych zdobyczy techniki. Był to ponadto
związane z modelem gospodarki zakonu samowystarczalnością i praca własnych rąk. Każdy
element budownictwa cysterskiego jest więc wyrazem określonych potrzeb, wypływających
zarówno z obowiązków religijnych, jak i wymogów natury gospodarczej
Kolejny najazd tatarski w 1431 roku wpłynął na intensyfikację prac fortyfikacyjnych,
kontynuowanych z przerwami do początków XVI wieku i skutkujących powstaniem nowego,
większego obwodu warownego, rozbudowanego ku północy i w kierunku północnowschodnim. Wzniesiono wówczas wieżę muzyczną i attykową, a także dwie wieże bramne:
krakowską i rycerską. Około 1530 zakończono prace przy budowie południowego skrzydła
klasztornego, do którego kilkadziesiąt lat później dostawiono skrzydło zachodnie. W nowych
pomieszczeniach zlokalizowano m.in. refektarz, calefactorium i kuchnię. W 1584 na terenie
opactwa umieszczono przeniesiony z Rawy Mazowieckiej skarbiec wojsk kwarcianych. Fakt
ten poprzedziła lustracja wizytatora fortalicji, który dla zapewnienia właściwego
bezpieczeństwa zarządził wykonanie drobnych poprawek, m.in. zalecił likwidację
pierwotnego przejazdu bramnego w wieży rycerskiej. Na przełomie XVI i XVII wieku
wzniesiono usytuowany w południowej części założenia pałac opacki, do wieży opackiej
dostawiono arsenał, a do ówczesnej owczarni - przybudówkę pełniącą funkcję składu, a
obecnie służącą za plebanię.
W wieku XVIII opactwo straciło swe znaczenie obronne z racji rozwinięcia sztuki wojennej.
Na skutek tego część budynków rozebrano, a inne zaadoptowano na pomieszczenia
gospodarcze. W roku 1790 wybuchł pożar, który zniszczył w części zabudowania klasztorne.
Całkowita odbudowa założenia nie dobiegła końca z powodu likwidacji zakonu i przejścia
mienia w ręce skarbu państwa w roku 1819. Kolejny pożar w roku 1847 zniszczył dach
kościoła, klasztoru, oraz pałac opata. Niedługo potem rozebrano pałac i klasztor wraz z
częścią budynków w północnej i wschodniej części założenia.
Powolną odbudowę opactwa datuje się na rok 1923, kiedy powtórnie spłonął dach kościoła.
Rekonstrukcja założenia przed wojną koncentrowała się wokół kościoła i arsenału. Prace
kontynuowano w latach 1946-1949. W 1953 roku dawny składzik przejął funkcję plebani po
jej pożarze. Największe prace remontowe prowadzono w latach 1973-1986, kiedy to
odbudowano budynki gospodarcze w części północnej, a także zabezpieczono zachowane
inne zabudowania, jak fragmenty młyna i pałacu opata. Kolejne prace konserwatorskie
rozpoczęto w roku 1986.
Stan obecny
Okazałe warowne opactwo w Sulejowie należy (obok Jędrzejowa, Koprzywnicy oraz
Wąchocka) do najpiękniejszych i najlepiej zachowanych założeń pocysterskich w tej części
Europy. Najstarszym jego elementem jest romański kościół p.w. Najświętszej Marii Panny i
św. Tomasza Kanterberyjskiego, wzniesiony na planie krzyża z ciosów kamiennych i tylko w
niewielkim stopniu wykończony cegłą. Zbudowany on został przed 1232 rokiem i do dziś
przetrwał w bardzo dobrym stanie, zachowując wszystkie swoje cechy konstrukcyjne i dużą
część oryginalnych detali architektonicznych. Szczególnie interesująco przedstawia się fasada
zachodnia świątyni z okazałym portalem głównym (1230) i rozmieszczonymi na jej osi
oknami w formie rozety. Początkowo istniały jeszcze dwa dodatkowe wejścia do naw
bocznych, które z czasem zamurowano, przy czym wejście północne uznawane jest za relikt
wcześniejszego XII-wiecznego kościółka, tzw. oratorium. Od południa do kościoła przylega
skrzydło wschodnie budynku klasztornego, najstarsze i najlepiej zachowane. Po pożarze w
1847 i przebudowie w 1858 ocalała jego północna część - kapitularz z pięknym sklepieniem
krzyżowo-żebrowym i fragmentem gotyckiego krużganka z XV wieku. Dzisiaj w kapitularzu
mieści się niewielkie muzeum. Dawne budynki gospodarcze skupione przy murach
obronnych pełnią dziś funkcję hotelu.