PASCAL (skrócona wersja opracowania W. Tatarkiewicza z Historii

PASCAL
(skrócona wersja opracowania W. Tatarkiewicza z Historii filozofii, t 2)
ŻYCIE. Blaise Pascal (1623-1662) łączył genialne zdolności naukowe i literackie z głęboko
religijną naturą. Życie krótkie, trapione nieustanną prawie chorobą i cierpieniem, wydało plon
bogaty i różnorodny. Sławę dały mu twórcze pomysły na polu matematyki oraz publicystyczne
Prowincjałki (Lettres Provinciales), w których z niezwykłą przenikliwością, swobodą i dowcipem
zwalczał oportunistyczną etykę jezuitów. Sam przylgnął do jansenizmu, chcącego odnowić ducha
chrześcijańskiego przez nawrót do św. Augustyna. Pod koniec życia aspiracje religijne wzięły w
nim górę całkowicie nad naukowymi i wiódł żywot mistyka i ascety, oddanego całkowicie Bogu.
PISMA. Filozoficznie najważniejsze dzieło: Myśli (Pensees sur la religion, znane zwykle pod
skróconym tytułem: Pensees), 1669, pochodzące z ostatniego okresu; nie dokończone, składa
się z fragmentów i aforyzmów. Poglądy logiczne Pascal naszkicował we fragmencie Esprit
geometrique.
POGLĄDY. 1. BEZRADNOŚĆ ROZUMU. Pascal stawiał wiedzy te same wysokie wymagania, co
Kartezjusz i inni racjonaliści; i on uważał geometrię za wzór wiedzy. Ale przekonał się, że te
wymagania są zbyt wygórowane, że wiedza, jaką w rzeczywistości posiadamy, nie czyni im zadość.
W sprawach doniosłych geometria nie da się stosować: ani nie pozwala nam poznać
nieskończoności, jaka nas otacza, ani nie rozwiązuje zagadnień etycznych i religijnych.
Bezradność racjonalnej metody w sprawach istotnych i życiowo doniosłych Pascal nie tylko
stwierdził, ale przeżył jako wewnętrzną tragedię. (...)
Stwierdziwszy nieudolność rozumu musiał więc dojść do przekonania, że „nie ma nic tak
zgodnego z rozumem, jak wyparcie się rozumu". Wynikiem zawiedzionego racjonalizmu było
zwątpienie zupełne, którego nie wyraził nikt w sposób bardziej przejmujący od Pascala. Zwątpienie
bowiem nie doprowadziło go do uspokojenia, jak niegdyś Pirrona, lecz doprowadziło do rozpaczy:
„Nie wiem, kto mnie wydał na świat, czym jest świat, czym jestem ja sam, żyję w okropnej
niewiedzy wszystkich rzeczy..."
2. PORZĄDEK SERCA. Jednakże i Pascal znalazł wyjście ze zwątpień. Ale nie przez rozum, jak
Kartezjusz, lecz przez „serce" i wiarę. „Serce" - to właściwa człowiekowi zdolność poznawania
rzeczy nadprzyrodzonych. Istnieje „porządek serca" (ordre du coeur), różny od porządku rozumu,
który uczeni skłonni są uważać za jedyny. „Serce ma swoje racje, których rozum nie zna" (Le coeur
a ses raisons, ąue la raison ne connait pas). Sceptycyzm, „pirronizm", nie był dlań tedy wynikiem
ostatecznym: był etapem do uznania uczuciowej natury poznania, mistycznej intuicji. Co więcej,
był etapem do poddania się wierze i autorytetowi religijnemu. „Ogłupi cię wiara? - Przypuśćmy, ale
cóż masz do stracenia?" To jedyna możliwa droga, skoro wiadomo, że rozum niezdolny jest do
poznania. Podobnie jak w XIV w., tak i tu sceptycyzm był na usługach mistycyzmu i fideizmu.
„Trzeba być geometrą, pirronistą i pokornym chrześcijaninem" - pisał Pascal, tj. trzeba 1°
stawiać, wiedzy wysokie wymagania, 2° przekonać się, że rozum nie może im sprostać, a
wtedy 3° poddać się objawieniu.
W związku z tym był szczególny dowód istnienia Boga, skonstruowany przez Pascala dowód, w
którym matematyk argumentował wespół ze sceptykiem. Albo Bóg jest, albo go nie ma: jedno z
dwojga musimy przyjąć, decyzja jest nieuchronna, boć albo żyć będziemy z Bogiem, albo bez
Niego. Otóż Pascal nie próbował dowieść, że istnienie Boga jest pewne, ani nawet, o ile jest
prawdopodobne; natomiast próbował obliczyć, o ile uznanie go jest dla człowieka zyskowniejsze.
Przyjęcie istnienia Boga jest z naszej strony, jak mówi Pascal, hazardem i całe to rozumowanie
znane jest pod nazwą „zakładu Pascala" (le pari de Pascal). Stawiając na istnienie Boga,
ryzykujemy niewiele, bo tylko jedno doczesne życie; jeśli zaś okaże się, iż mamy rację, to zyskamy
- wieczne życie i szczęście. Założeniem było tu, że Bóg nagradza wiarę, a karze niewiernych. Był to
szczególny dowód istnienia Boga, probabilistyczny i eudajmonistyczny, bo opierający się w
rozumowaniu na prawdopodobieństwie i na oczekiwaniu szczęścia. Ściśle mówiąc, nie był
dowodem istnienia Boga, lecz co najwyżej dowodem, że należy tak żyć, jak gdyby istniał.
3. PORZĄDEK DÓBR. (...) Wedle Pascala, dobra materialne nigdy, przy żadnym ich mnożeniu,
nie dosięgną poziomu dóbr duchowych: „Wszystkie ciała, firmament, gwiazdy, Ziemia i jej
królestwo nie są warte najmniejszego z duchów". Przewaga ducha nad ciałem jest nieskończona. A
równie znów nieskończona jest przewaga nadprzyrodzonego, boskiego porządku nad
przyrodzonym; nadprzyrodzony porządek objawia się na ziemi w miłości, toteż „wszystkie ciała
razem wzięte i wszystkie duchy razem wzięte, i wszystkie ich utwory nie są warte
najmniejszego poruszenia miłości".
Operując, jak Kartezjusz, pojęciem nieskończoności i przez nie odróżniając Boga i stworzenie,
doszedł do przekonania, że wobec wartości rzeczy boskich, która jest nieskończenie wielka,
wartość rzeczy doczesnych jest nieskończenie mała, więc - rzeczy doczesne są zupełnie znikome i
bezwartościowe. To była podstawa do rozegrania „zakładu Pascala" i do zdecydowania, jak
pokierować życiem. Wynikło stąd, że jedynie rozsądna jest etyka służby bożej: „Dwa są tylko
rodzaje osób, które można nazwać rozsądnymi: te, które służą Bogu z całego serca, bowiem Go
znają, lub też te, które Go z całego serca szukają, bowiem Go nie znają".(...)
4. WIELKOŚĆ i NICOŚĆ CZŁOWIEKA. Człowiek jest tym stworzeniem, w którym spotykają się
wszystkie szczeble hierarchii. Składa się z dwóch składników - ciała i myśli, z których jeden jest
nieskończenie cenniejszy od drugiego. „Człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale to
trzcina myśląca. Dla zgniecenia go nie trzeba, aby się cały świat zbroił. Nieco mgły, kropla
wody starczy, by go zabić. Lecz niechby był zgnieciony przez wszechświat cały, to jeszcze
byłby czymś szlachetniejszym od tego, co go zabija: gdyż on wie, że umiera, i zna przewagę,
jaką wszechświat ma nad nim. A świat nie wie o tym nic. Cała tedy godność nasza leży w
myśli..."
Co więcej, człowiekowi dana bywa łaska, nadprzyrodzona miłość, która należy do porządku
boskiego. Więc też „człowiek jest podzielony i sam sobie przeciwny", wielkość jego jest równa
jego nędzy. Pirroniści mieli tedy podstawę do głoszenia nędzy człowieka; mieli ją również stoicy,
gdy głosili wielkość człowieka; ale obie sekty są jednostronne.
ZESTAWIENIE. Pascal nie mieści się w tym pojęciu, jakie się ma zwykle o filozofii XVII wieku:
nie stworzył systemu, nie zajmował się ontologią, nie był racjonalistą. Ale nie ma okresów o
filozofii zupełnie jednolitej, zawsze znajdują się myśliciele, którzy odbiegają od panującego
poglądu: tak było też i w XVII wieku. Pascal reprezentuje właśnie mniejszość filozoficzną tego
stulecia: mniejszość przejętą sprawami człowieka i widzącą irracjonalne czynniki życia i umysłu.
Mniejszość ta w racjonalistycznym okresie dała początek przyszłemu irracjonalizmowi: Pascal
uczynił to dla etyki, inni dla estetyki. Tych, którzy wówczas zajmowali się specjalnie człowiekiem,
było więcej. Myśli Pascala były napisane o kilka lat wcześniej, a wydane o kilka lat później niż
Maksymy La Rochefoucaulda; są zaś wyrazem skrajnie odmiennego rozumienia człowieka: jedne
czysto religijnego, drugie - czysto doczesnego.
ZNACZENIE PASCALA. Pascal nie stworzył nowego typu filozofii; przeszedł tę samą drogę, co
niektórzy scholastycy XIV w., którzy przez sceptycyzm przeszli od racjonalizmu do mistyki. Ale
nigdy filozofia nie była głębiej odczuta, nie była wynikiem potężniejszych zmagań
wewnętrznych. Toteż szkoły filozoficznej nie stworzył, ale po wszystkie czasy znajdował ludzi,
dla których był przewodnikiem. W szczególności związani z nim byli „egzystencjaliści" XIX i
XX wieku, nie interesujący się bytem w ogóle, lecz tylko egzystencją ludzką, i widzący, jak
Pascal, tragiczny los człowieka, jego zagubienie wśród nieskończoności.
We Francji zawiązało się w XX wieku stowarzyszenie Les Amis de Pascal.