Ekspertyza chiropterologiczna
advertisement
Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych w województwie dolnośląskim dr Joanna Furmankiewicz Instytut Zoologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław, e-mail: [email protected] dr Iwona Gottfried Ekoznawca Iwona Gottfried, ul. Chocimska 2/5, 51-200 Wrocław e-mail: [email protected] Wrocław 2009 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. SPIS TREŚCI Streszczenie …………………………………………………………………………….. 3 Wstęp …………………………………………………………………………………... 4 ZagroŜenia populacji nietoperzy spowodowane rozwojem energetyki wiatrowej …….. 6 Prawne aspekty ochrony nietoperzy ………………………………………………….... 10 Wybrane aspekty biologii nietoperzy strefy umiarkowanej …………………………… 11 Charakterystyka gatunków występujących w województwie dolnośląskim …………... 19 Metodyka przygotowania ekspertyzy ………………………………………………….. 42 Analiza rozmieszczenia nietoperzy w województwie dolnośląskim …………………... 45 Stanowiska kolonii rozrodczych i Ŝerowiska …………………………………... 45 Stanowiska zimowe …………………………………………………………….. 50 Stanowiska godowe …………………………………………………………….. 54 Szlaki migracyjne ………………………………………………………………. 54 Wykaz stanowisk i obszarów z uwzględnieniem podziału administracyjnego województwa na powiaty ………………………………………………………………. 55 Wskazania w zakresie lokalizacji elektrowni wiatrowych z uwzględnieniem rozmieszczenia populacji nietoperzy w województwie dolnośląskim …………………. 64 Monitoring nietoperzy na obszarze planowanych elektrowni wiatrowych …………….. 70 Zalecenia dotyczące planowania i zarządzania farmą wiatrową z uwzględnieniem ochrony nietoperzy ……………………………………………………………………... 71 Faza planowania ………………………………………………………………... 71 Faza budowy ………………………………………………………………........ 71 Faza pracy elektrowni – monitoring poinwestycyjny ………………………….. 72 Działania minimalizujące ………………………………………………………. 74 Literatura ...............…………………………………………………………………….. 75 2 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. STRESZCZENIE Nietoperze są jedną z najbardziej zagroŜonych działalnością człowieka grup zwierząt, stanowiąc swego rodzaju bioindykatory antropogenicznych zmian w środowisku naturalnym. Nowo rozpoznanym zagroŜeniem dla tej grupy zwierząt są elektrownie wiatrowe, przy których notuje się ich wysoką śmiertelność sięgającą do kilkudziesięciu osobników / turbinę / rok. Przyczyny kolizji nietoperzy z elektrowniami wiatrowymi nie są znane, ale trwają prace na wyjaśnieniem tego zagadnienia. Problem ten jest o tyle powaŜny, Ŝe wysokie wiatraki nie tylko są barierą na trasach przelotu i Ŝerowiskach, ale takŜe przywabiają nietoperze z duŜych odległości, które intensywnie eksplorują ich otoczenie. Chiropterofauna Dolnego Śląska jest szczególnie bogata. Występuje tutaj 20 spośród 25 gatunków stwierdzonych do tej pory w Polsce. Znanych jest stosunkowo duŜo schronień kolonii rozrodczych oraz stanowisk godowych nietoperzy, jednak ciągle wiedza w tym zakresie jest niepełna. Szczególnie mało jest informacji na temat gatunków leśnych lub zajmujących trudne do odnalezienia kryjówki w szczelinach budynków. Niewiele wiadomo takŜe o zwyczajach migracyjnych nietoperzy, a w szczególności o trasach ich sezonowych wędrówek. Jednak ze względu na intensywny rozwój energetyki wiatrowej w Polsce i jej duŜy wpływ na nietoperze, podjęto próbę wyznaczenia obszarów istotnych dla zachowania populacji tych zwierząt, na których nie powinny być lokalizowane farmy wiatrowe. Po dokładnej analizie rozmieszczenia stanowisk nietoperzy zakwalifikowano je do dwóch stref. W strefie I zlokalizowane są najcenniejsze stanowiska nietoperzy na Dolnym Śląsku (często jedne z waŜniejszych w Polsce). Bezwzględnie nie powinny być tutaj lokalizowane farmy wiatrowe. Obszarami tymi są: ziemia kłodzka, dolina Nysy Kłodzkiej, Góry Sowie i ich otoczenie, Góry Wałbrzyskie i Kamienne, Brama Lubawska, Góry Izerskie i Karkonosze wraz z Kotliną Jeleniogórską, większa część Pogórza Izerskiego i Kaczawskiego, w tym całe doliny Bobru i Kwisy, Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie, Masyw ŚlęŜy, Wzgórza Niemczańskie, większa część Wzgórz Strzelińskich, dolina Bystrzycy, Bory Dolnośląskie, dolina Baryczy wraz z otaczającymi ją kompleksami leśnymi oraz dolina Odry. W strefie II liczba znanych stanowisk nietoperzy jest mniejsza lub słabo poznana i dlatego obszary te trudno poddać właściwej ocenie. Z tego względu w strefie tej tymczasowo dopuszczalne jest lokalizowanie farm wiatrowych, uzaleŜnione jednak od wyników całorocznego monitoringu chiropterologicznego. Do strefy II zaliczono: dolinę Oławy, dolinę Ślęzy, dolinę Widawy, dolinę Kaczawy, dolinę Nysy Szalonej, pas lasów od 3 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Prochowic poprzez Chocianów do Przemkowa, pas lasów w rejonie Polkowic i Lubina oraz pomiędzy Rudną i Chobienią, pas lasów na północ od Głogowa (do granicy województwa), kompleksy leśne pomiędzy Ścinawą, Wołowem i Obornikami Śląskimi, kompleksy leśne pomiędzy Twardogórą a Obornikami Śląskimi, pas lasów pomiędzy doliną Bystrzycy a doliną Odry, kompleks leśny na południe od Środy Śląskiej w rejonie Ciechowa, pas lasów pomiędzy Bierutowem a Oławą. Na pozostałych, niewymienionych powyŜej obszarach dopuszczalne jest stawianie farm wiatrowych. Obszary te są bardzo słabo rozpoznane pod względem chiropterologicznym i obejmują głównie niezalesione tereny Dolnego Śląska, posiadające charakter rolniczy i usytuowane są głównie na Nizinie Śląskiej. Ze względu na zalecenia EUROBATS-u i niepełną wiedzę na temat wymagań siedliskowych i zachowań nietoperzy, zaleca się jednak, aby na tych terenach wykonywać monitoring chiropterologiczny, określający stopień wykorzystania terenu przez nietoperze i określający warunki lokalizacji i liczbę stawianych turbin. WSTĘP Nietoperze są jedną z najbardziej zagroŜonych działalnością człowieka grup zwierząt, stanowiąc swego rodzaju bioindykatory antropogenicznych zmian w środowisku naturalnym. Jednym z najlepszych przykładów jest drastyczny spadek liczebności populacji wielu europejskich gatunków nietoperzy, odnotowany w latach 80. i spowodowany uŜywaniem toksycznych środków ochrony roślin, które wraz z owadami dostawały się do ciał nietoperzy, gdzie kumulowały się i powodowały zwiększoną śmiertelność tych zwierząt (Wołoszyn 1981). Spośród innych antropogenicznych zagroŜeń istotne problemy stanowią fragmentacja siedlisk, utrata kryjówek i niepokojenie nietoperzy w czasie hibernacji. W ostatnich latach do tej listy dołączyły takŜe elektrownie wiatrowe, które negatywnie oddziaływają na populacje wielu gatunków: bezpośrednio poprzez śmiertelne kolizje nietoperzy z poruszającymi się łopatami wiatraków i pośrednio, ze względu na redukcję i fragmentację powierzchni Ŝerowisk, tras przelotu i miejsc rozrodu. Śmiertelność nietoperzy na farmach wiatrowych jest istotnie wyŜsza niŜ ptaków (Barclay i in. 2007). Dane zebrane na 33 farmach wiatrowych w Ameryce Północnej pokazały, Ŝe roczna śmiertelność wahała się od 0 do 43 nietoperzy i od 0 do 9 ptaków na 1 turbinę (Barclay i in. 2007). RóŜnica ta wynika z odmiennej biologii tych dwóch grup kręgowców. W przeciwieństwie do ptaków, nietoperze przyciągane są przez turbiny wiatrowe (prawdopodobnie takŜe z duŜych odległości) i eksplorują ich otoczenie 4 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. (Cryan and Brown 2007, Cryan 2008, Horn i in. 2008). Dodatkowo nasza wiedza na temat nietoperzy jest znacznie uboŜsza niŜ wiedza na temat ptaków. Wielkości populacji ptaków oraz ich zmiany i wymagania siedliskowe są znacznie lepiej zbadane niŜ u nietoperzy, które są jeszcze stosunkowo mało poznaną i trudną do badań grupą. Słaba znajomość liczebności populacji nietoperzy i niektórych aspektów ich biologii (np. migracji), moŜe spowodować, Ŝe nowe zagroŜenie, jakim jest energetyka wiatrowa, znacząco negatywnie i szybko wpłynie na populacje tych zwierząt, zanim zdąŜymy dobrze poznać ich zachowania i ocenić lub zminimalizować ten wpływ (Willis i in. 2009). Z tych względów naleŜy zachować ostroŜność i stosować zasadę przezorności w planowaniu lokalizacji farm wiatrowych, przynajmniej do momentu lepszego poznania struktury, wielkości i przemieszczeń lokalnych populacji lub do czasu opracowania skutecznych metod minimalizacji wpływu turbin wiatrowych na te zwierzęta. Chiropterofauna Dolnego Śląska jest szczególnie bogata. Występuje tutaj 20 z 25 gatunków stwierdzonych do tej pory w Polsce, w tym wszystkie europejskie gatunki, które najczęściej ulegają śmiertelnym kolizjom z wiatrakami. Przez Sudety przebiega północna granica występowania podkowca małego i nocka orzęsionego, gatunków zagroŜonych i chronionych m. in. Dyrektywą Siedliskową Unii Europejskiej. Najlepiej rozpoznane są zimowiska (np. Buřič i in. 2001a, 2001b, Szkudlarek i in. 2002, Furmankiewicz i Furmankiewicz 2002, Gubańska i in. 2002, Gottfied i in. 2003, Charaziak-Kovács i in. 2004, Gottfried i in. 2005, Charaziak-Kovács 2008). Znanych jest stosunkowo duŜo schronień kolonii rozrodczych oraz stanowisk godowych nietoperzy, jednak wiedza w tym zakresie jest niepełna. Szczególnie mało jest informacji na temat gatunków leśnych lub zajmujących trudne do odnalezienia kryjówki w szczelinach budynków. Niewiele wiadomo takŜe o trasach migracji naszych nietoperzy. WaŜnym korytarzem migracyjnym jest dolina Odry. WzdłuŜ jej głównego koryta wiosną i jesienią migrują: borowiec wielki, nocek rudy, karlik większy, karlik drobny i prawdopodobnie takŜe karlik malutki (Furmankiewicz i Kucharska 2009). Doliny rzeczne większych dopływów Odry mogą takŜe stanowić trasy sezonowych przelotów nietoperzy, jednak nie były pod tym względem nigdy badane. Przeloty migrujących zwierząt mogą równieŜ odbywać się przełęczami, kotlinami i obniŜeniami śródgórskimi lub innymi szlakami. Wiedza na ten temat jest jednak zbyt mała i obecnie rozpoczynają się programy badawcze poświęcone tym aspektom biologii nietoperzy. Celem niniejszego opracowania jest wskazanie obszarów, w których lokalizacja farm wiatrowych moŜe stwarzać największe zagroŜenie dla populacji nietoperzy, powodując 5 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. w konsekwencji zwiększoną ich śmiertelność. WciąŜ słabe rozpoznanie wielu aspektów dotyczących wpływu elektrowni wiatrowych na nietoperze wymusza niejednokrotnie stosowanie literatury opisującej sytuacje poza krajem i wprowadzenia pewnych przypuszczeń rozbieŜnie potwierdzanych w róŜnych opracowaniach. Z tego względu, wyznaczanie obszarów na potrzeby niniejszego opracowania odbyło się na podstawie naszej dotychczasowej wiedzy o rozmieszczeniu stanowisk nietoperzy, znajomości zachowań i wymagań siedliskowych tych zwierząt oraz według zaleceń stosowanych w krajach Europy Zachodniej zgodnie z zasadą przezorności (np. Dürr 2007b, Rodrigues i in. 2008). ZAGROśENIA POPULACJI NIETOPERZY SPOWODOWANE ROZWOJEM ENERGETYKI WIATROWEJ Problem śmiertelnych kolizji nietoperzy z turbinami wiatrowymi został rozpoznany ponad 10 lat temu w Europie i Stanach Zjednoczonych Ameryki. Od tego czasu prowadzone są badania mające na celu przede wszystkim wyjaśnienie przyczyn wysokiej śmiertelności nietoperzy na farmach wiatrowych. Śmiertelność ta dotyczy 11 północnoamerykańskich (np. Lasiurus borealis, Lasiurus cinereus, Lasionycteris noctivagans) i 16 europejskich gatunków, w szczególności: borowca wielkiego Nyctalus noctula, borowiaczka Nyctalus leisleri, mroczka późnego Eptesicus serotinus, mroczka posrebrzanego Vespertilio murinus, karlika większego Pipistrellus nathusii, karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus, i w mniejszym stopniu: mroczka pozłocistego Eptesicus nilssonii, nocka duŜego Myotis myotis, nocka łydkowłosego Myotis dasycneme, nocka rudego Myotis daubentonii, nocka Brandta Myotis brandtii, karlika drobnego Pipistrellus pygmaeus, gacka brunatnego Plecotus auritus, gacka szarego Plecotus austriacus (Dietz 2003, Dürr 2007a, Kunz i in. 2007b, Seiche i in. 2007, Arnett i in. 2008). NajwyŜsza śmiertelność notowana jest wśród gatunków otwartych przestrzeni i wykonujących sezonowe długodystansowe migracje, na odległości ponad 1000 km. Wśród ofiar kolizji zdarzają się jednak takŜe gatunki osiadłe lub migrujące na krótsze dystanse, jak np. nocek duŜy, mroczek późny czy gacek szary (Behr i von Helversen 2005 w: Rodrigues i in. 2008, Dürr 2007a). Dane ilościowe pokazują, Ŝe w elektrowniach wiatrowych wybudowanych na zalesionych wzgórzach wschodniej części Stanów Zjednoczonych, liczba zabitych nietoperzy wahała się od 15,3 do 53,3 nietoperzy w ciągu roku na 1 MW zainstalowanej elektrowni (podsumowanie w Kunz i in. 2007a, Kunz i in. 2007b). Liczba ta jednak moŜe być znacznie wyŜsza, ze względu na metodyczne trudności w odnajdywaniu ciał zabitych nietoperzy (np. 6 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. ciała wyrzucone siłą uderzenia daleko od turbiny, zbieranie ciał zabitych zwierząt przez ssaki drapieŜne). Kunz i in. (2007b) alarmują, Ŝe wzrost liczby stawianych turbin wiatrowych na wyŜynach wschodniego wybrzeŜa Stanów Zjednoczonych spowoduje znaczny wzrost śmiertelności nietoperzy. Według obliczeń tych autorów (Kunz i in. 2007b) roczna śmiertelność nietoperzy na farmach wiatrowych tej części USA w 2020 roku moŜe wynosić od 33 000 do 111 000 osobników. Liczba śmiertelnych kolizji moŜe jednak być geograficznie zróŜnicowana. Największą śmiertelność w Stanach Zjednoczonych obserwuje się przy elektrowniach wiatrowych ustawionych na zalesionych szczytach górskich, a najmniejszą na stosunkowo otwartych terenach (Johnson 2005 za Kunz i in. 2007b). Jednak względnie wysoką liczbę kolizji odnotowano takŜe na rolniczych terenach stanu Iowa i w Kanadzie (za Kunz i in. 2007b). DuŜe róŜnice w śmiertelności nietoperzy w zaleŜności od lokalizacji farmy wiatrowej wykazali takŜe Barclay i in. (2007) oraz Seiche i in. (2007). ZróŜnicowanie to wynika nie tylko z odmiennej topografii i pokrycia terenu, ale takŜe z wielkości lokalnych lub migrujących populacji. Liczba śmiertelnych kolizji zaleŜy takŜe od wysokości wiatraka. Przy wiatrakach starego typu, o wysokości ≤ 65, m obserwowano znacznie niŜszą śmiertelność niŜ przy wyŜszych siłowniach wiatrowych (Barclay i in. 2007). Większość kolizji notowana jest późnym latem i wczesną jesienią, czyli w okresie sezonowych migracji nietoperzy stref umiarkowanych. Kolizjom tym ulegają najczęściej długodystansowi migranci, jak borowiec wielki, borowiaczek, mroczek posrebrzany, karlik większy i karlik malutki oraz Lasiurus borealis, Lasiurus cinereus, Lasionycteris noctivagans (Dietz 2003, Dürr 2007a, Kunz i in. 2007, Seiche i in. 2007, Arnett i in. 2008). Do kolizji moŜe dochodzić takŜe podczas wiosennych migracji oraz w okresie letnim. Stosunkowo niewielka liczba stwierdzeń z wiosny i lata wynika prawdopodobnie z faktu mniej intensywnych prac monitoringowych w tych okresach lub z róŜnic pomiędzy jesienną i wiosenną migracją nietoperzy. Wypadki śmiertelne są głównie konsekwencją uderzenia i zabicia przez obracającą się łopatę rotora (Fot. 1, Horn i in. 2008) lub szoku ciśnieniowego spowodowanego zbyt gwałtowną dekompresją zwierząt przelatujących w pobliŜu skrzydła (Baerwald i in. 2008). RóŜnica ciśnień wokół końcówki szybko poruszającej się łopaty wiatraka jest na tyle duŜa, Ŝe nietoperz przelatujący przez ten obszar doznaje zbyt gwałtownej zmiany ciśnienia atmosferycznego, w wyniku czego jego narządy i tkanki wewnętrzne ulegają zniszczeniu (Baerwald i in. 2008). 7 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Fot. 1. Nietoperze zabite przez turbiny wiatrowe, Niemcy (fot. L. Bach). Niewiele wiadomo na temat przyczyn kolizji nietoperzy z wiatrakami. Być moŜe jest to kwestia przyciągania tych zwierząt przez turbiny wiatrowe i przypadkowych kolizji, lub zawodność i „wyłączenie” echolokacji. Nietoperze doskonale posługują się echolokacją i przy jej pomocy są w stanie lepiej wykrywać obiekty poruszające się niŜ obiekty stacjonarne. JednakŜe u części gatunków echolokacja jest mało efektywna na odległościach powyŜej 10 m. Z tego względu nietoperze mogą nie zauwaŜać lub źle obliczać prędkość szybko poruszającego się skrzydła rotora. Dodatkowo, migrujące nietoperze mogą nawigować nie uŜywając echolokacji, wykorzystując magnetyzm ziemski (Holland i in. 2006) lub orientując się za pomocą światła gwiazd (Childs i Buchler 1981) i innych wskazówek wzrokowych (Griffin 1970). Niewykluczone, Ŝe przy minimalnej ilości światła w nocy, mogą nie zauwaŜyć obracających się łopat wiatraka. Przypuszcza się równieŜ, Ŝe nietoperze mogą interpretować wysokie turbiny wiatrowe jako wysokie drzewa i szukać w nich miejsc odpoczynku (tak jak dziupli w drzewie). Znane są przypadki wykorzystywania przez nietoperze siłowni wiatrowych jako kryjówek (Ahlén i in. 2007). Dodatkowo, ostatnio wysnuto hipotezę, Ŝe nietoperze ulegają kolizjom z wysokimi wiatrakami przyciągane podczas zachowań godowych, które pierwotnie koncentrują się przy najwyŜszych w otoczeniu drzewach (Cryan 2008). Nietoperze podczas długodystansowej nawigacji uŜywają głównie wzorku. Wysokie drzewa i wiatraki mogą być odbierane przez zwierzęta jako wyróŜniające się w terenie wizualne punkty orientacyjne, które przyciągają uwagę nietoperzy (Griffin 1970, Cryan i Brown 2007, Cryan 2008). 8 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Wzmocnieniem tych wzrokowych wskazówek moŜe być oświetlenie montowane na turbinach wiatrowych. W tym przypadku silniej przywabiające wydaje się oświetlenie migające, gdyŜ wykazano silną tendencję nietoperzy do kolizji ze stroboskopowo oświetlonymi elektrowniami (Zeller i in. 2009). Ostatnie badania (Bach i Rahmel 2004, Horn i in. 2008) wykazały, Ŝe przynajmniej niektóre gatunki są przyciągane do farm wiatrowych i stosunkowo często eksplorują róŜne części turbin poprzez wykonywanie przelotów wokół turbiny. Najwięcej takich osobników obserwuje się podczas małej prędkości wiatru (od 1 do 8 m/s) i przy wysokiej liczbie owadów gromadzących się przy turbinach, co stwarza ryzyko kolizji z wiatrakami (Behr i in. 2007, Grunwald i Schäffer 2007, Kočvara i in. 2007, Horn i in. 2008). Nietoperze mogą być przyciągane do nowych bogatych w owady miejsc Ŝerowania. Większość nietoperzy stref umiarkowanych jest owadoŜerna. Wycinanie drzew pod turbiny, drogi i pozostałe elementy infrastruktury moŜe w pewnym stopniu stwarzać dobre warunki dla owadów, poprzez tworzenie stref ekotonowych (na obrzeŜach lasu i polan). TakŜe wysoka koncentracja owadów przy wytwarzającej ciepło gondoli wiatraka moŜe przywabiać poszukujące poŜywienia zwierzęta. Innymi czynnikami przyciągającymi uwagę nietoperzy mogą być róŜnego rodzaju dźwięki (w tym takŜe ultradźwięki) emitowane przez turbiny wiatrowe (Kunz i in. 2007b), jednak nie ma na to jak na razie wystarczająco dobrych dowodów (Szewczak i Arnett 2006). Pośredni wpływ farm wiatrowych na populacje nietoperzy wiąŜe się ze zniszczeniem bądź przekształceniem terenów Ŝerowiskowych i bazy pokarmowej, kryjówek nietoperzy, korytarzy migracyjnych i tras przelotu między kryjówkami i Ŝerowiskami. Farmy wiatrowe mogą więc stanowić barierę na trasach dobowych i sezonowych przelotów nietoperzy. Bach i Rahmel (2004) wykazali, Ŝe mroczki późne unikają terenów wokół rotorów, na których wcześniej zlokalizowane były ich areały Ŝerowiskowe. W przypadku karlika malutkiego nie odnotowano zmniejszonego wykorzystania terenów wokół elektrowni wiatrowych, a tylko reakcję omijania rotorów, które znajdowały się w poprzek trasy przelotu (Bach i Rahmel 2004). Na temat innych gatunków brakuje danych. Nie moŜna jednak wykluczyć, Ŝe nietoperze rezygnują bądź zmieniają regularnie wykorzystywane trasy przelotu lub Ŝerowiska. Dodatkowo, pole elektromagnetyczne wytwarzane takŜe przez turbiny, moŜe powodować zakłócenia w percepcji ziemskiego pola magnetycznego, uŜywanego przynajmniej przez niektóre nietoperze do długodystansowej orientacji (Holland i in. 2006). 9 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. PRAWNE ASPEKTY OCHRONY NIETOPERZY Wszystkie 25 gatunków nietoperzy występujących w Polsce podlega ochronie ścisłej na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną z dnia 28 września 2004 r. (Dziennik Ustaw Nr 220, Poz. 2237), będącego wypełnieniem zapisu zawartego w Ustawie o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dziennik Ustaw 04.92.880 z późniejszymi zmianami). Kilka gatunków: podkowiec mały Rhinolophus hipposideros, podkowiec duŜy Rhinolophus ferrumequinum, nocek Bechsteina Myotis bechsteinii, nocek łydkowłosy, mroczek posrebrzany, mroczek pozłocisty i borowiaczek wpisane są do Polskiej czerwonej księgi zwierząt, jako gatunki zagroŜone wyginięciem lub bliskie zagroŜenia (Głowaciński 2001). Dodatkowo, wszystkie wymienione powyŜej gatunki, a takŜe mopek Barbastella barbastellus wpisane zostały na Czerwoną listę zwierząt ginących i zagroŜonych w Polsce (Głowaciński 2002). Na szczeblu międzynarodowym nietoperze są chronione na podstawie: (1) Aneksu II i III Konwencji Berneńskiej (the Bern Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats, Bern, 1979, Appendix II and III), (2) Aneksu II Konwencji o Ochronie Wędrownych Gatunków Dzikich Zwierząt (Konwencji Bońskiej) (the Bonn Convention on the Conservation of Migratory Species of Wild Animals, Bonn, 1979, Appendix II), (3) Porozumienia o Ochronie Nietoperzy w Europie (Agreement on the Conservation of Bats in Europe, EUROBATS), będącego porozumieniem zawartym na bazie zapisów Konwencji Bońskiej, oraz (4) Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w Sprawie Ochrony Siedlisk Naturalnych oraz Dzikiej Fauny i Flory (the EC Directive on the Conservation of Natural Habitats and of Wild Fauna and Flora (92/43/EEC)), zwanej Dyrektywą Siedliskową. Wszystkie wymienione akty prawne obowiązują takŜe w Polsce. Dyrektywa Siedliskowa Unii Europejskiej w załączniku II wymienia gatunki objęte szczególną ochroną. Spośród nietoperzy są to: podkowiec duŜy, podkowiec mały, nocek duŜy, nocek Bechsteina, nocek orzęsiony, nocek łydkowłosy i mopek. W ramach sieci Natura 2000, wprowadzającego w Ŝycie załoŜenia tej Dyrektywy, dla gatunków tych wymagane jest tworzenie tzw. Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk (SOOS). W załączniku IV Dyrektywy Siedliskowej wymienione są pozostałe gatunki nietoperzy, objęte ochroną, ale nie wymagające tworzenia SOOS. W 1996 r. Polska stała się Państwem-Stroną Porozumienia o Ochronie Nietoperzy w Europie (EUROBATS, Dziennik Ustaw Nr 96, Poz. 1112). NajwaŜniejszymi zobowiązaniami wynikającymi z przystąpienia do tego porozumienia są: (1) wskazanie 10 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. stanowisk, w tym schronień, waŜnych dla utrzymania stanu zachowania i ochrony nietoperzy (2) ochrona tych miejsc przed zniszczeniem i zakłócaniem w nich spokoju, (3) identyfikacja i ochrona przed zniszczeniem Ŝerowisk waŜnych dla nietoperzy, oraz przeciwdziałanie zakłócaniu spokoju na tych obszarach (Artykuł III, § 2 Porozumienia), (4) popularyzacja programu ochrony nietoperzy i zwrócenie uwagi opinii publicznej na wagę problemu ochrony tych zwierząt (Artykuł III, § 4 Porozumienia), oraz (5) promocja programów badawczych związanych z ochroną i kontrolą populacji tych ssaków, oraz konsultacja i koordynacja tych programów na szczeblu międzynarodowym (Artykuł III, § 7, Porozumienia). W 2003 r. Międzysesyjna Grupa Robocza EUROBATS rozpoczęła prace nad oceną wpływu elektrowni wiatrowych na populacje nietoperzy oraz nad przygotowaniem poradnika ocen potencjalnego wpływu i planowania farm wiatrowych zgodnie z wymaganiami ekologicznymi nietoperzy. Poradnik ten (Rodrigues i in. 2008), po kilku zmianach i aktualizacjach, w 2006 r. został włączony jako załącznik do Rezolucji 5.6 EUROBATS-u (Resolution 5.6 Wind Turbines and Bat Populations). Rezolucja 5.6 podkreśla przede wszystkim wpływ elektrowni wiatrowych na populacje nietoperzy; sugeruje istnienie siedlisk/miejsc nieodpowiednich w skali lokalnej, regionalnej i krajowej, w których nie powinny być stawiane elektrownie wiatrowe; oraz wskazuje na konieczność wykonywania monitoringu i dodatkowych badań przez inwestorów. Poradnik (Rodrigues i in. 2008) zawiera natomiast praktyczne informacje dotyczące procesu planowania, oceny wpływu na populacje nietoperzy i metodyki monitoringu przed- i poinwestycyjnego elektrowni wiatrowych. WYBRANE ASPEKTY BIOLOGII NIETOPERZY STREFY UMIARKOWANEJ PoniŜej przedstawiono wybrane zagadnienia z ekologii i zachowań nietoperzy, które mogą mieć znaczenie dla zrozumienia zagroŜeń populacji nietoperzy wynikających z budowy elektrowni wiatrowych. Roczny cykl Ŝycia nietoperzy strefy umiarkowanej regulowany jest przede wszystkim przez dostępność bazy pokarmowej, którą stanowią głównie owady. Zimą, kiedy liczba aktywnych owadów jest najniŜsza, nietoperze zapadają w sen zimowy, zwany hibernacją. Temperatura ciała hibernującego zwierzęcia zbliŜona jest do temperatury otoczenia, czyli około kilku stopni Celsjusza. Powoduje to, Ŝe wszystkie procesy Ŝyciowe zostają prawie stukrotnie spowolnione (np. liczba uderzeń serca spada z kilkuset do kilu na minutę), dzięki czemu organizm zuŜywa znacznie mniejszą ilość energii. Hibernujące nietoperze wybudzają się co jakiś czas, w celu wydalenia moczu, zaspokojenia pragnienia i Ŝerowania podczas 11 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. cieplejszych zimowych dni. Wybudzenia pochłaniają duŜe ilości energii. Energia ta zgromadzona jest w postaci tkanki tłuszczowej, której zapasy budowane są podczas jesiennego przedhibnernacyjnego intensywnego Ŝerowania. Zbyt częste przebudzenia (np. z powodu obecności ludzi w zimowisku) mogą doprowadzić do wcześniejszego wyczerpania tkanki tłuszczowej i w efekcie śmierci hibernującego osobnika. Z tego teŜ względu waŜne są warunki mikroklimatyczne panujące w miejscu hibernacji, umoŜliwiające nieprzerwaną hibernację. Nietoperze wybierają więc na zimowiska podziemia, w których utrzymuje się stabilny mikroklimat o temperaturze powietrza około kilku stopni i względnie wysokiej wilgotności powietrza, sięgającej blisko 100% (Ransome 1990, Altringham 1996). Hibernacja kończy się w marcu lub kwietniu i wówczas samice grupują się w kolonie rozrodcze, w których przechodzą ciąŜę, rodzą i wychowują młode. CiąŜa trwa około 4-6 tygodni. Młode rodzą się w drugiej połowie czerwca lub na początku lipca i po okresie 2-6 tygodni są zdolne do lotu, i krótko po tym odstawiane od piersi. Samce większości gatunków przebywają w tym czasie samotnie w kryjówkach lub tworzą niewielkie grupy. Kolonie rozrodcze liczą od kilku do kilku tysięcy osobników i zajmują zróŜnicowane kryjówki, jak dziuple drzew, szczeliny i strychy budynków, szczeliny mostów lub podziemia. Schronienia te zlokalizowane są w pobliŜu dobrych Ŝerowisk, jakimi są przede wszystkich siedliska leśne oraz obszary wodne i podmokłe. Gatunki otwartych przestrzeni polują takŜe nad łąkami i polami (Altringham 1996). W zaleŜności od gatunku, Ŝerowiska odległe są od kryjówek od kilkuset metrów do ponad 20 km (Schober i Grimmberger 1998, Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Nieodpowiednia lokalizacja farmy wiatrowej w pobliŜu kolonii rozrodczej moŜe spowodować fragmentację lub zniszczenie Ŝerowisk i tras dolotowych nietoperzy. Po osiągnięciu samodzielności przez młode, w sierpniu rozpoczynają się gody nietoperzy. W zaleŜności od gatunku i systemu rozrodczego gody mogą się odbywać na terytoriach godowych samców zlokalizowanych najczęściej na trasach migracji samic lub w pobliŜu kolonii rozrodczych samic i miejsc ich hibernacji. Stanowiskami godowymi mogą być takŜe duŜe zimowiska, które późnym latem i jesienią odwiedzane są w godzinach nocnych przez wiele nietoperzy, które przeganiają się w grupach po dwa i więcej osobników, intensywnie wokalizują i kopulują. Zachowania te nazywane są rojeniem, a miejsca ich wystąpienia miejscami rojenia. Wielkość rojącej się populacji moŜe wynosić od kilkudziesięciu do kilku tysięcy osobników pochodzących z róŜnych schronień dziennych rozmieszczonych do kilkudziesięciu kilometrów wokół miejsca rojenia. Wizyty nietoperzy 12 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. w miejscach rojenia trwają zwykle kilka godzin, i powtarzane są co kilka –kilkanaście dni. Wykazano, Ŝe miejsca rojenia pełnią rolę tzw. gorących punktów (ang. hot spot), w których krzyŜują się osobniki pochodzące z róŜnych kolonii, co zapobiega chowowi wsobnemu, do którego mogłoby dojść w populacji zamkniętej (Kerth i in. 2003, Rivers et al. 2005, 2006, Furmankiewicz i Altringham 2007, Furmankiewicz 2008). Z powyŜszych względów miejsca rojenia są bardzo waŜne dla zachowania populacji. Gatunkami rojącymi się są najczęściej gatunki osiadłe i niektóre uwaŜane za krótkodystansowych migrantów: nocek rudy, nocek Natterera, nocek wąsatek, nocek Brandta, nocek Bechsteina, nocek orzęsiony, mopek i gacek brunatny (np. Parsons i Jones 2003, Parsons i in. 2003, Rivers et al. 2005, 2006, Furmankiewicz i Altringham 2007, Furmankiewicz 2008). U gacka brunatnego rojenie ma miejsce takŜe wczesną wiosną (Furmankiewicz 2008). Nietoperze przelatujące do miejsc rojenia, czasami kilka razy w sezonie, są naraŜone na ryzyko kolizji z antropogenicznymi elementami krajobrazu i drapieŜnictwo. Trasy przelotu między schronieniami dziennymi a miejscami rojenia biegną prawdopodobnie wzdłuŜ liniowych elementów. Ich fragmentacja lub zniszczenie moŜe mieć negatywne konsekwencje dla zachowania populacji nietoperzy. U gatunków osiadłych zimowiska znajdują się w pobliŜu miejsc rozrodu, maksymalnie do kilkudziesięciu km od nich. Spośród krajowych gatunków osiadłe są: podkowiec mały, podkowiec duŜy, gacek brunatny, gacek szary, mopek, nocek Bechsteina, nocek Natterera, nocek orzęsiony, karlik średni, mroczek późny, mroczek pozłocisty. Pozostałe gatunki odbywają krótko- lub długodystansowe migracje pomiędzy zimowiskami a stanowiskami letnimi. Krótkodystansowi (regionalni) migranci (nocek rudy, nocek łydkowłosy, nocek wąsatek, nocek Brandta, nocek duŜy, nocek ostrouszny) pokonują odległości od 100 do 500 km. Długodystansowi migranci co roku odbywają sezonowe dwukierunkowe migracje, pokonując odległości od 500 do ponad 2000 km. Do gatunków tych naleŜą: borowiec wielki, borowiaczek, mroczek pozłocisty, karlik większy, karlik malutki i karlik drobny. Maksymalny dystans pomiędzy kryjówką letnią a zimową odnotowano dla karlika większego, który pokonał odległość 2100 km w jedną stronę (Strelkov 1969, Fleming i Eby 2003, Steffens i in. 2004, Hutterer i in. 2005). Gatunki z tej ostatniej grupy są jednocześnie najbardziej naraŜone na negatywne skutki nieodpowiedniej lokalizacji elektrowni wiatrowych (Tabela 1). Nietoperze migrują aby uniknąć niekorzystnych zimowych temperatur. Migracje odbywają się pomiędzy stanowiskami letnimi połoŜonymi w północnej części areału występowania danego gatunku a zimowiskami zlokalizowanymi w południowej, południowo- 13 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. zachodniej lub południowo-wschodniej części areału. Łagodniejsze zimy w południowej części areału umoŜliwiają niektórym gatunków hibernację w nadziemnych, mniej stabilnych termicznie kryjówkach lub wydłuŜone przedhibernacyjne Ŝerowanie (Strelkov 1969, 2000, Fleming i Eby 2003, Steffens i in. 2004, Hutterer i in. 2005). Nie wszystkie osobniki lub populacje gatunków migrujących odbywają dalekodystansowe wędrówki. Migrujące i osiadłe populacje często koegzystują w miejscach hibernacji, ale rozród przechodzą w róŜnych stanowiskach letnich. Karlik malutki w niektórych częściach Europy jest osiadły. Karlik większy hibernuje w południowych Niemczech, Austrii, Szwajcarii i Holandii, gdzie takŜe obserwuje się małe populacje osiadłe. Po hibernacji, migrujące osobniki odlatują do miejsc rozrodu w centralnej i północnej Europie. Dodatkowo, u większości tych częściowych migrantów obserwuje się międzypłciowe róŜnice w podejmowaniu dalekodystansowych wędrówek. U borowiaczka, borowca wielkiego i karlika większego samice podejmują migrację lub migrują na dalsze odległości niŜ samce. Osiadłe samce tych gatunków w okresie godowym zakładają swoje terytoria godowe w pobliŜu miejsc hibernacji lub na trasie przelotu i czekają na migrujące samice (Strelkov 1969, Kapteyn i Lina 1994, Fleming i Eby 2003). Intensywne programy obrączkowania nietoperzy pozwoliły poznać kierunki wędrówek nietoperzy oraz międzypopulacyjne i międzypłciowe róŜnice w skłonności do podejmowania migracji (Steffens i in. 2004, Hutterer i in. 2005). Ciągle jednak nieznane są szlaki migracyjne nietoperzy, ani wskazówki jakimi orientują się podczas migracji. Wyniki nielicznych badań pokazują, Ŝe migrujące nietoperze mogą przemieszczać się wzdłuŜ linowych elementów krajobrazu, jakimi są doliny rzeczne i linia wybrzeŜa morskiego (Popov 1941 w Strelkov 1969, Serra-Cobo i in. 1998, Petersons 1990, 2004, Jarzembowski 2003, Furmankiewicz i Kucharska 2009). Serra-Cobo i in. (2000) sugerowali równieŜ, Ŝe rzeki stanowią punkty orientacyjne i drogi migracyjne nietoperzy. Linearne elementy krajobrazu mogą więc być wykorzystywane do orientacji i nawigacji podczas sezonowych wędrówek (Griffin 1970). Dodatkowo, migracje wzdłuŜ dolin rzecznych mogą dostarczać innych korzyści, takich jak zasobne w pokarm Ŝerowiska i kryjówki w nadrzecznych lasach wykorzystywane podczas przerw w migracji oraz jako stanowiska godowe. Niektóre migrujące gatunki obserwowane są jesienią takŜe na pełnym morzu (Strelkov 1969, Ahlén 1997, Walter i in. 2005, Ahlén et al. 2007), co sugerowałoby, Ŝe w trakcie migracji nie wykorzystują liniowych elementów krajobrazu. W takim przypadku nietoperze mogłyby uŜywać do nawigacji i orientacji światła gwiazd lub pola magnetycznego Ziemi (Griffin 1970, Holland i in. 2006, Holland 2007). Cryan i Brown (2007) sugerowali takŜe, Ŝe Lasiurus 14 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. cinereus przemieszcza się wzdłuŜ widocznych elementów krajobrazu podczas jesiennej migracji. Wskazówki te mogłyby być takŜe uŜywane podczas migracji na znacznych wysokościach (powyŜej 50-100 m), na których juŜ nie działa echolokacja. Podczas migracji na niskich wysokościach, nietoperze mogą takŜe posługiwać się echolokacją, której maksymalny zasięg wynosi kilkadziesiąt metrów, ze względu na silne tłumienie ultradźwięków w powietrzu. Nietoperze wykorzystują echolokację do orientacji w przestrzeni i do polowania na owady. Charakterystyka ultradźwiękowych pulsów echolokacyjnych i strategia polowania za pomocą słuchu, zaleŜne są od wykorzystywanych siedlisk i morfologii skrzydeł poszczególnych gatunków. Nietoperze polujące na otwartych przestrzeniach uŜywają sygnałów o niskich częstotliwościach, których zasięg wynosi od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów. Nietoperze te posiadają takŜe długie i wąskie skrzydła, które są aerodynamicznie przystosowane do szybkiego lotu na otwartych przestrzeniach. Takie skrzydła posiadają teŜ dalekodystansowi migranci (np. borowiec wielki, mroczek posrebrzany, karlik większy, karlik malutki), ze względu na konieczność szybkiego pokonania długich odcinków trasy migracji. Gatunki niemigrujące i/lub gatunki zwartych przestrzeni (np. gacki, podkowce, niektóre nocki) charakteryzują się krótkimi i wąskimi skrzydłami oraz pulsami echolokacyjnymi o krótkim zasięgu i wysokich częstotliwościach. Cechy te umoŜliwiają sprawne poruszanie się oraz orientację i polowanie wśród roślinności (Altringham 1996). Gatunki z pierwszej grupy częściej ulegają śmiertelnym kolizjom z turbinami wiatrowymi niŜ gatunki z grupy drugiej (Tabela 1). Podsumowując, z najbardziej nietoperze naraŜonych na są jedną negatywne działanie elektrowni wiatrowych grup. Farmy wiatrowe najbardziej niekorzystnie oddziaływają pośrednio i bezpośrednio na gatunki otwartych przestrzeni i migrujące na dalekie odległości. Gatunki zwartych przestrzeni są NaraŜone w mniejszym stopniu, ale nieodpowiednia lokalizacja moŜe zniszczyć lub spowodować fragmentację ich miejsc Ŝerowania i tras przelotu między kryjówkami a Ŝerowiskami (Tabela 1). 15 Fot. 2. Gacki brunatne w kolonii rozrodczej (Fot. P. Woźniak). Tabela 1. Wybrane aspekty zachowań i ekologii nietoperzy stwierdzonych na Dolnym Śląsku, waŜne ze względu na negatywny wpływ elektrowni wiatrowych na populacje nietoperzy (na podstawie Schober i Grimmberger 1998, Schanowicz i Ciechanowski 2005, Rodrigues i in. 2008). Lot na małych wysokościach Max odległość wykrywania echolokacji (m)* Prawdopodobieństwo zakłóceń echolokacji przez ultradźwięki turbin Przyciąganie przez oświetlenie turbin - x 5 - krótkodystansowe x x 20-30 luki i skraje drzewostanów osiadły - x Nocek Natterera Myotis nattereri blisko roślinności, wśród gałęzi drzew osiadły - Nocek orzęsiony Myotis emarginatus blisko roślinności, wśród gałęzi drzew osiadły - Gatunek Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros Nocek duŜy Myotis myotis Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii Środowisko Ŝerowania wewnątrz i na obrzeŜach lasów, przy skalnych zboczach, pastwiska, krzewy środowiska otwarte i półotwarte, lasy i łąki Migracje Lot na duŜych wysokościach > 40m osiadły Ryzyko utraty Ŝerowisk Znane kolizje śmiertelne Ryzyko kolizji w skali od 1 (najniŜsze) do 3 (najwyŜsze) - - - 1 - - - x 1 15-25 - - - - 1 x 15-20 - - - - 1 x 15-20 - - - środowiska półotwarte i zamNocek wąsatek krótkodysknięte, zakrzewienia, x 15-20 tansowe Myotis mystacinus między drzewami, nad wodami środowiska półotwarte Nocek Brandta krótkodysi zamknięte, między x x 20 x Myotis brandtii tansowe drzewami, nad wodami * ZaleŜy od typu detektora (wbudowanego mikrofonu) uŜytego w badaniach, z tego względu podano zakres stwierdzony dla dwóch typów detektorów powszechnie uŜywanych przez europejskich badaczy: Pettersson D980 i D240 (wg M. Barataud i L. Bach za Rodrigues i in. 2008). 1 1 1 Tabela 1a. Wybrane aspekty zachowań i ekologii nietoperzy stwierdzonych na Dolnym Śląsku, waŜne ze względu na negatywny wpływ elektrowni wiatrowych na populacje nietoperzy (na podstawie Schober i Grimmberger 1998, Schanowicz i Ciechanowski 2005, Rodrigues i in. 2008). Lot na małych wysokościach Max odległość wykrywania echolokacji (m)* Prawdopodobieństwo zakłóceń echolokacji przez ultradźwięki turbin Przyciąganie przez oświetlenie turbin Ryzyko utraty Ŝerowisk Znane kolizje śmiertelne Ryzyko kolizji w skali od 1 (najniŜsze) do 3 (najwyŜsze) Środowisko Ŝerowania Migracje Lot na duŜych wysokościach > 40m Nocek rudy Myotis daubentonii środowiska otwarte i półotwarte, nad wodami krótkodystansowe x x 20-30 - - - x 2 Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme środowiska otwarte i półotwarte, nad wodami krótkodystansowe x x 30 - - - - 1 Mroczek posrebrzany Vespertilio murinus środowiska otwarte, między drzewami, wokół ulicznych lamp długodystansowe + populacje osiadłe x - 50 - x x x 3 Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii środowiska otwarte, luki drzewostanów, wokół ulicznych lamp osiadły x - 50 x x - x 2 Mroczek późny Eptesicus serotinus środowiska otwarte, skraje lasów, parki, nad łąkami i wokół ulicznym lamp osiadły x - 50 x x x x 3 Gatunek długodystansowe + x x 30 ? x x populacje osiadłe * ZaleŜy od typu detektora (wbudowanego mikrofonu) uŜytego w badaniach, z tego względu podano zakres stwierdzony dla dwóch typów detektorów powszechnie uŜywanych przez europejskich badaczy: Pettersson D980 i D240 (wg M. Barataud i L. Bach za Rodrigues i in. 2008). Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus środowiska otwarte i półotwarte, obrzeŜa lasów, korony drzew 3 Tabela 1b. Wybrane aspekty zachowań i ekologii nietoperzy stwierdzonych na Dolnym Śląsku, waŜne ze względu na negatywny wpływ elektrowni wiatrowych na populacje nietoperzy (na podstawie Schober i Grimmberger 1998, Schanowicz i Ciechanowski 2005, Rodrigues i in. 2008). Lot na małych wysokościach Max odległość wykrywania echolokacji (m)* Prawdopodobieństwo zakłóceń echolokacji przez ultradźwięki turbin Przyciąganie przez oświetlenie turbin Ryzyko utraty Ŝerowisk Znane kolizje śmiertelne Ryzyko kolizji w skali od 1 (najniŜsze) do 3 (najwyŜsze) Środowisko Ŝerowania Migracje Lot na duŜych wysokościach > 40m środowiska otwarte i półotwarte, obrzeŜa lasów, korony drzew długodystansowe x x 30 ? x - x 3 Karlik większy Pipistrellus nathusii środowiska otwarte i półotwarte, lasy, korony drzew, nad polami i wodami długodystansowe x x 30-40 ? x - x 3 Borowiec wielki Nyctalus noctula środowiska otwarte, nad lasami, łąkami i polami długodystansowe x - 100-150 x x x x 3 Borowiaczek Nyctalus leisleri środowiska otwarte, lasy, parki, ogrody długodystansowe x - 60-80 x x x x 3 Gacek brunatny Plecotus auritus środowiska zamknięte, lasy, między drzewami osiadły x x 30 - - - x 1 środowiska otwarte i zamknięte (wśród drzew) osiadły - x 10-30 - - - - 1 Gatunek Karlik drobny Pipistrellus pygmaeus Gacek szary Plecotus austriacus Mopek środowiska krótkodysBarbastella zamknięte, obrzeŜa x 20-30 tansowe barbastellus lasów, ogrody * ZaleŜy od typu detektora (wbudowanego mikrofonu) uŜytego w badaniach, z tego względu podano zakres stwierdzony dla dwóch typów detektorów powszechnie uŜywanych przez europejskich badaczy: Pettersson D980 i D240 (wg M. Barataud i L. Bach za Rodrigues i in. 2008). 1 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. CHARAKTERYSTYKA GATUNKÓW WYSTĘPUJĄCYCH W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: EN – gatunek bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagroŜony wyginięciem (Głowaciński 2001). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŜonych w Polsce: EN (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik II i IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk (Załącznik II). Jest to jeden z najmniejszych nietoperzy Polski. Związany jest z terenami skalistymi i górskimi. Latem zasiedla kryjówki bezwietrzne, najczęściej słabo oświetlone i bardzo ciepłe (temp. do 30°C). Są to głównie strychy, rzadziej jaskinie, nieduŜe tunele, szczeliny skał, czy dziuple drzew. Samice tworzą niewielkie kolonie rozrodcze, liczące do kilkudziesięciu osobników. Samce w tym okresie Ŝyją pojedynczo, chroniąc się w jaskiniach, szczelinach skalnych lub na strychach. Zimowymi schronieniami są: jaskinie sztolnie, piwnice i fortyfikacje, gdzie nietoperze hibernują pojedynczo lub w skupiskach do kilkuset osobników (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Podkowiec mały Ŝeruje głównie wewnątrz lasów i na ich obrzeŜach, oraz na terenach zakrzewionych, zadrzewionych pastwiskach, w alejach drzew i w roślinności nad brzegami wód, najczęściej w promieniu od 0,5 do 2-3 km od kryjówki. Jest to gatunek osiadły. Jego letnie kryjówki znajdują się zwykle w odległości do 30 km od kryjówek zimowych, chociaŜ znane są przeloty na większą odległość (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Podkowiec mały w Polsce osiąga północną granicę zasięgu. Występuje w Sudetach, Karpatach (z wyjątkiem Tatr) oraz na WyŜynie Krakowsko-Częstochowskiej. Pojedyncze stanowiska znajdują się takŜe na Podkarpaciu oraz Śląsku Opolskim. Na Dolnym Śląsku stwierdzono zaledwie kilka stanowisk letnich zlokalizowanych na ziemi kłodzkiej. Są to kryjówki kolonii rozrodczych w Gorzanowie, Starej Morawie i Szczytnej. Liczebność osobników w tych koloniach wynosi od 10 do ponad 20 osobników. Pozostałe stanowiska, to schronienia dzienne i zimowiska pojedynczych osobników. 19 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Fot. 3. Podkowiec mały (Fot. J. Furmankiewicz). Nocek duŜy Myotis myotis (Borkhausen, 1797) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (załącznik II i IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Jest to jeden z trzech największych polskich gatunków nietoperzy. Występuje na terenach skalistych, zalesionych, z reguły na nizinach i wyŜynach. Jego schronieniami letnimi są jaskinie, sztolnie oraz strychy budynków. Na zimowiska wybiera podziemia, sztolnie i tunele. Kolonie rozrodcze mogą liczyć do 2 – 3 tysięcy osobników. Samce Ŝyją samotnie (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Nocki duŜe latają z reguły nisko przy obrzeŜach lasów, parków i sadów, gdzie polują głównie na ćmy i chrząszcze z rodziny biegaczowatych. Ich Ŝerowiska oddalone są od kryjówek od 1,5 do 25 km. Nocek duŜy zaliczany jest do nietoperzy, które odbywają 20 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. krótkodystansowe wędrówki od 50 do 200 km (najdłuŜszy stwierdzony przelot wynosi 390 km) (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Nocek duŜy w Polsce wykazuje zwarty zasięg geograficzny. Występuje w południowej, częściowo w zachodniej i centralnej części kraju, oprócz rejonów północno-wschodnich. Obecność pojedynczych osobników stwierdzono na Podlasiu i wschodnim Mazowszu. Jest to gatunek pospolicie występujący na obszarze Dolnego Śląska. Najwięcej jego stanowisk odnotowano na terenach górskich i podgórskich. W większym rozproszeniu występuje na Nizinie Śląskiej. Nocek duŜy na Dolnym Śląsku tworzy zgrupowania od kilku do ponad tysiąca osobników. Największymi znanymi koloniami rozrodczymi są: kolonia we Wleniu (około 2250 osobników), kolonia w Konradowie k/ Lądka Zdrój (około 500 osobników), kolonia w Rościszowie w Górach Sowich (około 800 osobników), kolonie w Sulistrowiczkach, Parowej i Jaszkowej Górnej (po około 200 osobników). Znane są przeloty nocków duŜych z kolonii rozrodczych w Czechach do zimowisk na ziemi kłodzkiej i na Przedgórzu Sudeckim, z kolonii w Sulistrowiczkach (Masyw ŚlęŜy) do zimowisk w Górach Sowich oraz z kolonii we Wleniu (dolina Bobru) do zimowisk w Karkonoszach. Największymi zimowiskami tego gatunku są jaskinie góry Połom, jaskinie i sztolnie Masywu ŚnieŜnika oraz sztolnie Gór Sowich. Fot. 4. Nocki duŜe w kolonii rozrodczej (fot. J. Furmankiewicz). 21 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817) Status ochronny IUCN: NT – gatunek niŜszego ryzyka, bliski zagroŜenia (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: NT (Głowaciński 2001). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŜonych w Polsce: NT (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik II i IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Nocek Bechsteina jest gatunkiem ciepłolubnym i leśnym, zajmującym kryjówki w dziuplach drzew. Zasiedla głównie lasy liściaste, parki, rzadziej lasy iglaste. Samice tworzą kolonie rozrodcze liczące przewaŜnie od 15 do 40 osobników. Samce prowadzą samotniczy tryb Ŝycia (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Zimą występują pojedynczo lub po kilka osobników nie tworząc większych skupień. Hibernują w jaskiniach sztolniach, fortyfikacjach i dziuplach drzew. Gatunek ten Fot. 5. Nocek Bechsteina (fot. J. Furmankiewicz). zaliczany jest do skrajnie osiadłych, nie odbywa dalekich wędrówek. NajdłuŜszy znany przelot wynosi 59 km. śerują w lasach liściastych w odległości do kilometra od swojej kryjówki (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Przez Polskę przebiega północno-wschodnia granica zasięgu nocka Bechsteina, wytycza ją linia: Cedyński Park Krajobrazowy, Wysoka, Poznań, Konewka, Puszcza Kozienicka, Lasy Sobiborskie. Na terenie Dolnego Śląska stwierdzany jest stosunkowo rzadko, najczęściej w zimowiskach, w których obserwowane są pojedyncze osobniki. Metody akustycznej identyfikacji gatunków pozwalają na coraz częstsze wykrywanie tego gatunku na Ŝerowiskach. DuŜe miejsca rojenia, w których wielkość populacji szacuje się na kilkadziesiąt do kilkuset osobników to sztolnia w Skałkach Stoleckich oraz zimowiska w Masywie ŚnieŜnika (przede wszystkich jaskinie w rezerwacie Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie). 22 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Nocek Natterera Myotis nattereri (Kuhl, 1817) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Latem nocek Natterera związany jest z lasami. Występuje takŜe w pobliŜu terenów rolniczych, parków, a takŜe przy zbiornikach wodnych i terenach bagiennych. Jego kryjówki letnie zlokalizowane są przewaŜnie w dziuplach drzew, na strychach i w szczelinach budynków oraz w budkach dla ptaków. śerowiska znajdują się średnio 2 – 3 km (maksymalnie do 6 km) od kryjówki dziennej. Tworzy niewielkie kolonie rozrodcze (kilkanaście - kilkadziesiąt osobników), w których takŜe przebywają samce. Zimą hibernuje pojedynczo lub w duŜych skupiskach wraz z innymi gatunkami nietoperzy. Kryjówkami zimowymi są jaskinie, sztolnie, fortyfikacje, piwnice, studnie oraz szczeliny. Gatunek ten jest osiadły. NajdłuŜszy stwierdzony przelot to 157 Fot. 6. Nocek Natterera (fot. I. Gottfried). km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Nocek Natterera występuje w całej Polsce. Uznany jest za gatunek mniej zagroŜony, co wynika z róŜnorodności kryjówek letnich i zimowych. Na Dolnym Śląsku stwierdzany jest najczęściej na Ŝerowiskach i w miejscach przelotów, głównie w Sudetach, na Przedgórzu Sudeckim. Schronienia zlokalizowano natomiast w rozproszeniu na całym terenie Dolnego Śląska. Są to kryjówki, w których występuje przewaŜnie do kilkunastu osobników. Znanych jest tylko kilka kolonii rozrodczych liczących maksymalnie 30-40 osobników. Stosunkowo licznie obserwowany podczas jesiennego rojenia przy duŜych zimowiskach, tj. sztolni w Skałkach Stoleckich, jaskiniach rezerwatu Jaskinia Niedźwiedzia, sztolniach Gór Sowich. 23 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Nocek orzęsiony Myotis emarginatus (Geoffroy, 1816) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: EN – gatunek bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagroŜony wyginięciem (Głowaciński 2001). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŜonych w Polsce: EN (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik II i IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Nocek orzęsiony jest gatunkiem ciepłolubnym, związanym z wyŜynnymi terenami skalistymi i leśnymi. Kolonie rozrodcze liczą od 20 do 1000 samic (przewaŜnie do 200) i spotykane są w dziuplach drzew, jaskiniach, sztolniach i na strychach. Samce Ŝyją samotnie w podobnych kryjówkach. Ze względu na podobne wymagania ekologiczne, nocki orzęsione są często spotykane w kryjówkach podkowców małych (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). śerowiska nocka orzęsionego znajdują się 1-7 km (maksymalnie12 km) od kryjówki. Gatunek ten poluje w pobliŜu koron drzew i krzewów (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Zimą przebywa w miejscach o duŜej wilgotności i temperaturze około 6-9ºC. Hibernuje pojedynczo lub w małych skupieniach czasem razem z podkowcem małym (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot.7. Nocek orzęsiony (fot. J. Furmankiewicz). 24 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Nocek orzęsiony jest jednym z najrzadszych nietoperzy występujących w Polsce. Zasięg jego występowania obejmuje Sudety, Karpaty (włącznie z niŜszymi partiami Tatr) i WyŜynę Krakowsko-Częstochowską (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Na Dolnym Śląsku nocek orzęsiony regularnie jest obserwowany na zimowiskach w Masywie ŚnieŜnika, Górach Złotych, Przedgórzu Sudeckim i oraz w pojedynczych zimowiskach Sudetów Zachodnich. Do tej pory nie stwierdzono kolonii rozrodczej tylko pojedyncze osobniki w schronieniach letnich w Międzylesiu, Gorzanowie, Nowej Bystrzycy i Konradowie. Na kilku stanowiskach odnotowano występowanie tego gatunku poprzez nasłuchy detektorowe. Cennymi stanowiskami są miejsca rojenia nocka orzęsionego w jaskiniach Masywu ŚnieŜnika. Nocek wąsatek Myotis mystacinus ( Kuhl, 1819) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Jest to jeden z najmniejszych krajowych gatunków, tworzący z nockiem Brandta trudną do odróŜnienia parę gatunków. Z tego względu gatunki te często nie są rozróŜniane i podawane bywają jako para. Nocek wąsatek występuje na terenach górzystych i wyŜynnych oraz lokalnie na niŜu. Spotykany jest w lasach, parkach, przy zbiornikach wodnych, a takŜe w pobliŜu osiedli ludzkich. śeruje wewnątrz lasów, w lukach drzewostanów, nad drogami i polanami oraz przy skrajach lasów i w alejach drzew, często nad małymi, śródleśnymi oczkami wodnymi i rzekami oraz w ich pobliŜu. Nocek wąsatek tworzy niewielkie kolonie rozrodcze, liczące około 20–70 samic. 25 Fot.8. Nocek wąsatek (fot. J. Furmankiewicz). Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Samce Ŝyją pojedynczo w pobliŜu kolonii. Samice na schronienia letnie wybierają dziuple, szpary w drewnie, skrzynki lęgowe, szczeliny pod mostami, szczeliny pod parapetami okiennymi i za okiennicami oraz piwnice. Zimą nocek wąsatek spotykany jest w jaskiniach, sztolniach, piwnicach, fortyfikacjach, gdzie zimuje pojedynczo lub w małych skupiskach wraz z nockami: Brandta, rudym i Natterera (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Jest to gatunek przewaŜnie osiadły, ale moŜe odbywać krótkodystansowe migracje między kryjówkami letnimi i zimowymi. NajdłuŜszy przelot nocka wąsatka podczas zmiany kryjówki letniej na zimową wynosił 240 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Zasięg występowania nocka wąsatka obejmuje cały kraj, nie stwierdzono go jednak na Podlasiu i Suwalszczyźnie. Na Dolnym Śląsku znanych jest kilkanaście stanowisk kolonii rozrodczych nieoznaczonej pary gatunków nocek wąsatek/nocek Brandta (Muszkowicki Las i Nowolesie na Wzgórzach Niemczańsko-Strzelińskich). W Sudetach gatunek ten wydaje się mniej liczny niŜ nocek Brandta. Nocek Brandta Myotis brandtii (Eversman, 1854) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Gatunek ten po raz pierwszy został opisany 1958 roku, ale jako odrębny gatunek dopiero w 1970 roku. Wcześniej był opisywany jako podgatunek nocka wąsatka (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). W porównaniu z nockiem wąsatkiem, częściej jest spotykany na obszarach leśnych i w pobliŜu zbiorników wodnych. Jego kryjówkami letnimi są zarówno dziuple jak i budynki, oraz skrzynki lęgowe, w których współtworzy kolonie z karlikiem malutkim lub karlikiem większym. Samice tego gatunku tworzą kolonie rozrodcze średnio od 10 do 40 osobników (maksymalnie 100 - 350), samce Ŝyją pojedynczo, bądź teŜ w pobliŜu kolonii (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Zimuje w jaskiniach, sztolniach, fortyfikacjach i piwnicach. Nocek Brandta Ŝeruje przewaŜnie wewnątrz lasów, nad drogami, alejami, a takŜe nad wodami. Jest przystosowany do chwytania owadów w locie, w pobliŜu roślinności, w zamkniętej i na otwartej przestrzeni (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Jest gatunkiem osiadłym, ale część osobników moŜe odbywać krótkodystanowe 26 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. wędrówki między zimowiskami i stanowiskami letnimi. NajdłuŜsze znane przeloty to 230 i 780 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot. 9. Nocek Brandta (fot. T. Bartoničká). Nocek Brandta występuje w całej Polsce oprócz Pojezierza Mazurskiego. Na terenie Dolnego Śląska nocek wąsatek i nocek Brandta występują zarówno na wspólnych jak i osobnych stanowiskach. Największe znane kolonie rozrodcze nocka Brandta zlokalizowane jest w Gądkowicach w Dolinie Baryczy (około 150 osobników) i na ziemi kłodzkiej. Jesienią licznie roi się przy zimowiskach w Masywie ŚnieŜnika. W Jaskini Niedźwiedziej jest gatunkiem dominującym, w porównaniu z nockiem wąsatkiem. Jaskinia Niedźwiedzia jest jednym z największych zimowisk nocka Brandta w Polsce. Nocek rudy Myotis daubentonii (Kuhl, 1817) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Nocek rudy jest związany ze środowiskiem wodnym. Preferuje tereny z róŜnego typu wodami powierzchniowymi – doliny rzeczne, jeziora, kompleksy stawów rybnych, gdzie poluje na drobne owady, zbierając je z powierzchni wody. Miejsca Ŝerowania są zwykle oddalone około 900 – 1200 m od kolonii, maksymalnie do 10 km od kryjówki. W koloniach rozrodczych samic Ŝyją samce oraz samice nie biorące czynnego udziału w rozrodzie. Samce 27 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. mogą takŜe prowadzić samotniczy tryb Ŝycia lub tworzyć małe kolonie (do 30 osobników). Typowe dla tego gatunku schronienia letnie to dziuple drzew i szczeliny mostów (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Nocek rudy hibernuje w miejscach o wysokiej wilgotności powietrza, w starych kopalniach, jaskiniach, fortyfikacjach, wilgotnych ścianach korytarzy oraz w studniach. MoŜe odbywać krótkodystansowe migracje (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot. 10. Nocek rudy (fot. I. Gottfried). Nocek rudy jest jednym z najpospolitszych gatunków, występującym w całej Polsce. Jego Ŝerowiska są notowane w duŜym zagęszczeniu na terenie całego Dolnego Śląska, zwłaszcza w dolinach rzek i terenach podmokłych oraz kompleksach stawów. Kryjówki letnie są rzadziej znajdowane, ze względu na ich specyfikę. W zimowiskach jest jednym z dominujących gatunków. Największe jego zimowiska to jaskinie i kopalnie Gór Kaczawskich, Masywu ŚnieŜnika oraz Gór Wałbrzyskich i Sowich. Stanowiska te są jednocześnie miejscami rojenia tego gatunku w okresie późnego lata i jesieni. Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme (Boie, 1825) Status ochronny IUCN: NT – gatunek niŜszego ryzyka, bliski zagroŜenia (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: EN – gatunek bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagroŜony wyginięciem (Głowaciński 2001). 28 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŜonych w Polsce: EN (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik II i IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II i IV) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Samice tego gatunku gromadzą się w koloniach liczących zwykle od 50 do 300 osobników. Ich kryjówki znajdują się w budynkach kościołach, domów mieszkalnych lub budynkach gospodarskich, takŜe w dziuplach i skrzynkach dla ptaków. Nocek łydkowłosy zimuje w jaskiniach sztolniach fortyfikacjach, moŜliwe, Ŝe w dziuplach drzew i norach gryzoni. Jest to typowy gatunek obszarów nizinnych, w górach spotykany jest Fot. 11. Zimujące nocki łydkowłose (fot. P. Woźniak). jedynie zimą. Podobnie jak nocek rudy, związany jest z duŜymi obszarami wodnymi, które stanowią jego Ŝerowiska. Poluje nad powierzchnią wód stojących i wolno płynących, latając nisko nad lustrem wody i chwytając owady w powietrzu lub zbierając z powierzchni wody. śeruje w odległości do 15 km od kryjówki. MoŜe odbywać krótkodystansowe migracje (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Nocek łydkowłosy obejmuje zasięgiem całą Polskę, jednakŜe jego rozmieszczenie jest nierównomierne. Zwiększona liczba osobników występuje na niewielkich obszarach północnych pojezierzy i w Kotlinie Biebrzańskiej – są to stanowiska głównie samców w okresie letnim lub osobników hibernujących. W Polsce znanych jest zaledwie kilka miejsc rozrodu tego gatunku nietoperza, głównie na Pojezierzu Suwalskim i na Pomorzu (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Na Dolnym Śląsku nocek łydkowłosy stwierdzany jest rzadko, głównie na Ŝerowiskach w dolinie Odry i większych jej dopływów oraz duŜych stawach hodowlanych. Znanych jest zaledwie kilka zimowisk pojedynczych osobników, zlokalizowanych w Karkonoszach, Górach Kaczawskich, Górach Wałbrzyskich i na ziemi kłodzkiej. 29 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Mroczek posrebrzany Vespertilio murinus (Linnaeus, 1758) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: LC (Głowaciński 2001). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŜonych w Polsce: LC (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Kolonie rozrodcze mroczka posrebrzanego liczą od 10 do 100 (rzadko 150 – 230) osobników. Samce Ŝyją samotnie lub tworzą kolonie liczące do 300 osobników. Kryjówkami letnimi tego gatunku są szczeliny ścian i dachy budynków, sporadycznie strychy budynków i dziuple drzew. Mroczek posrebrzany Ŝeruje w bardzo róŜnych biotopach, najczęściej nad terenami otwartymi, zwłaszcza duŜymi zbiornikami wodnymi, w dolinach rzecznych, nad lasami oraz terenami rolniczymi. Poluje w odległości średnio 4,4 km od schronienia. Zimuje najczęściej w kryjówkach naziemnych – zewnętrznych szczelinach budynków i dachów. Jest to gatunek częściowo migrujący, dalekodystansowy. Migrują głównie populacje ze wschodniej Europy. NajdłuŜszy przelot wyniósł 1440 km. Populacje ze Skandynawii i części środkowej Europy są osiadłe (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot. 12. Mroczek posrebrzany (fot. I. Gottfried). 30 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Mroczek posrebrzany zasięgiem występowania obejmuje całą Polskę, jednakŜe najczęściej spotykane są osobniki poza okresem rozrodczym. Na Dolnym Śląsku jest stwierdzany na nielicznych Ŝerowiskach i stanowiskach godowych. Terytorialne samce w okresie godowym (październik-grudzień) spotykane są przy wysokich budynkach w większych miastach. Znana jest tylko jedna kolonia rozrodcza w Lasówce w Górach Bystrzyckich. DuŜe zimowisko tego gatunku zlokalizowano w Lądku Zdroju. Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii (Schreber, 1774) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: NT – gatunek niŜszego ryzyka, bliski zagroŜenia (Głowaciński 2001). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŜonych w Polsce: NT (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Jest to gatunek związany z terenami leśnymi Fot. 13. Mroczek pozłocisty (fot. J. Furmankiewicz). i górskimi. śeruje głównie w lukach drzewostanu, na skrajach lasów i w zwartych lasach iglastych, nad wodami, na terenach rolniczych i w wioskach. Podczas Ŝerowania karmiące samice polują jedynie około 600 – 800 m od kryjówki. Samice mroczka pozłocistego tworzą kolonie rozrodcze liczące od 10 do 100 osobników, samce natomiast w tym okresie przebywają samotnie. Kryjówkami letnimi są przewaŜnie strychy i szczeliny skalne. Zimujące mroczki pozłociste znaleźć moŜna najczęściej w jaskiniach, sztolniach i podziemnych fortyfikacjach. Jest to gatunek osiadły. NajdłuŜsze znane przeloty to 115 km i 250 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). 31 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. W Polsce stanowiska mroczka pozłocistego moŜna spotkać na terenie całego kraju. Na Dolnym Śląska stwierdzany jest głównie w górach, gdzie zlokalizowane są zimowiska i Ŝerowiska pojedynczych osobników. Najliczniej zimuje w Górach Sowich, w Masywie ŚnieŜnika i w Karkonoszach. Kolonię samców tego gatunku odnotowano w Pasterce w Górach Stołowych. Mroczek późny Eptesicus serotinus (Schreber, 1774) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Kryjówkami kolonii rozrodczych są przewaŜnie duŜe strychy kościołów i domów mieszkalnych w centrach miast, wsiach i śródleśnych zabudowaniach. śerowiska zlokalizowane są w odległości od 2 do 6 km od kryjówki, w róŜnorodnych przewaŜnie otwartych środowiskach, od parków w centrach duŜych miast po polany wewnątrz zwartych lasów, najczęściej Fot. 14. Mroczek późny (fot. J. Górniak). jednak w pobliŜu skrajów lasów, nad łąkami, pastwiskami. Często Ŝerowiskiem mroczka późnego są okolice ulicznych lamp, gdzie poluje na zwabione światłem owady. Hibernuje w nadziemnych częściach budynków pojedynczo lub po kilka w jednej kryjówce oraz sporadycznie w podziemnych kryjówkach. Mroczek późny jest gatunkiem osiadłym. Zimowiska są zlokalizowane najczęściej w odległości do 5 km od stanowisk letnich, często zimuje w tych samych budynkach, które zasiedla latem. NajdłuŜsza wędrówka tego gatunku to 330 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Mroczek późny jest stosunkowo często obserwowanym gatunkiem w całej Polsce i na Dolnym Śląsku, silnie synantropijnym. Kolonie rozrodcze spotykane są w wielu miejscowościach. Najwięcej letnich schronień znanych jest na Nizinie Śląskiej. PrzewaŜają schronienia, w których przebywa do 20 osobników. 32 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik III) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Jest to jeden z najmniejszych nietoperzy w Polsce. Występuje na obszarach leśnych i blisko człowieka. śeruje na terenach półotwartych, nad rzekami, jeziorami, terenami podmokłymi, takŜe w parkach, nad łąkami i na obrzeŜach lasów oraz przy zabudowaniach wiejskich. Wiosną samice tworzą kolonie liczące około 20 – 230 osobników, często łączone z karlikiem większym oraz mroczkiem posrebrzanym. Ich kryjówki letnie mieszczą się na strychach, w dziuplach, budkach dla ptaków, szczelinach w budynkach. Zimą spotykane są w szczelinach budynków, dziuplach i jaskiniach (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Karlik malutki naleŜy do gatunku osiadłego, przemieszcza się zazwyczaj na odległości do 10 – 20 (do 50) km. Populacje w północnej i wschodniej Europie są wędrowne i pokonują odległości do 1150 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot. 15. Karlik malutki (fot. J. Furmankiewicz). Karlik malutki zasiedla całą Polskę. Na terenie Dolnego Śląska jest często spotykany. Jego kolonie rozrodcze liczą od kilkunastu do kilkudziesięciu osobników. Największe kolonie odnotowano w Rudzie Milickiej, Świdnicy, Stolcu, Nowolesiu, Henrykowie, Drągoszowicach. W pozostałych stanowiskach stwierdza się od kilku do kilkunastu osobników. Znane są dwa duŜe zimowiska, w kościołach w Henrykowie i w Świdnicy. 33 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Karlik drobny Pipistrellus pygmaeus (Leach, 1825) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik III) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Karlik drobny jest najmniejszym z polskich nietoperzy. Został on stosunkowo niedawno wyodrębniony jako osobny gatunek. Opisywany był wcześniej jako jeden z dwóch tzw. echotypów karlika malutkiego. Karlik drobny emituje sygnały echolokacyjne o częstotliwości 55 kHz, a karlik malutki 45 kHz. Te dwa echotypy zostały po raz pierwszy wyróŜnione na Wyspach Brytyjskich na początku lat 90. na podstawie róŜnic we frekwencji emitowanych ultradźwięków. Za odrębne gatunki uznano je kilka lat później na podstawie badań genetycznych, uzupełnionych następnie przez badania morfologiczne. Z tego względu rzeczywisty status tego gatunku nie jest jeszcze dobrze rozpoznany, zarówno w Europie, jak i w Polsce. Gatunek ten występuje na terenach podmokłych, najczęściej w dolinach rzek. Kolonie letnie mają swoje schronienia w dziuplach, budkach dla ptaków, szczelinach budynków. Karlik drobny uznawany jest za gatunek podejmujący długie sezonowe wędrówki. Fot. 16. Karlik drobny (fot. M. Furmankiewicz). 34 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Karlik drobny na Dolnym Śląsku jest rzadziej stwierdzany niŜ karlik malutki, głównie w dolinie Odry i duŜych kompleksów leśnych oraz stawach hodowlanych. Znanych jest kilka kolonii rozrodczych tego gatunku, liczących od kilkudziesięciu do kilkuset osobników, stwierdzonych w Dolinie Baryczy i dolinie środkowej Odry. Karlik większy Pipistrellus nathusii (Keyserling & Blasius, 1839) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Karlik większy zamieszkuje niziny, rejony górskie, o dobrze rozwiniętej sieci zbiorników wodnych, często w pobliŜu osiedli ludzkich i lasów. śeruje głównie nad wodami i przyległymi terenami podmokłymi, w lukach drzewostanu, na skrajach lasów i drogach leśnych. Samice tworzą kolonie rozrodcze w skrzynkach (liczące około 20 - 40 samic) oraz w budynkach (od 50 do 300 samic). Ich schronieniem letnim są takŜe: szczeliny w budynkach oraz skałach. Samce Ŝyją samotnie i w okresie godowym tworzą terytoria godowe na trasach jesiennej migracji samic (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Karliki większe odbywają długodystansowe migracje, najczęściej wzdłuŜ wybrzeŜy morskich i dolin rzecznych. NajdłuŜszy stwierdzony przelot wynosi 2100 km (Strelkov 1969). Fot. 17. Karlik większy (fot. T. Gottfried). 35 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Zasięg karlika większego obejmuje całą Polskę, jest jednak bardzo nierównomierny. Na Dolnym Śląsku karlik większy występuje głównie na obszarze nizinnym. Najliczniej spotykany jest w okolicach Wrocławia i w dolinie Odry. W miejscach tych obserwowane są koncentracje stanowisk godowych i haremów samców w okresie jesiennym. Jego stanowiska odnotowano takŜe nad rzekami: Bobrem, Kaczawą, Kwisą i Nysą Kłodzką. Do tej pory stwierdzono jedynie kilka nielicznych kolonii rozrodczych, głównie na Nizinie Śląskiej. Borowiec wielki Nyctalus noctula (Schreber, 1774) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Gatunek ten związany jest z lasami, dolinami rzecznymi, duŜymi parkami, ogrodami i miastami, gdzie tworzy liczne kolonie rozrodcze. Hibernuje w dziuplach drzew i szczelinach skalnych, na południu Europy takŜe w jaskiniach. Latem zamieszkuje przede wszystkim dziuple drzew, strychy budynków oraz skrzynki dla ptaków i nietoperzy. Samice tworzą kolonie rozrodcze liczące od 7 do około 200 osobników, często razem z nockiem rudym i borowiaczkiem. Samce natomiast w okresie letnim Ŝyją samotnie lub w małych koloniach. śerowiskami borowców są doliny rzeczne, łąki i pastwiska, obszary nad duŜymi zbiornikami wodnymi, luki drzewostanów oraz miejsca przy latarniach ulicznych. Poluje na otwartej przestrzeni, zwłaszcza w dolinach rzecznych, nad łąkami, pastwiskami, duŜymi zbiornikami wodnymi, równieŜ w lukach w drzewostanie i przy latarniach ulicznych. śeruje w odległości do ponad 20 km od kryjówki. Odbywa długodystansowe sezonowe wędrówki. Niekiedy wędruje takŜe w ciągu dnia w duŜych grupach. NajdłuŜszy stwierdzony przelot między zimowiskiem a schronieniem letnim wynosi 1600 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Borowiec wielki zasiedla całą Polskę. Na Dolnym Śląsku jest stosunkowo liczny, stwierdzany przede wszystkim na nizinach, ale takŜe w Kotlinie Kłodzkiej, Górach Złotych, Górach Bystrzyckich, Górach Izerskich, na Przedgórzu Sudeckim. Największe kolonie tego gatunku znajdują się na Nizinie Śląskiej we Wrocławiu (około 300 osobników) i lasach łęgowych doliny środkowej Odry. Zimowiska znane są jedynie we Wrocławiu i Siechnicach. 36 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Fot. 18. Borowiec wielki (fot. J. Furmankiewicz). Borowiaczek Nyctalus leisleri (Kuhl, 1817) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: VU – gatunek wysokiego ryzyka, naraŜony na wyginięcie (Głowaciński 2001). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŜonych w Polsce: VU (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Gatunek ten występuje w zwartych kompleksach leśnych (przede wszystkim w lasach liściastych) i w starych parkach. śeruje na otwartej przestrzeni, w lukach drzewostanu, przy latarniach, nad wodami łąkami oraz pastwiskami. Samice tworzą kolonie rozrodcze liczące około 10 osobników w skrzynkach i od 5 do 50 w dziuplach drzew. Kryjówkami letnimi są teŜ budki dla ptaków i strychy. Zimą spotykany jest w dziuplach, szczelinach i w nadziemnych partiach budynków. Odbywa długodystansowe sezonowe wędrówki, na odległości do 1567 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). 37 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Fot. 19. Borowiaczek (fot. R. Mysłajek). Borowiaczek występuje na terenie całego kraju, znany jest jednak z niewielu stanowisk. Na terenie Dolnego Śląska stwierdzany jest rzadko, jedynie na Ŝerowiskach, najczęściej na nizinach i sporadycznie w rejonach górskich (Góry Wałbrzyskie i ziemia kłodzka). Gacek brunatny Plecotus auritus ( Linnaeus, 1758) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Gacek brunatny jest gatunkiem eurytopowym, występuje zarówno w lasach jak i na terenach skalistych, unika większych miast. Swoje kolonie rozrodcze liczące od 5 do 50 (rzadko 50 – 500) osobników tworzy najczęściej w dziuplach drzew, ptasich skrzynkach oraz na duŜych strychach i wieŜach kościołów i budynków mieszkalnych. W przeciwieństwie do pozostałych krajowych gatunków nie notuje się u nich rozdziału płci w koloniach. Zdarza się jednak, iŜ samce Ŝyją pojedynczo lub w jednopłciowych koloniach. śerują w lasach i na ich obrzeŜach, w parkach i na róŜnych terenach zadrzewionych, wewnątrz budynków 38 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. gospodarskich i na strychach, unikając otwartych przestrzeni. śerują zbierając swoje ofiary z powierzchni liści lub chwytając w locie. śerowiska oddalone są od 0,5 do około 3 km od kryjówek (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Od sierpnia do listopada i wiosną obserwuje się u niego intensywne rojenie przy zimowiskach. Zimuje w jaskiniach, sztolniach, piwnicach lub dziuplach drzew. Gatunek ten naleŜy do skrajnie osiadłych. Wędrówki między schronieniami letnimi i zimowymi nie przekraczają kilku kilometrów. NajdłuŜsze znane przeloty to 66 i 88 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Zasięg gacka brunatnego obejmuje całą Polskę. Uznany jest za najpospolitszego nietoperza w Polce i na Dolnym Śląska. W tej części Polski znajduje się kilkaset jego schronień i Ŝerowisk. DuŜe zagęszczenie populacji tego gatunku notuje się na obszarze Sudetów i Przedgórza Sudeckiego. Jego stanowiska znajdują się takŜe na Nizinie Śląskiej. Kolonie rozrodcze z reguły liczą do 20 osobników. Przy duŜych zimowiskach obserwuje się jego rojenie wiosną i jesienią. Fot. 20. Gacek brunatny (fot. P. Woźniak). 39 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Gacek szary Plecotus austriacus (Fischer, 1829) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Jest gatunkiem synantropijnym, związanym z nizinami oraz otwartymi terenami rolniczymi. Poluje na otwartych przestrzeniach (np. w lukach drzewostanów, nad łąkami). Jego letnie schronienia znajdują się na strychach budynków, gdzie tworzy niewielkie kolonie liczące od 10 do 50 (rzadko do 100) osobników. Samce tego gatunku zajmują kryjówki letnie w tych samych miejscach co samice, bądź Ŝyją osobno. Zimuje przede wszystkim w piwnicach, studniach i fortach. Gacek szary prowadzi osiadły tryb Ŝycia. Wędrówki między schronieniami letnimi i zimowymi nie przekraczają przewaŜnie 20 km. NajdłuŜszy przemierzony dystans to 62 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot. 21. Gacek szary (fot. J. Furmankiewicz). Zasięg występowania gacka szarego obejmuje południową i środkową Polskę. Na Dolnym Śląsku jest mniej liczny niŜ gacek brunatny, częściej jednak stwierdzany w osiedlach ludzkich i na nizinach. Mopek Barbastella barbastellus (Schreber, 1774) Status ochronny IUCN: NT – gatunek niŜszego ryzyka, bliski zagroŜenia (IUCN 2009). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŜonych w Polsce: DD – gatunek o nieokreślonym zagroŜeniu (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik II i IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Mopek naleŜy do gatunków eurytopowych, występuje w okolicach lesistych na nizinach oraz terenach podgórskich. W górach spotykany jest rzadko i lokalnie (Sachanowicz 40 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. i Ciechanowski 2005). Kolonie rozrodcze mopka znajdują się w dziuplach drzew, w budkach dla ptaków i szczelinach budynków. Wiosną samice tworzą kolonie rozrodcze liczące od 5 do 75 samic, W tym czasie samce Ŝyją z reguły samotnie lub tworzą niewielkie kolonie, czasem w pobliŜu schronień kolonii rozrodczych. śeruje latając najczęściej blisko roślinności, wśród drzew lub tuŜ nad ich koronami, na obrzeŜach lasów, w parkach, ogrodach oraz w pobliŜu domów, często pokonując odległości do 30 km między kryjówkami i Ŝerowiskami (Sachanowicz i Ciechanowski, 2005). Mopek na zimowe schronienie wybiera miejsca chłodne, najczęściej w pobliŜu otworów wejściowych jaskiń i piwnic. Zimowiska są miejscami intensywnego rojenia w okresie późnego lata i jesieni. Jest to gatunek osiadły, a jego sezonowe wędrówki odbywają się na odległość kilkunastu kilometrów. Jednak niektóre osobniki pokonują trasy do 290 km (najdłuŜszy przelot) (Sachanowicz i Ciechanowski, 2005). Zasięg mopka obejmuje cała Polskę i Dolny Śląsk. Najczęściej obserwowany jest w zimowiskach i na Ŝerowiskach. Największymi jego zimowiskami są Chłodnia w Cieszkowie, piwnice pałacu w Chobieni i klasztoru w LubiąŜu, sztolnia w Młotach, sztolnia w Skałkach Stoleckich, sztolnia w Gilowie, Jaskinia Radochowska i Jaskinia Północna DuŜa. Zimowiska te są jednocześnie duŜymi i cennymi miejscami rojenia mopka. Znanych jest zaledwie kilka kolonii rozrodczych, w Dolinie Baryczy, na Przedgórzu Sudeckim i na ziemi kłodzkiej. Fot. 22. Mopek (fot. J. Furmankiewicz). 41 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. METODYKA PRZYGOTOWANIA EKSPERTYZY W analizie rozmieszczenia stanowisk nietoperzy i wyznaczania obszarów zalecanych do wyłączenia spod lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku wykorzystano dane dostępne w inwentaryzacjach przyrodniczych gmin, publikowanych artykułach, opracowaniach i raportach przyrodniczych, pracach magisterskich i doktorskich oraz dane własne i niepublikowane. Dane zbierane były kilkoma metodami: kontrole obiektów stanowiących potencjalne schronienie nietoperzy, obserwacje wizualne, nasłuchy detektorowe i nagrania głosów nietoperzy na transektach i punktach stałych (wraz z późniejszą ich analizą komputerową), odłowy w sieci i ankiety. Detektory ultrasoniczne umoŜliwiają odbiór ultradźwiękowych pulsów echolokacyjnych nietoperzy. Analizując sygnały echolokacyjne, w większości przypadków moŜna określić gatunek nietoperza. Metoda nasłuchów detektorowych, będąca obecnie standardową procedurą badań nietoperzy, pozwala wykryć znacznie więcej Ŝerowisk i gatunków nietoperzy niŜ inne metody (np. odłowy). Większość gmin województwa dolnośląskiego posiada inwentaryzacje przyrodnicze, w których podawane są takŜe informacje o chiropterofaunie gminy. Jednak dla wielu gmin dawnego województwa legnickiego i niektórych gminy dawnego województwa wałbrzyskiego nie wykonano jeszcze takich opracowań lub są one w trakcie realizacji. W przypadku gmin dawnych województw wrocławskiego i jeleniogórskiego inwentaryzacje prowadzone były w latach dziewięćdziesiątych i dane w nich zawarte wymagają weryfikacji. W mniejszym stopniu wykorzystywano wówczas detektory ultrasoniczne, co mogło mieć ujemny wpływ na liczbę obserwowanych stanowisk i gatunków. Dodatkowo, w trakcie róŜnych badań inwentaryzacyjnych dane zbierane były rozmaitymi metodami, na róŜnych powierzchniach i z odmiennym natęŜeniem prac. Innym problemem metodycznym jest zlokalizowanie stanowisk gatunków, które zajmują trudne do odnalezienia i inwentaryzacji kryjówki, typu szczeliny budynków, dziuple drzew czy szczeliny pod odstającą korą. NaleŜy takŜe podkreślić, Ŝe ruch chiropterologiczny, w który zaangaŜowane są uczelnie wyŜsze, organizacje pozarządowe i amatorzy ma w Polsce i na Dolnym Śląsku zaledwie kilkunastoletnie tradycje, chociaŜ pierwsze obserwacje nietoperzy prowadzone były tutaj juŜ na początku XX wieku (Seidel 1927, Schlott 1928, 1929, 1942) i w latach 60. i 70. XX w. (Wołoszyn 1968, Haitlinger 1976). Z tych względów stopień poznania rozmieszczenia stanowisk poszczególnych gatunków jest terytorialnie bardzo zróŜnicowany. Wiedza o występowaniu wielu gatunków na Dolnym Śląsku ciągle jest niepełna i ciągle trwają prace nad jej uzupełnieniem. PowyŜsze fakty utrudniały jednoznaczne wyznaczenie wszystkich 42 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. obszarów, na których nie zaleca się stawiania farm wiatrowych, stąd w przypadku kaŜdej inwestycji konieczne jest przeprowadzenie dodatkowych, indywidualnych badań. Wszystkie dostępne informacje zostały zebrane w jedną bazę, która posłuŜyła do określenia lokalizacji stanowisk poszczególnych gatunków w województwie dolnośląskim. Analiza rozmieszczenia stanowisk nietoperzy umoŜliwiła wyznaczenie obszarów zalecanych do wyłączenia spod lokalizacji elektrowni wiatrowych, ze względu na ich istotne znaczenie dla populacji nietoperzy. Za tereny waŜne, zalecane do wyłączenia, uznano przede wszystkim: • obszary o duŜym nagromadzeniu zimowisk nietoperzy, • obszary o duŜym nagromadzeniu stanowisk kolonii rozrodczych, • obszary o duŜych zwartych lub blisko siebie połoŜonych kompleksach leśnych, w których znajdują się Ŝerowiska i kryjówki oraz wzdłuŜ których mogą przebiegać trasy migracji nietoperzy, • doliny duŜych rzek stanowiące dobre Ŝerowiska i korytarze migracyjne nietoperzy. Wydzielono takŜe dodatkowe obszary, według następujących kryteriów: • 3 km wokół stanowisk kolonii rozrodczych liczących powyŜej 50 osobników, • 1 km wokół stanowisk kolonii rozrodczych liczących poniŜej 50 osobników, • 3 km wokół obszarów, na których blisko siebie zlokalizowanych jest kilka stanowisk kolonii rozrodczych liczących łącznie powyŜej 50 osobników, • 3 km wokół duŜych zimowisk, w których łącznie hibernuje powyŜej 50 osobników, • 1 km wokół duŜych zimowisk, w których hibernuje poniŜej 50 osobników, • 3 km wokół obszarów, na których blisko siebie zlokalizowanych jest kilka zimowisk liczących łącznie powyŜej 50 osobników, • 1 km od duŜych obszarów leśnych i obszarów z rozproszonymi kompleksami leśnymi, • 1 km od doliny Odry i jej większych dopływów, stanowiących stwierdzone lub potencjalne szlaki migracyjne nietoperzy. W przypadku braku danych dla danego obszaru, wykorzystano stosowaną w Unii Europejskiej zasadę przezorności i analogicznie do rozpoznanych podobnych i cennych obszarów, miejsca te wyznaczono jako zalecane do wyłączenia z inwestycji energetyki wiatrowej. Procedurę te zastosowano do dolin większych dopływów Odry (Ślęza, Oława, 43 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Kaczawa, Kwisa, Widawa) oraz do części obszarów leśnych, w których do tej pory nie prowadzono badań nietoperzy, a które ze względu na swój charakter mogą być potencjalnym siedliskiem tych zwierząt. Większość tak wyznaczonych obszarów znalazła się w strefie II. Wszystkie cenne obszary zakwalifikowano do I lub II strefy zalecanej do szczególnej ochrony i wyłączenia z lokalizacji w nich farm wiatrowych: • Strefa I Strefa obszarów i stanowisk bardzo waŜnych i kluczowych dla zachowania populacji nietoperzy w skali lokalnej, a w przypadku gatunków migrujących i korytarzy migracyjnych w skali ponadlokalnej. Zrezygnowano w tej strefie z wydzielania mniejszych jednostek, ze względu na to, Ŝe większość z nich wykazuje ze sobą łączność. W strefie tej wyznaczono więc wielkopowierzchniowe obszary, w których nie jest zalecane lokalizowanie elektrowni wiatrowych. • Strefa II Strefa obszarów, w których zlokalizowana lub znana jest mniejsza liczba stanowisk nietoperzy, lub takich rejonów, w których dane są niedostateczne i nie pozwalają na właściwą ocenę znaczenia obszaru dla populacji nietoperzy. W strefie tej tymczasowo dopuszczalne jest lokalizowanie farm wiatrowych, ale uwarunkowane wynikiem całorocznego monitoringu chiropterologicznego, zgodnie z wytycznymi EUROBATS (Rodrigues i in. 2008) i Porozumienia dla Ochrony Nietoperzy (http: // www. salamandra.org.pl/nietoperze/206-wiatraki-a-nietoperze-wytyczne). Monitoring taki umoŜliwi właściwą ocenę lokalizacji farmy, rozpoznanie stanowisk nietoperzy w miejscu planowanej inwestycji i ocenę jej potencjalnego wpływu na populacje nietoperzy. Pozostała część województwa dolnośląskiego, nie wchodząca do strefy I lub II, to tereny na których liczba stanowisk jest niewielka lub niezbadana. Zgodnie z obecnym stanem wiedzy dopuszczalne jest tutaj lokalizowanie elektrowni wiatrowych. Jednak ze względu na najsłabsze rozpoznanie tych obszarów i moŜliwość wystąpienia na nich gatunków otwartych przestrzeni, najbardziej naraŜonych na ryzyko kolizji z wiatrakami, zaleca się prowadzenie całorocznego monitoringu chiropterologicznego, od którego zaleŜne będą warunki lokalizacji farmy. 44 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. ANALIZA ROZMIESZCZENIA NIETOPERZY W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM Stanowiska kolonii rozrodczych i Ŝerowiska NajwaŜniejszymi stanowiskami letnimi są kryjówki kolonii rozrodczych i ich Ŝerowiska. W zaleŜności od gatunku, siedliska wykorzystywane przez nietoperze w okresie letnim są zróŜnicowane. U większości gatunków Ŝerowiska zlokalizowane są na obszarach leśnych, a schronienia na lub w pobliŜu obszarów leśnych. Taka lokalizacja kryjówki zapewnia szybki dostęp do bazy pokarmowej, szczególnie waŜnej w okresie rozrodu: podczas ciąŜy, karmienia i wychowania młodych. Najcenniejsze są lasy i zadrzewienia liściaste oraz mieszane. Badania wykorzystania Ŝerowisk wokół kolonii podkowca małego w Starej Morawie w Masywie ŚnieŜnika pokazały, Ŝe 26% Ŝerowisk tego gatunku zlokalizowanych było w zwartych lasach liściastych i mieszanych, a 63% w zadrzewieniach liściastych i mieszanych między łąkami (Kokurewicz i in. 2008a). Badania Ŝerowisk nocków duŜych w Masywie ŚnieŜnika wykazały najwyŜszą aktywność nietoperzy w zadrzewieniach brzozowych, lasach mieszanych i nad łąkami (Kokurewicz i in. 2008b). Najcenniejsze stanowiska kolonii rozrodczych koncentrują się więc w pobliŜu obszarów silnie zalesionych. Gatunkami dominującymi w inwentaryzacjach, dla których odnaleziono do tej pory najwięcej stanowisk kolonii rozrodczych są nocek duŜy, gacek brunatny, mroczek późny i gacek szary. Mniej liczne (lub trudniej odnajdywane) są kolonie karlika malutkiego, karlika drobnego, borowca wielkiego, nocka Brandta, nocka wąsatka i nocka Natterera. Gatunki, dla których znanych jest zaledwie od jednego do kilku stanowisk kolonii rozrodczych to: nocek rudy, mopek, podkowiec mały, mroczek posrebrzany, mroczek pozłocisty, karlik większy. Nie stwierdzono do tej pory Ŝadnej kolonii rozrodczej nocka orzęsionego, nocka Bechsteina, nocka łydkowłosego i borowiaczka. Dwa ostatnie gatunki są najmniej liczne na Dolnym Śląsku i notowane zaledwie na pojedynczych stanowiskach. Nocek Bechsteina jest natomiast gatunkiem typowo leśnym i znalezienie jego kryjówek jest bardzo trudne. Najwięcej kolonii rozrodczych i najliczniejsze stanowiska nocka duŜego znajdują się na ziemi kłodzkiej, w Górach Sowich, Masywie ŚlęŜy i Wzgórzach NiemczańskoStrzelińskich, Górach Kaczawskich, dolinie Bobru, dolinie Baryczy, Borach Dolnośląskich. Zlokalizowane są tu największe znane kolonie rozrodcze nocka duŜego (Tabela 2). Biorąc pod uwagę wielkości odnalezionych do tej pory kolonii i letnich zgrupowań tego gatunku, 45 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. liczebność nocka duŜego w okresie letnim moŜna szacować na co najmniej 8000-9000 osobników. Kolonie rozrodcze podkowca małego w województwie dolnośląskim znane są wyłącznie z ziemi kłodzkiej (Stara Morawa, Gorzanów, Szczytna) (Tabela 3), podobnie jak kilka stanowisk letnich pojedynczych osobników nocka orzęsionego. Dla obu tych gatunków Sudety stanowią północną granicę ich występowania w Polsce. Mopek spotykany jest na leśnych Ŝerowiskach na terenie całego Dolnego Śląska, gdzie prawdopodobnie zasiedla dziuple drzew i szczeliny pod odstającą korą. Ze względu na wybieranie przez niego ukrytych kryjówek, znanych jest do tej pory zaledwie kilka stanowisk kolonii rozrodczych, zlokalizowanych głównie na ziemi kłodzkiej (Konradów, Pokrzywno, RóŜana). Pojedyncze stanowiska kolonii rozrodczych znane są takŜe z doliny Baryczy, doliny Odry, Pogórza Izerskiego i ObniŜenia Podsudeckiego (Tabela 3). Kolonie rozrodcze jednego z najbardziej synantropijnych gatunków – gacka szarego – spotykane są w wielu miejscowościach głównie na strychach kościołów i prywatnych domów. W porównaniu z gackiem szarym, gacek brunatny oprócz strychów budynków zajmuje takŜe dziuple drzew i częściej jest związany z terenami leśnymi oraz obszarami górskimi i podgórskimi. Szczególnie duŜe nagromadzenie kolonii rozrodczych gacka brunatnego obserwuje się w Górach Sowich i w ich otoczeniu. Na terenie całego Dolnego Śląska notowane są Ŝerowiska gatunków otwartych przestrzeni, takich jak borowiec wielki, mroczek późny i rzadziej mroczek posrebrzany. Są to gatunki najbardziej naraŜone na śmiertelne kolizje z wiatrakami. Kolonie rozrodcze mroczków późnych zasiedlają najczęściej strychy budynków, gdzie tworzą kolonie liczące średnio 20-30 osobników, a największe 60-70 osobników (Tabela 4). Gatunki te Ŝerują na otwartych przestrzeniach, na wysokości kilkunastu do kilkudziesięciu metrów, nad polami, lasami i łąkami, przy ulicznych latarniach. Występują prawie w kaŜdej miejscowości. Spotykane są w zabudowie wielu wiosek i miast, gdzie są jednym z dominujących gatunków nietoperzy. Kolonie rozrodcze borowca wielkiego zajmują dziuple drzew w duŜych kompleksach leśnych, parkach miejskich i dolinach rzecznych. Gatunek ten naleŜy do najczęściej obserwowanych na nizinnych terenach Dolnego Śląska. Szczególnie wysoką ich koncentrację obserwuje się we wrocławskich parkach i w lasach nadrzecznych doliny Odry (Tabela 4). Dla mroczka posrebrzanego i mroczka pozłocistego znane są tylko pojedyncze stanowiska kolonii 46 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. rozrodczych (Tabela 3). Gatunki te są liczniejsze na Ŝerowiskach, głównie na terenach górskich i podgórskich. Jednym z najczęściej spotykanych gatunków, zarówno w środowiskach leśnych, jak i przy osiedlach ludzkich jest karlik malutki. Jego Ŝerowiska zlokalizowane są na terenie całego Dolnego Śląska, nad wodami, w lasach, w pobliŜu zabudowań i latarni. Największe kolonie rozrodcze znane są w Drągoszowicach k/Oleśnicy Śląskiej (około 250 os.), w Stolcu (ok. 70 os.), w Henrykowie k/Ząbkowic Śl. (ok. 200 os.) i w Świdnicy (ok. kilkadziesiąt os.) (Tabela 4). Gatunek bliźniaczy, karlik drobny notowany jest rzadziej i głównie na terenach nizinnych z duŜą liczbą zbiorników wody. Szczególnie często obserwowany jest w dolinach Odry i Baryczy, gdzie znanych jest kilka schronień kolonii rozrodczych (Tabela 4). Tabela 2. Stanowiska największych (≥ 50 osobników) znanych kolonii rozrodczych nocka duŜego na Dolnym Śląsku. Liczebność Stanowisko Źródło (osobniki) A. Gubańska, inf. ustna Wleń, Pogórze Kaczawskie 2250 Rościszów, Góry Sowie 800 A. Gubańska, inf. ustna Dane własne Konradów, Masyw ŚnieŜnika 600-700 Sulistrowiczki, Masyw ŚlęŜy 315 A. Gubańska, inf. ustna Paszowice, Nizina Śląsko-ŁuŜycka 285 Dane własne Kiełczyn, Wzgórza Kiełczyńskie 200 Dane własne Wilków Wielki, Wzgórza Niemczańskie 200 E. Kośmińska, inf. ustna Henryków, Wzgórza Strzelińskie 200 Gottfried i Gottfried 2009c Jaszkowa Górna, Kotlina Kłodzka 160 Kokurewicz i in. 2002 Parowa, Nizina Śląsko-ŁuŜycka 150 Szkudlarek i in. 2007, dane niepubl. Tomaszków, Dolina Baryczy 120-130 Ł. Iwaniuk, inf. ustna Wambierzyce, Góry Stołowe ponad 100 Szkudlarek i in. 2005j Niesułowice, Dolina Baryczy 100 Ścinawka Średnia, ObniŜenie Ścinawki około 100 Kokurewicz 1993 l Dane własne Leśna, Pogórze Izerskie 60 Paszkiewicz i Szkudlarek 1994c Stary Wielisław, Kotlina Kłodzka 60 Kokurewicz i in. 2002a Bardo Śląskie, Góry Bardzkie 60 Szkudlarek i in. 2005c Kliczków, Pogórze Izerskie 50 Szkudlarek i Paszkiewicz 1998a 47 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Tabela 3. Stanowiska kolonii rozrodczych gatunków rzadkich na Dolnym Śląsku. Liczebność (osobniki) Źródło Stara Morawa, Masyw ŚnieŜnika 28 Kokurewicz i in. 2008a Gorzanów, Masyw ŚnieŜnika 20 Furmankiewicz i in. 2007 Dane własne Gatunek Stanowisko Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros Szczytna, Góry Bystrzyckie Mopek Barbastella barbastellus Lubań, Pogórze Izerskie Konradów, Masyw ŚnieŜnika 10-15 co najmniej 20-30 45 T. Gottfried, inf. ustna Dane własne Roztoka, ObniŜenie Podsudeckie 30 Pokrzywno, Góry Bystrzyckie 40 Furmankiewicz i in. 2005 Wojtaszyn i in. 2008 RóŜanka, Góry Bystrzyckie 20 Wojtaszyn i in. 2008 Ziębice, Wzgórza Strzelińskie kilkanaście Tymowa, ObniŜenie MilickoGłogowskie Wierzowice Wielkie, Nizina Południowowielkopolska 10 Gottfried i Gottfried 2009b Paszkiewicz i Szkudlarek 1993h Wojtaszyn i in. 2008 Mroczek posrebrzany Vespertilio murinus Lasówka, Góry Bystrzyckie Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii Pasterka, Góry Stołowe 7 ok. 100 I. Gottfried, T. Gottfried, P. Kmiecik, dane niepubl. brak danych Szkudlarek i in. 2005j Tabela 4. Dolnośląskie stanowiska największych znanych kolonii rozrodczych gatunków najbardziej naraŜonych na śmiertelne kolizje z turbinami wiatrowymi (do tej grupy naleŜy takŜe mroczek posrebrzany wykazany juŜ w Tabeli 3). Liczebność Gatunek Stanowisko Źródło (osobniki) Dane własne Borowiec wielki Wrocław, Nizina Śląska około 300 Nyctalus noctula Łęgi w dolinie Odry między Brzegiem co najmniej Dane własne Dolnym a Głogowem 200-300 Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus Dolina Odry między Wrocławiem a Oławą Drągoszowice, Nizina Śląska Henryków, Wzgórza Strzelińskie Ruda Milicka, Dolina Baryczy 48 co najmniej 100-200 ok. 250 E. Kośmińska, I. Gottfried, dane niepubl. Dane własne ok. 200 Gottfried i Gottfried 2009a 80 Kokurewicz 1993l Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Tabela 4a. Dolnośląskie stanowiska największych znanych kolonii rozrodczych gatunków najbardziej naraŜonych na śmiertelne kolizje z turbinami wiatrowymi (do tej grupy naleŜy takŜe mroczek posrebrzany wykazany juŜ w Tabeli 3). Liczebność Gatunek Stanowisko Źródło (osobniki) Dane własne Wrocław, Nizina Śląska 30-40 Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus Karlik drobny Pipistrellus pygmaeus Świdnica, Równina Świdnicka kilkadziesiąt Dane własne Stolec, Wzgórza Niemczańskie około 70 Dane własne Nowolesie, Wzgórza Strzelińskie około 40 Dane własne Stary Henryków, Wzg. Strzelińskie min. 30 Dane własne Szklarska Poręba, Karkonosze 102 Dane własne śmigród, Dolina Baryczy 520 Szkudlarek i Szatkowski 2007 Szczodre, Nizina Śląska 443 Dane własne Niezgoda, Dolina Baryczy 200 Szkudlarek i Szatkowski 2007 Ruda Milicka, Dolina Baryczy 84 Szkudlarek i Szatkowski 2007 Wrocław, Nizina Śląska około 50 Dane własne Radziądz, Dolina Baryczy 20 Szkudlarek i Szatkowski 2007 Karlik większy Kępy, Nizina Śląska 27 Cieślak i Szlachetka 1998b Pipistrellus nathusii Wrocław, Nizina Śląska kilkanaście Sobolów, Nizina Śląska 12 Cieślak i Szlachetka 1998b Mroczek późny Lubnów, Wzgórza Niemczańskie 70-80 Gottfried i Gottfried 2009a Eptesicus serotinus Dane własne Sosnówka, Wał Trzebnicki 71 Dane własne Uciechów, Kotlina DzierŜoniowska 70 E. Kośmińska, inf. ustna Ciepłowody, Wzgórza Niemczańskie 66 Dane własne Skoroszów, Dolina Baryczy 65 Szkudlarek i Szatkowski 2007 Kiełczyn, Wzgórza Kiełczyńskie kilkadziesiąt E. Kośmińska, inf. ustna KsiąŜnica, Wzgórza Kiełczyńskie kilkadziesiąt E. Kośmińska, inf. ustna Bobolice, Wzgórza Niemczańskie 40 Iwaniuk 2008 Będzin, Wał Trzebnicki 35 Dane własne Jemielno, Wał Trzebnicki 30 Dane własne Księginice Małe, Masyw ŚlęŜy 30 Kokurewicz 1993m Suliradzice, ObniŜenie MilickoGłogowskie Henryków Lubański, Pogórze Izerskie 49 20-30 Dane własne 20-30 M. Jaśkiewicz, D. Płaczkowska, inf. ustna Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Stanowiska zimowe Najcenniejsze stanowiska zimowe zlokalizowane są w Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim, gdzie dostępne są przede wszystkim jaskinie i liczne sztolnie. Do najwaŜniejszych naleŜą zimowiska w Masywie ŚnieŜnika i Górach Złotych, na Przedgórzu Sudeckim, w Górach Sowich, Górach Kaczawskich, Karkonoszach oraz w dolinie Baryczy. Największymi zimowiskami są: chłodnia w Cieszkowie (maks. 224 zimujące osobniki), sztolnia w Skałkach Stoleckich (maks. 354 os.), Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie (maks. 279 zimujących osobników), Jaskinia Szczelina Wojcieszowska k/Wojcieszowa (maks. 245 os.), Jaskinia Północna DuŜa (maks. 120 os.), kopalnia chromitu w Tąpadłach (maks. 145 os.), sztolnia obiegowa w Młotach (maks. 323 os.), kompleks Włodarz (maks. 136 os.) i sztolnia w Gontowej (maks. 118 os.) w Górach Sowich (Tabela 5). Liczba nietoperzy zimujących we wszystkich dolnośląskich zimowiskach szacowana jest na co najmniej 4000-5000 tysięcy osobników. Ze względu na trudności techniczne w odnalezieniu wszystkich zimowisk nietoperzy i policzeniu wszystkich zimujących w nich osobników, liczba ta moŜe być znacznie wyŜsza. KaŜde zimowisko charakteryzuje się róŜnym składem gatunkowym, liczebnością i róŜną dominacją gatunków. Gatunkami najliczniej stwierdzanymi w podziemnych zimowiskach (sztolnie, jaskinie, forty, piwnice) województwa dolnośląskiego są nocek duŜy, nocek rudy i mopek. Stanowią one odpowiednio około 25%, 25% i 20% populacji zimujących nietoperzy. Największymi zimowiskami nocka duŜego są jaskinie Połomu w Wojcieszowie (około 200 os.), sztolnie Gór Sowich (około 200 os.), sztolnie i jaskinie Masywu ŚnieŜnika (około 200 os.) (Tabela 6). Największe liczebności zimujących nocków rudych obserwowane są w sztolniach i jaskiniach Gór Kaczawskich i Rudaw Janowickich oraz w Jaskini Niedźwiedziej w Kletnie (Tabela 6). Mopki najliczniej spotykane są w Chłodni w Cieszkowie, sztolni w Skałkach Stoleckich, sztolni w Gilowie, sztolni obiegowej w Młotach, jaskiniach Połomu, Jaskini Radochowskiej, pałacu w Chobieni, klasztorze w LubiąŜu (Tabela 6). Mniej licznie, ale notowane prawie w kaŜdym zimowisku, są gacki brunatne – około 10% i nocki Natterera – około 7% obserwacji zimujących nietoperzy. Największymi zimowiskami gacka brunatnego są: jaskinia Niedźwiedzia, sztolnia w Tąpadłach, sztolnie Gór Sowich, a nocka Natterera sztolnia w Skałkach Stoleckich (Tabela 6). Pozostałe gatunki stanowią od kilku do < 1% hibernujących w podziemiach nietoperzy. Zimowiska podkowców małych i nocków orzęsionych zlokalizowane są głównie na ziemi kłodzkiej, a pojedyncze takŜe na Wzgórzach Niemczańskich (tylko nocek orzęsiony) oraz Sudetach Zachodnich (oba gatunki). Najmniej liczny, nocek łydkowłosy zimuje tylko 50 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. w kilku obiektach podziemnych na ziemi kołodziej, w Górach Wałbrzyskich i Górach Kaczawskich oraz w Karkonoszach. Gatunki, takie jak borowiec wielki, karliki, mroczki posrebrzane i mroczki zimują najczęściej w nadziemnych schronieniach, jak szczeliny budynków i skał oraz dziuple drzew. Największe znane zimowisko borowca wielkiego znajduje się w szczelinach bloków w Siechnicach k/ Wrocławia (około 300 os., E. Kośmińska i R. Urban, inf. ustna) oraz w szczelinach okien Muzeum Narodowego i Urzędu Wojewódzkiego we Wrocławiu (ok. 100 os.). Największe znane zimowiska karlika malutkiego to kościół w Henrykowie (ok. 200 os.) i katedra w Świdnicy (około 130 os.) (Tabela 6). Tabela 5. Największe zimowiska nietoperzy na Dolnym Śląsku (według sumy wszystkich gatunków nietoperzy, n ≥ 50 osobników). Maksymalna Źródło Stanowisko łączna liczebność Sztolnia w Skałkach Stoleckich, Wzgórza Dane własne 354 Niemczańskie Sztolnia w Młotach, Góry Bystrzyckie 323 Baza PTPP „pro Natura” Budynki w Siechnicach, Nizina Śląska 320 E. Kośmińska, R. Urban, inf. ustna Jaskinia Niedźwiedzia, Masyw ŚnieŜnika 279 Dane własne 245 Dane własne 224 Dane własne Kościół w Henrykowie, Wzgórza Strzelińskie 200 Dane własne Sztolnia w Tąpadłach, Masyw ŚlęŜy 181 Dane własne Kompleks Włodarz, Góry Sowie 154 Dane własne Sztolnia w Podlesiu, Góry Sowie 132 Gottfried i in. 2003 Katedra w Świdnicy, Równina Świdnicka 133 Dane własne Klasztor w LubiąŜu, Nizina Śląska 124 Dane własne Jaskinia Północna DuŜa, Góry Kaczawskie 120 Dane własne Sztolnia w Gontowej, Góry Sowie 118 Gottfried i in. 2003 Sztolnia pod Białym Flinsem, Góry Izerskie 106 Baza PTPP „pro Natura” Jaskinia Szczelina Wojcieszowska, Góry Kaczawskie Chłodnia w Cieszkowie, Nizina Południowowielkopolska 51 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Tabela 5a. Największe zimowiska nietoperzy na Dolnym Śląsku (według sumy wszystkich gatunków nietoperzy, n ≥ 50 osobników). Maksymalna Źródło Stanowisko łączna liczebność Sztolnie w Złotym Jarze, Góry Złote 101 Dane własne Sztolnia w Wojcieszowie, Góry Kaczawskie 101 Baza PTPP „pro Natura” Pałac w Rudnej, Nizina Śląska 100 Cieślak i in. 1996 Budynki Muzeum Narodowe i Urzędu Wojewódzkiego we Wrocławiu, Nizina Śląska około 100 Dane własne Sztolnia w Gilowie, Wzgórza Niemczańskie 95 Dane własne Twierdza Kłodzka 93 Dane własne Sztolnia nad tunelem PKP w Szklarskiej Porębie, Góry Izerskie 93 Baza PTPP „pro Natura” Budynek mieszkalny w Lądku Zdroju 83 Gottfried i in. 2008 Kompleks Osówka, Góry Sowie 76 Gottfried i in. 2003 Jaskinia Nowa, Góry Kaczawskie 75 Dane własne Jaskinia Radochowska, Góry Złote 65 Dane własne Sztolnia w Janowej Górze, Masyw ŚnieŜnika 65 Dane własne Kompleks Soboń, Góry Sowie 64 Gottfried i in. 2003 Sztolnia Gustaw, Góry Wałbrzyskie 59 Dane własne Sztolnia w Starym Lesieńcu, Góry Kamienne 52 Dane własne Sztolnia w KrzyŜniku, Masyw ŚnieŜnika 51 Dane własne łącznie około 130 łącznie około 150 Sztolnie w Leśnej, Pogórze Izerskie Sztolnie w Kletnie, Masyw ŚnieŜnika 52 Dane własne Dane własne Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Tabela 6. Największe zimowiska wybranych gatunków nietoperzy na Dolnym Śląsku. Maksymalna Gatunek Zimowisko Źródło liczebność Dane własne 173 Jaskinia Niedźwiedzia, Nocek wąsatek/nocek Brandta Myotis mystacinus / Masyw ŚnieŜnika M. brandtii Nocek duŜy Myotis myotis 169 Szczelina Wojcieszowska, Góry Kaczawskie Dane własne Nocek Natterera Myotis nattereri 108 Sztolnia w Skałkach Stoleckich, Wzgórza Niemczańskie Dane własne Nocek rudy Myotis daubentonii 59 Szczelina Wojcieszowska, Góry Kaczawskie Dane własne Nocek orzęsiony Myotis emarginatus 25 Jaskinia Niedźwiedzia, Masyw ŚnieŜnika Dane własne Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme 4 Szkudlarek i Sztolnia w KowarachKarkonosze, J. Północna DuŜa- Paszkiewicz 1999n, Dane własne Góry Kaczawskie, Sztolnia w Młotach-Góry Bystrzyckie Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii 4 Sztolnie w Szklarach, Wzgórza Niemczańskie Dane własne Gacek brunatny Plecotus auritus 33 Jaskinia Niedźwiedzia, Masyw ŚnieŜnika Dane własne Gacek szary Plecotus austriacus 14 Zamek w Kamieńcu Ząbkowickim, Wzgórza Niemczańskie Dane własne Mopek Barbastella barbastellus 305 Sztolnia w Młotach, Góry Bystrzyckie Dane własne Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros 9 Jaskinia na Ścianie, Masyw ŚnieŜnika Dane własne Mroczek posrebrzany Vespertilio murinus 83 Budynek mieszkalny w Lądku Zdroju, Góry Złote Dane własne Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii 7-8 Sztolnia w Sowiej Dolinie, Karkonosze, Sztolnia w Gontowej, Góry Sowie Dane własne Mroczek późny Eptesicus serotinus 5 Klasztor w LubiąŜu Dane własne Borowiec wielki Nyctalus noctula 320 Siechnice, Nizina Śląska E. Kośmińska, R. Urban, inf. ustna Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus 200 Henryków, Wzgórza Strzelińskie Dane własne 53 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Stanowiska godowe Rozmieszczenie i rodzaj stanowisk godowych nietoperzy zaleŜy od gatunku i jego biologii. U gatunków migrujących na dalekie odległości stanowiska godowe rozmieszczone są głównie wzdłuŜ tras migracji biegnących dolinami rzecznymi. Skupiska terytorialnych samców borowca wielkiego i karlika większego obserwowane są wzdłuŜ Odry, która jest szlakiem migracyjnym tych dwóch gatunków (Furmankiewicz i Szkudlarek 2001, Furmankiewicz i Kucharska 2009). U większości gatunków krótkodystansowych i osiadłych stanowiskami godowymi są najczęściej ich zimowiska, przy których w okresie godowym roją się nietoperze. Gatunkami, u których obserwuje się rojenie na terenie Dolnego Śląska są: mopek, gacek brunatny, nocek rudy, nocek Natterera, nocek wąsatek, nocek Brandta, nocek Bechsteina, nocek orzęsiony, sporadycznie nocek duŜy i mroczek późny (Furmankiewicz i Górniak 2002, Gottfried i Szkudlarek 2007, Furmankiewicz 2008, Furmankiewicz i in. 2008). Najcenniejsze miejsca rojenia są tam gdzie zimuje duŜa liczba rojących się gatunków. Do najwaŜniejszych miejsc rojenia naleŜą: - jaskinie w rezerwacie przyrody Jaskinia Niedźwiedzia, - niektóre sztolnie w rejonie Kletna i Stronia Śląskiego, - Jaskinia Radochowska w Górach Złotych, - sztolnie w Złoty Stoku w Górach Złotych, - sztolnia w Młotach w Górach Bystrzyckich, - chłodnia w Cieszkowie k / Milicza, - sztolnia w Skałkach Stoleckich k/Ząbkowic Śląskich, - sztolnia w Gilowie, - sztolnia na Przełęczy Tąpadła, - Jaskinie w Połomie, - sztolnie w Leśnej, - sztolnia w Podlesiu. Szlaki migracyjne Trasy migracji nietoperzy są słabo poznane, zarówno w skali globalnej, jak i lokalnej. Badania aktywności nietoperzy w dolinie środkowej Odry, wykazały migrację kilku gatunków nietoperzy wzdłuŜ Odry, tj. borowca wielkiego, karlika drobnego, karlika malutkiego i nocka rudego (Furmankiewicz i Kucharska 2009). Stwierdzono takŜe przeloty nocków duŜych z kolonii rozrodczych w Czechach do zimowisk na ziemi kłodzkiej i na 54 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Przedgórzu Sudeckim oraz do kolonii na Nizinie Dolnośląskiej, a takŜe z kolonii w Sulistrowiczkach do zimowisk w Górach Sowich oraz z kolonii we Wleniu do zimowisk w Karkonoszach (Buřič i in. 2001a, Furmankiewicz i Zając 1999, dane niepublikowane). Dokładne trasy przelotu nie są jednak znane, co implikuje konieczność duŜej ostroŜności w podejmowaniu decyzji dotyczących lokalizacji farm wiatrowych. Trasy migracji mogą takŜe przebiegać dolinami większych dopływów Odry: Bystrzycy, Nysy Kłodzkiej, Ślęzy, Oławy, Widawy, Baryczy, Kaczawy, Kwisy, Bobru, jednakŜe brak jest na ten temat jakichkolwiek informacji. Niewykluczone jest takŜe, Ŝe migrujące nietoperze przemieszczają się korytarzami utworzonymi przez fragmenty lasów i zadrzewienia śródpolne, podobnie jak stwierdzono to w badaniach dziennych przelotów z kolonii do miejsc rojenia i Ŝerowisk (na Dolnym Śląsku por. Furmankiewicz 2007, Kokurewicz i in. 2008). Nie wiadomo takŜe jak szeroki jest pas migracji i czy migracja ograniczona jest do nurtu wody czy moŜe odbywa się na szerokości całej doliny rzecznej. Trasy migracji mogą takŜe przebiegać przez przełęcze i obniŜenia śródgórskie. Dodatkowo, nietoperze latające wysoko na otwartej przestrzeni mogą migrować na znacznych wysokościach, nie posługując się liniowymi elementami krajobrazu jako wskazówkami. W takim przypadku ich szlaki migracyjne mogłyby mieć inny wzór niŜ sieć rzeczna i inne charakterystyczne elementy krajobrazu. WYKAZ STANOWISK I OBSZARÓW Z UWZGLĘDNIENIEM PODZIAŁU ADMINISTRACYJNEGO WOJEWÓDZTWA NA POWIATY PoniŜej przedstawiono ogólny opis chiropterofauny w kaŜdym z powiatów województwa dolnośląskiego (Tabela 7) wraz z oceną znaczenia terenu kaŜdego powiatu dla zachowania populacji nietoperzy (Tabela 8). Ocena ta została wykonana na podstawie znajomości lokalizacji stanowisk nietoperzy i wiedzy o ich biologii i wykorzystywanych siedliskach. 55 Tabela 7. Ogólny opis chiropterofauny powiatów województwa dolnośląskiego. Zacieniowano powiaty szczególnie cenne dla zachowania populacji nietoperzy. Powiat Zimowiska Stanowiska godowe Kolonie rozrodcze - nieliczne o stosunkowo małej liczebności nietoperzy - duŜe zimowisko w Gilowie, - mniejsze zimowiska w Górach Sowich - nierozpoznane głogowski - nieliczne znane zimowiska w Głogowie i Brzegu Głogowskim - nierozpoznane górowski - nieznane - nierozpoznane - kilka znanych kolonii, w tym mroczka późnego, karlika nieoznaczonego i jedna z kilku na Dolnym Śląsku mopka (Wierzowice Wielkie), - pozostałe słabo rozpoznane jaworski - rozproszone, średnio liczne zimowiska, - najcenniejsze to sztolnie w PK Chełmy oraz Jaskinia Imieninowa k. Nowych Rochowic - nierozpoznane - duŜa kolonia nocka duŜego w Paszowicach, - kilka kolonii karlika większego i borowca wielkiego, - kolonia karlika malutkiego, - kilka mniejszych kolonii gacka brunatnego bolesławiecki dzierŜoniowski - miejsca rojenia przy zimowiskach, - pozostałe nierozpoznane - po kilka znanych kolonii borowca wielkiego, nocka duŜego, gacka brunatnego i gacka szarego - kilka duŜych kolonii rozrodczych nocka duŜego (Kiełczyn, Wilków, Rościszów) i - kilka mniejszych kolonii rozrodczych nocka duŜego, - kilka mniejszych i trzy duŜe kolonie rozrodcze mroczka późnego (Kiełczyn, KsiąŜnica, Uciechów), - kolonia rozrodcza karlika malutkiego (Wilków), - kilka kolonii rozrodczych gacka brunatnego/gacka szarego - słabo rozpoznane - jedna znana kolonia rozrodcza karlika malutkiego (Pęcław) śerowiska - liczne i zasobne Ŝerowiska w Borach Dolnośląskich, na stawach hodowlanych i w dolinach rzecznych - liczne i zasobne Ŝerowiska w lasach Gór Sowich i Wzgórz Niemczańskich - Ŝerowiska na duŜych otwartych przestrzeniach (mroczka późnego) - liczne Ŝerowiska, zwłaszcza borowca wielkiego, karlików: malutkiego, drobnego i większego oraz nocka rudego, zlokalizowane przede wszystkim w dolinie Odry i na obszarach zalesionych - liczne Ŝerowiska, zwłaszcza borowca wielkiego, karlików; malutkiego, drobnego i większego, nocka rudego, przede wszystkim zlokalizowane w dolinie Odry i Baryczy oraz na obszarach zalesionych - słabo rozpoznane, - prawdopodobnie bogate Ŝerowiska w lasach Gór i Pogórza Kaczawskiego Trasy sezonowych migracji - prawdopodobnie doliny Bobru i Kwisy - trasy przelotów nocków duŜych między koloniami w Masywie ŚlęŜy i zimowiskami w Górach Sowich, - moŜliwe korytarze migracyjne (otwartą przestrzenią lub lasami Wzgórz Niemczańskich) z Sudetów na północ i północny-wschód (w kierunku doliny Odry) - korytarz migracyjny wzdłuŜ Odry - korytarz migracyjny wzdłuŜ Odry, - moŜliwy szlak migracyjny wzdłuŜ Baryczy i kompleksów leśnych - nierozpoznane Tabela 7a. Ogólny opis chiropterofauny powiatów województwa dolnośląskiego. Zacieniowano powiaty szczególnie cenne dla zachowania populacji nietoperzy. Powiat Zimowiska jeleniogórski ziemski i grodzki - liczne i cenne zimowiska kilkunastu gatunków, - zlokalizowane głównie w Karkonoszach i Rudawach Janowickich - liczne i cenne zimowiska kilkunastu gatunków zlokalizowane głównie w Rudawach Janowickich, Górach Kamiennych i Bramie Lubawskiej - liczne i jedne z największych zimowisk na Dolnym Śląsku (m. in. J. Niedźwiedzia, sztolnie w Kletnie, Twierdza Kłodzka, sztolnia w Młotach) z kilkunastoma zimującymi gatunkami - nieliczne małe zimowiska - kilka istotnych zimowisk: sztolnie w Górach Izerskich oraz w Leśnej kamiennogórski kłodzki legnicki ziemski i grodzki lubański Stanowiska godowe Kolonie rozrodcze śerowiska Trasy sezonowych migracji - znane stanowiska mroczka posrebrzanego, karlika większego, karlika malutkiego, - miejsca rojenia przy zimowiskach - miejsca rojenia przy zimowiskach, - pozostałe nierozpoznane - liczne kolonie gacka brunatnego i nocka duŜego, niewielkie pod względem liczebności, - nieliczne kolonie mroczka późnego, - duŜe kolonie (ok. 100 os.) karlika malutkiego (Szklarska Poręba, Nowa Kamienica) - kilka nielicznych kolonii nocka duŜego - kilka-kilkanaście kolonii gacka brunatnego - liczne i zasobne Ŝerowiska kilkunastu gatunków w lasach, nad licznymi stawami hodowlanymi i rzekami oraz nad łąkami - słabo rozpoznane, - moŜliwe obniŜeniami i kotlinami śródgórskimi oraz doliną Bobru - słabo rozpoznane, - prawdopodobnie bogate Ŝerowiska w lasach, nad łąkami oraz zbiornikami i ciekami wodnymi - słabo rozpoznane, - moŜliwe obniŜeniami i kotlinami śródgórskimi, dolina Bobru - waŜne i duŜe miejsca rojenia przy zimowiskach, - stanowiska mroczka posrebrzanego, - pozostałe słabo rozpoznane - kolonie kilkunastu gatunków, - duŜa kolonia mroczka posrebrzanego (Lasówka) i mroczka pozłocistego (Pasterka), - liczne i duŜe kolonie nocka duŜego, - kolonie podkowca małego - liczne i bogate Ŝerowiska w górskich i podgórskich lasach, nad łąkami i rzekami - moŜliwe obniŜeniami i kotlinami śródgórskimi, takŜe w dolinie Nysy Kłodzkiej - nierozpoznane - nieliczne znane kilku gatunków, - pozostałe słabo poznane - słabo rozpoznane, - prawdopodobnie bogate Ŝerowiska w dolinie Odry i obszarach leśnych - miejsca rojenia przy zimowiskach, - pozostałe nierozpoznane - średnio liczne kolonie gacka brunatnego, nocka duŜego, mroczka późnego, - kolonia mopka (Lubań) - kolonia karlika malutkiego (Lubań) - liczne Ŝerowiska w lasach, nad łąkami oraz zbiornikami i ciekami wodnymi - korytarz migracyjny wzdłuŜ Odry, - moŜliwy szlak migracyjny wzdłuŜ kompleksów leśnych - moŜliwy szlak migracyjny wzdłuŜ Kwisy Tabela 7b. Ogólny opis chiropterofauny powiatów województwa dolnośląskiego. Zacieniowano powiaty szczególnie cenne dla zachowania populacji nietoperzy. Powiat Zimowiska Stanowiska godowe lubiński - kilka małych i jedno duŜe w pałacu w Chobieni (ponad 100 os.) - miejsca rojenia przy zimowiskach, - stanowiska godowe karlika większego (Lubin), - moŜliwe stanowiska karlików i borowca wielkiego wzdłuŜ Odry - pozostałe słabo poznane - miejsca rojenia przy zimowiskach, - pozostałe słabo poznane lwówecki - kilkanaście średnio licznych zimowisk milicki - jedno z największych dolnośląskich zimowisk (Chłodnia w Cieszkowie), - kilka mniejszych zimowisk - miejsca rojenia przy zimowiskach, - pozostałe słabo poznane oleśnicki - nieznane - nierozpoznane Kolonie rozrodcze śerowiska Trasy sezonowych migracji - po kilka średnio licznych kolonii borowca wielkiego, mroczka późnego, nocka wąsatka/nocka Brandta, karlika nieoznaczonego, gacka, mopka - liczne Ŝerowiska w lasach, nad łąkami, duŜymi zbiornikami wodnymi i ciekami oraz w dolinie Odry - korytarz migracyjny wzdłuŜ Odry - najliczniejsza na Dolnym Śląsku kolonia nocka duŜego we Wleniu (2250 os.), - kilka kolonii mroczka późnego, - liczne kolonie gacka brunatnego - liczne kolonie borowca wielkiego, karlika malutkiego i karlika drobnego, - liczne i duŜe kolonie nocka duŜego, - liczne kolonie gacka brunatnego, - kolonie mroczka późnego, nocka rudego, nocka Natterera, - duŜa kolonia nocka Brandta (Gądkowice, 143 os.) - duŜe i liczne kolonie mroczka późnego, - liczne kolonie gacka brunatnego, - nieliczne kolonie nocka duŜego i nocka Brandta/nocka wąsatka, - pozostałe nierozpoznane - liczne Ŝerowiska w lasach, nad łąkami, duŜymi zbiornikami wodnymi i ciekami oraz w dolinie Bobru - moŜliwy korytarz migracyjny wzdłuŜ Bobru i leśnych korytarzy - bogate Ŝerowiska w lasach, nad ciekami i zbiornikami wodnymi - moŜliwe korytarze migracyjne wzdłuŜ Baryczy i kompleksów leśnych - Ŝerowiska w lasach i nad ciekami i zbiornikami wodnymi - moŜliwe korytarze migracyjne wzdłuŜ kompleksów leśnych Tabela 7c. Ogólny opis chiropterofauny powiatów województwa dolnośląskiego. Zacieniowano powiaty szczególnie cenne dla zachowania populacji nietoperzy. Powiat Zimowiska Stanowiska godowe Kolonie rozrodcze śerowiska Trasy sezonowych migracji oławski - nieznane - nierozpoznane - nieliczne kolonie karlika malutkiego/karlika drobnego, borowca wielkiego, mroczka późnego, gacka brunatnego/gacka szarego, - pozostałe nierozpoznane - Ŝerowiska w lasach i nad ciekami oraz zbiornikami wodnymi, - w dolinie Odry polkowicki - nieliczne małe - nierozpoznane - nieliczne lub nierozpoznane - Ŝerowiska w lasach, nad ciekami i zbiornikami wodnymi strzeliński - nieliczne małe - nieliczne karlika malutkiego i borowca wielkiego - pozostałe nierozpoznane - Ŝerowiska w lasach i nad ciekami Wzgórz Strzelińskich, oraz w zadrzewieniach śródpolnych oraz na otwartych przestrzeniach średzki - pojedyncze mało liczne zimowiska - nierozpoznane - nieliczne powierzchnie leśne słuŜące jako Ŝerowiska, szczególnie w pobliŜu doliny Odry, - dolina Odry - dolina Odry, - moŜliwy korytarz migracyjny wzdłuŜ kompleksów leśnych świdnicki - kilka podziemnych zimowisk, - duŜe zimowisko karlika malutkiego w Świdnicy - nierozpoznane - średnio liczne kolonie karlika malutkiego, mroczka późnego, nocka duŜego, - nieliczne kolonie nocka Natterera i nocka Brandta, - liczne kolonie gacka brunatnego -średnio liczne kolonie nocka duŜego i gacka brunatnego / gacka szarego, - nieliczne kolonie mroczka późnego, nocka rudego, nocka wąsatka/nocka Brandta, - pozostałe nierozpoznane - duŜa kolonia karlika malutkiego w Świdnicy, - kilka kolonii mroczka późnego, - kilka kolonii gacka brunatnego / gacka szarego - korytarz migracyjny wzdłuŜ Odry, - moŜliwe korytarze migracyjne wzdłuŜ kompleksów leśnych i wzdłuŜ doliny Widawy - moŜliwe korytarze migracyjne wzdłuŜ kompleksów leśnych - moŜliwe korytarze migracyjne wzdłuŜ kompleksów leśnych i dolin Oławy i Ślęzy - bogate Ŝerowiska w lasach Gór Sowich, nad ciekami i zbiornikami wodnymi, w dolinie Bystrzycy - moŜliwy korytarz migracyjny wzdłuŜ Bystrzycy Tabela 7d. Ogólny opis chiropterofauny powiatów województwa dolnośląskiego. Zacieniowano powiaty szczególnie cenne dla zachowania populacji nietoperzy. Powiat Zimowiska Stanowiska godowe Kolonie rozrodcze - kilka znanych kolonii nocka duŜego i mroczka późnego, w tym jedna licząca 65 os. (Skoroszów) - duŜe kolonie karlika drobnego (śmigród- 200 os., Niezgoda-520 os.), - pojedyncze kolonie karlika większego i nocka wąsatka/nocka Brandta, - liczne kolonie gacka brunatnego/gacka szarego, - pozostałe nierozpoznane - liczne kolonie gacka brunatnego, - nieliczne kolonie karlika malutkiego, mroczka późnego, nocka duŜego i gacka szarego trzebnicki - kilka mało licznych zimowisk - miejsca rojenia przy zimowiskach, - pojedyncze karlika większego, - pozostałe nierozpoznane wałbrzyski - liczne i duŜe zimowiska kilkunastu gatunków wołowski - duŜe i waŜne zimowisko w LubiąŜu (ponad 100 os.), - mniej liczne zimowiska w piwnicach - miejsca rojenia przy zimowiskach, - stanowiska mroczka posrebrzanego i karlika malutkiego, - pozostałe nierozpoznane - miejsca rojenia przy zimowisku w LubiąŜu, - stanowiska borowca wielkiego wzdłuŜ Odry, - pozostałe nierozpoznane, ale moŜliwe stanowiska karlików wzdłuŜ Odry - kilka średnio licznych kolonii mroczka późnego, nocka duŜego i gacka szarego, - pojedyncze kolonie karlika malutkiego i nocka wąsatka/nocka Brandta, - liczne kolonie borowca wielkiego w lasach nadrzecznych, - liczne kolonie gacka brunatnego, - pozostałe nierozpoznane śerowiska Trasy sezonowych migracji - bogate Ŝerowiska w lasach, nad ciekami i zbiornikami wodnymi, w szczególności w dolinie Baryczy - moŜliwe korytarze migracyjne wzdłuŜ Baryczy i kompleksów leśnych - liczne Ŝerowiska w lasach, nad łąkami, duŜymi zbiornikami wodnymi i ciekami oraz w dolinie Bobru - moŜliwe obniŜeniami sródgórskimi - bogate Ŝerowiska w lasach, nad ciekami wodnymi oraz na otwartych przestrzeniach, szczególnie w PK Jezierzycy i w dolinie Odry - korytarz migracyjny wzdłuŜ Odry, - moŜliwy szlak migracyjny wzdłuŜ kompleksów leśnych Tabela 7e. Ogólny opis chiropterofauny powiatów województwa dolnośląskiego. Zacieniowano powiaty szczególnie cenne dla zachowania populacji nietoperzy. Powiat Zimowiska wrocławski ziemski i grodzki - duŜe zimowiska w sztolni w Tąpadłach i w podziemiach browaru w Sobótce, - pozostałe nieliczne ząbkowicki - jedno z największych zimowisk w sztolni w Skałkach Stoleckich, - duŜe i liczne zimowiska w rejonie Złotego Stoku zgorzelecki - nieliczne małe zimowiska złotoryjski - jedne z największych dolnośląskich zimowisk w Połomie k/Wojcieszowa, - pojedyncze mało liczne na Pogórzu Kaczawskim Stanowiska godowe - miejsca rojenia przy zimowiskach, - liczne stanowiska godowe (koncentracje) borowca wielkiego i karlika większego wzdłuŜ doliny Odry, - stanowiska mroczka posrebrzanego, gacka brunatnego - miejsca rojenia przy zimowiskach, - stosunkowo liczne stanowiska karlika malutkiego, - nieliczne stanowiska karlika większego, borowca wielkiego, mroczka posrebrzanego - słabo rozpoznane - cenne miejsca rojenia przy zimowiskach, - pozostałe nierozpoznane Kolonie rozrodcze śerowiska Trasy sezonowych migracji - liczne i duŜe kolonie nocka duŜego, koncentrujące się w rejonie Masywu ŚlęŜy (Sulistrowiczki – 315 os.), - liczne i duŜe kolonie borowca wielkiego i karlika drobnego we Wrocławiu i okolicach, - kolonie karlika malutkiego, - liczne kolonie gacka brunatnego, - nieliczne kolonie mroczka późnego, nocka rudego, nocka Natterera i nocka wąsatka/nocka Brandta - bogate Ŝerowiska w lasach, nad ciekami wodnymi oraz na otwartych przestrzeniach, szczególnie w ŚlęŜańskim PK i w dolinie Odry - korytarz migracyjny wzdłuŜ Odry, - moŜliwy szlak migracyjny wzdłuŜ kompleksów leśnych - liczne kolonie karlika malutkiego, mroczka późnego, gacka brunatnego, - liczne i duŜe kolonie nocka duŜego (największe w Ziębicach i Henrykowie), - kilka kolonii nocka wąsatka/nocka Brandta - bogate Ŝerowiska w lasach, nad ciekami wodnymi oraz na otwartych przestrzeniach (np. w wioskach) - moŜliwe wzdłuŜ leśnych korytarzy - kilka znanych kolonii mroczka późnego, borowca wielkiego, gacka brunatnego - liczne kolonie rozrodcze gacka brunatnego, - nieliczne kolonie mroczka późnego i nocka duŜego - liczne i zasobne Ŝerowiska w Borach Dolnośląskich, na stawach hodowlanych i w dolinach rzecznych - bogate Ŝerowiska w lasach Gór i Pogórza Kaczawskiego, oraz na otwartych przestrzeniach (np. w wioskach) - moŜliwy korytarz migracyjny wzdłuŜ Nysy ŁuŜyckiej - moŜliwy korytarz migracyjny wzdłuŜ Kaczawy Tabela 8. Ocena znaczenia poszczególnych powiatów województwa dolnośląskiego dla zachowania populacji nietoperzy z uŜyciem trzystopniowej skali: ***obszar o duŜym znaczeniu, **obszar o średnim znaczeniu, *obszar o mniejszym znaczeniu, ? – niemoŜliwe do oszacowania, brak danych. Zacieniowano powiaty, w których znajdują się szczególnie waŜne stanowiska nietoperzy. Opis stref podany w następnym rozdziale (por. Ryc. 1). Jako strefę III oznaczono pozostałe obszary, na których dopuszczalne są inwestycje związane z energetyką wiatrową. Powiat Zimowiska Stanowiska godowe Kolonie rozrodcze śerowiska Trasy sezonowych migracji Znaczenie obszaru dla zachowania populacji nietoperzy w skali od 1 (małe) do 3 (istotne) Proponowana strefa dla lokalizacji farm wiatrowych (por. Ryc. 1) * ? ** *** *? 2, 3 I, II *** ** ? *** *** *? 1, 3 I, III głogowski * ? *? *** *** 1, 2, 3 I, II, III górowski - ? *? *** *** 1, 2, 3 I, II, III jaworski ** ? ** *** ? 1, 2, 3 I, II, III jeleniogórski *** ** *** *** *** 3 I kamiennogórski *** *? ** *** *** 3 I kłodzki *** *** *** *** *** 3 I legnicki * ? *? *? *** 1, 2, 3 I, II, III lubański *** ** ? *** *** ** 2, 3 I, II lubiński * *? ** *** *** 2, 3 I, II, III lwówecki ** *? *** *** *** 2, 3 I, II milicki *** ** ? *** *** *? 3 I bolesławiecki dzierŜoniowski ziemski i grodzki ziemski i grodzki Tabela 8a. Ocena znaczenia poszczególnych powiatów województwa dolnośląskiego dla zachowania populacji nietoperzy z uŜyciem trzystopniowej skali: ***obszar o duŜym znaczeniu, **obszar o średnim znaczeniu, *obszar o mniejszym znaczeniu, ? – niemoŜliwe do oszacowania, brak danych. Zacieniowano powiaty, w których znajdują się szczególnie waŜne stanowiska nietoperzy. Opis stref podany w następnym rozdziale (por. Ryc. 1). Jako strefę III oznaczono pozostałe obszary, na których dopuszczalne są inwestycje związane z energetyką wiatrową. Zimowiska Stanowiska godowe Kolonie rozrodcze śerowiska Trasy sezonowych migracji Znaczenie obszaru dla zachowania populacji nietoperzy w skali od 1 (małe) do 3 (istotne) oleśnicki - ? *** *** ? 1, 2, 3 I, II, III oławski - ? *? *** ? 1, 2, 3 I, II, III polkowicki * ? *? ** ? 1, 2 II, III strzeliński * *? ** ** ? 1, 2, 3 I, II, III średzki * ? * ** ** ? 1, 2, 3 I, II, III świdnicki ** ? ** ** *? 1, 2, 3 I, II, III trzebnicki * *? *** *** *? 1, 2, 3 I, II, III wałbrzyski *** *** ** *** ** ? 3 I wołowski * ** ? ** *** *** 1, 2, 3 I, II, III wrocławski ** *** *** *** ** ? 1, 2, 3 I, II, III ząbkowicki *** *** *** *** *? 1, 3 I, III zgorzelecki * ? ** *** *? 1, 2, 3 I, II, III złotoryjski *** *** * ** *? 1, 3 I, II, III Powiat ziemski i grodzki Proponowana strefa dla lokalizacji farm wiatrowych (por. Ryc. 1) Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. WSKAZANIA W ZAKRESIE LOKALIZACJI ELEKTROWNI WIATROWYCH Z UWZGLĘDNIENIEM ROZMIESZCZENIA POPULACJI NIETOPERZY W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM Wszystkie znane stanowiska i siedliska nietoperzy w województwie dolnośląskim zakwalifikowano do strefy I lub strefy II. Strefa I Obszary zalecane do wyłączenia z lokalizacji elektrowni wiatrowych ze względu na ich kluczowe znaczenie dla populacji nietoperzy. Zlokalizowane są tutaj najcenniejsze stanowiska nietoperzy, będące waŜnymi miejscami ich rozrodu, zimowania i godów. W strefie tej przebiegają takŜe znane lub moŜliwe korytarze wykorzystywane przez nietoperze podczas sezonowych wędrówek (doliny rzeczne i pasy kompleksów leśnych). Obszary te są waŜne dla zachowania populacji nietoperzy na Dolnym Śląsku. Nie powinno się w nich lokalizować elektrowni wiatrowych, ze względu na zagroŜenie jakie stwarzają one dla tych zwierząt. Obszary te wskazano na załączonej mapie (Ryc. 1). Są to: • ziemia kłodzka, czyli Góry Złote, Góry Bialskie, Masyw ŚnieŜnika, Kotlina Kłodzka wraz z Rowem Górnej Nysy, Góry Bystrzyckie i Orlickie, Góry Stołowe, Góry Bardzkie, ObniŜenie Ścinawki – jest to jeden z najcenniejszych chiropterologicznie rejonów województwa dolnośląskiego, znajdują są tutaj: - jedne z największych zimowisk Dolnego Śląska: jaskinie i sztolnie Masywu ŚnieŜnika i Gór Złotych, sztolnia obiegowa w Młotach, jaskinie i sztolnie Gór Bystrzyckich i Orlickich, Twierdza Kłodzka (Tabela 5). W zimowiskach tych łącznie zimuje co najmniej około 1000 nietoperzy z 17 gatunków nietoperzy. Osobniki migrujące do tych zimowisk mogą być naraŜone na negatywny wpływ elektrowni wiatrowych, - miejsca jesiennego i wiosennego rojenia (w tym zagroŜonych i rzadkich nocków Bechsteina i orzęsionego) w duŜych zimowiskach, m. in. jaskiniach i sztolniach Masywu ŚnieŜnika, Gór Bystrzyckich i Złotych; do tych miejsc nietoperze mogą przylatywać kilka razy w sezonie z kryjówek odległych o co najmniej kilkadziesiąt km i stąd mogą teŜ ulegać kolizjom z wiatrakami, 64 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. - kolonie rozrodcze nocka duŜego, których łączna liczebność szacowana jest na co najmniej 1000 osobników. Niektóre z tych zgrupowań (w Konradowie i Jaszkowej Górnej) zaliczane są do największych kolonii na Dolnym Śląsku (Tabela 2), - kolonie rozrodcze mopka (Konradów, Pokrzywno, RóŜanka), jedne z nielicznych znanych w Polsce (Tabela 3), - kolonie rozrodcze mroczka posrebrzanego (Lasówka) i mroczka pozłocistego (Pasterka), jedyne znane na Dolnym Śląsku, - jedyne liczne zimowisko mroczka posrebrzanego na Dolnym Śląsku (Lądek Zdrój), - jesienne stanowiska godowe mroczka posrebrzanego, - schronienia dzienne nocka orzęsionego (Konradów, Nowa Bystrzyca, Międzylesie), - kolonie rozrodcze i schronienia dzienne pojedynczych osobników podkowca małego (Gorzanów, Stary Waliszów, Nowy Gierałtów, Stara Morawa, Lądek Zdrój, Szczytna), - Ŝerowiska w w/w gatunków na terenach cennych siedliskowo lasów liściastych, mieszanych i łąk, - prawdopodobne trasy migracji wzdłuŜ doliny Nysy Kłodzkiej i Rowu Górnej Nysy; • dolina Nysy Kłodzkiej – cenne Ŝerowiska i siedliska oraz potencjalna trasa migracji nietoperzy, • Góry Sowie i ich otoczenie (zwłaszcza rejon Nowej Rudy i Ścinawki): - jedna z największych kolonii rozrodczych nocka duŜego w Rościszowie (około 800 os.), - szczególnie wysokie nagromadzenie kolonii rozrodczych gacka brunatnego (np. Jugów, Walim, Michałkowa, Olszyniec, Krajanów, Przygórze, Wolibórz), - duŜe zimowiska około 10 gatunków, w których łącznie zimuje kilkaset osobników; są to m.in. sztolnie kompleksów Włodarz (ok. 150 os.) i Gontowa (ok. 120 os.), sztolnia w Podlesiu (ok. 100 os.), do zimowisk tych przylatują m. in. nocki duŜe z kolonii rozrodczych w Masywie ŚlęŜy, - zasobne w pokarm Ŝerowiska, - jesienne stanowiska mroczka posrebrzanego (np. Nowa Ruda); 65 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. • Góry Wałbrzyskie i Kamienne oraz Brama Lubawska: - duŜe nagromadzenie zimowisk nietoperzy w starych nieczynnych kopalniach, zwłaszcza w rejonie Wałbrzycha i Uniemyśla, - wysokie nagromadzenie kolonii rozrodczych gacka brunatnego (np. Jabłów, Jaczków, Stare Bogaczowice, Jedlina Zdój, Chełmsko Śląskie, Ulanowice), - zasobne w pokarm Ŝerowiska, - moŜliwe trasy migracji wzdłuŜ dolin rzecznych i kompleksów leśnych; • Rudawy Janowickie i Góry Kaczawskie: - liczne i duŜe zimowiska i miejsca rojenia nietoperzy, największe z nich to jaskinie góry Połom w Wojcieszowie, sztolnie przy tzw. Kolorowych Jeziorkach, - kolonie rozrodcze kilku gatunków, - zasobne w pokarm Ŝerowiska, - moŜliwe trasy migracji wzdłuŜ dolin rzecznych i kompleksów leśnych; • Góry Izerskie i Karkonosze wraz z Kotliną Jeleniogórską: - waŜne w skali lokalnej zimowiska nietoperzy, w tym osobników z największej dolnośląskiej kolonii rozrodczej we Wleniu, - zasobne w pokarm Ŝerowiska nietoperzy w Kotlinie Jeleniogórskiej, - moŜliwe trasy migracji wzdłuŜ dolin rzecznych i kompleksów leśnych; • większa część Pogórza Izerskiego i Kaczawskiego, w tym całe doliny Bobru i Kwisy: - zasobne w pokarm Ŝerowiska nietoperzy, - duŜa liczba stanowisk kolonii rozrodczych, w tym m.in. jedne z największych kolonii nocka duŜego (m.in. w Paszowicach i Leśnej) oraz największa kolonia rozrodcza nocka duŜego na Dolnym Śląsku i jedna z większych w Polsce – we Wleniu (ok. 2250 os.); - duŜe zimowiska nietoperzy w Leśnej, - cenne Ŝerowiska i siedliska oraz potencjalna trasa migracji nietoperzy wzdłuŜ dolin Bobru i Kwisy; 66 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. • część Pogórza Bolkowsko-Wałbrzyskiego: - zasobne w pokarm Ŝerowiska nietoperzy (m.in. zbiornik zaporowy w Dobromierzu); • Masy ŚlęŜy - duŜe zimowiska w sztolni chromitu w Tąpadłach i podziemiach browaru w Sobótce, - duŜe kolonie rozrodcze nocka duŜego w Wirach, Kiełczynie i Sulistrowiczkach (Tabela 2), - zasobne w pokarm Ŝerowiska nietoperzy; • Wzgórza Niemczańskie: - jedne z największych na Dolnym Śląsku zimowisk i miejsc rojenia nietoperzy w sztolniach w Gilowie (maks. ok. 90 os.) i Skałkach Stoleckich (maks. ok. 350 os.) (Tabela 5), - stanowiska duŜych kolonii rozrodczych nocka duŜego (Uciechów, Wilków) (Tabela 3), - stanowiska duŜych kolonii rozrodczych mroczka późnego (Krzelków, Ciepłowody), karlika malutkiego (Stolec) i nocka wąsatka/nocka Brandta (Muszkowicki Las Bukowy), - zasobne w pokarm Ŝerowiska nietoperzy, - moŜliwe trasy migracji wzdłuŜ kompleksów leśnych; • większa część Wzgórz Strzelińskich: - stanowiska i Ŝerowiska duŜych kolonii rozrodczych nocka duŜego (Henryków, Ziębice, Tabela 2), - liczne kolonie rozrodcze mroczka późnego i karlika malutkiego (Henryków, Nowolesie, Przeworno), - jedno z największych w Polsce zimowisk karlika malutkiego w Henrykowie (Tabela 4), - zasobne w pokarm Ŝerowiska nietoperzy, - moŜliwe trasy migracji wzdłuŜ kompleksów leśnych; • dolina Bystrzycy : - cenne Ŝerowiska i siedliska oraz potencjalna trasa migracji nietoperzy, - jedno z największych w Polsce zimowisk karlika malutkiego w Świdnicy, 67 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. - duŜa kolonia rozrodcza karlika malutkiego w Świdnicy; • dolina Bobru - cenne Ŝerowiska i siedliska oraz potencjalna trasa migracji nietoperzy; • dolina Kwisy - cenne Ŝerowiska i siedliska oraz potencjalna trasa migracji nietoperzy; • Bory Dolnośląskie: - Ŝerowiska nietoperzy, - kolonie rozrodcze; • dolina Baryczy wraz z otaczającymi ją kompleksami leśnymi: - zasobne w pokarm Ŝerowiska nietoperzy, - liczne stanowiska kolonii rozrodczych, m.in. nocka duŜego, karlika malutkiego i mopka, - jedno z największych zimowisk i miejsc rojenia nietoperzy na Dolnym Śląsku w Chłodni w Cieszkowie; • dolina Odry: cenne Ŝerowiska i siedliska oraz trasa sezonowych migracji nietoperzy 5 gatunków (borowca wielkiego, nocka rudego, karlika malutkiego, karlika drobnego i karlika większego). Strefa II Strefa obszarów, w których zlokalizowana lub znana jest mniejsza liczba stanowisk nietoperzy, lub takich rejonów, dla których dane są ubogie i nie pozwalają na właściwą ocenę znaczenia obszaru dla populacji nietoperzy. W strefie tej tymczasowo dopuszczalne jest lokalizowanie farm wiatrowych, uzaleŜnione jednak od wyników całorocznego monitoringu chiropterologicznego. Obszary te przedstawiono na załączonej mapie (Ryc. 1). Są to: • dolina Oławy - potencjalna trasa migracji nietoperzy, • dolina Ślęzy - potencjalna trasa migracji nietoperzy, • dolina Kaczawy - potencjalna trasa migracji nietoperzy, • dolina Nysy Szalonej - potencjalna trasa migracji nietoperzy, • obszar między Mokszeszowem, Świebodzicami, Strzegomiem i Rogoźnicą – Ŝerowiska i moŜliwe trasy migracji, 68 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. • pas terenów wzdłuŜ doliny Widawy- potencjalna trasa migracji nietoperzy, Ŝerowiska i kryjówki nietoperzy, • pas lasów od Prochowic poprzez Chocianów do Przemkowa – Ŝerowiska i kryjówki w dziuplach drzew, moŜliwa trasa migracji, • pas lasów w rejonie Polkowic Lubina oraz pomiędzy Rudną i Chobienią – Ŝerowiska i kryjówki w dziuplach drzew, moŜliwa trasa migracji, • pas lasów na północ od Głogowa (do granicy województwa) – Ŝerowiska i kryjówki w dziuplach drzew, moŜliwa trasa migracji, • pas lasów i łąk między Niechlowem a Nową Wioską – Ŝerowiska i kryjówki w dziuplach drzew, • kompleksy leśne pomiędzy Ścinawą, Wołowem i Obornikami Śląskimi – Ŝerowiska i kryjówki w dziuplach drzew, moŜliwa trasa migracji, • pas lasów i łąk pomiędzy doliną Bystrzycy a doliną Odry – Ŝerowiska i kryjówki w dziuplach drzew, moŜliwa trasa migracji, • kompleks leśny na południe od Środy Śląskiej, w rejonie Ciechowa – Ŝerowiska i kryjówki w dziuplach drzew, • pas lasów pomiędzy Bierutowem a Oławą – Ŝerowiska i kryjówki w dziuplach drzew, • pas lasów pomiędzy Oleśnicą, Twardogórą, Sycowem i Głębowicami – Ŝerowiska i kryjówki w dziuplach drzew, • lasy i stawy w rejonie Łagowa – Ŝerowiska i kryjówki w dziuplach drzew, • obszar między Grodźcem, śerkowicami, Bolesławcem a Borami – moŜliwa trasa migracji, • obszar między Czerwoną Wodą, Zebrzydową, Lubaniem a DłuŜyną – moŜliwa trasa migracji. Pozostałe obszary, na których dopuszczalne są inwestycje związane z energetyką wiatrową Na pozostałych obszarach, znajdujących się poza strefami I i II, liczba stanowisk nietoperzy jest niewielka lub niezbadana. Warunkowo dopuszczalne jest tutaj stawianie farm wiatrowych, pod warunkiem przeprowadzenia całorocznego monitoringu chiropterologicznego, określającego stopień wykorzystania terenu przez nietoperze i uzgadniającego lokalizację i liczbę stawianych turbin. Obszary te to głównie niezalesione tereny Dolnego Śląska, posiadające charakter rolniczy i usytuowane głównie na Nizinie Śląskiej (Ryc. 1). 69 Ryc. 1. NajwaŜniejsze obszary występowania nietoperzy w województwie dolnośląskim, zalecane do całkowitego wyłączenia z lokalizacji farm wiatrowych (strefa I) lub tymczasowego dopuszczenia inwestycji energetyki wiatrowej, uwarunkowanego jednak wynikami całorocznego monitoringu chiropterologicznego (strefa II). Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. MONITORING NIETOPERZY NA OBSZARZE PLANOWANYCH ELEKTROWNI WIATROWYCH Porozumienie EUROBATS, którego Polska jest stroną, nakłada obowiązek wykonywania badań sprawdzających przypuszczalny wpływ kaŜdej planowanej farmy na nietoperze. Zalecane jest, aby na obszarze planowanej farmy wiatrowej przeprowadzić całoroczny monitoring chiropterologiczny zgodnie z wytycznymi EUROBATS (Rodrigues i in. 2008) i Porozumienia dla Ochrony Nietoperzy (http: // www. salamandra. org.pl/ nietoperze/206-wiatraki-a-nietoperze-wytyczne). Monitoring ten umoŜliwia rzetelną ocenę sposobu i stopnia wykorzystania terenu przez nietoperze, co pozwala ocenić oddziaływanie elektrowni na te zwierzęta i określić zalecenia dotyczące lokalizacji i sposobu pracy elektrowni. ZALECENIA DOTYCZĄCE PLANOWANIA I ZARZĄDZANIA FARMĄ WIATROWĄ Z UWZGLĘDNIENIEM OCHRONY NIETOPERZY Faza planowania • Farmy wiatrowe nie powinny być lokalizowane na w/w obszarach oraz na dodatkowo wykrytych w trakcie monitoringu trasach nocnych i sezonowych przelotów nietoperzy oraz w miejscach o wysokiej aktywności Ŝerowiskowej gatunków otwartych przestrzeni (borowca wielkiego, borowiaczka, karlików: malutkiego, drobnego i większego oraz mroczków późnego i posrebrzanego). • Jeśli planowane jest oświetlenie turbin wiatrowych, zaleca się, aby były one oświetlone przyćmionym światłem. Nie moŜna montować światła stroboskopowego. Wykazano silną tendencję do kolizji nietoperzy ze stroboskopowo oświetlonymi elektrowniami (Zeller i in. 2009). Faza budowy • Zaleca się aby prace wykonywać w godzinach dziennych, w celu uniknięcia / zminimalizowania wpływu hałasu, wibracji, oświetlenia itp. na Ŝerujące bądź migrujące nietoperze. 71 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. • NaleŜy do niezbędnego minimum zminimalizować uŜytkowanie dróg śródpolnych podczas budowy (wykorzystywać np. jeden dojazd osobno dla kaŜdego pola). • W trakcie wytyczania i budowy dróg dojazdowych oraz budowy elektrowni naleŜy bezwzględnie zachować starorzecza i zadrzewienia lub zakrzewienia przy starorzeczach i rowach melioracyjnych. Miejsca te są cennymi Ŝerowiskami nietoperzy w krajobrazie rolniczym. W tym przypadku naleŜy zwrócić uwagę na oddziaływanie pośrednie na te obszary, polegające na zmianie warunków wodnych podczas stabilizacji gruntu pod elektrownie wiatrowe. • Zabrania się lokalizowania składowisk materiałów budowlanych w pobliŜu potencjalnych bądź rozpoznanych Ŝerowisk nietoperzy, w tym teŜ terenów podmokłych. • NaleŜy prowadzić monitoringu aktywności nietoperzy i zmian w środowisku w trakcie budowy farmy wiatrowej zgodnie z zaleceniami EUROBATS (Rodrigues i in. 2008). Faza pracy elektrowni – monitoring poinwestycyjny Zgodnie z zaleceniami EUROBATS (Rodriugues i in. 2008) naleŜy prowadzić monitoring powykonawczy na obszarze nowopowstałej farmy wiatrowej. PowyŜsze działania oraz analiza wyników badań terenowych nie gwarantują bezkolizyjnej pracy elektrowni, ze względu na fakt przyciągania nietoperzy przez turbiny wiatrowe (Cryan 2008, Horn i in. 2008), niezaleŜnie od ich usytuowania. Z tego względu konieczny jest monitoring poinwestycyjny, umoŜliwiający ocenę wpływu farmy wiatrowej na lokalne i migrujące populacje nietoperzy i podjęcie odpowiednich dodatkowych działań łagodzących. Monitoring poinwestycyjny powinien być prowadzony metodami standaryzowanymi dla całego kraju / Europy, w celu porównania i oceny wpływu turbin wiatrowych w róŜnych regionach kraju lub w róŜnych środowiskach. Wytyczne dla monitoringu poinwestycyjnego w skali europejskiej zostały opracowane przez EUROBATS (Rodrigues i in. 2008) i stosowane są równieŜ w Polsce. Monitoring ten musi trwać minimalnie trzy lata i powinien obejmować: • całosezonowe (marzec–połowa listopada) nasłuchy detektorowe prowadzone na tych samych transektach i tą samą metodyką co transekty wykonywane przed inwestycją, podczas etapu oceny, w celu oceny zmian względnej liczebności, składu gatunkowego i wykorzystania środowiska na obszarze objętym inwestycją, 72 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. • całosezonowe (marzec–połowa listopada) nasłuchy detektorowe prowadzone na obszarze kontrolnym o podobnej strukturze krajobrazu, ale bez turbin wiatrowych, w celu uzyskania informacji czy ewentualne zmiany w aktywności nietoperzy wynikają z działania elektrowni wiatrowej, • obserwacje aktywności (Ŝerowanie, przeloty) nietoperzy od 4 do 2 godzin przed zachodem słońca, takŜe na obszarze kontrolnym, • całonocne nasłuchy detektorowe wykonywane co dwa tygodnie w celu określenia szczytu aktywności nietoperzy, takŜe na obszarze kontrolnym, • obserwacje aktywności nietoperzy przy kaŜdej turbinie, prowadzone przy uŜyciu detektora i kamery na podczerwień (jeśli to moŜliwe kamery termowizyjnej) lub specjalnych radarów do monitoringu trasy lotu nietoperzy i ptaków (Kunz i in. 2007a), • monitoring śmiertelności nietoperzy, jeśli to moŜliwe, przy kaŜdej turbinie wiatrowej, w maksymalnie 5-cio dniowych odstępach, polegający na poszukiwaniu martwych nietoperzy nad ranem, lub lepiej w trakcie całonocnych obserwacji (gdyŜ martwe zwierzęta mogą być usuwane przez drapieŜniki np. lisy co zaniŜałoby obserwacje liczby kolizji), • oszacowanie współczynnika śmiertelności; ze względu na róŜną skuteczność w wyszukiwaniu ciał zwierząt oraz stosunkowo szybkie ich zbierane przez drapieŜniki (np. kuna, lis), naleŜy wykonać odpowiednie testy oceniające tempo znikania i skuteczność wyszukiwania ciał nietoperzy; otrzymane wyniki naleŜy estymować na dane uzyskane z regularnego monitoringu śmiertelności (patrz punkt powyŜej); szczegółowe zalecenia dotyczące tego punktu znajdują się w poradniku EUROBATS (Rodrigues i in. 2008). Monitoring naleŜy prowadzić w trakcie kaŜdej fazy aktywności nietoperzy w cyklu rocznym, tj. podczas wiosennych (marzec-maj) i jesiennych (połowa lipca-listopad) migracji i podczas rozrodu (czerwiec-połowa lipca, przebywanie nietoperzy w koloniach rozrodczych). NaleŜy prowadzić pomiary mikroklimatyczne (temperatura powietrza, opad, zachmurzenie, prędkość wiatru), które pozwolą określić czynniki wpływające na aktywność nietoperzy. Jeśli monitoring powykonawczy wykaŜe śmiertelne kolizje nietoperzy z turbinami, naleŜy zastosować działania minimalizujące. 73 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Działania minimalizujące W przypadku stwierdzenia, w wyniku monitoringu poinwestycyjnego, negatywnego wpływu turbin wiatrowych na populacje nietoperzy, naleŜy bezwzględnie i bezzwłocznie podjąć działania łagodzące, zalecane w zachodnioeuropejskich wytycznych (Rodrigues i in. 2008) lub sugerowane w pracach naukowych i będące obecnie w fazie badań (Baerwald i in. 2009, Nicholls i Racey 2007). Do działań tych naleŜy: • czasowe wyłączanie rotorów, w okresach i przy wartościach czynników klimatycznych (przede wszystkim prędkość wiatru), przy których obserwowano najwięcej kolizji nietoperzy z wiatrakami. NajwyŜsza aktywność nietoperzy obserwowana jest przy prędkościach wiatru od 1 do 8 m/s (Behr i in. 2007, Grunwald i Schäffer 2007, Kočvara i in. 2007, Horn i in. 2008) i wówczas istnieje największe ryzyko kolizji nietoperzy z pracującymi rotorami, co zostało potwierdzone w nielicznych badaniach (Kočvara i in. 2007, Horn i in. 2008). Wstępnie wykazano skuteczność ograniczania śmiertelności nietoperzy o około 60%, przez wyłączanie lub zwalnianie prędkości wirowania rotorów przy słabym wietrze. MoŜe się to odbywać na dwa sposoby, albo poprzez zmianę wartości rozruchowej rotora, albo poprzez zmianę kąta ustawienia łopaty względem wiatru i zmniejszenie jej prędkości (Baerwald i in. 2009). Skuteczność ograniczenia śmiertelności tą metodą moŜe jednak zaleŜeć od lokalizacji farmy wiatrowej, co wymaga dalszych badań (Baerwald i in. 2009), • zastosowanie specjalnych odstraszaczy, nad którymi trwają obecnie prace badawcze. Mogą to być odstraszacze ultradźwiękowe lub wykorzystujące pole elektromagnetyczne (por. Nicholls i Racey 2007), • zaprojektowanie nowych typów elektrowni wiatrowych, przy których śmiertelność nietoperzy byłaby niska lub nie obserwowano by Ŝadnych śmiertelnych kolizji, • korzystne byłoby takŜe szczególne wsparcie badań dotyczących lokalizacji tras migracji nietoperzy i wskazówek jakich uŜywają podczas nawigacji. Badania te mogą pomóc w lepszym zaprojektowaniu lokalizacji farm wiatrowych lub mogą umoŜliwić konstrukcję wiatraków, które nie będą przyciągać nietoperzy. 74 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. LITERATURA Ahlén I. 1997. Migratory behaviour of bats at south Swedish coasts. Zeitschrift für Säugetierkunde 62: 375-380. Ahlén I., Bach L., Baagøe H. J., Pettersson J. 2007. Bats and offshore wind turbines studied in southern Scandinavia. Report Nr. 5571. Swedish Environmental Agency, Stockholm. Altringham J. D. 1996. Bats: biology and behaviour. Oxford University Press, Oxford, United Kingdom. Arnett E. B., Brown W. K., Erickson W. P., Fiedler J. K., Hamilton B. L., Henry T. H., Jain A., Johnson G. D., Kerns J., Koford R. R., Nicholson C. P., O’Connell T. J., Piorkowski M. D., Tankersley Jr. R. D. 2008. Patterns of bat fatalities at wind energy facilities in North America. Journal of Wildlife Management 72 (1): 61-78. Bach L., Rahmel U. 2004. Summary of wind turbine impacts on bats – assessment of a conflict. Bremmer Beiträge für Naturkunde and Naturschutz 7: 245-252. Baerwald E. F., D’Amour G. H., Klug B. J., Barclay R. M. R. 2008. Barotrauma is a significant cause of bat fatalities at wind turbines. Current Biology 18 (16): R695R696. Baerwald E. F., Edworthy J., Holder M., Barclay R. M. R. 2009. A large-scale mitigation experiment to reduce bat fatalities at wind energy facilities. Management and Conservation Note 73 (7): 1077-1081. Barclay R. M. R., Baerwald E. F., Gruver J. C. 2007. Variation in bat and bird fatalities at wind energy facilities: assessing the effects of rotor size and tower height. Canadian Journal of Zoology 85: 381-387. Behr von O., Eder D., Marckmann U., Mette-Christ H., Reisinger N., Runkel V., Helversen von O. 2007. Akustisches Monitoring im Rotorbereich von Windenergieanlagen und methodische Probleme beim Nachweis von Fledermaus – Schlagopfern – Ergebnisse aus Untersuchungen im mittleren und südlichen Schwarzwald. Nyctalus (N.F) 12 (2-3): 115-127. Bobrowicz G., Konieczny K. 2000. Nietoperze. W: Waloryzacja przyrodnicza gminy Jemielno. Na potrzeby miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”, Wrocław. Bobrowicz G., Konieczny K. 2001. Nietoperze. W: Waloryzacja przyrodnicza gminy Góra. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”, Wrocław. Bobrowicz G., Konieczny K. 2004. Nietoperze. W Waloryzacja przyrodnicza gminy Trzebnica. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”, Wrocław. Buřič Z., Furmankiewicz J., Furmankiewicz M., Klodek R., Kokurewicz T., Telatyński S. 2001a. Zimowe stanowiska nietoperzy na ziemi kłodzkiej. Szczeliniec 5: 149-168. Buřič Z., Furmankiewicz J., Telatyński S. 2001b. Jaskinia Niedźwiedzia jako jedno z najcenniejszych stanowisk nietoperzy na Dolnym Śląsku. Przegląd Przyrodniczy 1-2: 109-114. Childs S. B., Buchler E. R. 1981. Perception of simulated stars by Eptesicus fuscus (Vespertilionidea): a potential navigational mechanism. Animal Behavior 29: 10281035. Cieślak M., Szlachetka A. 1996. Ssaki. W: Cieślak M., Owczarek S., Ruszlewicz A., Szlachetka A. (red.). Inwentaryzacja przyrodnicza gminy Głogów. Fundacja Ekologiczna Ziemi Legnickiej „Zielona Akcja”, Legnica. Cieślak M., Szlachetka A. 1997a. Ssaki. W: Cieślak M., Owczarek S., Ruszlewicz A., Szlachetka A. (red.). Inwentaryzacja przyrodnicza gminy Krotoszyce. Fundacja Ekologiczna Ziemi Legnickiej „Zielona Akcja”, Legnica. 75 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Cieślak M., Szlachetka A. 1997b. Ssaki. W: Cieślak M., Owczarek S., Ruszlewicz A., Szlachetka A (red.). Inwentaryzacja przyrodnicza gminy Lubin, Fundacja Ekologiczna Ziemi Legnickiej „Zielona Akcja”, Legnica. Cieślak M., Szlachetka A. 1997c. Ssaki. W: Cieślak M., Owczarek S., Ruszlewicz A., Szlachetka A. (red.). Inwentaryzacja przyrodnicza gminy Pielgrzymka. Fundacja Ekologiczna Ziemi Legnickiej „Zielona Akcja”, Legnica. Cieślak M., Szlachetka A. 1998a. Ssaki. W: Szlachetka A., Cieślak M., Kryza R., DomŜalski T., Szynkiewicz A. Inwentaryzacja przyrodnicza gminy Legnickie Pole. Fundacja Ekologiczna Ziemi Legnickiej „Zielona Akcja”, Legnica. Cieślak M., Szlachetka A. 1998b. Ssaki. W: Cieślak M., DomŜalski T., Kryza R., Ruszlewicz A., Szlachetka A. Inwentaryzacja przyrodnicza gminy WądroŜe Wielkie. Fundacja Ekologiczna Ziemi Legnickiej „Zielona Akcja”, Legnica. Cieślak M., Owczarek S., Ruszlewicz A., Szlachetka A. 1996. Inwentaryzacja przyrodnicza gminy Rudna. Ssaki. Fundacja Ekologiczna Ziemi Legnickiej „Zielona Akcja”, Legnica. Charaziak-Kovács A. 2008. Zimowe spisy nietoperzy w wybranych obiektach podziemnych Sudetów w latach 1994-1997. Przyroda Sudetów, Suplement 3: 77-88. Charaziak-Kovács A., Furmankiewicz M., Telatyński S. 2003. Nowe stanowiska nocka Bechsteina Myotis bechsteinii w polskiej części Sudetów. Przyroda Sudetów Zachodnich 6: 187-188. Charaziak-Kovács A., Duma K., Furmankiewicz J., Furmankiewicz M., Gwóźdź M., Mielcarek K., Telatyński S., Urban R. 2004. Zimowe stanowiska nietoperzy na Przedgórzu Sudeckim. Str. 53-80 w: Flousek J., Bartonička T. (red.). Proceedings of the 2nd Polish – Czech – German Conference Bats of the Sudetes. Karkonoše Park Administration, Vrchlabí. Cryan P. M. 2008. Mating behavior as possible cause of bat fatalities at wind turbines. Journal of Wildlife Management 72: 845-849. Cryan P. M., Brown A. C. 2007. Migration of bats past a remote island offers clues towards the problem of bat fatalities at wind turbines. Biological Conservation 139: 1-11. Dietz M. 2003. Fledermausschlag an Windkraftanlagen – ein Konstruirter Konflikt oder eine tatsächliche Gefährdung? Vortragsmanuskript zur Tagung der Sächsischen Akademie für Natur und Umwelt am 17. und 18. Dezember 2003 in Dresden. Dudek I. 2007. Inwentaryzacja przyrodnicza nietoperzy gminy Jerzmanowa. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Dudek I., Gottfried T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 2002a. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Duszniki Zdrój Miasto. Opracowanie tekstowe. Rośliny, grzyby, zwierzęta oraz zieleń wysoka – parki podworskie, cmentarze i aleje. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Dudek I., Gottfried T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 2002b. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Miasto Kudowa Zdrój. Opracowanie tekstowe. Rośliny, grzyby, zwierzęta oraz zieleń wysoka – parki podworskie, cmentarze i aleje. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Dudek I., Gottfried T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 2002c. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Lewin Kłodzki. Opracowanie tekstowe. Rośliny, grzyby, zwierzęta oraz zieleń wysoka – parki podworskie, cmentarze i aleje. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Dudek I., Gottfried T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 2002d. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Polanica Zdrój Miasto. Opracowanie tekstowe. Rośliny, grzyby, zwierzęta oraz zieleń wysoka – parki podworskie, cmentarze i aleje. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. 76 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Dudek I., Gottfried T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 2002e. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Szczytna. Opracowanie tekstowe. Rośliny, grzyby, zwierzęta oraz zieleń wysoka – parki podworskie, cmentarze i aleje. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Dudek I., Gottfried T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 2002f. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Złoty Stok. Opracowanie tekstowe. Rośliny, grzyby, zwierzęta oraz zieleń wysoka – parki podworskie, cmentarze i aleje. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Duma K., Furmankiewicz J., Mielcarek K. 2004. Preferencje w wyborze kryjówek i dynamika liczebności kolonii rozrodczych gacka brunatnego (Plecotus auritus) na Przedgórzu Sudeckim. Str. 13-32 w: Flousek J., Bartonička T. (red.). Proceedings of the 2nd Polish – Czech – German Conference Bats of the Sudetes. Karkonoše Park Administration, Vrchlabí. Dürr von T. 2007a. Die bundesweite Kartei zur Dokumentation von Fledermausverlusten an Windenergieanlagen – ein Rückblick auf 5 Jahre Datenerfassung. Nyctalus (N.F.) 12 (23): 108-114. Dürr von T. 2007b. Möglichkeiten zur reduzierung von Fledermausverlusten and Windenergieanlagen in Brandenburg. Nyctalus (N.F.) 12 (2-3): 238-252. Dyrektywa 92/43/EWG. W: Biodiversity Polska - System Wymiany Informacji o BioróŜnorodności w Polsce. [http://biodiv.mos.gov.pl/biodiv/app/] Fleming T. H., Eby P. 2003. Bat migration. Pp 156-208 in: Kunz T. H., Fenton M. B. (eds). Bat Ecology. The University of Chicago Press. Chicago and London. Furmankiewicz J. 2003a. Znaczenie starorzeczy Odry jako miejsc Ŝerowania nietoperzy. Sprawozdanie z realizacji projektu (maszynopis). Furmankiewicz J. 2003b. Dokumentacja chiropterologiczna straorzecza pod Prawikowem. Wrocław (maszynopis). Furmankiewicz J. 2003c. Dokumentacja chiropterologiczna starorzecza pod Tarchalicami. Wrocław (maszynopis). Furmankiewicz J. 2003d. Dokumentacja chiropterologiczna starorzecza Rydwas. Wrocław (maszynopis). Furmankiewicz J. 2003e. Dokumentacja chiropterologiczna trzech starorzeczy w Jurczu. Wrocław (maszynopis). Furmankiewicz J. 2005a. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Gmina Czarny Bór. Opracowanie tekstowe. Rośliny, grzyby, zwierzęta oraz zieleń wysoka – parki podworskie, cmentarze i aleje. Fundacja Ekologiczna „Zielona Akcja”, Legnica. Furmankiewicz J. 2005b. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Gmina Dobromierz. Opracowanie tekstowe. Rośliny, grzyby, zwierzęta oraz zieleń wysoka – parki podworskie, cmentarze i aleje. Fundacja Ekologiczna „Zielona Akcja”, Legnica. Furmankiewicz J. 2005c. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Gmina Stare Bogaczowice. Opracowanie tekstowe. Rośliny, grzyby, zwierzęta oraz zieleń wysoka – parki podworskie, cmentarze i aleje. Fundacja Ekologiczna „Zielona Akcja”, Legnica. Furmankiewicz J. 2008. Population size, catchment area and sex-influenced differences in autumn and spring swarming of the brown long-eared bat Plecotus auritus. Canadian Journal of Zoology 86: 207-216. Furmankiewicz J., Szkudlarek R. 2001. The mating roosts of Nathusius’s pipistrelle males Pipistrellus nathusii (Keyserling et Blasius, 1893) in Wrocław (SW Poland). PP 47-57 77 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. in: B. W. Wołoszyn (ed.). Proceedings of the VIIIth European Bat Research Symposium. Vol. 2. Furmankiewicz J., Furmankiewicz M. 2002. Bats hibernating in the natural caves in the Polish part of the Sudetes. Pp 15-38 in: Furmankiewicz J., Kokurewicz T. (eds) The bats of the Sudetes. Przyrody Sudetów Zachodnich, Suplemnet 2: 15-38. Furmankiewicz J., and Altringham J. D. 2007. Genetic structure in a swarming brown longeared bat (Plecotus auritus) population: evidence for mating at swarming sites. Conservation Genetics 8: 916-923. Furmankiewicz J., Kucharska M. 2009. Migration of bats along a big river valley in SW Poland. Journal of Mammalogy (w druku). Furmankiewicz J., Buřič Z., Telatyński S. 2001. Nietoperze ziemi kłodzkiej. Pielgrzymy: 112131. Furmankiewicz J., Furmankiewicz M., Telatyński S. 2003. Nowe dane o występowaniu nocka orzęsionego Myotis emarginatus (Geoffroy, 1806) w południowo-zachodniej Polsce. Studia Chiropterologica,3-4: 3-9. Furmankiewicz J., Ignaczak M., Manias J. 2005. Nowe obserwacje mopka Barbastella barbastellus (Schreber, 1774) z okresu rozrodu w Polsce. Nietoperze 4 (1-2): 55-57. Furmankiewicz J., Hebda G., Mielcarek K., Nowakowski A. 2007. Nowe stwierdzenia kolonii rozrodczych podkowca małego Rhinolophus hipposideros w Sudetach. Studia Chiropterologica 5: 53-56. Furmankiewicz J., Hebda G., Furmankiewicz M., Klodek R., Jabłońska J., Jabłoński J., Mielcarek K., Duma K. 2008. Nietoperze rezerwatu przyrody „Jaskinia Niedźwiedzia” w Masywie ŚnieŜnika (Sudety Wschodnie). Przyroda Sudetów, Suplement 3: 65-76. Furmankiewicz M., Nowakowski, A. 2003. Nowe stanowiska podkowca małego Rhinolophus hipposideros na Ziemi Kłodzkiej. Studia Chiropterologica 3-4: 59-61. Furmankiewicz M., Furmankiewicz J., Duma K. 2008. Nietoperze zachodniej części Gór Wałbrzyskich (Sudety). Przyroda Sudetów, Suplement 3: 7-26. Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa. Głowaciński Z. (red.), 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagroŜonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Gottfried I., Szkudlarek R. 2007. Off-winter activity of Barbastella barbastellus (Chiroptera) at hibernation site. Nietoperze 8 (1-2): 13-25 Gottfried I., Gottfried T. 2009a. Wyniki inwentaryzacji faunistycznej gminy Ząbkowice Śląskie. Nietoperze. W: Ekoprzestrzeń Beata Kansunowicz, Wałbrzych. Gottfried I., Gottfried T. 2009b. Wyniki inwentaryzacji faunistycznej miasta Ząbkowice Śląskie. Nietoperze. W: Ekoprzestrzeń Beata Kansunowicz, Wałbrzych. Gottfried I., Gottfried T. 2009c. Wyniki inwentaryzacji faunistycznej gminy Ziębice. Nietoperze. W: Ekoprzestrzeń Beata Kansunowicz, Wałbrzych. Gottfried I., Gottfried T. 2009d. Wyniki inwentaryzacji faunistycznej miasta Ziębice. Nietoperze. W: Ekoprzestrzeń Beata Kansunowicz, Wałbrzych. Gottfried I., Gottfried T., Kmiecik P. 2008. Zimowe stwierdzenia mroczka posrebrzanego Vespertilio murinus na Dolnym Śląsku. Nietoperze 9 (2): 231-233. Gottfried T., Dudek I., Szkudlarek R. 2005. Chiropterofauna Gór Złotych – zimowe stanowiska nietoperzy. Nietoperze 6 (1-2): 43-54. Gottfried T., Szkudlarek R., Paszkiewicz R, Cieślak M. 2003. Chiropterofauna Gór Sowich – zimowe stanowiska nietoperzy. Nietoperze 4 (1): 61-74. Griffin D. R. 1970. Migration and homing of bats. Str. 233-264 in: Wimsatt W. A. (ed.). Biology of bats. Volume II. Academic Press, New York, USA. 78 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Grunwald T., Schäffer F. 2007. Aktivität von Fledermäusen im Rotorbereich von Windenergieanlagen an bestehenden WEA in Südwestdeutschland. Nyctalus (N.F.) 12 (2-3): 182-198. Gubańska A., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 2002. Zimowe stanowiska nietoperzy w płd.zach. Polsce w latach 1993-1999. Nietoperze 3 (1): 137-153. Haitlinger R. 1976. Nietoperze Dolnego Śląska. Przegląd Zoologiczny 20: 124-134. Holland R. A. 2007. Orientation and navigation in bats: known unknowns or unknown unknowns? Behavioral Ecology and Sociobiology 61: 653-660. Holland R. A., Thorup K., Vonhof M. J., Cochran W. W., Wikelski M. 2006. Bat orientation using Earth’s magnetic field. Nature 444: 702. Horn J. W., Arnett E. B., Kunz T. H. 2008. Behavioural responses of bats to operating wind turbines. Journal of Wildlife Management 72 (1): 123-132. Hutterer R., Ivanova T., Meyer-Cords C., Rodrigues L. 2005. Bat Migrations in Europe. A Review of Banding Data and Literature. Naturschutz und Biologische Vielfalt, Heft 28. Federal Agency for Nature Conservation. Bonn. IUCN 2009. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2009.1. <www.iucnredlist.org>. Iwaniuk Ł., Szkudlarek R. 2002. Zimowisko karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774) w Henrykowie. Nietoperze 3(2):296-297. Iwaniuk Ł., Gottfried I., Gottfried T. 2009a. Wyniki inwentaryzacji faunistycznej gminy Kamieniec Ząbkowicki. Nietoperze. W: Ekoprzestrzeń Beata Kansunowicz, Wałbrzych. Iwaniuk Ł., Gottfried I., Gottfried T. 2009b. Wyniki inwentaryzacji faunistycznej gminy Przeworno. Nietoperze. W: Ekoprzestrzeń Beata Kansunowicz, Wałbrzych. Jarzembowski T. 2003. Migration of the Nathusius’ pipistrelle Pipistrellus nathusii (Vespertilionidae) along the Vistula Split. Acta Theriologica 48(3): 301-308. Kapteyn K., Lina P. H. C. 1994. First record of a nursery roost of Nathusius’ pipistrelle Pipistrellus nathusii in the Netherlands. Lutra 37:106-109. Kerth G., Kiefer A., Trappmann C., Weishaar M. 2003. High gene diversity at swarming sites suggests hot spots for gene flow in the endangered Bechstein’s bat. Conservation Genetics 4: 491-499. Kliś T., Furmankiewicz J., Kokurewicz T. 2001. Zmiany liczebności i składu gatunkowego nietoperzy hibernujących w jaskiniach góry Połom (Góry Kaczawskie, Sudety Zachodnie) w latach 1964 - 2001. Studia Chiropterologica 2: 49-72. Kočvara R., Chytil J., Mikulica O. 2007. Závěrečna zpráva z monitoringu moratlity obratlovců v období 28.2.2006-26.2.2007 ve větrném parku Břežany. Zprávy MOS 6567: 46-61. Kokurewicz T. 1993a. Nietoperze. Str. 16-17 w: Gmina Cieszków. Opracowanie faunistyczne. Chronione gatunki ssaków. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993b. Nietoperze. Str. 20 w: Gmina Czernica. Opracowanie faunistyczne. Ssaki chronione. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993c. Nietoperze. Str. 27-28 w: Gmina Długołęka. Opracowanie faunistyczne. Ssaki chronione. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993d. Nietoperze. W: Gmina Jelcz-Laskowice. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993e. Nietoperze. Str. 16 w: Gmina Jordanów. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993f. Nietoperze. Sr. 13-14 w: Gmina Kąty Wrocławskie. Opracowanie faunistyczne. Fulica – Janowski Wojciech, Wrocław. Kokurewicz, T. 1993g. Nietoperze. Str. 15 w: Chronione gatunki zwierząt gminy Kostomłoty. „Fulica”, Wrocław. 79 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Kokurewicz, T. 1993h. Nietoperze. W: Gmina Łagiewniki. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław, str. 20. Kokurewicz T. 1993i. Występowanie nietoperzy (Chiroptera) na terenie gminy Malczyce. W: Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz, T. 1993j. Nietoperze. Str. 12-13 w: Gmina Mietków. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993k. Nietoperze. Str. 21-22 w: Gmina Miękinia. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993l. Nietoperze. Str. 25-28 w: Gmina Milicz. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993ł. Nietoperze. Str. 24 w: Gmina Oława. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993m. Nietoperze. Str. 23-24 w: Gmina Sobótka. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993n. Nietoperze. Str. 21-22 w: Gmina Strzelin. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993o. Nietoperze. Str. 16-17 w: Gmina Środa Śląska. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993p. Nietoperze. Str. 22 w: Święta Katarzyna. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993r. Nietoperze. Str. 21-24 w: Gmina Trzebnica. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993s. Nietoperze. Str. 20-22 w: Gmina Wińsko. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993t. Nietoperze. Str. 17-18 w: Gmina Wisznia Mała. Opracowywanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993u. Nietoperze. Str. 25 w: Gmina Wołów. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T. 1993w. Nietoperze. Str. 18 w: Gmina Zawonia. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz, T. 1993x. Nietoperze. Str. 23 w: Gmina śmigród. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993a. Nietoperze. Str. 17-21 w: Chronione gatunki zwierząt gminy Bierutów. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993b. Nietoperze. Str. 16-19 w: Chronione gatunki zwierząt gminy Borów. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993c. Nietoperze. Str. 23-26 w: Chronione gatunki zwierząt gminy Brzeg Dolny. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993d. Nietoperze. Str. 28-31 w: Chronione gatunki zwierząt gminy Dobroszyce. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993e. Nietoperze. Str. 14-16 w: Chronione gatunki zwierząt gminy Domaniów. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993f. Nietoperze. Str. 16-19 w: Chronione gatunki zwierząt gminy Kobierzyce. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993g. Nietoperze. Str. 16-18 w: Chronione gatunki zwierząt gminy Kondratowice. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993h. Nietoperze. Str. 23-27 w: Chronione gatunki zwierząt gminy Krośnice. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993i. Nietoperze. Str. 26-30 w: Chronione gatunki zwierząt z gminy Oborniki Śląskie. „Fulica”, Wrocław. 80 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Kokurewicz T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993j. Nietoperze. Str. 18-24 w: Chronione gatunki zwierząt gminy Oleśnica. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993k. Nietoperze. Str. 24-27 w: Chronione gatunki zwierząt gminy Prusice. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993l. Nietoperze. Str. 26-30 w: Chronione gatunki zwierząt gminy Twardogóra. „Fulica”, Wrocław,. Kokurewicz T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993ł. Nietoperze. Str. 20-22 w: Chronione gatunki zwierząt z gminy Wiązów. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993m. Nietoperze. Str. 30-33 w: Chronione gatunki zwierząt gminy Wrocław. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993n. Nietoperze. Str. 15-16 w: Chronione gatunki zwierząt z gminy śórawina. „Fulica”, Wrocław. Kokurewicz T., Furmankiewicz J., Telatyński S. 2002a. Nietoperze. Str. 24-31 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Gmina Kłodzko. Opracowanie tekstowe. Rośliny, grzyby, zwierzęta oraz zieleń wysoka – parki podworskie, cmentarze i aleje. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Kokurewicz T., Furmankiewicz J., Telatyński S. 2002b. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Miasto Kłodzko. Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta oraz zieleń wysoka – parki podworskie, cmentarze i aleje. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Kokurewicz T., Furmankiewicz J., Telatyński S., Dudek I., Gottfried T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 2002c. Nietoperze. Str. 61-84 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Gmina Bystrzyca Kłodzka. Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta oraz zieleń wysoka – podworskie parki, cmentarze i aleje. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Kokurewicz T., Furmankiewicz J., Telatyński S., Dudek I., Gottfried T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 2002d. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Gmina Lądek Zdrój. Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta oraz zieleń wysoka – podworskie parki, cmentarze i aleje wpisane do rejestru zabytków. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Kokurewicz T., Furmankiewicz,J., Telatyński S., Dudek I., Gottfried T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 2002e. Nietoperze. Str. 40-61 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Międzylesie. Opracowanie tekstowe. Rośliny, grzyby, zwierzęta oraz zieleń wysoka – podworska, cmentarze i aleje wpisane do rejestru zabytków. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Kokurewicz T., FurmankiewiczJ., Telatyński S., Dudek I., Gottfried T., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 2002f. Nietoperze. Str. 30-45 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Stronie Śląskie. Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta oraz zieleń wysoka – podworskie parki, cmentarze i aleje. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Kokurewicz T., Furmankiewicz J., Zając T., Charaziak-Kovács, Furmankiewicz M., Gwóźdź M., Telatyński S. 2003. Skład gatunkowy i liczebność nietoperzy (Chiroptera) w Kotlinie Kłodzkiej. Przyroda Sudetów Zachodnich 6: 171-186. Kokurewicz T., Rusiński M., Haddow J., Furmankiewicz J. 2008a. Selekcja siedlisk podkowca małego Rhinolophus hipposideros w Masywie ŚnieŜnika (Sudety Wschodnie) w okresie zimowania i rozrodu – implikacje dla ochrony gatunku. Przyroda Sudetów, Suplement 3: 7-26. Kokurewicz T., Furmankiewicz J., Woźnica, Rusiński M., Haddow J., Urban R., Siudmak P. 2008b. Raport końcowy z realizacji projektu pt. ”Opracowanie metodyki oceny jakości Ŝerowisk nocka duŜego (Myotis myotis) i podkowca małego (Rhinolophus 81 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. hipposideros)”, przygotowany dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Warszawie, str. 1-38 (maszynopis). Konwencja Berneńska. W: Biodiversity Polska - System Wymiany Informacji o BioróŜnorodności w Polsce. [http://biodiv.mos.gov.pl/appl] Konwencja Bońska. W: Biodiversity Polska - System Wymiany Informacji o BioróŜnorodności w Polsce. [http://biodiv.mos.gov.pl/biodiv/app/] Kunz T. H., Arnett E. B., Cooper B. M., Erickson W. P., Larkin R. P., Mabee T., Morrison M., L., Strickland M., D., Szewczak J. M. 2007a. Assessing impacts of wind-energy development on nocturnally active birds and bats: a guidance document. Journal of Wildlife Management 71 (8): 2449–2486. Kunz T. H., Arnett E. B., Erickson W. P., Hoar A. R., Johnson G. D., Larkin R. P., Strickland M. D., Treser R. W., Tuttle M. D. 2007b. Ecological impacts of wind energy development on bats: questions, research needs, and hypotheses. Frontiers in Ecology and Environment 5 (6): 315-324. Łochyński M., Grzywiński W., Szubert A., Jaros R., Wojtaszyn G., Szkudlarek R. 2002. Występowanie borowiaczka Nyctalus leisleri (Kuhl, 1817) w Zachodniej Polsce, Przegląd Przyrodniczy 20 (1-2): 213-217. Łupicki D. 1999. Borowiaczek Nyctalus leisleri na rozlewisku w Jędrzychowie (woj. Dolnośląskie). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 55 (2): 120-122. Łupicki D. 2000. Inwentaryzacja nietoperzy. Str. 115-132 w: Krajewski J., Krukowski M., Czapulak A., Dunajski A., Hildebrand J., Kusznierz J., Łupicki D., Malkiewicz A., Maślak R. Inwentaryzacja przyrodnicza miasta Lubin. ”PRO-EKO” dr Jerzy Krajewski, Wrocław. Łupicki D., Szkudlarek R., Gottfried T. 2005. Nietoperze. W: Wałbrzych miasto I. Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Mikusek R., Pikulska B. 1999. Ssaki Parku Narodowego Gór Stołowych Szczeliniec 3: 109119. Parsons K. N., Jones G. 2003. Dispersion and habitat use by Myotis daubentonii and Myotis nattereri during the swarming season: implications for conservation. Animal Conservation 6: 1-8. Parsons K. N., Jones G., Davidson-Watts I., Greenaway F. 2003. Swarming of bats at underground sites in Britain-implications for conservation. Biological Conservation 111: 63–70. Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993a. Nietoperze. W: Inwentaryzacja faunistyczna. GminaMiasto Jelenia Góra. „Fulica”, Wrocław. Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993b. Nietoperze. Str. 12-13 w: Gmina Karpacz. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993c. Nietoperze. Str. 13-16 w: Inwentaryzacja faunistyczna. Gmina Kowary. „Fulica”, Wrocław. Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993d. Nietoperze. Str. 9-10 w: Inwentaryzacja faunistyczna. Gmina Kamienna Góra. „Fulica”, Wrocław. Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993e. Nietoperze. Str. 10-16 w: Gmina Mysłakowice. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993f. Nietoperze. Str. 9-18 w: Gmina Lubawka. Opracowanie faunistyczne. „Fulica”, Wrocław. Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993g. Nietoperze. W: Gmina Prochowice. Opracowanie faunistyczne. FULICA Jankowski W., Wrocław. Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1993h. Nietoperze. W: Gmina Ścinawa. Opracowanie faunistyczne. FULICA Jankowski W., Wrocław. 82 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1994a. Nietoperze. Str. 12-16 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Gryfów Śląski. Opracowanie tekstowe. Zwierzęta. „Fulica”, Wrocław. Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1994b. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Gmina Janowice Wielkie. „Fulica”, Wrocław. Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1994c. Nietoperze. Str. 20-24 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Gmina Leśna. „Fulica”, Wrocław. Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1994d. Nietoperze. Str. 12-17 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Marciszów. „Fulica”, Wrocław. Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1994d. Nietoperze. Str. 17-21 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Świeradów Zdrój. „Fulica”, Wrocław. Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1999a. Nietoperze. Str. 57-75 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Świerzawa. Tom II Opracowanie tekstowe. Zwierzęta. Fulica - Jankowski Wojciech, Wrocław. Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 1999b. Nietoperze. Str. 41-58 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Wleń. Opracowanie tekstowe. Zwierzęta. Fulica Jankowski Wojciech, Wrocław. Petersons G. 1990. Die Rauhautfledermaus, Pipistrellus nathusii (Keyserling und Blasius, 1839), in Lettland: Vorkommen, Phänologie und Migration. Nyctalus 3:81-98. Petersons G. 2004. Seasonal migrations of north-eastern populations of nathusius’ bat Pipistrellus nathusii (Chiroptera). Myotis 41-42: 29-56. Postawa T., Gałosz W., Wołoszyn B., W., 1994. Wyniki zimowych spisów nietoperzy zebrane z pojedynczych stanowisk z róŜnych rejonów Polski. Str. 175-185 w: Wołoszyn B. W. (red.). Zimowe spisy nietoperzy w Polsce: 1988-1992. Wyniki i ocena skuteczności. Publikacje Centrum Informacji Chiropterologicznej ISEZ PAN, Kraków. Ransome R. D. 1990. The natural history of hibernating bats. Christopher Helm, London. Rivers N. M., Butlin R. K., Altringham J. D. 2005. Genetic population structure of Natterer’s bats explained by mating at swarming sites and philopatry. Molecular Ecology 14: 4299–4312. Rivers N. M., Butlin R. K., Altringham J. D. 2006. Autumn swarming behaviour of Natterer’s bats in the UK: Population size, catchment area and dispersal. Biological Conservation 127: 215-226. Rodrigues L., Bach L., Dubourg-Savage M. J., Goodwin J., Harbusch C. 2008. Guidelines for consideration of bats in wind farm projects. EUROBATS Publications Series No. 3 (English version). UNEP/EUROBATS Secretariat, Bonn, Germany. Rybarczyk R. 2003. Nietoperze zimujące w Głogowie. Nietoperze 4: 75-81. Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa. Schlott M. 1928. Zur Fledermausforschung in Schlesien. Aus der Heimat 7: 193-201. Schlott M. 1929. Ergebnisse zoologischer Forschung im Malapanegebiete und im übrigen Oberschlesien (1928/1929). Der Oberschlesier 8: 3-7. Schlott M. 1942. Zur Kenntnis heimischer Fledermäuse. Der Zoologische Garten (NF) 14 (1/2): 35-48. Schober W., Grimmberger E. 1998. Die Fledermäuse Europas. Kennen, Bestimmen, Schützen. Franckh-Kosmos Verlags-GmbH&Co. Stuttgart. Seiche von K., Endl P., Lein M. 2007. Fledermäuse und Windeenergieanlagen in Sachsen – Ergebnisse einer landesweiten Studie 2006. Nyctalus (N.F.) 12 (2-3): 170-181. Seidel J. 1927. Zur Kenntnis schlesischer Fledermäuse. Abhandlungen der Naturforsch. Gesell. Görlitz, 30. Görlitz: 1-39. 83 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Serra-Cobo J., Sanz-Trullén V., Martínez-Rica J. P. 1998. Migratory movements of Miniopterus schreibersii in the north-east of Spain. Acta Theriologica 43(3): 271-283. Serra-Cobo J., Lopez-Roig M., Marqués-Bonet T., Lahuerta E. 2000. Rivers as possible landmarks in the orientation flight of Miniopterus schreibersii. Acta Theriologica 45(3): 347-352. Steffens R., Zöphel U., Brockmann D. 2004. 40 Jahre Fledermausmarkierungszentrale Dresden – methodische Hinweise und Ergebnisübersicht. Materialen zu Naturschutz und Landschaftspflege. Sächsisches Landesamt für Umwelt und Geologie. Dresden. Strelkov P. P. 1969. Migratory and stationary bats (Chiroptera) of the European part of the Soviet Union. Acta Zoologica Cracoviensia 16:393-439. Strelkov P. P. 2000. Seasonal distribution of migratory bat species (Chiroptera, Vespertilionidae) in eastern Europe and adjacent territories: nursing area. Myotis 37:725. Szewczak J., Arnett E. 2006. Ultrasound emissions from wind turbines as a potential attractant to bats: a preliminary investigation. Report: 1-11. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1994a. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Mirsk. „Fulica”, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1994b. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Szklarska Poręba. „Fulica”, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1996a. Nietoperze. Str. 41-49 w: Monitoring przyrodniczy gmin województwa legnickiego. Pęcław cz. I. Opracowania tekstowe. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1996b. Nietoperze. Str. 77-91 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Pieńsk. Tom I. Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1996c. Nietoperze. Str. 28-41 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Platerówka. Tom I. Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1996d. Nietoperze. Str. 35-48 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Siekierczyn. Tom I Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1996e. Nietoperze. Str. 33-45 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Sulików. Tom I Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1996f. Nietoperze. Str. 67-81 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Węgliniec. Tom II. Opracowanie tekstowe. Zwierzęta. Fulica - Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1996g. Nietoperze. Str. 20-32 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Zawidów. Tom I. Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1996h. Nietoperze. Str. 74-87 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Zgorzelec. Tom I Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1998a. Nietoperz. Str. 47-58 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Gmina Bolesławiec. Tom I Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1998b. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Miasto Bolesławiec I. Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. 84 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1998c. Nietoperze. Str. 54-65 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Gmina Lubań Tom I. Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1998d. Nietoperze. Str. 38-48 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Miasto Lubań Tom I. Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1998e. Nietoperze. Str. 63-76 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Lubomierz I. Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1998f. Nietoperz. Str. 89-101 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Gmina Nowogrodziec. Tom I Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1998g. Nietoperze. Str. 57-69 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Olszyna. Tom I Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1998h. Nietoperze. Str. 64-77 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Osiecznica. Tom III Opracowanie tekstowe. Zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1999a. Nietoperze. Str. 35-47 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Bogatynia. Tom II Opracowanie tekstowe. Rośliny i grzyby, zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1999b. Nietoperze. Str. 46-65 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Bolków. Tom II Opracowanie tekstowe. Zwierzęta. Fulica - Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1999c. Nietoperze. Str. 40-55 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Tom II JeŜów Sudecki. Opracowanie tekstowe. Zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R. Paszkiewicz R. 1999d. Nietoperze. Str. 52-71 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Lwówek Śląski. Tom II Opracowanie tekstowe. Zwierzęta. Fulica – Janowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1999e. Nietoperze. Str. 39-56 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Piechowice. Tom II Opracowanie tekstowe. Zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1999f. Nietoperz. Str. 53-70 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Podgórzyn. Tom II Opracowanie tekstowe. Zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1999g. Nietoperze. Str. 50-66 w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Stara Kamienica. Tom II Opracowanie tekstowe. Zwierzęta. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1999h. Nietoperze. W: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Wojcieszów II. Opracowanie tekstowe. Zwierzęta. Fulica - Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 1999i. Zimowe stanowiska rzadkich gatunków nietoperzy w Sudetach Zachodnich. Przyroda Sudetów Zachodnich 2: 83-88. Szkudlarek R., Szatkowski B. 2007. Inwentaryzacja stanowisk nietoperzy w budynkach na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Baryczy. Wrocław (maszynopis). Szkudlarek R., Gottfried T., Iwaniuk Ł. 2005a. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Miasto i gmina Bardo. Tom I. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Gottfried T., Dudek I. 2005b. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Miasto Bielawa. Tom I. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. 85 Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. Szkudlarek R., Gottfried T., Dudek I. 2005c. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Miasto Boguszów Gorce. Tom I. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Gottfried T., Dudek I. 2005d. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Miasto i gmina Głuszyca. Tom I. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Gottfried T., Łupicki D. 2005e. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Miasto Jedlina-Zdrój. Tom I. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Gottfried T., Dudek I. 2005f. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Miasto i gmina Mieroszów. Tom I. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Gottfried T., Wuczyński A. 2005g. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Miasto Pieszyce. Tom I. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Gottfried T., Dudek I. 2005h. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Gmina Nowa Ruda. Tom I. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Gottfried T., Dudek I. 2005i. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Miasto Nowa Ruda. Tom I. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Gottfried T., Dudek I. 2005j. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Miasto i gmina Radków. Tom I. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Gottfried T., Dudek I. 2005k. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Miasto Szczano Zdrój. Tom I. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Gottfried T., Dudek I. 2005l. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Miasto Świebodzice. Tom I. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Gottfried T., Dudek I. 2005ł. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa dolnośląskiego. Gmina Walim. Tom I. Fulica – Jankowski Wojciech, Wrocław. Szkudlarek R., Dudek I., Gottfried T., Szatkowski B., Paszkiewicz R. 2007a. Dolina Widawy. Opracowanie Chiropterologiczne obszarów Natura 2000 (maszynopis). Szkudlarek R., Dudek I., Gottfried T., Szatkowski B., Paszkiewicz R. 2007b. Dolina Łachy. Opracowanie Chiropterologiczne obszarów Natura 2000 (maszynopis). Walter G., Matthes H., Joost M. 2005. Fledermausnachweis bei Offshore-Untersuchungen im Bereich von Nord- und Ostsee. Natur- und Umweltschutz (Zeitschrift Mellumrat) 3 (2): 8-12. Willis C. K. R., Barclay R. M. R., Boyles J. G., Brigham R. M., Brack Jr. V., Waldien D. L., Rechard J. 2009. Bats are not birds and other problems with Sovacool’s (2009) analysis of animals fatalities due to electricity generation. Energy Policy, doi: 10.1016/j.enpol.2009.08.034. Wierzbicka A. 2005. Nietoperze. W: Regionalne centrum Edukacji Ekologicznej [http://www.eko.luan.com.pl/] Wojtaszyn G., Kmiecik P., Bartnik A. 2008. Nowe letnie stanowiska mopka Barbastella barbastellus (Schreber, 1774) w obiektach antropogenicznych w południowozachodniej Polsce. Nietoperze 9 (2): 239-240. Wołoszyn B. W. 1968. Badania nietoperzy Dolnego Śląska. Przegląd Zoologiczny 12 (2): 208-220. Wołoszyn B.W., 1981. Nietoperze i cywilizacja. Rocznik Muz. Okr. w Częstochowie 5 (Przyroda 2): 97-108. Zeller U., Starik N., Bengsch S. 2009. Wind-turbine related bat mortality – a case study in Brandenburg (Germany). 1st International Symposium on Bat Migration. Berlin, 16-18 January 2009, p. 81. 86
