Krople do oczu – jak je stosować?

Farmakoterapia
Krople do oczu ­­­– jak je stosować?
W okulistyce wykorzystuje się zarówno leki podawane doustnie, jak i miejscowo. Te drugie są jednak zdecydowanie
częściej stosowane i stanowią tym samym podstawę terapii.
Największą zaletą preparatów przeznaczonych do podania miejscowego jest
bezpośrednie przenikanie substancji
leczniczej do wnętrza oka. W zależności
od struktur oka, do których lek ma dotrzeć, można wyróżnić preparaty w formie
płynnej (kropli, roztworów lub zawiesin),
maści i żeli oraz preparaty w formie
wstrzyknięć. Pierwsze pozwalają osiągnąć stężenie terapeutyczne jedynie
do poziomu ciałka rzęskowego, czyli na
obszarze przedniego odcinka oka, który
obejmuje: rogówkę, komorę przednią,
tęczówkę, ciałko rzęskowe i soczewkę.
Jeśli konieczne jest dotarcie substancji
leczniczej do tylnego odcinka oka, czyli
twardówki, naczyniówki, siatkówki, części
gałkowej nerwu wzrokowego lub ciała
szklistego, należy podać lek w formie
iniekcji. Wstrzyknięcia mogą być wykonywane podspojówkowo, okołogałkowo, do komory ciała szklistego lub do
komory przedniej – gdy występuje potrzeba osiągnięcia wysokiego stężenia
substancji leczniczej w krótkim czasie.
Nośnikiem substancji leczniczej przy
aplikacji preparatów okulistycznych jest
ciecz wodnista wypełniająca przednią
komorę oka. Jej zadaniem jest odżywianie nieukrwionych struktur przedniego
odcinka oka – soczewki i rogówki. Po
podaniu leku do oka substancja czynna penetruje przez rogówkę do wnętrza
gałki ocznej, osiągając tam stężenie terapeutyczne. Przenikanie cząsteczek leku
zależy nie tylko od ich wielkości, ale też
od stopnia jonizacji i rozpuszczalności
w wodzie lub tłuszczach. Do substancji
łatwo pokonujących barierę naczyniowo-komorową i rogówkowo-komorową
należą kortykosteroidy oraz alkaloidy,
takie jak pilokarpina czy atropina. Trudno przenikają z kolei antybiotyki, choć
wyjątkiem od tej reguły jest detreomycyna. Z całą pewnością duży wpływ na
24
zdolność penetracji przez rogówkę mają
też zachodzące w oku procesy chorobowe. Wspomniane bariery osłabiają
m.in. reakcje zapalne, owrzodzenia oraz
uszkodzenia mechaniczne.
Z miejscowym podaniem leków okulistycznych związany jest problem ograniczonej objętości worka spojówkowego, do którego są aplikowane. Jest on
bowiem w stanie przyjąć jedynie 30 μl
płynu. Pojemność jednej kropli wynosi
natomiast od 40 do 70 μl, w zależności
od końcówki zakraplacza i średnicy jego
wylotu. Przez rogówkę do oka wchłania
się zatem jedynie część wkroplonego
leku. Pozostała część spływa natomiast
do jeziorka łzowego, a stamtąd do jamy nosowej i gardła, gdzie przez silnie
ukrwioną błonę śluzową ulega wchłonięciu do krwioobiegu. Z uwagi na wysokie
stężenie substancji czynnej w kroplach
ocznych skutkiem może być wystąpienie
działania ogólnego leku, co jest szczególnie niebezpieczne przy stosowaniu
nieselektywnych ß-blokerów, atropiny
czy adrenaliny. Jak zatem ograniczyć
ryzyko wspomnianych działań niepożądanych? Najlepszym rozwiązaniem
jest prawidłowa aplikacja preparatu,
a rolą farmaceutów jest wytłumaczenie
pacjentowi, jak ona powinna wyglądać.
by nie dotykać zakraplacza rękami ani
zakraplaczem do powierzchni oka. Ponadto preparaty wielodawkowe powinny
być stosowane tylko przez jedną osobę.
Przed podaniem krople należy ogrzać
przez chwilę w dłoni, aby ich temperatura osiągnęła wartość zbliżoną do
temperatury ciała; jest to szczególnie
istotne w przypadku preparatów przechowywanych w lodówce, ponieważ
aplikacja zimnego leku mogłaby się
Tab. 1. Skróty wykorzystywane do określenia dawkowania leków ocznych
skrót
polski
skrót łaciński
oko prawe
O.P.
O.D. (Oculus Dexter)
oko lewe
O.L.
O.S. (Oculus Sinister)
oboje oczu O.P.L. O.U. (Oculus Uterque)
skończyć podrażnieniem oka. Jeśli stosowane są krople w postaci zawiesiny
(np. Maxitrol, Tobradex, Dicortineff),
pacjent powinien dodatkowo pamiętać o wstrząśnięciu leku przed użyciem.
Wszystkie czynności związane z podaniem leku do oka najłatwiej wykonywać
przed lustrem. Głowa powinna być lekko
odchylona do tyłu (w przypadku dzieci
– w kierunku skroniowym), wzrok natomiast skierowany do góry lub skupiony
w jednym punkcie, co ma ograniczyć
odruch mrugania. Następnie należy
palcem odchylić dolną powiekę i nie
dotykając powierzchni oka (ryzyko zanieczyszczenia leku), spuścić kroplę
preparatu na dolne sklepienie worka
spojówkowego w jego skroniowej części.
Aplikacja kropli
Chory przede wszystkim powinien wiedzieć, jak często i do którego oka powinien aplikować przepisany przez lekarza
preparat. Zwykle na recepcie zamieszczany jest sposób dawkowania leku, przy
użyciu odpowiednich skrótów (tab. 1).
Zwykle pacjenci myślą, że krople
aplikuje się do wewnętrznego kącika oka, tymczasem jest dokładnie
na odwrót. Preparat powinien być
bowiem podany z dala od mięska
łzowego.
Jednym z najważniejszych aspektów
prawidłowej aplikacji leków ocznych
jest troska o higienę. Z tego względu
przed użyciem kropli należy dokładnie
umyć i osuszyć ręce. Ważne jest także,
Ważne jest też podkreślenie faktu, iż wystarczająca jest aplikacja jednej kropli,
ponieważ tak jak to zostało wspomniane, nadmiar może ulec wchłonięciu do
krwioobiegu i przyczynić się do wystą-
Farmakoterapia
pienia objawów niepożądanych. Ryzyko dostania się leku przez drogi łzowe
i błony śluzowe nosogardzieli do krwi
można też zmniejszyć poprzez ucisk
palcem okolicy dolnego kanalika i woreczka łzowego. Miejsce to powinno
się uciskać przez 2–3 minuty po podaniu kropli. Jest to szczególnie ważne
w przypadku preparatów zawierających
substancje czynne o silnym działaniu,
np. adrenalinę, atropinę czy tymolol. Po
aplikacji leku oko należy zamknąć i nie
wolno mrugać. W ten sposób ogranicza
się łzawienie i wypłukiwanie środka leczniczego. Nadmiar leku, który wypływa
z worka spojówkowego, powinno się
usunąć przy pomocy jałowego gazika.
Po upływie ok. 2 minut krople można
podać do drugiego oka (o ile wymaga tego schemat dawkowania). Jeśli
pacjent stosuje więcej niż jeden rodzaj
preparatu okulistycznego o działaniu
miejscowym, należy zaznaczyć, że pomiędzy aplikacją poszczególnych leków
powinien być zachowany 10-minutowy
odstęp czasu. Przy czym krople nawilżające, czyli tzw. sztuczne łzy, powinny
być podawane jako ostatnie.
Korzystanie z soczewek
kontaktowych
Odrębnym zagadnieniem jest stosowanie kropli, żeli i maści do oczu razem
z soczewkami kontaktowymi. Za wyjątkiem większości preparatów zastępujących łzy leki okulistyczne nie powinny
być aplikowane podczas noszenia soczewek. Niekiedy możliwe jest korzystanie z soczewek, ale dopiero po ok. 30
minutach od zastosowania kropli (np.
Starazolin). Jednak zawsze, o ile wyraźnie
nie pozwala na to producent preparatu,
używanie soczewek kontaktowych podczas miejscowej terapii lekami ocznymi
powinno być skonsultowane z okulistą.
Trwałość kropli
Krople do oczu z uwagi na wysokie wymagania jakościowe (głównie mikrobiologiczne) należą do preparatów bardzo
nietrwałych. Zwykle mogą być używane jedynie przez okres 4 tygodni od
dnia otwarcia opakowania (np. Tobrex,
Opatanol, Rozacom), a niekiedy nawet
krócej (np. Cromohexal – 3 tygodnie).
W celu wydłużenia okresu bezpiecznego użytkowania kropli ocznych zdecydowana większość preparatów posiada
w swoim składzie środki konserwujące.
Ich obecność nie jest jednak zupełnie
obojętna. Konserwanty mogą bowiem
destabilizować film łzowy, uszkadzać
komórki kubkowe odpowiedzialne za
wytwarzanie warstwy śluzowej, a przy
dłuższym stosowaniu prowadzić nawet
do wystąpienia objawów zespołu suchego oka. Z tego też powodu bezpieczniejsze jest stosowanie kropli, które nie
zawierają substancji konserwujących.
Taką możliwość dają m.in. minimsy (np.
Starazolin Hydrobalance One, Homeoptic, Systane Ultra UD) – pojedynczy
pojemnik zawiera jedną dawkę leku
i po jednorazowej aplikacji preparatu
zostaje wyrzucony. Konieczność stosowania środków konserwujących została też wyeliminowana w preparatach
typu ABAK (np. Hyabak, Zabak, Dicloabak) i COMOD (np. Hylo-Comod,
Timo-Comod) – jałowość roztworu zapewnia bowiem odpowiednia budowa
opakowania. W pierwszym przypadku
trwałość kropli została przedłużona
do 8 tygodni (od momentu otwarcia)
dzięki wbudowanemu sączkowi wyjaławiającemu.
System COMOD zapewnia z kolei trwałość do 12 tygodni, co jest wynikiem
odpowiedniej konstrukcji pompki i bakteriobójczych właściwości srebra, z którego wykonane są wszystkie metalowe
części opakowania mające kontakt z roztworem leku.
Z uwagi na specyfikę tych preparatów
ich stosowanie nieznacznie różni się od
zwykłych kropli. Uwolnienie dawki leku
wykorzystującego system ABAK wymaga przechylenia butelki i naciśnięcia
jej ścian lub naciśnięcia pompki. Przy
pierwszym użyciu należy dodatkowo
dokręcić do oporu osłonę zakraplacza.
W przypadku systemu COMOD kropla
zostaje uwolniona pod wpływem naciśnięcia dna opakowania.
Uruchomienie pompki za pierwszym
razem jest jednak nieco bardziej skomplikowane – należy przechylić w dół
pojemnik z zakraplaczem i nacisnąć
kilkakrotnie dno opakowania, aż do
momentu wypłynięcia pierwszej kropli.
Maści i żele
Największą zaletą stosowania w okulistyce maści i żeli jest dłuższy niż w przypadku kropli czas kontaktu leku z rogówką.
Z tego względu preparaty okulistyczne
w formie półstałej stosowane są zwykle
na noc. Jest to też wynik występującego
po aplikacji zmniejszenia ostrości widzenia na skutek utworzonej na rogówce
powłoki. Wystąpić może także uczucie
sklejenia rzęs. Sama aplikacja nie różni
się jednak wiele od podania kropli: maść
lub żel wyciska się do worka spojówkowego w ilości ok. 1 cm. Aby oddzielić
maść od tubki, należy szybkim ruchem
obrócić opakowaniem leku. W celu dokładnego rozprowadzenia preparatu na
powierzchni oka trzeba zamknąć powieki i przesuwać gałkę oczną w kierunku
góra-dół i lewo-prawo. Można również
masować delikatnie powiekę zwitkiem
waty lub gazikiem.
Przechowywanie
Mówiąc o prawidłowym korzystaniu z leków ocznych, nie można też zapomnieć
o ich odpowiednim przechowywaniu.
Zdecydowana większość preparatów
wymaga jedynie temperatury pokojowej
(do 25°C) i braku dostępu do światła.
Nawet leki, które w aptece są magazynowane w lodówce, po otwarciu zwykle
mogą być przechowywane poza nią.
Często jednak pacjenci jednorazowo
realizują receptę na więcej niż jedno
opakowanie leku. W takim wypadku
należy zwrócić uwagę, że tylko lek napoczęty można trzymać w szafce, natomiast
nieotwarte opakowanie – w lodówce.
mgr farm. Marta Kuc
25