Turystyka w rozwoju lokalnym

Turystyka w rozwoju
lokalnym
Red. Ewa Łaźniewska
Poznań 2012
1
Spis treści
Spis treści.............................................................................................................................. 2
Wstęp .................................................................................................................................... 3
1. Podstawowe informacje o rozwoju lokalnym ...................................................................... 6
2.
1.1.
Interpretacje, koncepcje, kategorie, modyfikacje, wymiary realne ............................ 6
1.2.
Rozwój lokalny w kontekście rozwoju regionalnego................................................15
Polityka rozwoju lokalnego w kontekście rozwoju turystyki ............................................18
2.1.
Instrumenty rozwoju lokalnego w powiązaniu z turystyką .......................................18
2.2. Konkurencyjność w procesie rozwoju lokalnego z uwzględnieniem czynnika
turystyki ............................................................................................................................34
3.
Turystyka w perspektywie wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności ...................53
3.1.
Podstawy wspierania przedsiębiorczości ................................................................53
3.2. Europejska polityka turystyczna w perspektywie wspierania wspieranie
przedsiębiorczości i innowacyjności w Unii Europejskiej ...................................................59
3.3.
Wymiary innowacyjności przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki ..........69
3.4. Problemy polityki turystycznej w perspektywie wspierania przedsiębiorczości,
innowacyjności oraz rozwoju gospodarczego w wybranych krajach pozaeuropejskich .....79
4.
Rozwój przedsiębiorczości a agroturystyka ...................................................................85
5.
Turystyka w polityce spójności Unii Europejskiej ...........................................................91
6.
Klastry w turystyce i w rozwoju lokalnym .....................................................................106
6.1.
Teoria klastra a rozwój regionalny i lokalny ..........................................................106
6.2.
Wykorzystanie koncepcji klastrów na gruncie turystyki .........................................112
6.3.
Źródła przewagi konkurencyjnej klastrów turystycznych .......................................115
6.4.
Co można zyskać dzięki obecności klastra turystycznego? ..................................118
6.5.
Doświadczenia z funkcjonowania klastrów turystycznych .....................................121
Literatura ............................................................................................................................129
Rysunki i tabele ..................................................................................................................141
2
Wstęp
Znaczenie zagadnień rozwoju lokalnego w aspekcie procesów globalizacji
i regionalizacji stale rośnie. Europa coraz częściej jest narażona na globalne
wstrząsy i międzynarodową konkurencję. Unia Europejska jest obszarem o gęstej
sieci osadniczej. Wiele regionów posiada przewagę konkurencyjną, ale także w w
wielu pojawiają się głębokie luki rozwojowe. Między innymi na poziomie
mikroregionów pojawia się problem „luk rozwojowych”, który może tez dotyczyć
regionów turystycznych. Podejście terytorialne, postulowane w szeregu dokumentach
planistycznych, łączące działania w poszczególnych sektorach, może przyczynić się
do uwolnienia potencjału rozwojowego we wszystkich regionach i miastach.
Na rynku wydawniczym, o czym świadczy bogaty spis literatury, istnieje
szereg pozycji, które traktują o rozwoju lokalnym i o turystyce. Brakuje jednak
pozycji, która by powiązała aktualny stan wiedzy o turystyce i o rozwoju lokalnym
z uwzględnieniem problemów trudnych i aktualnych, dyskusyjnych, dla których
potrzebne są dalsze poszukiwania badawcze i ulepszenia działalności praktycznej.
Praca próbuje
wypełnić
istniejącą lukę w literaturze
przedmiotu
w zakresie
usystematyzowanych problemów turystyki w rozwoju lokalnym. Całość rozważań
opiera
się
na założeniu
ścisłego
powiązania
zagadnień
rozwoju
lokalnego
i regionalnego o czym świadczy fakt utożsamiania tych pojęć np. w pracy K. Pająka,
który pisze, że „nowe rozwiązania prawne w zakresie zarządzania rozwojem
lokalnym (regionalnym)…”.(Pająk, 2011, s.55). Dużą barierą w przygotowaniu książki
był fakt, że przedstawione problemy się
zazębiają z różnymi aspektami rozwoju
regionalnego oraz często są to problemy nowe, otwarte, dyskusyjne. Należy również
podkreślić,
że
studia
literaturowe
jednoznacznie
wskazują
na bardzo
silne
rozproszenie tego obszaru badań.
Liczni autorzy wykazują w swoich pracach, z jednej strony na na istniejący
silny związek pomiędzy rozwojem lokalnym, a funkcją turystyczną gminy, z drugiej
strony na bardzo wiążące relacje pomiędzy rozwojem lokalnym, a regionalnym.
Wychodząc
z założenia,
że
rozwój
lokalny
w sferze
gospodarczej
polega
na realizowaniu idei przedsiębiorczości przy wykorzystaniu miejscowych zasobów
autorzy poświęcają znaczną część pracy tej problematyce, która w dobie problemów
konkurencyjności staje się bardzo ważnym elementem rozwoju gospodarczego
i prosperity gmin. Praca odnosi się głównie do realiów polskich, (m. in.do stanu
3
prawnego samorządu terytorialnego), chociaż uwzględnia oczywiście też rozwiązania
szersze, np. politykę spójności, pomoc Unii Europejskiej, rozwiązania stosowane
w innych krajach. W pracy poruszono także problematykę atrakcyjności turystycznej
gminy, klastrów turystycznych, przedsiębiorstw turystycznych, innowacyjności.
Książka przeznaczona jest jako podręcznik do przedmiotu „turystyka
w rozwoju lokalnym” na specjalności Gospodarka Turystyczna. Biorąc pod uwagę, że
książka ma stanowić podwaliny z zakresu rozwoju lokalnego, ma dać czytelnikowi
możliwość zapoznania się z podstawową terminologią, procesami, powiązaniami
w sferze przedsiębiorczości, innowacyjności.
Całość pracy została zaprezentowana w 6 rozdziałach, które to zagadnienia
stanowią przedmiot wykładu „Turystyka w rozwoju lokalnym”. Rozdział pierwszy
i drugi mają charakter wprowadzający i odpowiada na następujące pytania:
– czym jest rozwój lokalny?
– w jakim otoczeniu się odbywa?
– jakie są uwarunkowania rozwoju lokalnego?
– jakie czynniki wpływają na rozwój turystyki w skali regionalnej, jak je
aktywizować, jak czynić z element konkurencyjności?
– jaka rolę pełni turystyka jako „lokomotywa „lub jeden z czynników rozwoju
lokalnego (gmina turystyczna uzdrowisko, gminy wielofunkcyjne)?
– jak dbać o zrównoważony rozwój gminy?.
Rozdział trzeci przedstawia szereg zagadnień dotyczących turystyki i jej
związków z przedsiębiorczością, innowacyjnością, europejską i pozaeuropejską
polityką turystyczną. W pierwszej kolejności dokonano opisu podstaw wspierania
przedsiębiorczości i jej znaczenie w kontekście promowania turystyki. Następnie
opisano i dokonano analizy ewolucji europejskiej polityki turystycznej. Odniesiono się
także do jej wpływu na lokalne i regionalne polityki rozwoju oraz przedstawiono
kierunki dalszego rozwoju polityki turystycznej Unii Europejskiej.
Osobną część
poświęcono zagadnieniu innowacji w turystyce. Dokonano analizy ich specyficznych
cech i klasyfikacji. Uwzględniono ich znaczenie w rozwoju lokalnym. Rozdział kończy
analiza rozwiązań wspierających przedsiębiorczość i innowacyjność turystyki w kilku
krajach pozaeuropejskich.
4
Rozdział czwarty poświęcono rozwojowi przedsiębiorczości agroturystycznej.
Odniesiono się w szczególności do wpływu i roli agroturystyki w rozwoju lokalnym.
Opisano również instrumenty wsparcia działalności agroturystycznej.
W rozdziale piątym scharakteryzowano bliżej
instrumenty europejskiej
polityki spójności na rzecz turystyki w perspektywie finansowej na lata 2007-2013.
Analizę przeprowadzono w podziale na programy i działania tej polityki. Rozdział
zawiera także przewidywania dotyczące kształtu polityki spójności w przyszłej
perspektywie finansowej na lata 2014-2020.
Rozdział
szósty koncentruje się na zaprezentowaniu
podstawowych
informacji na temat klastrów turystycznych w ujęciu rozwoju regionalnego i lokalnego.
Przybliża on czytelnikowi wiedzę w zakresie tworzenia klastrów, możliwości ich
samoorganizowania się i wpływu jaki wywierają na rozwój zarówno regionalny jak i
lokalny. Zaprezentowano w nim również możliwości rozwoju podmiotów branży
turystycznej funkcjonujących w obrębie takiego klastra. Przytoczono przykłady , w
jaki sposób klastry turystyczne funkcjonują zarówno na świecie, jak i na rynku
polskim i jakie korzyści z tego płyną dla samych zaangażowanych podmiotów, jak i
dla regionu.
W pracy została wykorzystana literatura polska i zagraniczna ściśle powiązana
z rozwojem lokalnym jak i przedsiębiorczością, klastrami. Spis literatury jest szerszy
niż powołania w tekście, co umożliwić ma Czytelnikowi ewentualne poszerzenie
wiedzy z niektórych obszarów.
Szczególne podziękowania chciałabym w tym miejscu złożyć recenzentowi tej
pracy p. profesor L. Wojtasiewicz, której cenne uwagi i wskazówki wpłynęły
na ostateczny kształt podręcznika.
Praca powstała w ramach projektu Kadry dla Gospodarki finansowany
w całości ze środków PO KL (Priorytet IV – Szkolnictwo wyższe i nauka, Działanie
4.1 – „Wzmocnienie i rozwój potencjału dydaktycznego uczelni oraz zwiększenie
liczby absolwentów o kluczowym znaczeniu dla gospodarki opartej na wiedzy”,
Poddziałanie 4.1.1. – „Wzmocnienie potencjału dydaktycznego Uczelni”).
Ewa Łaźniewska
5
1. Podstawowe informacje o rozwoju lokalnym
Dr hab. Ewa Łaźniewska prof. nadzw. UEP
1.1.
Interpretacje, koncepcje, kategorie, modyfikacje, wymiary realne
W teorii i praktyce przedmiotem odrębnych studiów staje się problematyka rozwoju
regionalnego i lokalnego. Oczywiście należy sobie zdawać z tego sprawę, że te
obszary się zazębiają. Rozwój lokalny odnosi się do zmian zachodzących w gminie,
powiecie, mikroregionie. Obszar ten posiada swoją specyfikę, która wyraża się
w wartościach gospodarczych, kulturze, infrastrukturze itp. Jak podkreśla A.
Szewczuk
(2011,
s.21)
rozpoznanie
w skali
lokalnej
rozwoju
społeczno-
gospodarczego i przestrzennego staje się szczególnie skomplikowane, mniejsze
jednostki takie jak np. gmina funkcjonują w ramach większych regionów. Gmina
korzysta z zewnętrznych zasileń finansowych, a w drugą stronę część swoich
dochodów przekazuje do dyspozycji. Te istniejące interakcje coraz bardziej się
pogłębiają w dobie procesów globalizacji. W procesie rozwoju lokalnego widoczne są
bardzo
różne
powiązania
skutkowo-przyczynowe
wynikające
z współpracy
i kooperacji, wymiany dóbr i usług, uczestnictwu w lokalnym rynku pracy. Jako wraz
tych powiązań możemy uznać chociażby silne ciążenia związane z rynkiem pracy,
o czym świadczą wskaźniki dotyczące zatrudnienia w miejscu pracy i w miejscu
zamieszkania. Szczególne nasilone są te zjawiska wokół dużych aglomeracji
miejskich
i metropolii.
W wyniku
procesu
rozwoju
lokalnego
dochodzi
do
powstawania nowych wartości takich jak nowe firmy, miejsca pracy, nowe usługi
zaspokajające globalny popyt ponadlokalny. Czynnikami sprzyjającymi powstawaniu
tych wartości są zarówno czynniki miękkie jak i twarde. Do miękkich możemy
zaliczyć wiedzę, umiejętności, kwalifikacje. Do twardych natomiast infrastruktura,
czyste środowisko, nieruchomości.
6
Rozwój lokalny jest pojęciem bardzo złożonym. W polskiej literaturze, do realiów
których w tej pracy się odniesiono, występuje wielorakość definicyjna. Do
klasycznych prac w tym obszarze należą prace takich autorów jak: L. Wojtasiewicz,
J.J.Paryska, A. Szewczuka, G. Gorzelaka. Zdaniem J. Paryska rozwój lokalny
pojmowany jest z jednej strony jako tworzenie nowych miejsc pracy dla danego,
lokalnego systemu terytorialnego, a z drugiej, przez pojmowanie tego rozwoju jako
kompleksowego kształtowania możliwie najlepszych warunków życia w lokalnym
środowisku, względnie doskonalenie organizacji, struktury i funkcjonowania lokalnych
zasobów (Przygodzki, 2012, s. 75). E. J. Blakely, definiuje rozwój lokalny jako proces
tworzenia
instytucji,
na przedsiębiorców
rozwijania
w celu
alternatywnych
wytwarzania
gałęzi
lepszych
przemysłu,
produktów,
wpływania
pomoc
w rozpoznawania nowych rynków, transferowanie wiedzy, wspomagania nowych firm
i przedsiębiorców itp. (Markowski, 1995, s.246) K. Pająk (2011, s.55) uważa, że
rozwój lokalny uwzględnia: potrzeby mieszkańców, zasoby i walory lokalnego
środowiska przyrodniczego, zainwestowanie infrastrukturalne: poziom oświaty
i kultury społeczności lokalnej; istniejący potencjał gospodarczy, naukowy, techniczny
i kadrowy; stabilne przepisy prawa oraz aktywność społeczności lokalnych, przy
przychylnym
nastawieniu
płaszczyznach:
władz
gospodarczej,
lokalnych,
politycznej,
dokonuje
społecznej,
się
na on
czterech
kulturalnej.
W pracy
najważniejszym elementem będzie sfera gospodarcza, która polega na rozwijaniu
indywidualnej
i zbiorowej przedsiębiorczości przy
wykorzystaniu
miejscowych
zasobów: surowców, siły roboczej, krajobrazu. Dla rozwoju lokalnego bardzo ważne
są struktury demograficzne, społeczne, fizyczne instytucjonalne i informacyjne.. Jak
wcześniej zasygnalizowano rozwój lokalny jako pojęcie różnie definiowane, ale
należy zaznaczyć, że u wszystkich autorów można wyróżnić pewne cechy wspólne
tych definicji. Autorzy podkreślają wzrost znaczenia elementów jakościowych,
w kontekście globalizacji wzrost znaczenia powiązania z zagranicznym otoczeniem
poprzez firmy działające na danym obszarze i nie tylko, rosnącego znaczenia dla
rozwoju czynników miękkich. A. Jewtuchowicz (2000, s.149-150) podsumowuje
i porządkuje wiedzę odnośnie rozwoju lokalnego:
•
Rozwój lokalny jest procesem, który zachodzi w czasie;
•
Rozwój
lokalny
opiera
się
na siłach
endogenicznych
i sieciach
lokalnych;
7
•
Rozwój lokalny ma być więc procesem mobilizacji zasobów lokalnych
materialnych i ludzkich w oparciu o różne mikroinicjatywy;
•
Rozwój
lokalny
wynika
z korzystnej
kombinacji
projektów
indywidualnych, które częściowo przynoszą korzyści wspólne, nie musi on być
koniecznie projektem wspólnym;
•
Rozwój lokalny jest terytorialny u podstaw tego rozwoju leży tworzenie
środowiska sprzyjającego rozwijaniu działalności, co zakłada istnienie
odpowiedniego wyposażenia, wykształconej społeczności, żywego środowiska
społeczno-kulturowego oraz powiązań pomiędzy różnymi zlokalizowanymi czy
też rozwijanymi na danym terytorium działalnościami.;
•
jest
Postawanie środowiska lokalnego wskazuje, że rozwój terytorialny nie
jedynie
funkcją
różnorodnych
działalności,
ale
współpracą
i współdziałaniem wszystkich aktorów lokalnych, grupujących się wokół
akceptowanego i zrozumiałego programu.
Do najważniejszych cech rozwoju lokalnego należą (Brol (red), 1998, s.12-13):
1.
rozwój lokalny opiera się na sile tkwiącym w danej jednostce. Rozwój lokalny
jest rozwojem terytorialnym, a nie sektorowym.
2.
rozwój lokalny jest procesem, który w dużej mierze jest uzależniony od
poziomu świadomości lokalnej społeczności decydowania o własnym losie,
3.
rozwój lokalny dostosowuje się do zmieniających warunków w otoczeniu
i wewnątrz terytorium,
4.
za bardzo ważny element uznaje się odwrócenie logiki rozwoju sektorowego,
poprzez inicjowanie przedsięwzięć wielokierunkowych prowadzących autentycznie
do rozwoju terytorialnego.
Rozwój lokalny i regionalny stanowi także kompleks przeobrażeń odnoszący się
do warunków funkcjonowania jednostek gospodarczych i poziomu życia ludności,
których wynikiem jest trwały wzrost poziomu i jakości życia mieszkańców oraz
potencjału gospodarczego.
G. Gorzelak (1989, s.15) wskazuje na cztery cechy, które charakteryzują
rozwój gospodarczy tzn.:
8
a. rozwój należy traktować jako kategorię wielowymiarową, która obejmuje
zjawiska z równych obszarów życia społeczno-gospodarczego;
b. jest to kategoria szersza od wzrostu, bo zawiera w sobie procesy zmian
strukturalnych,
c. jest to kategoria dynamiczna,
d. jest to kategoria przestrzennie zróżnicowaną.
Wymiar
pragmatyczny
działania
jednostek
samorządu
terytorialnego
wyznaczony jest w pięciu płaszczyznach. Tabela 1 prezentuje płaszczyzny rozwoju
lokalnego.
Tabela 1
Wymiar pragmatyczny działania jednostek samorządu terytorialnego
Płaszczyzny rozwoju lokalnego
Charakterystyczne
wyróżniki
i niektóre ich walory
Społeczno-kulturowy
Ludność i jej struktura, wykształcenie,
kwalifikacje
zawodowe,
bezrobocia,
integracja
stopa
lokalna
i regionalna, warunki życia społeczności
lokalnych,
profesjonalizm
administracji
instytucji
państwowej
i samorządowej, dostępność do usług
społecznych
Środowiska naturalnego
Zasoby środowiska przyrodniczego i ich
zewnętrzna
ocena,
stan
zniszczenia
środowiska naturalnego, infrastruktura
ekologiczna, świadomość ekologiczna,
programy
ekorozwoju
i potencjalne
źródła ich finansowania
Infrastruktury technicznej
Stan
jakościowy
o zasięgu
technicznej
regionalnym
programy
infrastruktury
lokalnym,
i ponadregionalnym,
modernizacji
infrastruktury,
9
luka
infrastrukturalna,
strategiczne
inwestycje
infrastrukturalne,,
realna
dostępność
do
źródeł
zewnętrznych
dofinansowania
Potencjał
Gospodarczy
gospodarczy,
przedsiębiorczość gospodarcza według
sektorów
i branż,
rynki
lokalne
i regionalne, baza ekonomiczna miast
i regionów, korzyści zewnętrzne, koszty
zewnętrzne i społeczne, dobra wspólne
i udogodnienia, konkurencyjność miast
i regionów,
stan
współpracy
międzyregionalnej i międzynarodowej,
Zagospodarowanie przestrzenne, układy
Przestrzenny
funkcjonalno-przestrzenne,
przestrzenna,
i ład
kompozycja
przestrzenny,
czynniki
dostępność
konflikty
w przestrzeni,
kształtujące
ekonomiczną,
przestrzeń
lokalizacyjne
procesy
przestrzenne, wartość przestrzeni.
Źródło: A. Szewczyk, M. Kogut-Jaworska, M.Zioło, Rozwój lokalny i regionalny.
Teoria i praktyka, Wyd. C.H. Beck, 2011, s. 29, cyt. Za Klasik, Kuźnik (1998.s.396)
oraz Szewczuk (2003, s.9-26)
Cele
rozwoju
lokalnego
mają
charakter
ogólny,
ich
hierarchizacji
i konkretyzacji dokonuje się w przypadku określonego terytorium np. gminy. W śród
celów wymienia się najczęściej cele ekonomiczne, społeczne, kulturowe, polityczne,
socjalne. Należy wziąć pod uwagę, że cele ewoluują wraz z zmianami dotyczącymi
takich kwestii jak postęp technologiczny, kryteria związane z zagospodarowaniem
terenu, ochroną środowiska. Ich charakter będzie w dużej mierze powiązany
z sytuacją społeczną gospodarczą kraju, problemem lokalnego bezrobocia. Bardzo
ważnym celem polityki lokalnej jest wzmocnienie lokalnej konkurencyjności poprzez
10
wykorzystanie zasobów ludzkich i dążenie do wzmocnienia atrakcyjności dla
inwestorów, którzy potencjalnie mogą mocnic daną gminę.
Czynniki rozwoju lokalnego są w literaturze różnorodnie definiowane. L.
Wojtasiewicz (1997,s.10) wyróżnia:
1. Walory użytkowe wytworzone przez naturę (bogactwa mineralne, gleba, woda,
klimat, krajobraz, ukształtowanie powierzchni);
2. Walory
użytkowe,
będące
wytworem
działań
człowieka
(np.
obiekty
produkcyjne),
3. Siłę roboczą (jej rozmiary, kwalifikacje)
4. Instytucje promujące dany region (banki, inkubatory przedsiębiorczości itp.)
5. Kulturę i tradycje gospodarcze danego obszaru (podejście do obowiązków
służbowych),
6. Atrakcyjność miejsca zamieszkania (wizerunek miasta, możliwości rozwoju
turystyki, wypoczynku, rozrywki).
C. Roura (Chądzyński i inni, 2012, s. 84) sugeruje, że do wykorzystania
potencjału tkwiącego w danym terytorium, należy wziąć po uwagę dwa czynniki:

Zdolności
regionu
do
z zastosowaniem
generowania
innowacji
nowych
przedsięwzięć
techniczno-technologicznych
i organizacyjnych, która z kolei zależy od podejścia w danym regionie do
innowacyjności, pomysłów i dostępu do do zasobów finansowanych oraz
ich mobilizacji jak również-co bardzo istotne w naszym przypadku –od
zdolności absorpcyjnej innowacji w praktyce, warunkowanej odpowiednią
polityka
gospodarczą
oraz
skutecznymi
i właściwie
ustawionymi
instytucjami)

Wyposażenie
w zasoby
naturalne
i ludzkie
(ilość,
jakość)
oraz
infrastruktura techniczna i skłonności jej do rozwoju.
Należy stwierdzić, że dominujące znaczenie w obecnych warunkach spełnia
kapitał ludzki i społeczny oraz otoczenie prawne do budowania trwałych podstaw
rozwoju lokalnego.
11
Współczesny rozwój lokalny przebiega w bardzo złożonym otoczeniu.
Konieczne
wydaje
się
na wstępie
zarysowanie
szerszego
tła
związanego
ze współczesnymi trendami w rozwoju regionalnym, w którym to rozwój lokalny jest
wpisany.
Na początku
należy
wspomnieć
o wpływie
procesów
globalizacji,
liberalizacji na procesy rozwoju regionalnego. Wpływ ten przejawia się w zmianach
terminologii, funkcjonowaniu terytoriów oraz nasileniu zjawisk polaryzacyjnych,
o czym możemy się przekonać analizując również przypadek Polski.
Współczesne podejście do zarządzania strategicznego wymaga znajomości teorii
i koncepcji, które odkrywają mechanizmy rozwoju lokalnego. Badania w zakresie
istniejących
związków
funkcji
turystycznej
z poziomem
rozwoju
społeczno-
gospodarczego na szeroką skalę są reprezentowane od początku lat 60. O kształcie
relacji pomiędzy funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym mogą mieć wpływ czynniki
o charakterze
egzogennym
jak
i endogennym.
Najistotniejsze
z nich
zostały
przedstawione w tabeli 2.
Tabela 2
Wybrane stare i nowe koncepcje rozwoju lokalnego i regionalnego
Koncepcje i ujęcia rozwoju
Charakterystyczne
wyróżniki
i niektóre ich walory
Rozwój
egzogeniczny
ekonomiczna
i baza
 Rozwój
implantowany,
oparty
na zewnętrznych czynnikach i impulsach,
 Rozwój zależny od pozycji zajmowanej
w ramach większego systemu,
 Korzystny transfer kapitału obcego
na rzecz szybkiego tempa rozwoju,
 Na gruncie turystyki możemy to
tłumaczyć w ten sposób, że impuls
zewnętrzny powoduje
zainicjowanie
procesów rozwojowych (np. odkrycia
właściwości wód mineralnych i ich
właściwości doprowadziły do rozkwitu
uzdrowisk),
 A. Matczak (1992, s.139) zauważa, że
turysta
przenosi
swoje
wszystkie
potrzeby usługowe do regionu, którego
odwiedza, która kreuje dodatkową
działalność.
 G. Gołembski (2002) zauważa również,
że struktura konsumpcji jest z reguły inna
12


Rozwój spolaryzowany



Koncepcja zależności




Rozwój zintegrowany



Samoregulacja


a wartość konsumpcji wyższa,
Uważa się, że turystyka jest czynnikiem
miastotwórczym oraz wpływa także
na rozwój obszarów wiejskich np.
w obszarze regionów Morza Bałtyckiego.
G. Gołembski (2002) stwierdza, że przy
okazji napływu zewnętrznych inwestycji
do regionu turystycznego dochodzi do
efektu mnożnika
Rozwój pojawiający się w wybranych
uprzywilejowanych
miejscach
(regionach) – wykreowanych biegunach
wzrostu
Rozwój nierównomierny, polaryzujący
przestrzeń na wszystkich poziomach jej
organizacji
Rozwój
akceptowany
i wspierany
finansowo przez centra decyzyjne
Tłumaczyła
ona
uzależnienie
gospodarek krajów Trzeciego świata, od
bogatych krajów, którzy inwestują w tych
krajach i przez to uzależniają od siebie te
gospodarki,
Ta
koncepcja
może
także
być
przeniesiona
na poziom
regionalny
poprzez uzależnienie np. od inwestorów
pochodzących z ośrodków miejskich.
Obecnie około 80% sektora turystyki
masowej w Egipcie znajduje się pod
kontrolą inwestorów międzynarodowych.
Doprowadza
to
do
powstawania
turystycznych enklaw, w których turyści
zaspakajają wszystkie swoje potrzeby.
Rozwój
wieloaspektowy
i wielowymiarowy
Rozwój
współzależnych
dziedzin,
wymagający
zabiegów
scalania
i koordynacji
Strategiczne myślenie sprzyja wszystkim
przedsięwzięciom rozwojowym
Globalna
współzależność
zmian
w różnych systemach – paradygmat
ewolucyjny
Naturalna autonomia każdego systemu;
13

Rozwój endogeniczny




Rozwój samopodtrzymujący się



umiejętność
korzystania
z zasobów
otoczenia
Zintegrowana
społeczność
lokalna
na rzecz realizacji strategii ekorozwoju
Rozwój
oparty
na wewnętrznych
potencjałach
rozwojowych
miast
i regionów.
Rozwój zakorzeniony we wspólnocie;
samorządność i inicjatywy oddolne.
Brak
motywacji
i przekonania
o zasadności
poszukiwania
zewnętrznych
partnerów
do
finansowania rozwoju.
W myśl tej koncepcji władze lokalne
w porozumieniu
z przedsiębiorcami
powinny gospodarować zasobami gminy.
Rozwój
trwały,
automatycznie
przywracający
równowagę
w skali
globalnej.
Rozwój czysty, eliminujący ujemne skutki
uboczne
w poszczególnych
fazach
rozwoju.
Rozwój bazujący na stabilnym systemie
wartości.
sektorów
 Formal sector jest uwarunkowany od
dóbr importowanych, własności w rękach
(informal/formal sector)
korporacji, skala transakcji jest wysoka,
importują
technologie,
mają
udokumentowane umiejętności, rynek
chroniony przez cała oraz informal opiera
się na miejscowych zasobach, własności
rodzimej,
pracy
na część
etatu,
nieregulowanym rynku (A. Kowalczyk
2000)
 Badania wykazują, że efekt mnożnikowy
jest dużo większy w przypadku firm
małych, rozproszonych, należących do
miejscowej ludności, aniżeli wielkich
międzynarodowych przedsiębiorstw.
 W praktyce zdarzają się pozytywne
aspekty współpracy sektora formalnego
i nieformalnego.
Koncepcja cyklu ewolucji obszaru
 Twórcą jest R.Butler. Nawiązuje do cyklu
życia produktu lub dyfuzji innowacji,
turystycznego
 W cyklu wyróżnia się następujące fazy:
Koncepcja
dwóch
14
eksploracji, wprowadzenia, rozwoju,
konsolidacji,
stagnacji,
upadku,
odrodzenia.
Koncepcja przestrzeni turystycznej  S.Liszewski
uznał,
iż
przestrzeń
turystyczna to podprzestrzeń ogólnej
przestrzeni geograficznej i społecznej, do
zidentyfikowania której muszą zaistnieć
przesłanki takie jak szeroko rozumiana
działalność turystyczna.
 Istnieją
następujące cechy typów
przestrzeni
turystycznej:
eksploracji
turystycznej, penetracji turystycznej,
asymilacji
turystycznej,
kolonizacji
turystycznej, urbanizacji turystycznej.
Źródło: Klasik, Kuźnik (1998.s.396-397) oraz Klasik (2001,s.183-190) cyt. za A.
Szewczuk, M. Kogut-Jaworska, M. Zioło, Rozwój lokalny i regionalny. Teoria
i praktyka, Wyd. C.H. Beck, 2011, s. 29,
Dla
celów
nomenklaturę,
analitycznych
która
ekonomiści
pozwoli
w Unii
na porównywanie
Europejskiej
zaproponowali
różnorodnych
jednostek
administracyjnych i nie tylko w poszczególnych krajach. Także w ramach tego
podziału
wyodrębniono
jednostki,
które
nie
odpowiadają
żadnej
jednostce
administracyjnej. W Polsce takimi jednostkami są podregiony. Wszystkie te jednostki
są opisane w Eurostacie za pomocą odpowiednich symboli, które pozwalają
na identyfikację odpowiednie kategorii regionu. W Polsce wygląda to następująco:
1.
NUTS 0-poziom kraju
2.
NUTS-1 makroregiony (6)
3.
NUTS-2-poziom regionalny (16)
4.
NUTS-3- poziom podregionu (66)
5.
NUTS-4-są to powiaty (379)
6.
NUTS-5- są to gminy (2478).
Jednostkami NUTS na poziomie lokalnym są gminy poziom NUTS-2.
1.2.
Rozwój lokalny w kontekście rozwoju regionalnego
Region jest kluczowym terminem dla rozwoju regionalnego, gospodarki
przestrzennej, polityki regionalnej. W literaturze przedmiotu występują bardzo duże
różnice w definiowania regionu. Istnieją bardzo różne kryteria wyodrębniania
regionów. Można odróżnić np.:
15
– Wg kryterium położenia regiony przygraniczne. Ze względu na fakt dużego
zainteresowania polityki regionalnej regionami przygranicznymi, od początku lat
90, ekonomiści na trwale wpisali ten termin do ekonomii gospodarczej jako obszar
leżący na styku dwóch różnych gospodarek, a także systemów politycznych. Unia
Europejska posiada specjale instrumenty, które kierowane są do tych obszarów.
– Wg kategorii dominującej funkcji (przemysłowe, realne, turystyczne,
wielofunkcyjne),
– Wg kategorii administracyjnych np. w Polsce województwa. Dla ekonomistów
szczególnie ważne są regiony ekonomiczne, administracyjne, statystyczne oraz
z punktu widzenia Polityki regionalnej także regiony przygraniczne inaczej nazywane
stykowymi.
Region
administracyjny
utożsamiamy
z jednostką
podziału
administracyjnego zajmującą najwyższe miejsce w podziale terytorialnym kraju.
Za twórcę pojęcia regionu ekonomicznego wskazuje się Löscha (Korenik, 2011,
s. 11). Region ten powstaje w sposób obiektywny i obejmuje wszystkie interakcje
o charakterze społeczno-gospodarczym, które są charakterystyczne dla danego
obszaru. W przypadku Polski są to województwa, które w nazewnictwie są
utożsamiane z regionami
– Wg innych szczególnych aspektów np.: regiony oparte na wiedzy.. Warto
również obok wymienionych kategorii podać jeszcze jedną a mianowicie region
uczący się (Łaźniewska, Czyżewska, 2011, s. 28). Koncepcja regionu uczącego się
(ang. learning region) stanowi jeden z nurtów teoretycznych badających procesy
innowacyjne w ujęciu terytorialnym. W literaturze funkcjonują także inne terminy takie
jak: regionalne systemy innowacji (Ph. Cooke), środowiska innowacyjne stworzone
przez grupę badawczą GREMI (Ph. Aydalot), francuską szkołę bliskości (A. Rallet, A.
Torré) czy klastry innowacyjne (M. Porter). Za głównego twórcę tego terminu uważa
się, R. Floridę, który definiuje regiony uczące się jako magazyn wiedzy i pomysłów,
zapewniający odpowiednie środowisko i infrastrukturę wspomagającą przepływ
wiedzy i informacji. Ich działalność jest oparta na ciągłej kreacji wiedzy, a pracownicy
intelektualni
stale
doskonalą
swe
umiejętności
poprzez
system
edukacji
współpracując w elastycznej organizacji sieciowej. Charakterystyczną cecha takich
regionów jest fakt, że posiadają gęstą sieć przedsiębiorstw współpracujących
z instytucjami szkolnictwa wyższego i sektora badań. Działania idące w kierunku
16
wspierania regionów uczących się opierają się w głównej mierze na tworzeniu
struktury klastrów regionalnych i powiązań biznesu i nauki, a także na promowaniu
pracy poprzez proces uczenia się (OECD 2001, cyt. za: Boulianne 2005).
Oprócz regionu ekonomiści często operują nazwą terytorium. W obrębie
terytorium zachodzą różnorodne relacje: ekonomiczne, kulturowe, społeczne,
polityczne, które nadają temu obszarowi specyfikę rozwoju. Jak podkreśla I. Pietrzyk
jest to termin o szczególnym znaczeniu w dobie procesów globalizacji i regionalizacji.
17
2. Polityka rozwoju lokalnego w kontekście rozwoju turystyki
2.1.
Instrumenty rozwoju lokalnego w powiązaniu z turystyką
Turystyka
należy do
najlepiej
rozwijających
się
dziedzin
gospodarki
narodowej. Gospodarka turystyczna jest pojęciem bardzo szerokim i obejmuje
infrastrukturę obsługującą ruch turystyczny, czynniki, które ułatwiają zrealizowanie
potrzeb turystów określamy mianem gospodarki turystycznej. Inaczej jest to szereg
działań, które zmierzają do zaspokojenia potrzeb turystycznych związanych
z udostępnieniem walorów turystycznych, transportem, informacją turystyczną,
zakwaterowaniem, wyżywieniem czy załatwianiem formalności granicznych w taki
sposób, który zapewni rozwój turystyki.
W aspekcie konkurencyjności turystykę należy postrzegać znacznie
szerzej niż tylko przez pryzmat ekonomii (Niezgoda, 2012, s.38). Turystykę możemy
traktować jako:
• zjawisko psychologiczne (udział w podróży jest wynikiem potrzeb człowieka),
• zjawisko społeczne (zachodzą relacje między społecznością odwiedzającą
określony region a odwiedzaną),
• zjawisko kulturowe (turystyka może być nośnikiem wartości kulturowych,
może też wpływać na przemiany kulturowe),
• zjawisko przestrzenne (rozwój turystyki wymaga przekształceń środowiska
przyrodniczego,
powstaje
infrastruktura
komunikacyjna,
noclegowa,
żywieniowa, która umożliwia korzystanie z walorów turystycznych).
W turystyce szczególną rolę odgrywa miejsce i przestrzeń. Prężnie rozwijający się
sektor turystyczny stanowi siłę napędową regionu, W innym przypadku może być ona
traktowana jako jedna z dziedzin i należy wkomponować ją w rozwój danego regionu.
Z punktu widzenia tematu książki, można również wyróżnić kategorię regionu
turystycznego, który to region ze względu na specjalizację w branży usług
turystycznych osiąga w tym obszarze znaczne korzyści i buduje swoją przyszłość
w oparciu o przemysł turystyczny. Za region turystyczny uważa się obszar pełniący
18
funkcję turystyczną dzięki pewnej jednorodności cech środowiska przyrodniczego
i społeczno-kulturowego oraz wewnętrznym powiązaniom usługowym (Kurek, 2007,
s.27-28). Charakterystyczne cechy takiego regionu to:
– zajmowanie konkretnego obszaru i posiadanie walorów turystycznych,
– występowanie zagospodarowania turystycznego oraz ruchu turystycznego,
–istnienie powiązań wewnętrznych,
–występowanie określonych granic,
–jakość środowiska, dostępność komunikacyjna.
Region turystyczny rozumiany jest jako obszar pełniący funkcję turystyczną
na zasadzie
pewnej
jednorodności
cech
środowiska
geograficznego
oraz
wewnętrznych powiązań usługowych (Niezgoda 2012, s. 238 cyt. za Warszyńska,
Jackowski 1978, 31). A funkcję turystyczną rozumie się wszelką działalność
społeczno-ekonomiczną
w regionie
lub
miejscowości,
skierowaną
na obsługę
turystów, z której wynika jej zdolność do zaspokajania potrzeb turystycznych
(Niezgoda 2012, s. 38 cyt za Kurek, red., 2007: 40). Delimitacja regionu
turystycznego opiera się na przesłankach wynikających z walorów środowiska
naturalnego oraz z działalności społeczno-ekonomicznej. Trzeba podkreślić, że
regiony charakteryzują się dużym zróżnicowaniem istnieje układ różnych działalności
społeczno-gospodarczych. Nawet da regiony posiadające funkcję turystyczną mogą
znacznie się różnić innymi cechami np. działalnością około biznesową. Obszary
recepcji turystycznej stanowią kluczowy element gospodarki turystycznej, ponieważ
w nich odbywa się większość konsumpcji turystycznej, a zachodzące tu procesy
decydują o perspektywach rozwoju gospodarki turystycznej w danym kraju (szerzej:
Niezgoda 2006, s. 52–57). „Obszar recepcji turystycznej można uznać jako
przestrzenne odniesienie procesów zjawisk związanych z turystyką, na nim bowiem
odbywa się łączenie poszczególnych elementów złożonego produktu turystycznego
(usług turystycznych) w jedną całość. Bez odniesienia przestrzennego takie łączenie
elementów zaspokajających potrzeby turystów byłoby niemożliwe.”
Całość rozważań dotyczących definicji porządkuje tabela 3.
19
Tabela 3. Kryteria oraz wynikające z nich typy regionów turystycznych
Typy regionów turystycznych
 Regiony węzłowe (punktowe) z
wykształconym rdzeniem osadniczym o
dominującej funkcji turystycznej,
 Regiony pasmowe (np. wybrzeża
morskie lub doliny górskie),
 Regiony wieloprzestrzenne mające
charakter wielofunkcyjny.
2
Typ krajobrazowy środowiska
 Regiony nadmorskie,
geograficznego (walory
 Regiony pojezierne,
naturalne)
 Regiony nizinne,
 Regiony wyżynne,
 Regiony górskie.
3
Położenie geograficzne
 Regiony metropolitalne, spełniają
funkcję wypoczynku krótkookresowego,
związane z wielkim miastem,
 Regiony peryferyjne, spełniają funkcję
wypoczynku długookresowego.
4
Komplementarność
 Regiony rzeczywiste, atrakcyjne
przyrodniczo oraz odpowiednio
zagospodarowane,
 Regiony potencjalne, bogate w walory
przyrodnicze, ale niezagospodarowane.
5
Typy rozwoju przestrzeni
 Regiony eksploracji turystycznej,
turystycznej
 Regiony penetracji turystycznej,
 Regiony asymilacji turystycznej
 Regiony kolonizacji turystycznej,
 Regiony urbanizacji turystycznej.
6
Gęstość zaludnienia
 Regiony turystyczne wiejskie,
 Regiony miejsko-wiejskie,
 Regiony miejskie.
7
Funkcja ruchu turystycznego
 Regiony wyspecjalizowane
(cele przyjazdu)
(jednofunkcyjne), z dominującym
jednym celem przyjazdów,
 Regiony wielofunkcyjne, różnorodne
cele przyjazdów.
8
Dominujący rodzaj turystyki w
 Regiony wypoczynkowe,
regionie
 Regiony lecznicze (uzdrowiskowe),
 Regiony turystyki krajoznawczej,
 Regiony turystyki kwalifikowanej,
 Regiony turystyki biznesowej,
 Regiony turystyki kulturowej,
 Regiony turystyki etnicznej,
 Regiony turystyki religijnopielgrzymkowej,
 Inne.
Źródło: Na podstawie Nawrot, Zmyślony, 2009, s. 26-27
Lp.
1
Kryteria
Forma przestrzenna (kształt)
20
Wszystkie
wcześnie
zasygnalizowane
uwarunkowania
społeczno-
gospodarcze tworzą podłoże do świadomych oddziaływań władz publicznych
na rozwój podlegających im jednostek terytorialnych. W takim sformułowaniu
możemy zamknąć definicję polityki rozwoju lokalnego. Bardzo ważne znaczenie
dla samorządności w Polsce ma Ustawa o samorządzie gminnym z roku 1990 wraz
z kolejnymi nowelizacjami w sposób jasny wskazuje na zadania gminy, wśród których
odnajdujemy zapis mówiący, że zadania własne obejmują sprawy kultury fizycznej,
turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych (Ustawa z dnia 8
marca 1990 r. o samorządzie gminnym, art. 7, pkt 1, ust. 10).
Ustawodawca nakłada na samorząd gminy obowiązek działań w zakresie ładu
przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, (ustawa, art. 7, pkt 1, ust. 1). Te
zadanie
powinny
zarządzanego
przestrzennego
turystycznej
mieć
przełożenie
na kreowanie
obszaru.
Instrumenty
takie
oraz
i para
studia
wykonalności
turystycznej.
Tylko
jak:
przestrzeni
plany
determinują
dzięki
zagospodarowania
rozwój
odpowiednim
turystycznej
infrastruktury
zapisom
w tych
dokumentach może zostać podjęta inicjatywa gospodarcza. Pośrednio wpływ
na rozwój turystyki mają inwestycje dotyczące budowy wodociągów, kanalizacji,
usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymanie i czystości, działania
na rzecz lokalnego transportu zbiorowego, czy wreszcie rozwój w zakresie ochrony
zdrowia to tylko niektóre działania, które realizowane w ramach zadań własnych,
przyczyniają się do wzrostu jakości obsługi ruchu turystycznego.
W klasycznym ujęciu dotyczącym podziału zadań samorządu terytorialnego
można się doszukać ujęcia takiego, że dzielimy na zadania własne i płynące
z inicjatyw wewnętrznych. Należy wyraźnie podkreślić, że o ile zakres zadań
własnych realizowanych na rzecz rozwoju turystyki jest jasno określony poprzez
zapisy w aktach prawnych, o tyle inicjatywy własne stanowią zbiór ograniczony
jedynie względami formalnymi i są działaniami podejmowanymi dobrowolnie.
Samorząd dysponuje następującymi instrumentarium w procesie zarządzania
i rozwoju gospodarki turystycznej (Pawlusiński, 2005, cyt. za Żek, 2011),
a) Instrumenty planistyczne
21
Do podstawowych w tej grupie należą: studium uwarunkowań i kierunków
zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowy plan zagospodarowania
przestrzennego, strategia rozwoju społeczno – gospodarczego gminy, oraz
strategia rozwoju turystyki. Strategia rozwoju gminy jest dokumentem
fakultatywnym w przeciwieństwie do strategii rozwoju regionu. Posiadanie
takiego
dokumentu
usprawnia
proces
zarządzania
i,
przynajmniej
teoretycznie, go upraszcza. Wiele gmin decyduje się zawrzeć w swojej
strategii zapisy dotyczące turystyki, jako jednego z elementów życia społeczno
– gospodarczego. W takim ujęciu turystyka jest jedną z wielu dziedzin, których
rozwój na podstawie odpowiednich zapisów jest kontrolowany i na drodze
wskazanych działań stymulowany. Często tworzone są osobne dokumenty,
które tycza tylko turystyki, ale nie zawsze spełniają one pozytywne zadanie.
b) Instrumenty finansowe
Najważniejszą rolę w tej grupie pełni budżet. Struktura budżetu, określa
priorytety danego samorządu terytorialnego. W strategii bardzo często
turystyka ma wysoka pozycje w priorytetach. Dopiero analiza budżetu
pokazuje na jakie realne wsparcie może liczyć w danym okresie branża
turystyczna
w gminie.
Samorząd
poprzez
podejmowane
inicjatywy
w sektorze podatków może oddziaływać na podmioty gospodarcze w celu
aktywizacji, bądź też spowolnienia rozwoju. Poprzez określone instrumenty
może wesprzeć sektor turystyczny. Obok podatków i opłat wynikających
z lokalnych uchwał, stymulacja finansowa może być wcielona np. poprzez
politykę cenowa w zakresie odpadów. Stymulacja rozwoju gminy odbywa się
przez wydatki na promocję gminy i działalność kulturalną, dotacje dla
organizacji czy nakłady na szkolenie mieszkańców mogą pozytywnie wpłynął
na sektor turystyczny. Także wspieranie partnerstwa publiczno prywatnego
może być ciekawym rozwiązaniem dla gminy.
c) Instrumenty organizacyjno – prawne
Wszelkie działania wynikające ze stanowienia lokalnych norm może być to
np.
wielkość
działki
rekreacyjnej,
oraz
wydawanych
decyzji
administracyjnych.
d) Instrumenty instytucjonalne
22
Udział
gminy
w działaniu
ma
na rzecz
rozwoju
turystyki.
Wśród
instytucjonalnych form współpracy na rzecz przemysłu turystycznego
należy wymienić: międzygminne związki turystyczne, euroregiony, miasta
partnerskie, lokalne i regionalne organizacje turystyczne, fundacje, klastry.
e) Instrumenty informacyjne
Rozwój bazy informacyjnej sektora turystycznego jest bardzo skutecznym
instrumentem w dobie rozwoju usług internetowych.
Działania gminy powinny być postrzegane jako procesy stałego wzrostu
jakości życia lokalnego społeczeństwa, wsparta na wzajemnie zrównoważonych
czynnikach gospodarczych, społecznych i ekologicznych. Zasady zrównoważonego
rozwoju zostały opisane w Agendzie 21. Odnoszą się one do skali globalnej,
regionalnej i lokalnej. Lokalny rozwój nie powinien być zagrożeniem dla innych
elementów życia człowieka.
W procesie planowania rozwoju lokalnego, jak wykazuje Enrique Garcilazo
dobrym narzędziem jest stworzenie „Mind of the gaps”, które prezentuje tabela 4.
Tabela 4
„Mind the Gaps”: narzędzie do diagnozy
Luka administracyjna
Luka informacji
Luka polityczna
"Niezgodność"
pomiędzy
obszarami
funkcjonalnymi a granicami administracyjnymi

Potrzeba
stworzenia
instrumentów
pozwalających osiągnąć „efektywne rozmiary”
(ilość, jakość, typ) między poszczególnymi
interesariuszami, zarówno dobrowolnymi, jak
i nie  Potrzeba stworzenia instrumentów
ujawniania i udostępniania informacji
Sektorowy podział między ministerstwami
i agencjami
=>
Potrzeba
stworzenia
mechanizmów tworzenia wielowymiarowych /
systemowych
podejść
oraz
do sprawowania przywództwa politycznego
i zaangażowania.
23
Luka zdolności
Luka finansowania
Luka celów
Luka odpowiedzialności
Niewystarczająca ilość lokalnych podmiotów
naukowych, technicznych i infrastrukturalnych
 Potrzeba stworzenia instrumentów do
budowania zdolności.
Niestabilne lub niewystarczające dochody
utrudniające skuteczną realizację obowiązków
na poziomie
narodowym

Potrzeba
stworzenia
wspólnych
mechanizmów
finansowania
Różne pomysły, które tworzą przeszkody dla
przyjęcia
zbieżnych
celów

Potrzeba stworzenia instrumentów w celu
dostosowania celów
Trudność w zapewnianiu przejrzystości działań
podejmowanych
w różnych
okręgach

Potrzeba
stworzenia
instytucjonalnych instrumentów jakości
Źródło:How Regions Grow and Impact on Aggregate Growth: Implications for City
Regions in the North of England, Enrique Garcilazo Regional Development Policy
Division Directorate for Public Governance and Territorial Development OECD 17-18
November 2011, Lublin
Również
w przypadku
rozwoju
turystyki
w skali
lokalnej
istotne
jest
inwestowanie w kapitał ludzki i społeczny. W tabeli 5 zaprezentowano najważniejsze
aspekty prawne przyznające samorządom gminnym i powiatowym uprawnienia
bezpośrednio lub pośrednio związane z rozwojem turystyki.
Tabela 5. Najważniejsze akty prawne przyznające samorządom gminnym
i powiatowym uprawnienia bezpośrednio lub pośrednio związane z rozwojem
turystyki.
Główny
zakres
uprawnień
gmin
i powiatów
Akt prawny
bezpośrednio lub pośrednio związanych z rozwojem
turystyki
Ustawa z dnia 29
• Prowadzenie przez gminę ewidencji pól biwakowych
sierpnia
oraz obiektów hotelarskich nie będących hotelami,
1997 r. o usługach
motelami,
turystycznych
wycieczkowymi,
pensjonatami,
kempingami,
schroniskami
domami
młodzieżowymi
(Dz. U. Nr 133, poz. i schroniskami;
884)
•
Kontrola znajdujących się na terenie gminy obiektów,
24
w których są świadczone usługi hotelarskie między
innymi
w zakresie
świadczonych
wielkości
usług
wyposażenia
oraz
i zakresu
wymagań
sanitarnych
działalności
kulturalnej
i przeciwpożarowych.
Ustawa z dnia 25
• Prowadzenie
października
1991 (tworzenie
i organizacja
samorządowych
instytucji
kultury,
które
r. o organizowaniu prowadzić będą między innymi kluby, świetlice, domy
i prowadzeniu
działalności
kultury i biblioteki);
•
Wspieranie i promocja twórczości, edukacji i oświaty
kulturalnej (Dz. U. kulturalnej, działań i inicjatyw kulturalnych oraz ochrona
Nr 114, poz. 493)
dziedzictwa kultury.
Ustawa z dnia 18
• Organizowanie
stycznia
1996
r. w dziedzinie
o kulturze fizycznej
przez
gminy
rekreacji
i powiaty
ruchowej
1
działalności
oraz
tworzenie
odpowiednich warunków materialno-technicznych dla jej
(Dz. U. Nr 25, poz. rozwoju, miedzy innymi przez popularyzację walorów
rekreacji
113)
ruchowej,
organizowanie
zajęć
i imprez
sportowo-rekreacyjnych, szkolenie kadry i kierowanie jej
do
prowadzenia
zajęć
rekreacyjnych,
tworzenie,
utrzymanie i udostępnianie bazy sportowo-rekreacyjnej
(np. boisk, bieżni, basenów);
•
Zapewnienie
bezpieczeństwa
osób
przebywających
w górach (gminy i powiaty) oraz osób pływających,
kąpiących
się
w miejscach
wyznaczonych
i uprawiających sporty wodne
(gminy);
•
Nadzór
powiatów
nad
działalnością
stowarzyszeń
i związków sportowych.
Ustawa z dnia 22
• Wydawanie
przez
gminy
zezwoleń
lub
zakazów
1
Rekreacja ruchowa jest formą aktywności fizycznej podejmowana dla odpoczynku i odnowy sił
psychofizycznych, jest pojęciem szerszym od turystyki. Działalność w dziedzinie rekreacji ruchowej
(zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 września 2001 r. w sprawie
szczegółowych zasad i warunków prowadzenia działalności w dziedzinie rekreacji ruchowej (Dz. U.
Nr 101, poz. 1095)) obejmuje między innymi różne formy aktywnego wypoczynku rekreacyjno sportowego, a w szczególności: biwaków, obozów, rajdów, zlotów, spływów, turniejów, festynów i
zawodów amatorskich. Zajęcia te stanowią często główne atrakcje turystyczne danego regionu
stanowiące cel podróży turystycznych.
25
sierpnia
1997
r. na organizowanie imprez masowych;
o bezpieczeństwie •
imprez
Wprowadzanie
przez
powiat
dla
określonego
masowych organizatora zakazu organizowania imprezy masowej
(Dz. U. Nr 106, poz. na terenie powiatu lub jego części.
680)
Źródło: K. Rejman, Uwarunkowania I strategia rozwoju turystyki w działaniach
samorządów lokalnych. Wybrane problemy, IV Konferencja Naukowo-Techniczna
„Błękitny San” Nozdrzec 20-21 04 2007, cyt za. Zarządzanie turystyką na obszarach
przyrodniczo cennych, red. B. Poskrobko, Białystok 2005, s. 215 - 216.
Rola instytucji lokalnych odzwierciedla zdolność do pozyskiwania inwestorów
oraz, z ich pomocą, do kreowania nowych pomysłów i tworzenia warunków do
zrównoważonego rozwoju. Zdolność organizacji składa się z kilku filarów: organizacji
administracyjnej,
strategicznych
sieci
publiczno-prywatnych,
umiejętności
przewodzenia, wizji i strategii, wsparcia politycznego, wsparcia społecznego oraz
zestawu przestrzennych warunków ekonomicznych, które nakłaniają strony do
współpracy. Cooke , opisujący „XXI wiek gospodarki regionalnej” w Emilia-Romagna,
skupia się bardziej na regionalnym świadczeniu usług w obszarze regionalnej polityki
przemysłowej, który obejmuje centra technologiczne, telekomunikacje, systemy
zarządzania, przewidywalność S&T, sieci informacji i świadczenie usług oraz furtkę
na usługi na zagranicznych rynkach. Instytucjonalną warstwą jest tajny składnik,
który znajduje się w miejscach konkurencyjnych i nie występuje w żadnych innych.
Inni nazywają je określeniem „kapitał społeczny” – siatka interakcji sektora
publicznego i prywatnego, które wspierają gospodarkę oraz działalność społeczną.
Istotne dla rozwoju lokalnego jest dokonywanie wyborów rozwoju w taki
sposób, aby nie dochodziło do krzyżowania się celów i powstania sprzeczności
interesów. A także to, żeby brać pod uwagę czynnik globalny i przekładać, go
na lokalne korzyści, które mogą być osiągnięte ta drogą.
W. Kosiedowski dzieli bariery rozwoju lokalnego na cztery grupy (Kosiedowski,
Potoczek, Sławińska, 2001, s.35-36)
 bariery ekonomiczne mają swoje podłoże np. w wysokim bezrobociu,
niedostatecznym poziomie miejscowej produkcji, w złej strukturze gospodarki
lokalnej,
26
 bariery
społeczne,
innowacyjności,
które
błędnych
dotyczą
braków
unormowaniach
w przedsiębiorczości,
prawno-administracyjnych,
nieudolności działań samorządu terytorialnego. Do grupy tej należy także
zaliczyć jakość i poziom wykorzystania kapitału ludzkiego i społecznego oraz
mogące spowodować napięcia społeczne: spadek wydajności pracy o ogólnie
pogorszenie dyscypliny społecznej.
 bariery techniczne i technologiczne wynikają z przestarzałych technologii,
słabo
rozwiniętego
zaplecza
badawczo-rozwojowego
i braków
w infrastrukturze technicznej;
 bariery
ekologiczne
wynikające
z niedostatecznej
jakości
zasobów
naturalnych.
Z punktu widzenia problematyki tej pracy interesujące są su procesy czyli
główne składowe rozwoju lokalnego i regionalnego, które prezentuje tabela 6.
Tabela 6
Główne składowe rozwoju lokalnego i regionalnego
Postrzegane
subprocesy
Wzrost gospodarczy
a stopa
bezrobocia,
globalne rynki, nowe
szanse
Wzrost
dobrobytu
i jakość
życia
w społecznościach
lokalnych
Wzrost atrakcyjności
inwestycyjnej
i turystycznej
Rozwój
technologiczny i skala
wdrażanych innowacji
Restrukturyzacja
i dywersyfikacja
Charakterystyczne wyróżniki i niektóre ich walory
Przyrost PKB na mieszkańca, nowe przestrzenie
i kompleksy gospodarcze, nowe atrakcyjne miejsca
pracy, spadek bezrobocia, rozwój więzi handlowych,
wzrost popytu na oferowane produkty, spadek długu
publicznego
Wzrost dochodów lokalnych i regionalnych, poprawa
warunków
pracy,
zamieszkania,
wypoczynku,
zadowalająca jakość usług zdrowotnych, poczucie
wzrostu bezpieczeństwa publicznego
Atrakcyjne oferty lokalizacyjne, wysokiej jakości
dostępne zasoby ludzkie i materialne, napływ obcego
kapitału, kształtowanie przestrzeni ekonomicznej,
agresywny marketing mocnych stron
Firmy i produkty zaawansowane technologicznie,
centra transferu technologii, rozwój jednostek
badawczo-rozwojowych, sieci innowacyjne, lokalne
i regionalne środowiska innowacyjne, nowe parki
technologiczne, korzystny klimat dla wdrażania
nowych technologii
Restrukturyzacja finansowa firm i wzrost ich siły
konkurencyjnej, aktywność w niszach rynkowych,
27
działalności
podmiotów
gospodarczych
zagospodarowanie
terenów
przemysłowych,
powstawanie
nowych
firm
w sektorach
alternatywnych względem restrukturyzowanej starej
bazy ekonomicznej, nowe rynki i kontakty biznesowe
przedsiębiorców
Rozwój
sektora Wzrost dostępności do specjalistycznych usług
usługowego
medycznych, edukacyjnych, kulturalnych, sportowoi zasobów
rekreacyjnych, nowe obiekty, urządzenia i instytucje
społecznych
w sferze usług społecznych, nowe formy świadczenia
usług komunalnych
Wzrost
ruchliwości Zmiany struktury zawodowej mieszkańców, nowe
zawodowej
zawody i kwalifikacje dostępne na poziomie lokalnym
i społecznej
i regionalnym, częstotliwość zmian miejsca pracy,
aktywność obywatelska, zaangażowanie w sprawy
publiczne
Rozwój infrastruktury Nowe instytucje administracji publicznej, instytucje
instytucjonalnej
wspierania rozwoju, instytucje promocji i reklamy,
(rządowej
wzrost
kapitału
ludzkiego
finansowego
i samorządowej)
zaangażowanego
w lokalnej
i regionalnej
infrastrukturze
instytucjonalnej,
nowe
formy
organizacyjne
w zarządzaniu
infrastrukturą,
partnerstwo publiczno-prywatne wspierające rozwój
Korzystne
zmiany Przywracanie utraconych wartości przyrodniczych,
jakościowe
eliminacja zanieczyszczeń i zagrożeń środowiska,
w środowisku
rozwój infrastruktury ochrony środowiska, rozwój
naturalnym
systemów
monitoringu
ekologicznego,
wzrost
świadomości ekologicznej mieszkańców i kręgów
biznesu
Wizerunek regionów Kształtowanie
pozytywnego
wizerunku,
nowe
i gmin, wzbogacanie komponenty tożsamości lokalnej i regionalnej,
ich
tożsamości, powroty do źródeł, wartości i symbole integrujące
procesy integracyjne społeczności lokalne, procesy integracji do wewnątrz
w społecznościach
i na zewnątrz,
jakość
odgrywanych
ról
lokalnych
organizacyjnych
w lokalnych
i regionalnych
strukturach rządowych i samorządowych
Źródło: A. Klasik, F. Kuźnik (1998, s. 396-397) oraz A. Szewczuk (2004, s. 469-478),
cyt za A. Szewczuk, M. Kogut-Jaworska, M. Zioło, Rozwój lokalny i regionalny.
Teoria i praktyka, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 33
W literaturze w zakresie rozwoju regionalnego coraz częściej gości termin
gospodarki kreatywnej, sektora kreatywnego.(Stryjakiewicz, 2007). Ten aspekt
jak najbardziej jest powiązany z późniejszymi rozdziałami pracy. Zachodzące szybkie
zmiany w gospodarce zmuszają do dogłębnych poszukiwań oraz znalezieniu
właściwych rozwiązań opisujących zachodzące zjawiska gospodarcze. Jedną
z najnowszych trendów gospodarczych jest gospodarka kreatywna, które opiera
28
głównie w sektorze usług. Pojęcie gospodarki kreatywnej cechuje się dynamicznym
dążeniem do rozwoju i poszukiwaniu nowych rozwiązań we wszelkich aspektach
życia. Sama gospodarka kreatywna odchodzi od innowacyjności biorącej pod
względem technologicznym i stawia na dziedziny całkowicie odległe między innymi:
architektura, edukacja, rozwój usług sieciowych. Podstawami gospodarki kreatywnej
są: wyobraźnia, wiedza oraz wolność, które stanowią niezaprzeczalnie idealne
środowisko
do
wzrostu
innych
podstawowych
mechanizmów
rozwojowych.
Mechanizmy związane z gospodarką kreatywną opisywane są jako: 3 T: Talent,
Tolerancja oraz Technologia. Cechy gospodarki kreatywnej są bardzo proste: Talent
– jest związany nieodłącznie z wyobraźnią, Technologia – obejmuje szeroko pojętą
wiedzę a Tolerancją – interpretuje formy wolności. Z gospodarczego punktu widzenia
3T jest definiowane, jako:
*
Talent: pomysłowi mali i średni przedsiębiorcy, badacze naukowi, pracownicy
świadomi
swoich
multidyscyplinarną.
osiągnięć
Osoby
oraz
wartości
wyróżniające
się
posiadający
ogromną
nieprzeciętnym
wiedzę
talentem
oraz
posiadający szeroką wiedzę odznaczają się szczególna świadomością wykonywanej
pracy. Powoli w możemy się spotkać z „klasą kreatywną” cechującą się pełną
świadomością swojej pracy oraz wynagrodzeniu godnemu wykonywanej pracy.
*
które
Technologia: cechuje się prostym dostępem do wszelakich badań, wiedzy,
dążą
do
powstawania
najnowszych
innowacji
dotychczasowych
wynalazków.
Technologia
w gospodarce
oraz
udoskonalaniu
kreatywnej
nie
szufladkuje wiedzy i nie zamyka jej za murami instytucji badawczych. Kreatywna
technologia podąża za ludźmi z wyobraźnią dążących do osiągnięciu i poznaniu
nowych terenów. Wiedza, którą oferują technologie, motywacja do osiągnięcia
wyznaczonego celu oraz dostępność usług jest recepta na innowacje.
*
Tolerancja: jest to otwartość umysłu na wszelkiego rodzaju nowości jak
również akceptacji pochodzenia, poglądów, tradycji, co łączy się z wolnością słowa
i wolnością umysłu prowadzącego do nowych rozwiązań. Tolerancja wiąże się
ze zrozumieniem
różnorodnych
szalonych,
niekonwencjonalnych
koncepcji
i podejścia do tradycyjnych rozwiązań.
Środowisko, wykazywane, jako najlepszy teren dla pełnego funkcjonowania 3
T są to miasta, w których znajduję się największa grupa klasy kreatywnej. Niestety
29
regiony znajdujące się w dalszej odległości od kreatywnych metropolii tracą swoją
kartę przetargową, a ich konkurencyjność ulega znacznym obniżeniu. Głównie są to
regiony wiejskie, z których każdego roku są opuszczane przez klasę kreatywna
podążającą za „lepsza przyszłością”. Osłabienie potencjału siły roboczej prowadzi do
ogólnego osłabienia konkurencyjności, regiony te nie są określane mianem
konkurencyjnych względem regionów kreatywnych posiadających szeroki zasób
klasy kreatywnej. Kreatywność pod względem ekonomicznym jest ściśle związana
z teorii Schumpetera, która określa się, jako kreowanie oryginalności poprzez
edukacje oraz inwestycje. Gospodarka kreatywna próbuje połączyć różnorodne
sektory ekonomiczne, technologiczne i wprowadzić interakcje pomiędzy tymi
gałęziami. Połączenie gospodarki z teorią Schumpetera zakłada nieustanną
styczność dwóch skrajnych elementów: kreacji oraz destrukcji. Produkty innowacyjne
są często określane, jako produkty kreatywne, poprawiające, jakość życia. Wszelkie
innowacje oraz próby wcielenia w życie niekonwencjonalnych metod spotyka się
bardzo często z brakiem akceptacji ze strony społeczeństwa. Brak akceptacji
prowadzi do destrukcji, która doprowadza rynek do tzw. równowagi społecznej
poprzez niwelowanie niepotrzebnych produktów. Kreacja wskazuje na wzrost
potencjału mającego pozytywne rezultaty, natomiast destrukcja wprowadza niepokój
oraz eliminacje pomysłów. Przyswajanie najnowszych zmian technologicznych
wprowadza chwilową niestabilność w dotychczasowym porządku społecznym.
Jednakże z upływem czasu odpowiednie czynniki pozwolą kreatorowi na rozwinięcie
najnowszych technologii i czynnym wprowadzeniu go społeczeństwa. Gospodarka
kreatywna kładzie nacisk na wszelakie prace badawczo-rozwojowe oraz inwestycje
w sektory kreatywne. Niestety, na współfinansowanie wszelkich badań stać tylko
i wyłącznie najmożniejsze państwa, które stawiają nacisk an rozwój naukowy,
regiony biedniejsze stają się jeszcze bardziej uboższe.
Globalizacja sprzyja dobrze rozwiniętym regionom o silnej pozycji gospodarczej.
W coraz bardziej połączonym ze sobą świecie, nie jest zaskoczeniem, że niektóre
regiony potrafią lepiej czerpać korzyści z globalizacji niż inne. Wygrywają regiony,
które produkują informację i wiedzę są lepiej przygotowane do konkurowania
w dzisiejszej gospodarce. U podstaw zróżnicowania regionalnego leżą rozbieżności
30
w ekonomicznej wydajności. W ciągu ostatnich dziesięciu lat wskaźniki PKB, PKB
per capita i wydajności różniły bardziej pomiędzy regionami niż między krajami.
Tabela 7
Różnice w PKB I PKB per capita oraz wydajności pomiędzy krajami w świecie
Wyszczegól
nienie
Kraje
NTS2
NTS3
Min.
Max
.
Ran
ge
Min.
Max
.
Ran
ge
Min.
Max
.
Ran
ge
Zmiana
rzeczywistego
PKB
1.1% (Japan)
7.7% (Ireland)
Zmiana
rzeczywistego
PKB per capita
1.0% (Japan)
6.0% (Ireland)
Zmiana
w PKB
na pracującego
(wydajność pracy)
-0.4%(Spain)
4.8% (Poland)
6.3 pp
5.0 pp
5.2 pp
1.7%
(Berlin,
DEU)
8.5% (Southern
and Eastern, IRL)
10.2 pp
-18%(Adana,TUR)
7.1% (Southern
Eastern, IRL)
8.9 pp
-3.8%
(ChampagneArdenne, FRA)
and 7.1% (Podlaskie, POL)
-7.8% (Kilis)
-6.2% (Kilis)
9.4%
(South- 8.7% (South-West, IRL)
West, IRL)
17.2 pp
14.9 pp
10.9 pp
-5.4% (L'Aquila)
11.1%(Suedthueringen
, DEU)
16.5 pp
Źródło: OECD Stat and OECD Regional Database (2008).
W wyniku procesów globalizacyjnych regiony stają się bardzo ważnymi
terytoriami,
w kontekście
np.
podejmowania
decyzji
lokalizacyjnych.
Przedsiębiorstwa, które działają globalnie, wykorzystują zasoby lokalne. Pojawia się
w literaturze termin glokalizacji, który zawiera w sobie globalizację i lokalizację.
Rynek lokalny zazwyczaj jest rynkiem stabilnym, w kontraście do rynku globalnego.
Glokalizacja może być rozumiana w trzech wymiarach (Chądzyński, s.33):
1. Pokazującą paradoks globalizacji, która przynosi wiele korzyści nielicznym
wykluczając lub marginalizując znacznie szersze rzesze ludzi.
31
2. Glokalizacja odzwierciedlająca charakter współczesnej komunikacji medialnej.
Wydarzenia lokalne mogą
się ujawniać
dzięki licznym
powiązaniom
i kontaktom.
3. Glokalizacja pojmowana
w kontekście współczesnych procesów socjo-
kulturowych.
Regionalistów ciągle nurtuje pytanie jaką politykę uprawiać, czy polaryzacyjną
czy wyrównawczą?. Odpowiedź na to pytanie jest bardzo trudna. W zasadzie dwie te
opcje występują wszędzie. W nowym okresie planistycznym UE na lata 2013-2020
szczególną uwagę poświęca się tym regionom, które mogą doprowadzić do dyfuzji
wiedzy, innowacji. Takie podejście wydaje się być bardziej słuszne z punktu widzenia
finansów publicznych, bo przynosi niewątpliwie lepszy efekt ekonomiczny. Badania
wskazują jednoznacznie, że regiony bardziej otwarte, lepiej zarządzane z punktu
widzenia krajowej polityki regionalnej i samorządowej, o wyższym poziomie kapitału
ludzkiego, lepiej zinstytucjonalizowane osiągają lepsze wyniki gospodarcze. Należy
także podkreślić, że podejście do rozwoju regionalnego wymaga oryginalnych
i zindywidualizowanych podejść. Nie zawsze, prawie nigdy, można zastosować dobre
praktyki bez modyfikacji związanej z innymi uwarunkowaniami. Można również
zaobserwować silną koncentrację PKB per capita wśród regionów metropolitalnych
większości krajów. Badania widoczne na rys.1 pokazują, że tylko 45% regionów
metropolitalnych notuje szybszy wzrost niż średnia krajowa.
Tylko 45% regionów metropolitarnych
notuje rozwój szybszy niż średnia krajowa
Wydaje się, że metropolie weszły
w proces konwergencji
32
…objawy niewydolności pojawiają się w znaczącej liczbie metropolii
Koncentracja PKB per capita wśród regionów metropolitalnych
Rys.1. Obszary metropolitalne
Źródło: How Regions Grow and Impact on Aggregate Growth: Implications for City
Regions in the North of England, Enrique Garcilazo Regional Development Policy
Division Directorate for Public Governance and Territorial Development OECD 17-18
November 2011, Lublin
Metropolie na rysunku 1 należą do czterech ćwiartek. Z rysunku 1 można
zaobserwować, że metropolie o wysokim PKB per capita i wysokiej dynamice
zaczynają się do siebie upodabniać. Możemy powiedzieć, że zachodzi w tym
obszarze proces konwergencji.
Jak wykazuje Enrique Garcilazo [2011] w swoich badaniach endogeniczne
czynniki wzrostu w regionie są kluczowe. Bardzo ważne dla regionalnego rozwoju są
kapitał ludzki i innowacyjność. Infrastruktura wpływa na wzrost tylko wtedy, gdy
kapitał ludzki i innowacje są w regionie obecne. Infrastruktura sama w sobie nie ma
wpływu na wzrost. Aglomeracje (np. położenie Warszawy na otaczający region)
wpływają na wzrost, choć niekoniecznie i nieznacznie. Odległość od rynków ma
pozytywny wpływ na wzrost gospodarczy. Regiony peryferyjne rosną szybciej niż
pozostałe. Podsumowując rozważania należy zauważyć, że zmienia się paradygmat
rozwoju regionalnego, w konsekwencji zmienia się także paradygmat rozwoju
33
lokalnego, który jest ściśle z nim powiązany. Obszary szczególnych zmian
przedstawia tabela 8.
Tabela 8
Ewolucja polityki regionalnej
Obszary
Cele
Strategie
Narzędzia
Podmioty
Jednostka analizy
Tradycyjna
polityka
rozwoju
regionalnego
Polityka
wyrównawcza
Podejście
sektorowe
Dotacje
i pomoc
publiczna
Centralne
zarządzanie
Regiony
administracyjne
Redystrybucja
z regionów
Poprawa
konkurencyjności
regionalnej.
Zintegrowane
projekty
rozwojowe
Miękkie
i twarde
składniki
infrastruktury.
Różne poziomy zarządzania
Regiony funkcjonalne
Budowanie konkurencyjności
lepiej regionalnej,
rozwiniętych
regionów
Nowy
paradygmat
rozwoju regionalnego
do efekty
wykorzystując
aglomeracyjne
słabiej i skoncentrowanie
rozwiniętych
na kluczowych
się
zasobach
lokalnych
Źródło: How Regions Grow and Impact on Aggregate Growth: Implications for City
Regions in the North of England, Enrique Garcilazo Regional Development Policy
Division Directorate for Public Governance and Territorial Development OECD 17-18
November 2011, Lublin
2.2.
Konkurencyjność
w procesie
rozwoju
lokalnego
z uwzględnieniem
czynnika turystyki
Studia literaturowe pozwalają na stwierdzenie, że nie ma żadnej naturalnej,
z góry określonej przestrzennej skali w której kwestie konkurencyjności są najlepiej
34
teoretyzowane albo analizowane. Podstawą konkurencyjności są rozmaite
geograficzne
skale
od
lokalnej,
poprzez
region
do
narodowej
a nawet
międzynarodowej. Pojęcie konkurencyjności może przyjmować bardzo rożne
znaczenie, zależnie od skali w której termin jest stosowany i różne definicje
mikroekonomiczne (oparte o firmy) i makroekonomiczne (oparte o całą gospodarkę)
terminu, które wówczas mają pierwszeństwo, w ten sposób tworząc konieczność dla
wnikliwego przebadania jak rozumiana i realizowana poprzez różne skale.
Ciekawą, inną systemową definicję regionalnej konkurencyjności przedstawia
Meyer-Stamer (2008): definiuje konkurencyjność terytorium, jako zdolność
miejscowości albo regionu do generowania coraz wyższych dochodów będących
źródłem utrzymania żyjących tam ludzi. Takie systemowe ujęcie konkurencyjności
jest
głównie
i zbiorowym.
rezultatem
Takie
konkurencyjności
ludzkich
ujęcie
działań,
koncentruje
z regionalnym
prosperity,
o charakterze
się
na bliskiej
gdzie
indywidualnym
więzi
konkurencyjne
jak
regionalnej
regiony
są
charakteryzowane nie tylko przez końcowe rezultaty takie jak produktywność ale
także przez ogólny poziom ekonomicznego rozwoju. Zdaniem Hugginsa (2003, s.8996) prawdziwa lokalna i regionalna konkurencyjność ma miejsce tylko wtedy, kiedy
osiągany jest trwały wzrost we wskaźnikach wykorzystania zasobów pracy, które
przyczyniają się do zwiększenia ogólnego poziomu życia. Również w polskiej
literaturze mamy szerokie dyskusje jak definiować konkurencyjność regionalną. Wg
Markowskiego (1996, s.11) konkurencyjność regionów należy rozumieć jako
konkurowanie bezpośrednie lub pośrednie. Konkurowanie pośrednie to istnienie lub
tworzenie
warunków
otoczenia
regionalnego
dla
firm
w nim
działających
pozwalających na uzyskanie przewagi konkurencyjnej w elementach pozostających
pod kontrolą ich działania. Pośrednie konkurowanie mierzone jest zdolnościami firm
w nich zlokalizowanych. Przejawia się ono w rywalizowaniu upodmiotowionych
jednostek terytorialnych, które konkurują o różnego typu korzyści, np. ściągnięcie
zewnętrznych
inwestorów.
Kryzys
ekonomiczny,
zweryfikował
podejście
do
konkurencyjności regionalnej. Autorzy pokazując definicję konkurencyjności z jednej
strony skupiają się na ocenie wyników gospodarczych (dokonywanej na podstawie
porównań), z drugiej zaś analizują źródła osiągniętej pozycji gospodarczej. Źródłami
regionalnej konkurencyjności są takie czynniki, jak zasoby ludzkie, zasoby kapitału,
technologie, innowacyjność, a także czynniki decydujące o alokacji tych zasobów
i ich tworzeniu, jak regulacje i jakość instytucji czy polityka gospodarcza. W praktyce
35
analiza konkurencyjności gospodarczej jest szczególnym podejściem do analizy
wzrostu gospodarczego i polega na rozpatrywaniu wpływu różnych czynników
na tworzenie dochodu narodowego, i w tym sensie jest zbieżna z modelami wzrostu
gospodarczego.
Należy podkreślić, że chaos definicyjny uwidacznia zupełnie wykluczające się
definicje konkurencyjności regionalnej. Zdaniem Turoka (204, s. 1069-1083) niektóre
przyczyny i skutki są wymierne, a konkurencyjność nie zawsze jest wymierna.
Podkreśla się, że jest ona trudnym, niejednoznacznym i dlatego dezorientującym
terminem, które stawia więcej pytań niż może udzielić odpowiedzi. Konkurencyjność
regionalna może być rozumiana dwojako:
-
konkurowanie (competition) pomiędzy regionami o zasoby i aktywa, i tu cała
polityka idzie na wzrost atrakcyjności regionu), i przyczynia się do wzrostów jego
udziału w rynku,
-
konkurencyjność
regionów
(competitiveness)
w której
chodzi
nam
o długotrwałą pomyślność regionu (performance) w oparciu o wykorzystanie jego
wewnętrznych zasobów.
W literaturze przedmiotu autorzy wyróżniają cztery ujęcia regionalnej
konkurencyjności:
•
jako zdolności przyciągnięcia mobilnych czynników (mobilnej, kreatywnej siły
roboczej, kapitału produkcyjnego, finansowego, wiedzy i technologii),
•
jako regionalnych przewag względnych (regionalna specjalizacja podnosząca
produktywność, która z kolei wynika ze specyficznego w porównaniu do innych
naturalnego wyposażenia regionu),
•
jako regionalnych przewag konkurencyjnych (podkreśla wzrastające dochody
jako podstawa dla regionalnego wzrostu i handlu, zewnętrzne oszczędności
wynikające z wyspecjalizowanych przemysłowych klastrów i lokalizacji, związane
z teorią klastrów Portera i nową geografią ekonomiczna Krugmana),
•
jako regionalnych przewag absolutnych (lokalnie specyficzne i lokalnie
osadzone przewagi, fundamenty wg Krugmana obejmujące lokalny system
edukacyjny, lokalny kapitał społeczny tj. powiązania, stowarzyszenia, tradycje itp.
lokalna
kultura
biznesowa
i pracy,
lokalna
infrastruktura
i instytucje
oraz
uwarunkowania polityczne).
36
Region ukazuje większą konkurencyjność w dłuższej perspektywie opiera ją
na bezwzględnej
przewadze
konkurencyjnej,
a nie
zwykłej
przewadze
konkurencyjnej. Region konkurencyjny (sukcesu) jest rozpatrywany jako posiadacz
lepszych aktywów: technicznych, społecznych oraz infrastrukturalnych. Taki atut jest
szczególnie istotny dla rozwoju turystyki na poziomie lokalnym. Luka w tym obszarze
może być bariera dla rozwoju turystyki. Aktywa te znajdują się na zewnątrz, ale
zapewniają
korzyści
dla
poszczególnych
przedsiębiorstw
w stopniu,
który
uniemożliwia geograficzny podział działalności gospodarczej. Dużą popularność
w literaturze
zyskał
zaproponowany
„piramidalny
model
konkurencyjności
regionalnej" przez Martina. W wyniku tego możliwe jest rozróżnienie źródeł
konkurencyjności, „ujawnionej” konkurencyjności np. wydajność regionów, które
można mierzyć za pomocą różnych wskaźników. Końcowym rezultatem jest
określenie jakości życia i poziomu życia. Można te wszystkie elementy z płaszczyzny
kluczowych czynników lokalnej konkurencyjności przełożyć na branże turystyczną.
Im wskaźniki te będą wyższe, tym mamy do czynienia z bardziej efektywnym
przełożeniem
na jakość
życia
mieszkańców
i poziom
życia.
Znaczenie
podstawowych wyznaczników może być rozumiane przez zastosowanie różnych
punktów widzenia teoretycznego w analizie.
37
ER
EZ
UL
TA
TY
CE
LO
W
DO
EN
C
YJ
N
OŚ
Ć
JAKOŚĆ ŻYCIA
STANDARD ŻYCIA
UJ
AW
NI
ON
A
KO
NK
UR
WYNIKI REGIONALNE
PRODUKT KRAJOWY BRUTTO
WSKAŹNIK ZATRUDNIENIA
ŹR
ÓD
ŁA
KO
NK
UR
EN
C
YJ
N
OŚ
CI
WYDAJNOŚĆ PRACY
ROZWÓJ
BADAWCZO TECHNOLOGICZNY
ROZWÓJ MŚP
WPŁYW
INWESTYCJI
ZAGRANICZNYCH
KAPITAŁ LUDZKI
INSTYTUCJE
STRUKTURA EKONOMICZNA
JAKOŚĆ OTOCZENIA
UMIEJĘTNOŚCI SIŁY ROBOCZEJ
STRUKTURA EKONOMICZNA
KULTURA INNOWACYJNA
DOSTĘPNOŚĆ REGIONALNA
STRUKTURA SPOŁECZNA
CENTRA DECYZYJNE
INFRASTRUKTURA
TECHNOLOGICZNA
INFRASTRUKTURA
PODSTAWOWA
INFRASTRUKTURA
SPOŁECZNA
INFRASTRUKTURA
INSTYTUCJONALNA
Rys. 2 Konceptualizacja miejskiej wydajności konkurencyjnej
Źródło: Gardiner, Martin, Tyler (2004), New Horizons’ Research Programme, s.26
W ostatnich latach bardzo dużą popularnością w ekonomii cieszy się
ekonomia ewolucyjna (Martin 2005, s.17-20). Można zauważyć, że konkurencyjność
regionalna jest procesem ewolucyjnym, ponieważ:
•
uzależniona jest od nieustannie zachodzących zróżnicowań i zmian wśród firm
i przemysłów składających się na region gospodarczy, szczególnie wynikających
z ich aktywności w dziedzinie innowacyjności,
•
sam rozwój gospodarczy jest również procesem dynamicznym uzależnionym
od obranej ścieżki, w którym istniejące struktury gospodarcze, technologie,
umiejętności i instytucjonalne rozwiązania w regionie zarówno ograniczają, jak
i określają zakres możliwych wzorów przyszłego rozwoju gospodarczego regionu
i podstawy jego przyszłych przewag konkurencyjnych,
•
żywa jest także dyskusja odnośnie ścieżki rozwoju „path dependence”.
Badania wykazują, że ścieżka przyszłego rozwoju gospodarczego regionu nie jest
mechanicznie zdeterminowana przez wcześniej obrane ścieżki. Ciągle zmieniający
się rynek i warunki konkurowania, w połączeniu z procesami innowacji także kreują
możliwości rozwoju i dlatego też potencjalne nowe ścieżki ewolucji gospodarczej
regionu wraz z pojawianiem się nowych przedsiębiorstw, nowych technologii,
38
produktów i zdolności. W różnych stronach świata można znaleźć przykłady
regionów, którym udało się odwrócić względny spadek gospodarczy i zmniejszającą
się konkurencyjność poprzez rekonfigurację ich gospodarek. Taki proces pociąga
za sobą duże zmiany zasobów pomiędzy branżami, technologiami i zdolnościami
i jest ostatecznie kierowana przez rynek, choć zwykle wymaga także zmian
w ramach
regionalnych
form
instytucjonalnych
i norm
zachowań,
co
jest
spowodowane kształtem innowacji i sposobem, w jaki zmienia się rynek.
Ważną kwestią dla takich regionów jest umiejętnie prowadzona polityka
regionalna. Konkurencyjność też można odnieść do miast (Łaźniewska, s. 2010).
Miasta toczą walkę o przyciągniecie na swój teren inwestycji również tych służących
rozwojowi turystyki. Podejmowane decyzje firm sektora prywatnego o ulokowaniu
działalności i inwestycji na danym terenie są niezmiernie istotne z punktu widzenia
tworzenia miejsc pracy i wzrostu całego regionu; o funduszy publicznych - dla
każdego miasta ogromne znaczenie ma bycie atrakcyjnym dla tworzenia na ich
terenie obiektów kulturalnych i edukacyjnych, ośrodków badan i rozwoju oraz
obiektów administracyjnych. Napływ inwestycji oznacza bowiem utworzenie nowych
miejsc pracy, stymuluje wzrost i czyni miasta bardziej atrakcyjnymi. Każde miasto
stara sie przyciągnąć jak najwięcej utalentowanych, dobrze wykształconych,
zamożnych mieszkańców gości - miasta coraz intensywniej konkurują o bycie
atrakcyjnymi
dla
odwiedzających,
zarówno
turystów,
jak
i podróżujących
w interesach. O pozycji danego miasta w konkurencyjnym globalnym otoczeniu
decyduje splot szereg czynników, między którymi mogą zachodzić zależności
synergiczne. Konkurencyjność miasta zależy od jego położenia geograficznego,
wielkości, czy też kształtowania sie wskaźników ogólnej działalności ekonomicznej
miasta i regionu, wśród których kluczowymi są: poziom PKB, wzrost ekonomiczny,
zatrudnienie czy wskaźnik określający stopień realizacji Strategii Lizbońskiej. Wśród
pozostałych czynników mających wpływ na konkurencyjność danego miasta można
wyróżnić: innowacje, talent, przedsiębiorczość i łączność, które można przedstawić
za pomocą tzw. drzewa konkurencyjności. Konkurencyjność miast determinują
wskaźniki
działalności
przedsiębiorstwami,
ekonomicznej,
a jednostkami
także:
innowacje-
powiązania
badawczo-rozwojowymi,
ilość
między
instytutów
badawczych i uniwersytetów, obecność w międzynarodowych sieciach badawczorozwojowych czy obecność instytucji pośredniczących; o przedsiębiorczość- istnienie
klastrów, specjalizacja w wysokiej wartości dodanej, stopień internacjonalizacji, nowe
39
produkty i usługi; o talent- umiejętności intensywnie wykorzystujące wiedzę, obiekty
edukacyjne, instytuty szkoleniowe i naukowe, zdolności przystosowawcze siły
roboczej; o łączność - telekomunikacyjne sieci informacyjne, dostęp do Internetu,
otwartość, infrastruktura transportowa, usługi miejskie. Konkurencyjność danego
miasta nie może być określana tylko na podstawie jego położenia geograficznego,
wielkości, struktury ekonomicznej czy pojedynczego czynnika konkurencyjności
sukcesem
mia
konkurencyjnego
sta
jest
odpowiednie połączenie wszystkich powyższych elementów.
40
Rys. 3. Czynniki konkurencyjności miast
Źródło: State of European Cities Report, Adding value to the European Urban Audit,
op.
cit.,
s.
30;
na podst.
ECORYS
Competitiveness
Programme,
http://www.ecorys.com/competitiveness.
Z problemem konkurencyjności w aspekcie turystyki miast wiąże się także
problem rewitalizacji, który może przynieść bardzo pozytywne skutki, jakie
przyniosło hiszpańskiemu miastu Bilbao. Miasto Bilbao w niewielkim stopniu
korzystało z profitów ogromnej koniunktury turystycznej w Hiszpanii ostatnich
kilkudziesięciu lat. Kraj Basków, przyrodniczo jeden z najpiękniejszych regionów
Hiszpanii, poza słynnym San Sebastian przyciągającym bogatych rezydentów był
poza zainteresowaniem masowej turystyki. Słabe zainteresowanie turystów regionem
wynikało w dużej mierze z terrorystycznych zamachów separatystów baskijskich
spod znaku ETA. Na obraz kraju mało przychylnego obcym złożyła się jeszcze
długotrwała recesja gospodarcza w tym regionie kraju. Wśród wielu projektów
architektonicznych i gospodarczych znalazły się następujące obiekty: nowa stacja
kolei i metra, nowego centrum konferencyjnego, nowego portu lotniczego i wiszącego
mostu dla pieszych. Muzeum Guggenheima powstało dzięki decyzji władz Kraju
Baksów i zaangażowaniu Fundacji Guggenheima.
41
Rys. 4. Muzeum Guggenheima w mieście Bilbao w kraju Basków
Źródło: Urban regeneration: from industry to knowledge services and culture,
The “Bilbao Effect”, Beatriz Plaza, Faculty of Economics-University of the Basque
Country Bilbao, Lublin, November 2011
Otwarte
w 1997
roku
Muzeum
Guggenheima spowodowało,
że
prowincjonalne, baskijskie miasteczko zamieniło się w znaną w świecie metropolię
kulturalną. Efekty ekonomiczne z tej inwestycji oceniane są w sposób następujący
[Kasprzak R., www.kulturasieliczy.pl]:
 dynamiczny wzrost liczby turystów – przyciągniętych atrakcjami miasta
i możliwością przeżyć estetycznych. Szacunkowy wzrost liczby turystów
od daty otwarcia obiektu to ponad 8 milionów odwiedzających, spośród
których 60% stanowili obcokrajowcy (w 2005 roku liczba turystów
wyniosła ponad 965 tys. osób, z czego 59% stanowili turyści
zagraniczni).
42
 Wysoka stopa zwrotu inwestycji – przychody muzeum przewyższyły
osiemnastokrotnie
nakłady
poniesione
na jego
budowę
i zakup/wynajem kolekcji i eksponatów.
 Dywersyfikacja źródeł przychodów muzeum – odejście od finansowania
muzeum ze środków publicznych (w 2005 roku, środki publiczne
stanowiły już tylko 22% przychodów (specjaliści z zakresu finansowania
instytucji kultury potwierdzą, że jest to ewenement na skalę światową,
praktycznie nie do powtórzenia, ale w końcu jest tylko jeden efekt
Bilbao), pozostałą część instytucja kultury uzyskiwała poprzez:
sprzedaż biletów, aktywną współpracę z operatorami turystycznymi
w celu pozyskiwania dużej liczby grup turystycznych zwiedzających
kolekcje muzeum, szeroką ofertę pamiątek i książek sprzedawanych
w sklepach, sponsorowanie).
 Stworzenie i utrzymanie miejsc pracy – średnia stopa bezrobocia
w mieście Bilbao spadła w okresie 1995 – 2005 z 14,5% do 9,5%. Od
czasu otwarcia instytucja kultury stworzyła 4361 miejsc pracy –
zarówno
w samej
instytucji,
jak
i
w przedsiębiorstwach
komplementarnych – hotelach, restauracjach, sklepach.
 Odegranie roli ośrodka stymulującego rozwój przemysłów kultury –
przyczyniając się do wzrostu zainteresowania sztuką mieszkańców
regionu, zachęciło do przebudowy licznych muzeów w regionie,
przyczyniło się do otworzenia licznych galerii oraz sieci przedsiębiorstw
o strukturze działalności uzupełniającej działalność kulturalną – hotele
(20 hoteli w latach 1991 – 2004), przedsiębiorstwa o charakterze
sportowo-kulturalno-rekreacyjnym (37 w powyższym okresie) oraz
związane z grafiką i projektowaniem artystycznym (20) .’’
 ‘”Obserwacja
tego
typu
efektu
i zdiagnozowanie
określonych
wymiernych rezultatów przyczyniła się znacznie do poprawy wizerunku
instytucji kultury, można też powiedzieć, że przełamało stereotypowe
postrzeganie tego typu działalności, jako sfery nieproduktywnej,
niezwiększającej bogactwa narodowego.’’
W tabeli 9 pokazano jak kształtowała się liczba turystów zachęconych
odbiegającym charakterem inwestycji.
43
Tabela 9
Liczba turystów odwiedzających muzeum Guggenheima
1997
Liczba
muzeum
259,234*
1998
1,307,065
1999
1,109,495
2000
948,875
2001
930,000
2002
851,628
2003
869,022
2004
909,144
2005
965,082
2006
1,008,774
2007
1,002,963
2008
951,369
2009
905,048
2010
956,417
Rok
odwiedzających
Żródło: Urban regeneration: from industry to knowledge services and culture,
The “Bilbao Effect”, Beatriz Plaza, Faculty of Economics-University of the Basque
Country Bilbao, Lublin, listopad 2011
W przypadku tej inwestycji miejsca pracy stworzone zostały na bazie działań
partnerstwa publiczno-prywatnego i publicznego. Środki pochodziły z:
 funduszy lokalnych i regionalnych
 Metro (ERDF),
 Port (EIB loans),
44
 Autostrada łącząca Bilbao z Santander (Cohesion Funds-Funduszu
Spójności)).
Tabela 10
Usługi biznesowe w Bilbao
Statystycz
na
Klasyfikacj
a
Działalnośc
i
Gospodarc
zych w Unii
Europejski
ej (1)
72
Komputer
i działania
z nim
związane (3)
73
Badania
i rozwój (3)
74
Inne
aktywności
biznesowe (2)
74.1
Działalność
prawnicza,
rachunkowoksięgowa
i badanie
ksiąg;
doradztwo
podatkowe,
badania rynku
i opinii
publicznej
polling, konsult
ing, holding (2)
74.2
Działalność ar
chitektoniczna
i inżynieryjna
oraz
doradztwo
techniczne (2)
74.3
Testowanie
technologii
1994
Liczba
zakład
ów
Zatrudnienie
2004
Liczba
zakładów
277
Brak danych
715
Brak
danych
41
Brak danych
64
5.572
20.757
11.646
Brak
danych
51.081
2.702
6.040
4.700
11.690
1.419
4.282
2.618
8.316
20
327
104
960
Zatrudnie
nie
45
i analiza (2)
74.4
Reklama (2)
320
74.5-74.7
Rekrutacja
375
pracowników
i pozyskiwanie
personelu,
Działalność
detektywistycz
na
i ochroniarska,
sprzątanie
przemysłowe
(2)
74.85
Usługi
207
asystenckie
i tłumaczenia
(2)
Źródło: Urban regeneration: from
746
7.549
523
920
2.064
23.045
713
560
1.183
industry to knowledge services and culture,
The “Bilbao Effect”, Beatriz Plaza, Faculty of Economics-University of the Basque
Country Bilbao, Lublin, November 2011
Do praktycznych kwestii dotyczących konkurencyjności regionalnej i lokalnej
należy pomiar konkurencyjności. Wszystkie metody raczej praktykowane sa w
odniesieniu
do
większych
jednostek
NUTS-2.
Pomiar
konkurencyjności
regionalnej może przebiegać na dwa różne sposoby (Łaźniewska, Górecki,
Chmielewski, 2012):
 Poprzez dekompozycję ogólnej konkurencyjności na zidentyfikowane czynniki
konkurencyjności;
 Budowanie odrębnych, specjalnych, syntetycznych i złożonych wskaźników
oraz miar konkurencyjności.
Metody te mają swoje zalety, jak również wady. Każda z nich może być użyteczna
w mierzeniu regionalnej konkurencyjności, ponieważ kładą nacisk na różne aspekty
tak
wieloznacznej
koncepcji
regionalnej
konkurencyjności.
W konsekwencji
dokładność mierzenia problemu konkurencyjności za pomocą złożonego wskaźnika
zależy od:
•
technik selekcji czynników i wskaźników,
•
technik grupowania czynników,
•
siły korelacji pomiędzy czynnikami,
46
•
sposobów pozyskania danych koniecznych do wyliczeń,
•
metod normalizacji danych,
•
technik ważenia czynników,
•
formuły matematycznej funkcji indeksu.
Tradycyjną miarą konkurencyjności czy też standardu życia wykorzystywaną
także na poziomie regionalnym jest PKB per capita. Wskaźnik ten można rozbić
na dwa podstawowe czynniki: wskaźnik zatrudnienia (procent pracujących osób
w wieku produkcyjnym) i produktywność (PKB przypadające na każdą osobę
zatrudnioną). Produktywność jest uważana za dobry wskaźnik konkurencyjności przy
założeniu, że wzrost produktywności zwiększa konkurencyjność, która z kolei
powoduje
wyższy
wzrost
PKB.
Z kolei
wzrost
PKB
wspiera
zatrudnienie.
Krótkoterminowo wzrost obu tych czynników nie musi iść w parze, natomiast
47
w długim
okresie
zawsze
występuje
ich
dodatnia
korelacja.
Rys. 5.Wskaźnik PKB per capita w 2009 roku na poziomie NUTS-3 w UE
Źródło: Opracowanie własne na postawie danych Eurostatu
Wzrasta rola wskaźników syntetycznych. Tworzone syntetyczne wskaźniki
i tabele ligowe upraszczają skomplikowane konstrukcje pomiarowe i odsłaniają
historię konkurencyjności analizowanych jednostek i dlatego mają znaczny polityczny
i medialny urok. Jakkolwiek, przy tym domyślnie przyjmuje się, że regiony są jasno
48
określonymi, spójnymi, atomistycznymi i ograniczonymi jednostkami z wymiernymi
(łatwymi do wyliczenia, wyłącznie ekonomicznie) cechami, które są w ich posiadaniu
i pod ich kontrolą. Tabele wciągają nas w pułapkę dokonywania bezpośrednich
porównań miedzy regionami, które są zwykle bardzo różnorodne i nie koniecznie
grają w tę samą konkurencyjną grę jak równy z równym i na tych samych warunkach,
zasadach, i liczbą graczy. Decyzje, które regiony wybrać do porównań i budowy
wskaźników są często robione na podstawie dostępności danych albo pragmatycznie
podstawą są regiony w ramach określonej narodowej przestrzeni gospodarczej, kiedy
to można by bardziej wnikliwiej porównać się w stosunku do regionów z podobnymi
historiami i ścieżkami rozwojowymi. Wartość tych indeksów może być rozumiana
jako mające bardziej symboliczne niż konkretne znaczenie. One pomagają naświetlić
rodzaj, typ ujawnionej konkurencyjności albo odczuwanego poziomu osiągniętego
rozwoju na uzgodnionym zbiorze odpowiednich wskaźników. I to jest właśnie to co
ostatecznie okazuje się ma bardziej znaczenie dla polityków i przedsiębiorczych
inwestorów, aniżeli możliwość dokładnego zmierzenia aktualnego osiągniętego
poziomu rozwoju ekonomicznego oraz dostarczenia jasnych wskazówek odnośnie
jak tak ulotna idea konkurencyjności może być osiągnięte. Takie indeksy mogą
służyć jako użyteczny cel w podkreślaniu różnić między regionami w konkretnych
ekonomicznych uwarunkowaniach. W ten sposób koła biznesowe używają rankingów
jako narzędzi do określenia planów inwestycyjnych i do oceny lokalizacji dla nowych
działań, podczas gdy władze i polityczni oficjele używają ich aby zidentyfikować
określone obszary spadkowej gospodarki albo dowodzić słuszności stosownych
polityk publicznych albo strategii dla pobudzenia rozwoju.
Obserwowany
rozwój
i atrakcyjność
w licznych
kręgach
polityków,
publicystów, czy analityków indeksów konkurencyjności i na tej podstawie różnych
rankingów jest produktem rosnącej kultury audytowej i w jej ramach różnych
benchmarkowych ćwiczeń (Łaźniewska 2012, 76-79), po części jako wynik
neoliberalnego
podejścia
do
ekonomicznego
zarządzania
w gospodarkach
rynkowych. W Unii Europejskiej benchmarking jest bardzo istotny do koordynowania
polityki
ekonomicznego
benchmarkingowych
dziedzinach,
jak
i społecznego
działań
i ćwiczeń
konkurencyjność,
rozwoju,
gdyż
w formułowaniu
innowacyjność
czy
wzrasta
znaczenie
polityk
w szeregu
kształtowanie
polityki
regionalnej. Regionalny benchmarking czyli systematyczne i ciągłe porównywanie
kondycji gospodarczej regionu z innymi, konkurencyjnymi regionami, odpowiada
49
na pytanie jak dany region dostosowuje się do zmian rynkowych, technologicznych
i warunków konkurencji. Opracowywane wskaźniki i rankingi mają na celu stworzenie
podstawy do benchmarkingu. Ich wada jest fakt, że mają tendencję do łączenia kilku
wskaźników konkurencyjności w jedną miarę, ich interpretacja nie zawsze jest łatwa.
Co
uniemożliwia
na dekompozycję.
Wskaźniki
konkurencyjności
mogą
być
gromadzone w czasie, co pozwala na przeprowadzanie badań dynamicznych.Do
celów benchmarkingu regionalnego należą:
•
wybór konkurujących regionów jako obszar referencyjny;
•
wybór
konkurencyjności
regionalnej
i odpowiednich
wskaźników
jako
podstawę do benchmarkingu;
•
jak wyniki regionalnego benchmarkingu są przekładane polityczne działania.
Silny problem, który się pojawia w badaniach, to wybór obszaru referencyjnego.
Możemy np. analizę odnieść do regionów, które maja podobna strukturę.
Benchmarkingowe działania można podzielić na trzy grupy :
•
benchmarking wyników - oparty na porównaniu metryk opisujących stosowne
cechy biorących udział w benchmarkingu regionów,
•
benchmarking
procesów
-
oparty
na porównaniu
struktur
i systemów
tworzących działania i funkcjonowanie regionów biorących udział w benchmarkingu,
•
benchmarking polityk - oparty na porównaniu typów publicznych polityk
uważanych,
że
mają
wpływ
na naturę
działań
a następnie
cechy
„benchmarkowanych regionów.
Wśród benchmarkerów regionalnych wyróżniamy:
•
niezależnych benchmarkerów - niezależne ciała, takie jak naukowcy,
konsultanci lub instytucje finansowe i biznesowe, które nie są szczególnie afiliowane
do jednego lub więcej „benchmarkowanych regionów".
•
benchmarkerzy jednego regionu - władza/władze albo zainteresowani
(stakeholders) przywiązani do celów i kierunków benchmarkingowych działań
w jednym z porównywanych regionów,
•
benchmarkerzy wieloregionalni -przypisani do ćwiczeń w więcej niż jednym
regionie.
W
analizach
dominuje
benchmarking
wyników,
który
dostarcza
„porównawczych statystyk" w formie, omówionych już uprzednio, regionalnych tabel
ligowych, starających się mierzyć, analizować i porównać względne efekty.
W przypadku benchmarking wyników uważa się za pewną formę regionalnej
50
inwentaryzacji, benchmarking procesów jest oparty na pogłębionym zrozumieniu,
zidentyfikowaniu tych czynników, które najlepiej ujawniają źródła konkurencyjności,
przez co procesy mogą stać się bardziej efektywne i skuteczne. Procesowy
benchmarking
jest
nieodzownie
i informacjach
aniżeli
oparty
benchmarking
bardziej
efektów.
Jest
na jakościowych
podobny
do
danych
koncepcji
systemowego benchmarkingu, dzięki któremu działania i relacje między nimi są
porównywane, używając różnorodnych analitycznych narzędzi i metodologii, do
innych systemów.
Na rysunku 6 zaprezentowano determinanty konkurencyjności regionu
turystycznego. Przewaga konkurencyjna może mieć swoje podłoże w procesach i
zjawiskach o charakterze lokalnym i regionalnym (Bonarska-Treit, Rechul, 2012, 126
cyt za Kruczek, Zmyślony 2010). W odniesieniu do regionu turystycznego odgrywają
rolę warunki zasobowe i uwarunkowania popytowe. Na warunki zasobowe
składają się czynniki naturalne i kulturowe walorów turystycznych wspomagane przez
podstawowe zagospodarowanie turystyczne (usługi noclegowe, transportowe,
gastronomiczne, potencjał inwestycyjny). Uwarunkowania popytowe odnosi się do
zachowań turystów odwiedzających region. Ważna w tym przypadku jest wielkość
rynku nabywców i jego struktura. Przewaga konkurencyjna może mieć swoje podłoże
w rozwoju branż i działalności o charakterze wspomagającym i zaopatrzeniowym
(lokalne dziedzictwo kulturowe w architekturze, sztuce, kulinariach, ubiorze,
zwyczajach obyczajach społeczności lokalnej). Istnieje tu ścisły związek z
uwarunkowaniami zasobowymi m.in. przez dostępność komunikacyjną regionu,
infrastrukturę parkingową, infrastrukturę i usługi kulinarne, rozrywkowe oraz sportowe
itd.).
Przewaga
konkurencyjna
regionu
powstaje
w
wyniku
interakcji
zaprezentowanych na rys. 6. Rozwój turystyki może być jednym z bardzo ważnych
elementów poprawy konkurencyjności gminy (regionu) w wyniku którego możliwe jest
powstanie efektów pozytywnych na płaszczyźnie ekonomicznej, społecznej i
ekologicznej. Najbardziej oczekiwane korzyści wynikające z rozwoju turystyki w
danym regionie to: tworzenie nowych miejsc pracy oraz wzrost dochodów, co w
efekcie końcowym (jak przedstawiono na
rysunku piramidy konkurencyjności)
prowadzi do poprawy życia mieszkańców. Turystyka stymuluje też rozwój regionalnej
przedsiębiorczości, szczególnie w sektorze MSP, w ten sposób powstałe dochody z
działalności turystycznej pozostają w gminie. Problemowi rozwoju przedsiębiorczości
poświęcony jest kolejny rozdział książki.
51
SZANSE
ROZWOJOWE
Uwarunkowania
zasobowe
Struktura podmiotowa,
Poziom konkurencji i strategie
podmiotów
REGION TURYSTYCZNY
Uwarunkowania
popytowe
Działalność uzupełniająca
i zaopatrzeniowa
ZARZĄDZANIE
REGIONEM
Rys. 6. Miejsce przedsiębiorczości w polityce rozwoju lokalnego
52
3. Turystyka
w
perspektywie
wspierania
przedsiębiorczości i innowacyjności
Dr Szymon Piotrowski
3.1. Podstawy wspierania przedsiębiorczości
Wspieranie
przedsiębiorczości
jest
stosunkowo
młodą
dziedziną
polityki
gospodarczej państwa. W Polsce zainicjowano ją dopiero w połowie lat 90-tych XX
wieku, choć w rozwiniętych Państwach Europy Zachodniej stała się ona ważnym
elementem polityki gospodarczej państwa od lat 80-tych XX wieku. Wspieranie
przedsiębiorczości odnosi się w pierwszej kolejności do wspierania nowo
powstających, małych i średnich przedsiębiorstw. Koncentracja na tych ostatnich
wynika z trudności , z jakimi napotykają się małe i średnie przedsiębiorstwa w
porównaniu z dużymi podmiotami gospodarczymi. Wspieranie przedsiębiorczości
obejmuje również – przynajmniej w pewnym zakresie – wspieranie rozwoju już
istniejących przedsiębiorstw oraz promowanie szczególnej grupy przedsiębiorstw o
bardzo wysokich stopach wzrostu lub rozwoju, czyli tzw. gazel biznesu [zob. szerzej:
Piotrowski 2012a]. W tym miejscu należy jednak podkreślić, że niektórzy autorzy
opowiadają się za ścisłym rozróżnianiem pojęć wspierania przedsiębiorczości i
polityki wobec małych i średnich przedsiębiorstw [Gancarczyk 2010]. Ma to pewien
wpływ zarówno na charakter i zakres prowadzonej polityki. Trudno jest tu jednak
mówić o istotnych konsekwencjach praktycznych podziału polityki wobec małych i
średnich przedsiębiorstw i wspierania przedsiębiorczości.
Wspieranie przedsiębiorczości nie stanowi wydzielonej i niezależnej domeny
polityki gospodarczej. Wyróżnia się je – podobnie zresztą jak politykę turystyczną –
na podstawie kryterium funkcjonalnych z całości prowadzonej polityki. Oznacza to
także to, że nie istnieje jeden podmiot odpowiedzialny za jej prowadzenie. W Polsce
za wdrażanie tej polityki są – na poziomie centralnym – odpowiedzialne następujące
ministerstwa:
53
- Ministerstwo Gospodarki;
- Ministerstwo Rozwoju Regionalnego;
- Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Opisywany podział kompetencji może przekładać się na trudności w koordynacji
wspierania innowacji. Podobnie jest zresztą z polityką turystyczną, która nie uzyskała
jeszcze należytego i niezależnego miejsca w polityce gospodarczej państwa, mimo
że turystyka odznacza się wyższą dynamiką rozwoju niż ogólnie cała gospodarka, a
przedsiębiorstwa turystyczne pełnią ważną rolę w tworzeniu miejsc pracy w
regionach [Komisja Europejska 2006]. Wbrew – popularnemu od lat 60-tych XX
wieku – prawu Gibrata, małe średnie przedsiębiorstwa rozwijają się szybciej niż duże
podmioty gospodarcze, stąd powinny być przedmiotem szczególnej troski państwa
[Piotrowski 2012a]. Choć realizacja europejskiej polityki strukturalnej wpłynęła
znacząco na podniesienie rangi problematyki małych i średnich przedsiębiorstw w
prowadzonej polityce gospodarczej [Buś-Bidas 2009], należy wskazać na potrzebę
stworzenia lepszej i bardziej jednolitej struktury instytucjonalnej zarządzania
wspieraniem przedsiębiorczości. Problem ten dotyczy zresztą także polityki
turystycznej. Osobne zagadnienie stanowi problem braku harmonizacji nowych
programów
z
odpowiedniego
już
istniejącymi.
programu
przez
Przekłada
się
przedsiębiorców
tona
jak
trudności
z
i
efektywności
oceną
wyborem
(ewaluacją) programów [Gancarczyk 2010, s. 144].
Niedoskonałości systemu instytucjonalnego wspierania przedsiębiorczości
sprawiły, że politykę wspierania przedsiębiorczości analizuje się głównie przez
pryzmat obszarów i instrumentów interwencji na rzecz małych i średnich
przedsiębiorstw
[por.
Waniak-Michalak
2007;
Skowronek-Mielczarek
Gancarczyk 2010]. Wyróżnić można dwa zasadnicze
2007;
obszary interwencji
wspierającej przedsiębiorczość. Pierwszy rodzaj obejmują wszelkie niebezpośrednie
działania na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw w ramach ładu społecznogospodarczego. Mają charakter nieselektywny, czyli odnoszą się do wszystkich
małych i średnich przedsiębiorstw. Takimi działaniami są przede wszystkim regulacje
prawne, w szczególności z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, prawa
konkurencji oraz prawa gospodarczego odnoszącego się wyłącznie do małych i
średnich przedsiębiorstw. Szczególne znaczenie – dla przedsiębiorstw działających
54
w obszarze turystyki 2 – posiadają działania z zakresu poprawy infrastruktury.
Wpływają one istotnie na kształtowanie produktu turystycznego w regionie. Inny
obszar działań ogólnych stanowi zwalczanie barier biurokratycznych. Polega ono
przede wszystkim na redukcji obciążeń i wymogów, do których przestrzegania
zobowiązane są małe i średnie podmioty gospodarcze. Mimo że redukcja wymogów
biurokratycznych jest częstym i stałym tematem dyskusji politycznych, brakuje
kompleksowych reform upraszczających prowadzenie działalności gospodarczej. Z
reguły
reformy
takie
ograniczają
się
do
pojedynczych
i
najpowszechniej
krytykowanych regulacji [Gancarczyk 2010, s. 147], pomijając tym samym złożoność
i źródła barier systemowych dla przedsiębiorczości. Stosunkowo nowy obszar
interwencji państwa stanowią działania na rzecz polepszenia sytuacji małych i
średnich przedsiębiorstw w procesie udzielania zamówień publicznych [por. Komisja
Europejska 2011].
Politykę wspierania przedsiębiorczości zwykło się jednak utożsamiać z
działaniami bezpośrednimi. Mają one charakter selektywny i obejmują jedynie część
małych i średnich przedsiębiorstw, które z reguły muszą aktywnie się o te środki
ubiegać. Należy zgodzić się z opinią, że największą bolączkę małych i średnich
podmiotów gospodarczych stanowi dostęp do (odpowiednio taniego) kapitału [Kozioł,
Panek 2006]. Stąd też większość działań bezpośrednich koncentruje się na wsparciu
finansowym tej grupy podmiotów gospodarczych. Najbardziej popularnym i
pożądanym instrumentem wsparcia rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw są
bezzwrotne dotacje inwestycyjne. Uzyskały one istotne znaczenie w ostatnich latach,
ze względu na wdrażanie w Polsce europejskiej polityki strukturalnej. Należy jednak
pamiętać, że w ich przypadku występuje dość duże ryzyko niezgodnego – z
założeniami
programu
wsparcia
–
wykorzystania
środków oraz
zakłócenia
konkurencji i procesów rynkowych [szeroko na ten temat: Piotrowski, Filipowska
2012]. W efekcie większość wsparcia powinno obejmować zwrotne instrumenty
finansowe, takie jak preferencyjne kredyty czy też bezpośrednie udziały finansowe
państwa. Przykład ostatniej z wymienionych form wsparcia stanowią publiczne
funduszy venture capital [Piotrowski 2010]. Poręczenia kredytowe pozwalają z kolei
pokonać barierę jaką stanowią niewielkie kapitały i krótki okres funkcjonowania
2
Pojęcie przedsiębiorstwa turystycznego wykorzystuje się w stosunkowo wąskim zakresie [zob. np.
Gołembski 2009; s. 246-249; Biczysko 2011, s. 32-33]. Stąd w niniejszym opracowaniu jest mowa o
przedsiębiorstwach działających w obszarze turystyki.
55
większości małych i średnich przedsiębiorstw [Skowronek-Mielczarek 2007, s. 1213]. Inną formę interwencji stanowią ulgi podatkowe i dodatki inwestycyjne. Obydwie
wymienione w tym miejscu formy różnią się sposobem i strukturą wsparcia
[Schuttenbach 2000, s. 59-60]. Niemniej każda z nich służy zmniejszeniu obciążenia
podatkowego przedsiębiorcy. Osobną kategorię interwencji stanowią szkolenia i
doradztwo. Małe i średnie przedsiębiorstwa mają trudności w pozyskaniu wysokiej
jakości zasobów wiedzy i umiejętności. Wynika to nie tylko z małej skali prowadzonej
działalności gospodarczej, ale także z gorszej – w porównaniu z dużymi
przedsiębiorstwami – pozycji przetargowej. Szkolenia i doradztwo służą zatem
polepszeniu dostępu do tych zasobów. Należy przy tym podkreślić, że w gospodarce
opartej na wiedzy rola czynnika wiedzy jako czynnika produkcji znacząco rośnie
[Domański 2004, s. 268-281]. Stąd wspieranie rozwoju zasobów wiedzy i
umiejętności odgrywa bardzo ważną rolę w polityce gospodarczej, w tym w ramach
europejskiej interwencji strukturalnej. W ostatnich latach występuje tendencja do
ograniczenia znaczenia wsparcia finansowego dla przedsiębiorstw oraz znacznie
większego nacisku na wsparcie zasobów wiedzy i umiejętności w ramach polityki
wspierania
przedsiębiorczości
[Gancarczyk
2010,
s.
146].
Dotychczasowe
rozważania dotyczące bezpośrednich i pośrednich metod wsparcia małych i średnich
przedsiębiorstw podsumowuje rysunek 7.
56
Rys. 7. Metody wspierania małych i średnich przedsiębiorstw
Źródło: Opracowanie własne na podstawie dostosowanego i zmienionego schematu
L. Schuttenbach [2000, s. 57].
Wsparcie bezpośrednie dla przedsiębiorstw wymaga – w odróżnieniu do
wsparcia ogólnego i pośredniego – spełnienia zasad udzielania pomocy publicznej.
Ta ostatnia jest ogólnie rzecz biorąc w Unii Europejskiej zakazana, ze względu na
możliwość naruszenia zasad konkurencji na jednolitym rynku europejskim [Piotrowski
2009]. Jednocześnie uznaje się, że nie narusza zasad konkurencji ani wymiany
handlowej na wolnym rynku pomoc, której wartość nie przekracza 200 tyś. euro w
okresie trzech lat. Jest to tzw. pomoc de minimis. W pozostałym zakresie wszelkie
środki interwencji bezpośredniej na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw
podlegają zasadom udzielania pomocy publicznej i odpowiedniej procedurze
57
autoryzacji ze strony Komisji Europejskiej. Wsparcie dla małych i średnich
przedsiębiorstw jest nie tylko podporządkowane (od 2007 r.) zasadom udzielania
pomocy publicznej Unii Europejskiej. Jest ono obecnie także w dużym stopniu
finansowane z budżetu Unii Europejskiej. Opiera się zarówno na dokumentach
strategicznych, programowych jak i wieloletnich perspektywach finansowych tejże
Organizacji. W efekcie dużą wagę w dalszej części niniejszego opracowania
poświęcono polityce wspierania przedsiębiorczości oraz turystyki na poziomie
europejskim. Z kolei europejska interwencja strukturalna okazuje się być głównym
narzędziem implementacji zarówno europejskich jak i krajowych polityk w obszarze
przedsiębiorczości i turystyki.
Polityka
wspierania
przedsiębiorczości
posiada
duże
znaczenie
dla
przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki. Nie wynika to tylko z tego, że w
turystyce działa stosunkowo więcej małych i średnich przedsiębiorstw niż w innych
działach gospodarki narodowej [Złotkowska 2007]. Równie istotnym jest to, że małe i
średnie przedsiębiorstwa turystyczne tworzą dużą liczbę miejsc pracy, w tym tych,
które wymagają niewielkich kwalifikacji. W ten sposób przedsiębiorczość i turystyka
pełnią ważną funkcję w procesie rozwoju regionów i wdrażania polityki zatrudnienia.
Jednocześnie – wobec rosnących oczekiwań turystów – zwiększają się także
wymaganie stawiane przedsiębiorcom 3 , a więc i potrzeba aktywnej interwencji na
rzecz podmiotów gospodarczych związanych z turystyką. Szansę dla tych ostatnich
stanowią w Polsce polityka spójności Unii Europejskiej. Choć ta ostatnia nie jest
bezpośrednio ukierunkowana na wsparcie małych i średnich przedsiębiorstw
związanych z turystyką, wciąż stanowi ważne źródło podnoszenia konkurencyjności i
innowacyjności tej grupy podmiotów gospodarczych.
Polityka wspierania przedsiębiorczości ma jednocześnie duże znaczenie dla
rozwoju lokalnego. Ukierunkowane wspieranie gazel biznesu przyczynia się do
istotnego wzrostu dochodów lokalnej społeczności [Piotrowski 2012a]. Samorząd
lokalny
ma
jednak
ograniczone
możliwości
bezpośredniego
wspierania
przedsiębiorców. Najważniejszym narzędziem, jakim dysponuje, są zwolnienia od
3
Wraz ze wzrostem świadomości turystycznej i postępującą globalizacją rynku turystycznego rosną
nie tylko oczekiwania względem podstawowego produktu turystycznego, ale także w odniesieniu do
usług towarzyszących [Liszewski, Nowakowska, Zedebski 2009, s. 33; Gaworecki 2010, s. 284-288].
Stanowi to istotne wyzwanie, ale i szansę stojącą przed przedsiębiorcami działającymi w obszarze
turystyki.
58
podatków lokalnych, w tym przede wszystkim od podatku od nieruchomości. Oprócz
tego, utworzenie specjalnej strefy ekonomicznej może przynieść gminie korzyść w
postaci rozwoju gospodarczego, przede wszystkim w sektorze produkcyjnym.
Największe możliwości wsparcia przedsiębiorczości dotyczą jedna instytucjonalnych
form promocji i obsługi przedsiębiorców. Samorząd lokalny ma stosunkowo
największą swobodę w formułowaniu lokalnych strategii rozwoju przedsiębiorczości i
kształtowania instytucji obsługi przedsiębiorców, także przez odpowiednią politykę
zatrudnienia w instytucjach i przedsiębiorstwach samorządowych. Wskazuje się, że
opisywane w tym miejscu działania mają kluczowe znacznie dla rozwoju turystyki
lokalnej [Gaworecki 2010, s. 252-254]. Ostatecznie najbardziej pożądaną interwencję
na rzecz przedsiębiorczości lokalnej stanowią działania w ramach ładu społecznogospodarczego, w tym przede z zakresu poprawy infrastruktury. Brak istotnych
dochodów własnych i możliwości i zwiększenia sprawiają jednak, że poziom
zaangażowania samorządów w poprawie infrastruktury jest z reguły suboptymalny i
stanowi barierę dla rozwoju przedsiębiorczości. Mimo pozytywnego wpływu
europejskiej polityki spójności na inwestycje samorządów w infrastrukturę brak
środków własnych stanowi istotną barierę rozwoju lokalnego [Pastuszka 2007],
zwłaszcza w biedniejszych gminach i powiatach.
3.2. Europejska polityka turystyczna w perspektywie wspierania wspieranie
przedsiębiorczości i innowacyjności w Unii Europejskiej
Polityka turystyczną na poziomie Unii Europejskiej zainicjowano stosunkowo
niedawno, gdyż dopiero w roku 1984. Wcześniej podejmowano jedynie działania
ogólne w ramach realizacji swobód rynku wewnętrznego, określonych w pierwotnym
traktacie rzymskim. Odniosły się one jedynie pośrednio do zagadnień gospodarki
turystycznej. Europejską politykę turystyczną realizowano głównie za pomocą
niewiążących aktów prawnych [Pudło 2010]. Choć wspieranie przedsiębiorczości i
innowacyjności ma w Unii Europejskiej również podobnie krótką historię [Piotrowski
2012b], na tego rodzaju polityki przeznaczono – od początku ich realizacji na
poziomie wspólnotowym – znacznie większe , bezpośrednie alokacje finansowe.
Niemniej ewaluacja polityki turystycznej pozostawała pod dużym wpływem zmian w
polityce wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności, a także w ramach innych
59
polityk sektorowych. Należy w tym miejscu zwrócić w szczególności uwagę na
reformy unijnej polityki regionalnej, ochrony środowiska oraz rozwoju obszarów
wiejskich.
Polityka turystyczna Unii Europejskiej nie jest do dziś traktowana jako zadanie
sektorowe, lecz jako zbiór zadań o charakterze kompleksowym, pochodzących z
różnych dziedzin polityki unijnej, w tym gospodarczej, społecznej, ekologicznej i
regionalnej [tak słusznie: Dąbrowska 2008, s. 38]. Można wręcz stwierdzić, że
polityka turystyczna ma charakter intersektorowy, gdyż wchodzi w skład wielu
różnych polityk, zarówno o charakterze sektorowym jak i horyzontalnym (ogólnym)
{Pudło 2010, s. 232]. O specyfice polityki turystycznej pośród innych polityk unijnych
stanowi jej ewolucja. Z tego też względu warto jest ją bliżej prześledzić. Natomiast
historia i zmiany oraz reformy tej polityki są przedmiotem szerszych rozważań w
innych opracowaniach [zob. np. Dąbrowska 2008; Walasek 2009].
Pierwotnie nie prowadzono polityki turystycznej na poziomie europejskim.
Podejmowano jedynie pośrednie działania, które obejmowały swym zasięgiem
także obszar turystyki, a wynikały z polityki tworzenia i kształtowania swobód rynku
wewnętrznego wspólnot europejskich. W latach 1968-1985 uchwalono szereg
dyrektyw dotyczących swobody świadczenia usług, a później także ochrony
konsumenta. Prawdziwy przełom stanowiło jednak dopiero uchwalenie przez Komisję
Europejską i zaakceptowanie przez Radę EWG Komunikatu pt. „Polityka Wspólnoty
w dziedzinie turystyki. Wytyczne wstępne”. Choć – tak jak inne tego rodzaju akty
wspólnotowe – wspomniany Komunikat miał charakter niewiążący, wyrażał on wolę
państw członkowskich i Komisji na rzecz współpracy i koordynacji polityk
turystycznych. Jednocześnie swym zakresem obejmował jeszcze zagadnienia
„tradycyjne”, związane przede wszystkim z regulowaniem ruchu turystycznego na
terenie Wspólnoty W kolejnych latach znacząco rozszerzono – na forum Wspólnoty dyskusję na temat problemów turystyki. Odbywały się regularne spotkania
ministerialne, a pod koniec 1986 r. utworzono Komitet Doradczy do spraw
Turystyki [Zawistowska 1998]. Pod koniec lat 80-tych XX wieku utworzono – w
ramach
służb
Europejskiej
4
administracyjnych
Wspólnoty
–
Wydział
Turystyki
Komisji
. Rok 1990 ogłoszono Rokiem Turystyki, w ramach którego
4
W dyrekcji Generalnej XXIII ds. Polityki Przedsiębiorstw, Handlu, Turystyki i Spółdzielni (obecnie ds.
Przedsiębiorstw i Przemysłu). Zon. Także Dąbrowska [2011, s. 124].
60
podejmowano
liczne
projekty
pilotażowe.
Wszystkie
wspomniane
działania
podejmowano, mimo że w obowiązujących wówczas wersjach traktatów brakowało
odniesień do zagadnień turystyki. Zmienił to dopiero traktat z Maastricht, który
wskazał na turystykę jako obszar zainteresowania i odpowiedzialności Wspólnot. Nie
stanowił on jednak wyraźnej podstawy prowadzenia polityki turystycznej na poziomie
Wspólnoty ani jej zakresu.
Pierwszym i bezpośrednim programem działań dotyczącym turystki był plan
działania na rzecz tego sektora gospodarki unijnej, realizowany w latach 1993-1995.
Należy podkreślić, że – mimo ambitnych zamierzeń – alokacja na ten program była
niewielka i pozwalała głównie na działania z zakresu informacji i upowszechniania
standardów. Plan działania nie przyniósł ogólnie oczekiwanych efektów i nie
doprowadził do powstania „prawdziwej polityki turystycznej na szczeblu Wspólnoty”
[Helnarska 2004, s. 167]. Nowy impuls na tym obszarze polityki miał stanowić
komunikat Komisji Europejskiej z 1995 r. pt. „Zielona Księga w sprawie roli Unii w
dziedzinie turystyki”. Wspomniany dokument nie zawierał jednak propozycji
dotyczącej wyboru ostatecznych rozwiązań instytucjonalny prowadzenia polityki w
ramach Unii Europejskiej. Można to uznać za jego istotną wadę [Dąbrowska 2008, s.
43], a sam dokument nie stanowił przełomu w polityce turystycznej na poziomie
unijnym {Zawistowska 2003]. Sytuację tę zmienić miał pierwszy wieloletni program na
rzecz turystyki „Philoxenia”, zaproponowany w 1996 r. Miał być on odpowiedzią na
postrzegane problemy turystyki, a jednocześnie miał doceniać znaczenie tej
dziedziny dla zatrudnienia i rozwoju społeczno-gospodarczego Unii. Niemniej
program ten został ostatecznie odrzucony przez Radę Unii Europejskiej, a Komisja
Europejska przedmiotowy program wycofała. Program odrzucono nie tylko ze
względu na wciąż prowadzony spór dotyczący kompetencji Unii Europejskiej do
prowadzenia europejskiej polityki turystycznej. Program „Philoxenia” reprezentował
tradycyjne podejście w polityce turystycznej. Niedostatecznie uwzględniał kwestie
środowiskowe oraz negatywnych zjawisk związanych z turystyką {Dąbrowska 2008,
s.
43].
Z
drugiej
strony
kontrowersje
wokół
programu
doprowadziły
do
przeorientowania dyskusji na temat europejskiej polityki turystycznej.
W kolejnych latach rozszerzono – w ramach Unii Europejskiej – dyskusję
dotyczącą problemów turystyki. Dla przykładu, rok 2003 proklamowano Europejskim
Rokiem Osób Niepełnosprawnych. Przeniesiono również akcenty. Zwiększono m. in.
61
nacisk na wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw, zwłaszcza w zakresie
wsparcia w korzystaniu z technologii informacyjnych . Istotny przełom – z punktu
widzenia
polityki
turystycznej
–
stanowiło
przyznanie
Komisji
Europejskiej
kompetencji do systematycznej analizy wpływu środków wspólnotowych na sektor
turystyki oraz obowiązek uwzględniania interesów i potrzeb tego sektora w procesie
programowania i alokacji środków unijnych. Komisja Europejska, wychodząc
naprzeciw potrzebom europejskich małych i średnich przedsiębiorstw działających w
obszarze turystyki, wydała specjalny internetowy przewodnik po funduszach i
programach dla tej grupy podmiotów gospodarczych [Dąbrowska 2011, s. 126].
Turystyka stała się nieodłączną częścią realizacji polityki zatrudnienia zawartej w
strategii lizbońskiej (obecnie strategii Europa 2020). Najważniejszą zmianą w
europejskiej polityce turystycznej było jednak zaakcentowanie zagadnień ochrony
środowiska.
Komunikat Komisji Europejskiej pt. „Podstawowe kierunki zrównoważonego
rozwoju
turystyki
europejskiej”
wskazuje
na
konieczność
„promowania
zrównoważonego rozwoju działalności turystycznej w Europie poprzez sformułowanie
i wdrażanie Agendy 21” [Komisja Europejska 2003]. W opisywanym komunikacie
wskazano na konieczność sformułowania Europejskiej Agendy 21 dla Turystyki, czyli
zasad rozwoju zrównoważonej gospodarki turystycznej w Europie. Zrównoważony
rozwój, wraz z wspieraniem konkurencyjności przedsiębiorstw w obszarze turystyki,
stał się w ten sposób priorytetem europejskiej polityki turystycznej w pierwszych
latach XXI wieku. Świadczy o tym m. in. okoliczność, że – zgodnie z zasadami
zrównoważonej i konkurencyjnej turystyki – koszty środowiskowe powinny być
uwzględniane w cenie usług turystycznych zgodnie z zasadą „zanieczyszczający
płaci” [Walasek 2009, s. 82].
W
ostatnich
latach
polityka
turystyczna
przybierała
coraz
bardziej
zinstytucjonalizowaną formę. Wpływ na to miało m. in. powołanie corocznego
Europejskiego Forum Turystyki. Odnowiona polityka turystyczna w 2006 r., będąca
elementem reform strategii lizbońskiej, akcentowała z kolei potrzebę poprawy jakości
unijnych regulacji prawnych dotyczących turystyki i większej koordynacji polityk
sektorowych mających wpływ na turystykę. Powinno to oznaczać w przyszłości
odejście od cząstkowych regulacji zagadnień dotyczących turystyki, czyli de facto
pojedynczych i cząstkowych dyrektyw, na rzecz spójnych i kompleksowych
62
programów legislacyjnych w obszarze turystyki. Można uznać odnowioną politykę
turystyczną UE za początek właściwej i rzeczywistej polityki turystycznej na poziomie
europejskim. Wcześniej Unia Europejska pozostawała jedynie forum dyskusji nad
taką polityką. Niemniej Komisja Europejska uzyskała formalne kompetencje do
prowadzenia polityki turystycznej dopiero wraz z przyjęciem traktatu lizbońskiego.
Traktat lizboński nie przyznał szerokich kompetencji do kształtowania polityki
turystycznej
na
poziomie
europejskim.
Ta
dziedzina
życia
społecznego
i
gospodarczego nie stanowi nadal kompetencji dzielonej Unii Europejskiej i państw
członkowskich.
Unia
jedynie
uzupełnia
i
koordynuje
działania
państw
członkowskich. Nie dąży do harmonizacji prawa na tym obszarze (art. 195 Traktatu o
funkcjonowaniu Unii Europejskiej). Europejska polityka turystyczna opiera się
obecnie na 10 zasadach Wśród nich wymienić można: zrównoważony rozwój,
dobrobyt społeczny, konkurencyjność europejskich przedsiębiorstw działających w
obszarze turystyki, jakość zatrudnienia[Pudło 210, s. 236]. Porażka programu
„Philoxenia” sprawiła, że Komisja Europejska nie próbuje obecnie wprowadzać
wieloletnich i kompleksowych programów w obszarze turystyki. Podejmuje jednak
działania cząstkowe. Ich przykładem są Modelowe Ośrodki Turystyczne Europy
(EDEN). Promuje się za ich pomocą zrównoważone modele rozwoju turystyki.
Europejskie Dzień Turystyki służy z kolei corocznej, pogłębionej dyskusji na temat
dziedzictwa i problemów europejskiej turystyki. Obecnie jest realizowane studium
wykonalność projektu europejskiej bazy turystyki (ang. The Virtual Tourism
Observatory). Może ona stanowić w przyszłości podstawę prowadzenia europejskiej
polityki turystycznej przez Komisję Europejską.
Dotychczasowe rozważania podsumowuje tabela 11. Działania dotyczące
turystyki podejmowano od pierwszych lat integracji europejskiej. Pierwotnie jednak
odnosiły się one wyłącznie do realizacji swobód rynku wewnętrznego. Świadomość i
potrzeba istnienia europejskiej polityki turystycznej narodziła się dopiero w latach 80tych XX wieku. Kolejne 20 lat zajęła dyskusja nad kształtem przyszłej, europejskiej
polityki turystycznej. Działania bezpośrednio nakierowane na sferę turystyki miały
charakter cząstkowy i opierały się przede wszystkim na kompetencjach Unii
Europejskiej z zakresu ochrony konsumenta i funkcjonowania jednolitego rynku
europejskiego.
Alokacja
finansowa
na
bezpośrednie
programy
i
działania
pozostawała bardzo ograniczona, przynajmniej w porównaniu z innymi politykami
63
realizowanymi na poziomie wspólnotowym. Unia Europejska uzyskała kompetencję
do realizacji właściwej polityki turystycznej dopiero od momentu przyjęcia traktatu
lizbońskiego.
Służy
ona
obecnie
konkurencyjnemu,
a
przede
wszystkim
zrównoważonemu rozwojowi europejskiej turystyki.
Tabela 11. Ewolucja europejskiej polityki turystycznej
Forma
polityki
turystycznej
Główne
działania
1958-1983
Brak
1984-1992
Unia forum
dyskusji
ogólnych
wytycznych
polityki
turystycznej
Regulacje w
ramach
swobód rynku
wewnętrznego
Ogólne
wytyczne
polityczne
Komitet
Doradczy
ds. Turystyki
Ochrona
konsumentaturysty
Europejski
Rok
Turystyki
Lata
1993-1999
Unia forum
negocjacji
polityki
turystycznej
Szczegółowe
wytyczne
Skromne
programy
działania w
obszarze
turystyki
Nieudany
program
„Philoxenia”
2000-2006
Unia forum
negocjacji nowej
polityki
turystycznej
2007-2012
Zrównoważona i
konkurencyjna
polityka turystyczna
Agenda 21
Odnowiona
polityka
turystyczna
Informacja o
programach
wsparcia
Europejskie
Forum Turystyki
Podstawa
traktatowa
prowadzenia
polityki turystycznej
Działania
uzupełniające,
wspierające i
koordynujące
Modelowe Ośrodki
Turystyczne Europy
Europejski Dzień
Turystyki
Planowana
europejska baza
turystyki
Źródło: Opracowanie własne.
Najważniejsze cechy obecnej polityki turystycznej na poziomie europejskim
przedstawia rysunek 8. Polityka turystyczna pozostaje w zasadzie elementem
polityk sektorowych, ze względu na brak programów i inicjatyw służących
wyłącznie jej realizacji. Unia Europejska pełni koordynującą funkcję względem
działań państw członkowskich i władz regionalnych. Może uzupełniać, ale nie
zastępować tego rodzaju działania. Europejska polityka turystyczna znajduje się na
wczesnym etapie rozwoju. Pozostaje jednocześnie już w silnym związku z innymi
politykami
europejskim,
w
tym
z
polityką
wspierania
przedsiębiorczości
i
innowacyjności. Należy oczekiwać, że polityka turystyczna będzie w coraz większym
64
stopniu powiązana z wspieraniem przedsiębiorczości i innowacyjności. Ważny, wręcz
dominujący wpływ na kształt europejskiej polityki turystycznej wywierają zasady
zrównoważonego rozwoju. Docenia się obecnie rolę turystyki w tworzeniu miejsc
pracy, w tym zwłaszcza w słabiej rozwiniętych regionach Unii i w regionach stojących
przed wyzwaniem zmian strukturalnych (np. stare regiony przemysłowe).
Element polityk sektorowych Unii
Europejskiej
Uzupełniająca rola Unii
Europejskiej, ograniczona do
koordynacji i wspierania polityk
krajowych i regionalnych
Polityka
Turystyczna
Rosnące rola konkurencyjności i
innowacyjności przedsiębiorstw w
obszarze turystyki
Rosnąca rola zrównoważonego
rozwoju
Rosnąca rola w polityce
zatrudnienia
Rys. 8. Znaczenie polityki turystycznej Unii Europejskiej
Źródło: Opracowanie własne.
We wcześniejszych rozważaniach wskazano na związki występujące między
turystyką a wspieraniem przedsiębiorczości i innowacyjności. Warto jest je poddać
bardziej szczegółowej analizie. Ogólnie rzecz biorąc, wszystkie polityki unijne
podlegają obecnie podstawowej strategii rozwoju gospodarczego. Zarówno strategia
Europa 2020 jak i poprzedzająca ją strategia lizbońska wskazują na ogólne cele Unii.
Ich realizacja powinna – w największym możliwym stopniu – być elementem
programów i inicjatyw prawodawczych w ramach Unii [Sulmicka 2005]. Z tego
65
względu, realizacja polityki turystycznej oraz wspierania przedsiębiorczości i
innowacyjności są z sobą immanentnie powiązane. W odróżnieniu od strategii
lizbońskiej, strategia Europa 2020 w większym stopniu akcentuje zagadnienia
ochrony środowiska i klimatu. Wyraźnie określono w niej potrzebę wspierania
zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego [Jasiński 2010]. Odpowiada to
w pełni założeniom zrównoważonej i konkurencyjnej polityki turystycznej. Należy
zatem oczekiwać, że zrównoważona turystyka będzie w latach 2011-2020 lepiej
wspierana niż było to w okresie obowiązywania strategii lizbońskiej. Niemniej w
polityce Unii Europejskiej brakuje bezpośrednich działań na rzecz przemysłu i
gospodarki turystycznej. Z tego względu przedsiębiorstwa działające w obszarze
turystyki muszą korzystać ze wsparcia realizowanego w obrębie polityki wspierania
przedsiębiorczości i innowacyjności.
W turystyce dominują małe i średnie podmioty gospodarcze. W związku z tym,
że większość programów i działań Unii Europejskiej jest skierowana do małych i
średnich podmiotów gospodarczych, przedsiębiorstwa turystyczne są w pewnym
stopniu predestynowane do korzystania z tego rodzaju wsparcia. Dotyczy to jednak
przede wszystkim ogólnych środków zwrotnego wsparcia finansowego na rzecz
małych i średnich przedsiębiorstw. Niestety specyfika innowacyjności przedsiębiorstw
działających w obszarze turystyki sprawia, że trudniej jest im pozyskać środki z
programów wspierających innowacyjność. Przedsiębiorstwa działające w obszarze
turystyki rzadko bowiem korzystają ze środków ochrony własności intelektualnej.
Produkt i usługa turystyczna mają przy tym z reguły charakter kompleksowy i
niematerialny 5 . Utrudnia to istotnie ocenę innowacyjności. Z tego też względu
innowacyjności przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki poświęcono
kolejny punkt.
Kluczowe z punktu widzenia przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki
są ogólne działania w ramach ładu społeczno-gospodarczego. O poprawie
atrakcyjności produktów czy tez kreacji nowych produktów turystycznych decydują
przede wszystkim działania na rzecz poprawy infrastruktury. Znaczenie dla
turystyki posiada nie tylko infrastruktura transportowa lub telekomunikacyjna. Równie
ważne są inwestycje na rzecz kultury czy też ochrony środowiska. O wsparcie
5
Ich istotą jest przeżycie klienta-turysty. Na jedną usługę lub produkt turystyczny składa się
niejednokrotnie wiele różnych usług o zróżnicowanym charakterze.
66
projektów
infrastrukturalnych
rzadko
ubiegać
się
będą
bezpośrednio
przedsiębiorstwa w obszarze turystyki. Częściej podejmują się tego samorządy
terytorialne. Mogą one jednak mieć kluczowe znaczenie dla przedsiębiorstw
działających w obszarze turystyki. Stąd też w dalszej części opracowania omówiono
najbardziej interesujące – z punktu widzenia tworzenia i poprawy infrastruktury
turystycznej – unijne programy i działania stanowiące część europejskiej polityki
strukturalnej. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na to, że poprawa infrastruktury
jest wymogiem nie tylko rozwoju turystyki, ale również rozwoju przedsiębiorczości
pozaturystycznej (zob. punkt 4.3). W efekcie rozwój turystyki, zwłaszcza w słabiej
rozwiniętych gminach i powiatach, przyczynia się do rozwoju także innych obszarów
działalności gospodarczej na tych obszarach. Dlatego też przez ukierunkowane
wsparcie
infrastruktury
turystycznej
wspiera
się
nie
tylko
rozwój
sektora
turystycznego w gospodarce lokalnej, ale również ogólny poziom życia i dochody
wszystkich mieszkańców jako efekt proturystycznej polityki rozwoju lokalnego.
Wspieranie przedsiębiorczości i innowacyjności stanowi – w odróżnieniu od
polityki turystycznej – istotną pozycję w budżecie Unii Europejskiej. Oprócz
interwencji strukturalnej i funduszy spójności, Unia Europejska realizuje w latach
2007-2013 dwa programy ramowe, których ogólna alokacja wynosi blisko 60 mld
euro w okresie 7 lat [Jędrzejczak-Gas 2007, Kozioł 2009]. Jeżeli uwzględnić zawarte
w opisywanych programach instrumenty inżynierii finansowej, wielkość dostępnych
środków jest jeszcze większa. Jednocześnie duża część środków przeznaczonych
na politykę spójności, wspierającą słabiej rozwinięte kraje i regiony Unii, również
przeznaczono na potrzeby wspierania innowacyjności i przedsiębiorczości. Ogólna,
unijna alokacja na politykę spójności przekroczyła w latach 2007-2013 330 mld euro.
Świadczy to o znaczeniu i zaangażowaniu Unii Europejskiej we wspieranie
przedsiębiorczości
i
innowacyjności.
Należy
w
tym
miejscu
wskazać,
że
zaangażowanie Unii Europejskiej we wspieranie przedsiębiorczości i innowacyjności
było jeszcze w latach 80-tych XX wieku bardzo ograniczone. Budżety ramowe był
wówczas kilkunastokrotnie mniejsze, a środki polityki strukturalnej wspierały przede
wszystkim tradycyjne inwestycje infrastrukturalne w słabiej rozwiniętych regionach
Unii Europejskiej. Ostatecznie jednak polityka wspierania przedsiębiorczości i
innowacyjności stopniowo zyskiwała na znaczeniu i stała się jedną z najważniejszych
polityk Unii Europejskiej. Stanowi to dobry prognostyk dla europejskiej polityki
67
turystycznej. Należy zwrócić uwagę na to, że początki europejskiej polityki
przedsiębiorczości i innowacyjności również były bardzo skromne. Większą
aktywność Komisji Europejskiej na
tym obszarze
zainicjowało
zbieranie
i
opracowywanie szczegółowych danych statystycznych dotyczących sektora małych i
średnich przedsiębiorstw oraz działalności innowacyjnej tej grupy podmiotów
gospodarczych na początku lat 90-tych XX wieku. Komisja Europejska, która podjęła
działania zmierzające do zebrania szczegółowych danych z obszaru turystyki,
uzyskała dopiero niedawno kompetencje do prowadzenia polityki turystycznej.
Przypomina to sytuację w obszarze wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności z
początku lat 90-tych XX wieku 6 . Pozwala to na optymizm dotyczący dalszego
rozwoju polityki turystycznej na poziomie unijnym. Uznanie kompetencji Unii
Europejskiej do prowadzenia polityki na tym obszarze zakończyło kilkunastoletni
spór. Wprawdzie w najbliższych latach nie można się spodziewać znaczącego
rozszerzenia
polityki
turystycznej
ani
zwiększenia
alokacji
finansowej
na
bezpośrednie programy, inicjatywy i działania z zakresu turystyki. Niemniej w
perspektywie kilkunastu lat opisywany status turystyki może się istotnie zmienić. Już
obecnie doceniono rolę turystyki dla rozwoju gospodarczego i zatrudnienia w słabiej
rozwiniętych i peryferyjnych regionach Unii Europejskiej [Walasek 2009, s. 79].
Dotychczasowa, europejska polityka turystyczna nie miała większego wpływu
na strategię rozwoju lokalnego w poszczególnych państwach członkowskich Unii
Europejskiej. Nie
wynikało
to
tylko
z niechęci państw członkowskich
do
przekazywania kompetencji z zakresu polityki turystycznej na rzecz Unii Europejskiej.
Inicjatywy Komisji Europejskiej do połowy pierwszej dekady XXI wieku dotyczyły w
praktyce wyłącznie ogólnych zagadnień i wytycznych rozwoju turystyki w Unii
europejskiej. Przełom stanowiła dopiero przyjęcie Agenda 21 i jednoznaczne
wsparcie Komisji na rzecz zrównoważonego rozwoju turystyki. Wspomniany
dokument polityki turystycznej jako pierwszy poruszył na poziomie europejskim
zagadnienia, które mają bezpośrednie przełożenie na politykę rozwoju lokalnego.
Obecnie – poprzez wybór Modelowych Ośrodków Turystycznych Europy oraz
tworzenie europejskiej bazy turystycznej – wpływ europejskiej polityki turystycznej w
większym stopniu przekłada się na lokalne strategie rozwoju turystyki i gospodarki
6
Formalne kompetencje do prowadzenia polityki w obszarze przedsiębiorczości i inwokacyjności
Komisja Europejska uzyskała w Jednolitym Akcie Europejskim (1986 r.) oraz w traktacie z Maastricht
(1992 r.). Zob. także: Kalka [1997]; Wach [2010].
68
lokalnej. Istotny przełom stanowiłoby zarezerwowanie części środków polityki
spójności na turystykę. Jest to jednak, jak wskazuje się w dalszych rozważaniach,
mało prawdopodobne.
3.3. Wymiary innowacyjności przedsiębiorstw działających w obszarze
turystyki
Innowacyjność uzyskała w Unii Europejskiej – przynajmniej od momentu przyjęcia
strategii lizbońskiej w 2000 r. – szczególny status. Stała się niejako podstawą
rozwoju gospodarczego regionów Unii Europejskiej oraz ważnym elementem polityki
gospodarczej państw członkowskich. Istotnie zwiększono alokację finansową w
budżecie Unii Europejskiej na cele związane ze wspieraniem innowacyjności [Kozioł
2009]. Innowacyjność przedsiębiorstwa wynika z wprowadzania zmian i nowych
rozwiązań w sprzedawanych produktach i usługach lub w samej jego działalności.
Innowacją mogłaby być w zasadzie każda taka zmiana. Niemniej wówczas innowacja
stałaby się pojęciem mało operatywnym. Z tego m. in. względu niezmiennie dużą
popularnością cieszy się definicja i klasyfikacja w innowacji J. Schumpetera,
powstała w 1927 r. W tym ujęciu innowacja to nowa kombinacja środków produkcji,
która może mieć miejsce sytuacjach:
a) wprowadzenia na rynek nowego towaru (usługi);
b) wprowadzenia nowej metody produkcji lub sprzedaży, dotychczas w danym
przemyśle nieznanej;
c) otwarcia nowego rynku zbytu w danym przemyśle;
d) zdobycia nowego źródła surowców lub półfabrykatów;
e) nowej organizacji jakiegoś przemysłu lub jego stworzenie [Sekuła 2008, s. 93].
Powyższa definicja wskazuje, że innowacyjność wiąże się przede wszystkim z
sektorem przetwórstwa przemysłowego. W gruncie rzeczy dopiero w ostatnich latach
w pełni zaakceptowano i rozszerzono koncepcję innowacyjności na sektor usług,
którego część stanowi niewątpliwie turystyka. I tak, oprócz procesu udoskonalania
produktu i procesu produkcji (innowacje produktowe i procesowe) analizuje się
obecnie także innowacje marketingowe i organizacyjne [OECD / WE 2008]. Te
ostatnie pełnią szczególną funkcję i rolę w sektorze usług.
Innowacyjność przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki stała się – w
ostatnich 10 latach – przedmiotem coraz większego zainteresowania, zarówno
69
badaczy jak i praktyków gospodarki turystycznej [Januszewska 2008, s. 104]. Należy
jednak wskazać, że pojęciem „innowacyjności turystyki” badacze posługują się w
sposób dosyć swobodny, opisując niejednokrotnie zjawiska mające niewiele
wspólnego z klasycznie pojmowanymi innowacjami [por. Jalinik 2008]. Nie powinno
to jednak dziwić. Po pierwsze, turystyka nie jest sama w sobie pojęciem
jednorodnym. Produkt turystyczny odznacza się dużą złożonością [Liszewski,
Nowakowska, Zdebski 2009]. Jest w gruncie rzeczy „dobrem przeżywanym”
[Januszewska 2008], a jego odbiór jest uzależniony od percepcji konsumenta-turysty.
Po drugie, turystyka jest mocno zakorzeniona przestrzennie. O konkurencyjności
przedsiębiorstw decyduje w efekcie pozycja i siła destynacji turystycznych oraz
atrakcji, które tego rodzaju przedsiębiorstwa są w stanie zaoferować. Oznacza to
także to, że równie ważna – dla sukcesu przedsiębiorstw działających w obszarze
turystyki – są działania pozostające poza ich bezpośrednią kontrolą. Obejmują one
m. in. tworzenie i wzmacnianie produktów turystycznych przez organy publiczne
(głównie
samorządowe)
oraz
inicjatywy
podejmowane
w
ramach
klastrów
turystycznych. Ma to również duży wpływ na sposób wdrażania innowacji.
Innowacyjność turystyki może być wspierana na różnych poziomach. Kluczowy jest
przy tym zawsze poziom regionalny i lokalny. W związku z tym, że większość
przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki należy do grupy małych i średnich
podmiotów
gospodarczych,
ogólna
aktywność
innowacyjna
tego
rodzaju
przedsiębiorstw jest ogólnie niższa niż ogółu przedsiębiorstw usługowych [Hjalager
2010]. Wskazuje się jednocześnie na to, że w obszarze turystyki nawet ważniejsze –
niż samo wdrażanie nowych dla rynku innowacji – jest ich dyfuzja. Ma to w
szczególności znaczenie dla polskich przedsiębiorstw działających w obszarze
turystyki [Januszewska 2008, s. 111].
Po trzecie, niewielkie rozmiary większości przedsiębiorstw działających w
obszarze turystyki sprawiają, że niewiele z nich posiada odpowiednie zasoby bądź
motywację do wdrażania własnych innowacji. Z drugiej strony istniejąca konkurencja
sprzyja temu, aby nowe produkty turystyczne, metody ich dostarczania i organizacji
turystyki bardzo szybko się rozpowszechniały. Należy jednak przyjąć, że większość
takich innowacji będzie miała charakter wtórny i w niewielkim stopniu będzie
wpływać na wytworzenie się szczególnych przewag konkurencyjnych przedsiębiorstw
działających w obszarze turystyki. Stanowi to szczególne wyzwanie na przynajmniej
70
dwóch obszarach problemowych turystyki. Z jednej strony utrudnia to identyfikację i
opis innowacyjności przedsiębiorstw. Dla przykładu, trudno w zasadzie uznać
częstotliwość wymiany i intensywność korzystania ze sprzętu komputerowego przez
przedsiębiorstwa turystyczne, takiej jak biura podróży czy hotele. Jest to po prostu
wymóg konkurencyjnego i szybko zmieniającego się – pod wpływem technologii
informacyjnych – rynku turystycznego. Niemniej tego rodzaju wskaźniki często
wykorzystuje się, w tym w polskich badaniach [Szymańska 2009], choć nie
przekładają się one na rzeczywisty – w rozumieniu schumpeterowskim – poziom
innowacyjności przedsiębiorstw turystycznych. Innego rodzaju wyzwanie stanowi
określenie
właściwego
sposobu
wspierania
innowacyjności
przedsiębiorstw
działających w obszarze turystyki. Wspomniane wyżej okoliczności wskazują, że
takie przedsiębiorstwa nie są z reguły zainteresowane ponoszeniem ryzyka
wdrażania własnych (i niejednokrotnie łatwych do skopiowania przez konkurencję)
innowacji turystycznych. Jedno z rozwiązań tego problemu może stanowić
koopetycja przedsiębiorstw turystycznych [Swanson 2010; Zontek, Lipianin-Zontek
2011]. Należy wszakże zważyć, że sama koncepcja koopetycji pozostaje wciąż
stosunkowo nową propozycją. Wymaga dalszego rozwoju i stworzenia nowych,
instytucjonalnych uzgodnień w zakresie wspólnej kreacji, wdrażania eksploatacji
innowacji, uwzględniających również specyfikę turystyki i usług turystycznych.
Po czwarte, szczególną cechą turystyki jest zasadniczy brak ochrony i
zastosowania tradycyjnych sposobów ochrony własności intelektualnej. Produkty
turystyczne nie sposób w zasadzie opatentować. Ochrona znaku towarowego nie ma
większego znaczenia w sytuacji, gdy podstawę sukcesu rynkowego stanowią
przeżycia turysty. Decydują one o tym, czy turysta skorzysta ponownie z usług
danego przedsiębiorstwa i poleci je innym, potencjalnym klientom. Kreowanie marki
w turystyce zależy w dużym stopniu od jakości świadczonych usług i oferowanych
atrakcji turystycznych. Niematerialność usług turystycznych również nie sprzyja
ochronie z wykorzystaniem znaku towarowego. Wykorzystanie tych ostatnich
ogranicza się właściwie do sytuacji, w których produkt turystyczny powstał na bazie
innych produktów i wartości niematerialnych, stanowiących przedmiot ochrony
własności przemysłowej. Przykładem tego rodzaju produktu turystycznego jest
Disneyland czy też powstały niedawno Ferrari World w Abu Dhabi.
71
Po piąte, brak możliwości wykorzystania klasycznej ochrony własności
przemysłowej w turystyce przekłada się także na marginalne znaczenie prac
badawczo-rozwojowych
dla
przedsiębiorstw
działających
w
tym
sektorze
gospodarki. Należy podkreślić, że prace badawczo-rozwojowe stanowią jeden z
najistotniejszych wskaźników intensywności i znaczenia działalności innowacyjnej w
gospodarce. Na ich podstawie ocenia się innowacyjność przedsiębiorstw w Stanach
Zjednoczonych. Wzrost nakładów na działalność badawczo-rozwojową stanowi jeden
z celów obecnej strategii Unii Europejskiej Europa 2020. W turystyce znaczenie
posiadają przede wszystkim innowacje pozatechnologiczne. Wydatki ponoszone na
tego rodzaju innowacje z reguły trudno będzie zakwalifikować jako nakłady
badawczo-rozwojowe. Ostatecznie jednak nakłady badawczo-rozwojowe mają istotny
wpływ na sektory gospodarki, od których zależy rozwój turystyki, takich jak np.
transport, ochrona środowiska, technologie informacyjne. Jedynie pośredni wpływ
nakładów badawczo-rozwojowych dodatkowo utrudnia analizę wpływu innowacji
technologicznych w turystyce i stanowi przez to poważne wyzwanie badawcze.
Po szóste, działalność przedsiębiorstw turystycznych wymaga najczęściej
zaangażowania odpowiednio dużych zasobów kapitałowych i jednocześnie jej rozwój
warunkuje odpowiedniej jakości kapitał ludzki [Weiermair 2006]. W następstwie tego,
innowacyjność powinna w pierwszej kolejności sprzyjać poprawie produktywności i
efektywności wykorzystania zaangażowanych w działalność turystyczną zasobów. W
turystyce kluczowe znaczenie posiadają zatem innowacje procesowe. Choć sukces
rynkowy poszczególnych przedsiębiorstw turystycznych zależy od odpowiednio
atrakcyjnej oferty turystycznej (innowacje produktowe), konkurencyjność całego
sektora zależy przede wszystkim od innowacji procesowych, będących głównym
wyznacznikiem ceny i dostępności usług turystycznych.
Po siódme, obecna polityka turystyczna mocno akcentuje zagadnienia
związane ze zrównoważonym rozwojem i ochroną środowiska. Choć przełomy
technologiczne mogą przyczynić się do rozszerzenia zasięgu, zakresu i form usług
turystycznych (np. o turystykę kosmiczną) [Gaworecki 2010, s.100-103], kwestie
środowiskowe mogą stanowić istotną barierę dla rozwoju turystyki, zwłaszcza
masowej. W tym kontekście innowacje w obszarze ochrony środowiska stanowią
warunek rozwoju nowoczesnej turystyki ekologicznej w ramach gospodarki
niskoemisyjnej. Niemniej zagadnienie turystyki zrównoważonej stanowi swoistą
72
barierę rozwoju turystyki, a jej pokonywanie nie ułatwia obecny kryzys gospodarczy
[Dziedzic 2011]. Zrównoważona i ekologiczna turystyka stanowi obszar wymagający
w największym stopniu przełomowych innowacji technologicznych.
Dotychczasowe rozważania dotyczące cech szczególnych innowacji w
turystyce podsumowuje rysunek 9. Turystyka różni się od innych rodzajów usług.
Duże znaczenie przeżyć turystów oraz silny związek turystyki z przestrzenią
sprawiają, że działalność innowacyjna w obszarze turystyki posiada szczególne
cechy. Większość innowacji w turystyce ma charakter pozatechnologiczny, wtórny
i przyrostowy, choć dyfuzja nowych pomysłów i rozwiązań postępuje szybciej niż
winnych sektorach gospodarki. Własność intelektualna nie ma dla przedsiębiorstw
działających w obszarze turystyki z reguły większego znaczenia. Prace badawczorozwojowe, które wywierają istotny wpływ na przedsiębiorstwa działające w obszarze
turystyki, są podejmowane i realizowane poza samym sektorem turystycznym. Tego
przykładem są nowe rozwiązania z obszaru technologii informacyjnych, które
spowodowały istotne zmiany w funkcjonowaniu przedsiębiorstw turystycznych.
Niemniej ich źródłem były najczęściej przedsiębiorstwa spoza sektora turystycznego.
Turystyka dobrem
niematerialnym, oparta na
przeżyciach turystów
Innowacyjność
w turystyce
Zakorzenienie przestrzenne
turystyki
Przewaga w turystyce innowacji
wtórnych i przyrostowych
(adaptacyjnych), choć ich dyfuzja
jest szybka
Brak lub niewielkie znaczenie
instrumentów ochrony własności
intelektualnej
Marginalna rola prac badawczorozwojowych dla przedsiębiorstw
turystycznych a innowacje
głównie o charakterze
pozatechnologicznym
Dominacja i podstawowa rola
innowacji procesowych dla
73
sektora turystycznego
Ochrona środowiska barierą, ale i
szansą (poprzez innowacje
technologiczne) rozwoju turystyki
Rys. 9. Cechy szczególne innowacji w turystyce
Źródło: Opracowanie własne.
Specyfika innowacyjności w turystyce sprawia, że warto dokonać bliższej analizy
innowacji w turystyce. Ogólnie rzecz biorąc, przyjmują one formy znane z innych
sektorów gospodarki. Można zatem wyróżnić innowacje produktowe, procesowe,
marketingowe i organizacyjne. Jak już wskazywano wcześniej, najważniejsze z
punktu widzenia konkurencyjności sektora turystycznego są innowacje procesowe.
Należy wszakże wskazać, że zarówno innowacje produktowe jak i innowacje
procesowe w turystyce wpływają na siebie wzajemnie. Rysunek 10 charakteryzuje
ogólne proces innowacyjny w turystyce. Głównymi celami działalności innowacyjnej
jest obniżka kosztów, wzrost zysków i wartości dla konsumenta. Z reguły wdrażanie
innowacji ma realizować wszystkie te cele jednocześnie. Inicjatorami procesów
innowacyjnych w turystyce są bardzo często klienci-turyści. Intensywność procesów
innowacyjnych ograniczają przede wszystkim czynniki wewnętrzne, w tym brak
umiejętności i środków do prowadzenia działalności innowacyjnej. Niestety wiele
przedsiębiorstw działających w obszarze turystyki nie jest skłonna ponosić ryzyka
innowacyjnego, zwłaszcza że większość innowacji turystycznych można łatwo
skopiować, a renta z innowacji pozostaje na ogół ograniczona. Wskazuje się, że
ograniczenie dla działalności innowacyjnej w Europie stanowią bariery biurokratyczne
i tradycyjne myślenie [Weirmair 2006]. Efekt działalności innowacyjnej stanowią
innowacje produktowe i procesowe, które są zróżnicowane w takim samym stopniu
jak i sama turystyka. Z reguły nie tworzą zupełnie nowego produktu i procesu,
stanowią udoskonalenie wcześniejszych praktyk i rozwiązań.
Innowacje w turystyce nie muszą mieć silnego związku z obszarem
geograficznym, na którym świadczy się usługi turystyczne. I tak, nowe rozwiązania
organizacyjne
w hotelarstwie mogą być względnie łatwo przystosowane do
wykorzystania w innych hotelach. Ich zastosowanie wymusza wprawdzie proces
konkurowania., konieczność obniżki kosztów i podnoszenia zadowolenie klientów.
74
Niemniej jednak takie innowacje nie tworzą jednak trwałej przewagi konkurencyjnej..
Natomiast innowacje, które są silnie związane z określoną przestrzenią, krajobrazem
i miejscem, tworzą tego rodzaju przewagę i mogą być podstawą trwałego rozwoju
gospodarki lokalnej. Dla przykładu, gondolierzy w Wenecji stali się nieodłączną
atrakcją turystyczną tego włoskiego miasta, przynajmniej od drugiej połowy XIX
wieku, gdy Mark Twain wypromował ten szczególną formę transportu w powieści
podróżniczej The innocents abroad opublikowanej po raz pierwszy w 1869 r. 7
Wspomnianą atrakcję turystyczną próbowano skopiować w wielu miejscach, np. w
Venice Beach w Kalifornii. Niemniej tylko w samej Wenecji opisywana atrakcja stała
się atutem i symbolem sukcesu destynacji turystycznej. Oczywiście, atrakcyjność
Wenecji nie jest zasługą wyłącznie gondol i kanałów, ale także całego zbioru atrakcji
turystycznych będących świadectwem bogatego dziedzictwa historycznego i
kulturalnego. Stanowi to także ogólną wskazówkę dla formułowania lokalnych
strategii rozwoju turystyki. Względnie trwałą przewagę konkurencyjną danej
destynacji
turystycznej
może
zapewnić
jedynie
połącznie
szeregu
atrakcji
turystycznych o innowacyjnym charakterze. Jednocześnie takie połącznie powinno
prowadzić do unikalności – w odbiorze turysty – danego obszaru w porównaniu z
innymi miejscami o podobnych walorach krajobrazowych i klimatycznych.
7
Polskie wydanie książki wydano nakładem wydawnictwa Akapit pt. „Prostaczkowie za granicą”
[Twain 1992].
75
Rys. 10. Innowacje procesowe i produktowe w turystyce
Źródło: Opracowanie własne na podstawie schematu K. Weiermair [2006, s. 63].
Innowacje organizacyjne odgrywają – ze względu na ogólnie mniejszy rozmiar
przedsiębiorstw tym sektorze – mniejszą rolę. Natomiast innowacje marketingowe
mają – ze względu na koncentrację działalności turystycznej na osobie turysty – silny
związek z samym produktem turystycznym. Dlatego niektórzy autorzy preferują
wąską definicję i rozumienie pojęcia innowacji marketingowych w turystyce [Hjalager
2010]. Tego rodzaju innowacje odnoszą się w tym ujęciu przede wszystkim do
promowania marek w turystyce. Szczególne cechy turystyki sprawiają, że w
literaturze proponuje się uzupełnienie podstawowych typów innowacji o innowacje
menedżerskie,
związane
głównie
z
motywowaniem
pracowników,
oraz
instytucjonalne, które dotyczą struktur zawiązywanych przez przedsiębiorstwa oraz
76
rozwiązań w zakresie świadczenia usług, jak na przykład ich certyfikacja [Dziedzic
2011, s. 352].
W tym miejscu warto przyjrzeć się także typologii innowacji w turystyce.
Najbardziej popularnej klasyfikacji dokonano na podstawie typologii innowacji,
zaproponowanej pierwotnie przez W. Abernathy’ego oraz K. Clarka [1985]. Opiera
się ona na wpływie innowacji na istniejące związki między przedsiębiorstwami oraz
na wykorzystywane obecnie kompetencje w prowadzonej działalności gospodarczej.
Innowacja może zakłócać bądź wzmacniać istniejące kompetencje lub związki. Na tej
podstawie wyróżniono następujące rodzaje innowacji w turystyce: regularne,
niszowe,
rewolucyjne,
architektoniczne
przedstawia rysunek 11. Innowacje
[Hjalager
2002].
Opisywany
podział
regularne mają najczęściej charakter
procesowy i nie prowadzą do zmian struktur gospodarczych w turystyce. Innowacje
niszowe prowadzą do powstania nowych związków między przedsiębiorcami i
uzupełniają ofertę rynkową przedsiębiorstw turystycznych. Innowacje rewolucyjne
prowadzą do powstania nowych kompetencji w przedsiębiorstwach turystycznych.
Najgłębszy
wpływ
architektoniczne.
na
przemysł
Prowadzą
nie
turystyczny
tylko
do
mają
powstania
jednak
innowacje
nowych
produktów
turystycznych, ale często również redefiniują sposób prowadzenia działalności
turystycznej. Powyższa klasyfikacja innowacji ma charakter opisowy i ogólny. Wiele
innowacji w turystyce jest trudno zakwalifikować do jednej z czterech wymienionych
w tym miejscu kategorii. Jednocześnie innowacje spoza sektora turystyki, które
wywierają wpływ na sposób prowadzenia działalności turystycznej, mogą prowadzić
do powstania wszystkich wymienionych wyżej form innowacji. Dla przykładu, nowe
technologie informacyjne wpłynęły na każdy aspekt funkcjonowania przedsiębiorstw
działających w obszarze turystyki.
77
Utrzy manie/utrwale
nie istniejący ch
kompetencji
Innowacje regularne
- promow anie now ych inw estycji podnoszących
w ydajność
- szkolenie przedsiębiorców
i pracow ników
zw iekszających ich efektyw ność
- popraw a jakości i standardów
Utrzy manie/utrwala
nie istniejący ch
związków
Zakłócanie
istnienia/tworzenie
nowy ch związków
Innowacje rewolucyjne
Innowacje
architektoniczne
Zakłócanie/zarzucenie istniejący ch
kompetencji
- dyfuzja now ych technologii
w firmach turystycznych,
- w prow adzanie now ych
metod przyczyniających się
do zmian w strukturze zatrudnienia,
- w iązanie się z tymi samymi
rynkami, ale now ymi metodami
Innowacje niszowe
- promocja udziału now ych
przedsiębiorców w w ykorzystyw aniu okazji rynkow ych
- zachęcanie firm do now ych
aliansów rynkow ych
- łączenie istniejących produktów z now ymi rozw iązaniami
- kreow anie popytu na now e
w ydarzenia i atrakcje,
- zmiany praw ne i materialne
istniejącej infrastruktury,
- kreow anie ośrodków
adaptujących i rozpow szechniających w iedzę
opartą na badaniach
Rys. 11. Formy innowacji w turystyce
Źródło: Opracowanie własne na podstawie schematu A.-M. Hjalager [2002, s.467].
Podział form innowacji w turystyce ma wpływ na wybór strategii i instrumentów
wsparcia rozwoju lokalnego. O ile innowacje regularne i rewolucyjne wdrażają sami
przedsiębiorcy i gównie od nich samych zależy tempo i sukces tego procesu, o tyle
istotną rolę we wdrażaniu innowacji niszowych i architektonicznych odgrywają organy
samorządu terytorialnego. Wynika to z tego, że ostatnie ze wspomnianych form
innowacji zakłócają bądź prowadzą do tworzenia nowych związków między
przedsiębiorcami i klientami-turystami. W następstwie tego pojawia się potrzeba
koordynacji działań różnych podmiotów. Najpowszechniejszą formą wspierania takich
zmian przez organy samorządowe są działania z zakresu promocji nowych
rozwiązań oraz dostosowania i poprawy istniejącej infrastruktury do ich wymogów.
Najczęściej samorząd terytorialny pełni pomocniczą i koordynującą funkcję we
wdrażaniu innowacji w turystyce. Rzadziej samorządy podejmują się samodzielnego
wdrażania innowacji, np. w formie tworzenia nowej i nieistniejącej dotychczas atrakcji
78
turystycznej. Należy jednak wówczas pamiętać, że takie – niejednokrotnie bardzo
kapitałochłonne
–
projekty
inwestycyjne
wymagają
dobrego
uzasadnienia
ekonomicznego i powinny pozostawać w zgodzie z istniejącymi walorami określonej
destynacji turystycznej.
3.4. Problemy
polityki
turystycznej
w
perspektywie
wspierania
przedsiębiorczości, innowacyjności oraz rozwoju gospodarczego w
wybranych krajach pozaeuropejskich
Zagadnienie innowacyjności znajduje się poza głównym nurtem dyskusji
dotyczącym turystyki. Unia Europejska, choć akcentuje ogólnie rolę innowacji i
innowacyjności dla rozwoju gospodarczego, nie prowadzi obecnie turystycznej
polityki innowacyjnej. Problematyka innowacyjności jest w tej polityce co najwyżej
akcentowana pośrednio, poprzez odwołanie do budowania konkurencyjnego
przemysłu turystycznego Unii Europejskiej i utrzymanie pozycji Europy jako
najważniejszej i najatrakcyjniejszej destynacji turystycznej na świecie (zob. punkt
drugi). Warunkiem silnej pozycji konkurencyjnej jest – w gospodarce opartej na
wiedzy – innowacyjność przedsiębiorstw danego sektora gospodarki [Macias 2007].
Turystyka nie jest utożsamiana z innowacjami technologicznymi ani nie jest – w opinii
polityków krajów rozwiniętych – źródłem dobrze opłacanych miejsc pracy.
Jednocześnie turystyka stanowi istotną, sięgającą nawet kilkunastu procent, część
PKB krajów rozwiniętych i jeszcze większą część zatrudnienia w tych krajach
[Walasek 2009, s. 39; Dąbrowska 2011, s. 101-104]. Należy podkreślić, że wzrost
dochodów z turystyki w tych krajach zależy bezpośrednio od produktywności tego
sektora. Ze względu na wysoki, ogólny poziom płac jedynym sposobem podnoszenia
produkcyjności stanowią innowacje, które z jednej strony podnoszą jakość lub
obniżają cenę usług turystycznych. Z drugiej strony przyczyniają się do powstawania
nowych nisz i produktów turystycznych. Od tych ostatnich zależy w coraz większym
stopniu sukces rynkowy przedsiębiorstwa działającego na dojrzałych rynkach usług
turystycznych krajów rozwiniętych . Oznacza to jednocześnie, że trudniej jest
pozyskać zamożnego i coraz bardziej wybrednego turystę. Wymóg przetrwania na
tych trudnych rynkach stanowi oferowanie turyście coraz to nowych atrakcji i doznań.
Nie wystarcza już tradycyjna oferta trzech s (ang. sun, sea, sand, czyli słońca, morza
79
i piasku) [tak słusznie: Liszewski, Nowakowska, Zdebski 2009, s. 33]. Podstawą
sukcesu rynkowego stają się w ten sposób innowacje w turystyce.
Australia jest jedynym krajem na świecie, który bezpośrednio zaakcentował –
w białej księdze polityki turystycznej – rolę innowacyjności dla rozwoju turystyki
[Rząd Australii 2003]. Znaczenie innowacji podkreślano także w kolejnych
dokumentach
rządowych.
Wskazywano
przy
tym
na
związek
między
przedsiębiorczością i tworzeniem innowacyjnych (głównie niszowych) produktów
turystycznych, pozwalających na uzyskiwanie wysokich dochodów z działalności
turystycznej i dzięki temu na przyciągnięcie talentów do tego sektora gospodarki. W
tym miejscu należy podkreślić, że – choć były takie zamierzenia – nie udało się w
Australii stworzyć innowacyjnej polityki turystycznej. Mimo składanych zapewnień,
turystyka pozostaje poza głównym nurtem australijskiej polityki innowacyjnej. Dzieje
się tak, mimo że instytucjonalnie polityka innowacyjna i turystyczna są zarządzane
przez te same departamenty i ministerstwa w Australii. Sytuacja wygląda z resztą
podobnie w Nowej Zelandii, w której deprecjonuje się turystykę jako obszar o
niewielkim potencjale innowacyjnym. Należy podkreślić, że turystyka stanowi
znacznie ważniejsze źródło dochodu narodowego dla Nowej Zelandii niż Australii
[Hall 2009]. Z racji peryferyjnego położenia Nowej Zelandii8, innowacje w usługach
turystycznych mogą stanowić ważny czynnik poprawy pozycji konkurencyjnej tego
kraju.
Przedstawione w tym miejscu przykłady umniejszania roli innowacyjności w
prowadzonej polityce turystycznej wskazują, że włączenie turystyki do głównego
nurtu polityki turystycznej (np. w formie innowacyjnej polityki turystycznej) jest
zadaniem trudnym. Wymaga zmiany mentalności w odniesieniu do sposobu
analizowania i oceny zagadnień turystyki. Wspieranie innowacyjności w turystyce
zależy również od tego, czy urzędnicy i politycy lepiej zrozumieją rolę i znaczenie
innowacji nietechnologicznych oraz specyficznych form innowacyjności w obszarze
turystyki . Same deklaracje adaptacji nowego podejścia do innowacji w turystyce nie
wystarczą. Stanowi to także pewne ostrzeżenie przed chęcią nadmiernego
reformowania polityki turystycznej. Zmiany wymagają akceptacji urzędników i
polityków na różnych poziomach administracji w danym kraju. Zapomniała o tym
8
Względem zarówno Europy, Ameryki Północnej, czyli głównych regionów pochodzenia turystów.
80
Komisja Europejska w latach 90-tych XX wieku, gdy przedstawiła propozycje
dotyczące przyszłej polityki turystycznej w Unii Europejskiej. Zapomniał o tym
również rząd australijski, gdy włączył innowacyjność do najważniejszych priorytetów
polityki turystycznej Australii. Nie oznacza to jednak, że innowacje w turystyce nie są
ważne. Obecny kryzys gospodarczy nie sprzyja rozwojowi turystyki [Gołembski
2011]. To właśnie innowacje mogą zapewnić przetrwanie, a nawet rozwój w trudnych
warunkach funkcjonowania na współczesnym rynku turystycznym.
W wielu krajach wyspiarskich strategię rozwoju opierano na wspieraniu
turystyki międzynarodowej. Niektóre z nich uzależniły się wręcz od turystyki, która
stała się głównym źródłem dochodów tych krajów [Dąbrowska 2011, s. 27-28].
Niestety taka swoista monokultura turystyczna może być niekorzystna dla takich
krajów. Po pierwsze, międzynarodowy ruch turystyczny jest bardzo niestabilny i to w
stopniu większym niż światowa koniunktura gospodarcza. Zmieniają się nie tylko
gusta i moda wśród turystów. Wydatki turystyczne mają charakter dyskrecjonalny, a
sama turystyka jest dobrem wyższego rzędu. Ogólnie rzecz biorąc, w sytuacji
kryzysu globalnego sektor turystyczny cierpi bardziej niż inne sektory gospodarki. Po
drugie, małe kraje wyspiarskie, nie posiadające dużych, własnych kapitałów, rozwój
sektora turystycznego opierają na napływie kapitału zagranicznego. Powoduje to, że
nawet 70% wpływów z turystyki wraca – w różnej formie – do kraju pochodzenia tych
kapitałów. W praktyce udział kraju lub regionu docelowego może być jeszcze niższy
[Caire 2012, s. 32]. Ostateczne korzyści dla kraju bądź regionu peryferyjnego,
posiadającego jedynie niewielkie możliwości dywersyfikacji własnego rozwoju,
pozostają niewielkie. W tym miejscu abstrahuje się zupełnie od kosztów
środowiskowych strategii rozwoju opartej na turystyce. W tym kontekście warto
zwrócić uwagę na politykę prowadzoną w niewielkim kraju wyspiarskim, jakim jest
Trynidad i Tobago. Ten położony w rejonie Morza Karaibskiego na północnym krańcu
Ameryki Południowej kraj należy do grupy małych krajów. Jego powierzchnia wynosi
5 tyś. km2,a liczba mieszkańców nie przekracza 1,3 mln. Głównym źródłem
dochodów eksportowych a zarazem podstawowym przemysłem kraju jest wydobycie
oraz przetwórstwo ropy naftowej, gazu ziemnego i asfaltu [Lewandowska-Kaftan,
Borowska-Mostafa 2006, s. 72-76]. Niewielkie rozmiary gospodarki i uzależnienie od
ropy naftowej utrudniają dywersyfikację gospodarki. Ponadto, dominacja bardzo
opłacalnego sektora naftowego powoduje, że kraj ten cierpi od lat na objawy tzw.
81
„zarazy holenderskiej” [Moya, Mohammed, Sookram 2010]. Polega ona na tym, że
opłacalność wydobycia węglowodorów podnosi nadmiernie płace w sektorze
przetwórczym i jednocześnie prowadzi do nadmiernej aprecjacji lokalnej waluty
(dolara Trynidadu i Tobago). Z drugiej strony w kraju tym, podobnie jak w wielu
innych małych gospodarkach państw wyspiarskich, występuje wysokie bezrobocie.
Brakuje, poza sektorem naftowym, dobrych miejsc pracy. Szerzy się przestępczość,
a większość ludności – podobnie jak w czasach kolonialnych – pozostaje wyłączona
z korzyści, jakie przynosi główny produkt eksportowy [Coomansingh 2011]9.
Należy podkreślić, że – od momentu uzyskania niepodległości w 1962 r. –
Trynidad i Tobago opierał swoją strategię rozwoju na dochodach uzyskiwanych z
sektora naftowego, mimo negatywnych skutków uzależnienia od wydobycia
surowców energetycznych. Sprzyjała temu bliskość geograficzna największego
światowego importera ropy naftowej, czyli Stanów Zjednoczonych. Sytuacja
pogorszyła się jednak nagle pod koniec lat 80-tych XX wieku. Spadły wówczas
gwałtownie ceny ropy naftowej. Taka sytuacja utrzymała się do końca lat 80-tych XX
wieku. Powstały trwałe deficyty handlowe. Odpowiedzią rządu było prowadzenie
aktywnej polityki wspierania przedsiębiorczości. Na tym obszarze uzyskano
satysfakcjonujące rezultaty. Trynidad i Tobago jest największym eksporterem w
ramach
handlu
wewnętrznego
Karaibskiej
Wspólnoty
i
Wspólnego
Rynku
10
(organizacja CARICOM) [Wignaraja, Lezama, Joiner 2004, s. 71] .
Ważnym elementem strategii rozwoju jest także popieranie turystyki. Ta
ostatnia uzyskała wsparcie stosunkowo późno. Stało się to pod koniec lat 90-tych XX
wieku. Wcześniej Trynidad i Tobago dążył do uniknięcia negatywnych skutków
nadmiernego rozwoju sektora turystycznego [Lewis 2008]. Pogarszająca się sytuacja
ekonomiczna sprawiła jednak, że nastawienie rządzących do turystyki zmieniło się.
Początkowo
wspierano
bezpośrednie
inwestycje
zagraniczne
w
turystyce.
Wykorzystywane instrumenty sprowadzały się do metod znanych z innych, małych
państw wyspiarskich. Obejmowały przede wszystkim ulgi podatkowe i zwolnienia
celne (przy imporcie dóbr kapitałowych). Taka polityka nie spowodowała jednak ani
istotnej redukcji bezrobocia poprzez rozwój usług turystycznych ani nie załagodziła
9
Wcześniej była to produkcja plantacyjna, a obecnie jest to sektor naftowy.
Pełne członkostwo tej organizacji posiadają: Antigua i Barbuda, Barbados, Belize, Dominika,
Grenada, Gujana, Haiti, Jamajka, Montserrat, Saint Kitts i Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent i
Grenadyny, Surinam, Trynidad i Tobago.
10
82
konfliktów społecznych, które nękały wieloetniczną społeczność Trynidadu i Tobago.
Wynikało to także z tego, że działalność turystyczna koncentrowała się wokół stolicy
Port of Spain na Trynidadzie oraz – w mniejszym stopniu – na wyspie Tobago. Sezon
turystyczny był krótki i opierał się na eksploatowaniu znanego karnawału na
Trynidadzie (największy i zdecydowanie najpopularniejszy organizowano w stolicy)
[Coomansingh 2011]. W tym miejscu należy podkreślić, że odgórnie organizowana i
zarządzana turystyka nie sprzyja przekazywaniu korzyści ekonomicznych z turystyki
lokalnym społecznościom. Ponadto, lokalne przedsiębiorstwa turystyczne cierpiały na
brak dostępu do (odpowiednio taniego) kapitału. Krótki sezon turystyczny
(uwarunkowany
karnawałem)
obniżał
przy
tym
dochodowość
prowadzonej
działalności turystycznej. Niemniej jednak właśnie w lokalnych przedsiębiorstwach
istniał duży i niewykorzystany potencjał rozwoju. Polityka względem małych i
lokalnych przedsiębiorstw turystycznych zmieniła się w 1998 r. Uświadomiono sobie
potrzebę wspierania drobnej przedsiębiorczości, stanowiącej podstawę utrzymania
istotnej części społeczeństwa Trynidadu i Tobago. W pierwszej kolejności
uruchomiono programy wsparcia finansowego dla małych i średnich przedsiębiorstw
branży turystycznej, przede wszystkim w formie gwarancji pożyczek i kredytów oraz
programu leasingowego na rzecz tej grupy podmiotów gospodarczych [Lewis 2008].
Za kluczowe obszary wsparcia turystyki uznano turystykę morską, w tym żeglarstwo,
oraz branżę rozrywkową. Od 2002 r. działa specjalna agencja rządowa wspierająca
małe i średnie przedsiębiorstwa na Trinidadzie i Tobago. Należy podkreślić, że – od
początku prowadzenia przez rząd Trynidadu i Tobago aktywnej polityki na rzecz
małych i średnich przedsiębiorstw – dużą wagę przywiązywano do wspierania i
upowszechniania
rozwiązań
proekologicznych,
zgodnie
z
paradygmatem
zrównoważonej turystyki.
We wcześniejszych rozważaniach wskazywano, że rozwój turystyki przez
napływ kapitału zagranicznego nie musi być szczególnie korzystny dla regionu lub
kraju recepcji tego rodzaju inwestycji turystycznych. Jedną ze strategii rozwoju
regionów oddalonych od ważnych ośrodków gospodarczych stanowi wspieranie
turystyki. Jej rozwój opiera się wówczas na niewykorzystanych i często dziewiczych
zasobach środowiskowych i kulturowych. Tego rodzaju polityka może być inicjowana
i realizowana odgórnie bądź oddolnie. W pierwszym przypadku politykę taką
prowadzi rząd krajowy, organizacja międzynarodowa lub zagraniczna agencja
83
pomocowa. Społeczności lokalne mają ograniczony wpływ na taką politykę. Z reguły
oczekuje się tylko ich formalnej zgody. Nie przeprowadza się konsultacji i nie
wypracowuje rozwiązań na poziomie lokalnym lub regionalnym. Z kolei w oddolnej
strategii rozwoju turystyki podstawowe znaczenie posiada społeczność lokalna.
Ona sama dokonuje – przynajmniej na poziomie operacyjnym – wyboru narzędzi i
instrumentów. Należy wskazać, że odgórne strategie, choć opierają się na większych
zasobach wiedzy, doświadczenia i kapitału, nie koniecznie muszą prowadzić do
korzystnych dla społeczności lokalnych rezultatów Interwencja odgórna może
skutkować w szczególności powstaniem i pogłębianiem się nierówności społecznych
w tradycyjnych społecznościach, czy też sprzyjać zanikowi tradycyjnych kultur i
wartości. Z punktu widzenia gospodarczego najistotniejszym problemem jest to, że
indukowany
zewnętrznie
rozwój
turystyki
ogranicza
obieg
pieniądza
w
społecznościach lokalnych i sprzyja ich transferowi poza granice regionu bądź kraju.
W następstwie tego mniejszy jest również mnożnik turystyki i dobrobyt społeczności,
uzyskujących
dochody
z
turystyki.
Jednocześnie
doświadczenia
ze
słabo
rozwiniętych regionów północnej Tajlandii wskazują, że odgórne inicjatywy rozwoju
turystyki, koncentrując się na finansowej stronie tego procesu, w niedostatecznym
stopniu uwzględniają potrzebę przygotowywania lokalnych społeczności do obsługi
ruchu turystycznego [Theeropappisit 2011]. Choć może się wydawać, że turystyka
tworzy dużą liczbę miejsc pracy o niskich kwalifikacjach, pozytywne przeżycia turysty
zależą w dużym stopniu od fachowego przygotowania personelu, w tym umiejętności
językowych osób zaangażowanych w obsługę klienta (turysty). Ta ostatnia
okoliczność nie sprzyja w praktyce zatrudnianiu lokalnych pracowników, np.
mieszkańców obszarów wiejskich o wysokich walorach przyrodniczych [Luquiau
2012]. Ostatecznie należy uznać przewagę oddolnych działań na rzecz rozwoju
turystyki nad inicjatywami odgórnymi. Wymaga to uznania roli i znaczenia
społeczności lokalnych w tym procesie. Niestety zbyt wiele inicjatyw rozwoju turystyki
wiąże się z dążeniem rządu centralnego do pozyskania dewiz, względnie
poprawienia bilansu handlowego. Ignorując zagadnienia społeczne i środowiskowe
rozwoju turystyki, rząd często koncentruje się wyłącznie na osiągnięciu celów
ekonomicznych rozwoju turystyki w peryferyjnych regionach kraju.
84
4. Rozwój przedsiębiorczości a agroturystyka
Ogólnie rzecz biorąc, obszary wiejskie nie są predestynowane do rozwoju
przedsiębiorczości. Po pierwsze, niska gęstość zaludnienia nie sprzyja rozwojowi ani
odpowiedniego rynku pracy ani rynku konsumenta, czyli czynników, od których
rozwój przedsiębiorstw jest w dużym stopniu uzależniony. Po drugie, produkcja
rolnicza na obszarach wiejskich nie sprzyja koncentracji kapitału fizycznego ani
kapitału ludzkiego, czyli głównych czynników produkcji dóbr i usług. W efekcie rozwój
pozarolniczych funkcji obszarów wiejskich jest w dużym stopniu utrudniony. Niestety
przekłada się to na niskie dochody mieszkańców wsi. Z tego też względu w ramach
Unii Europejskiej prowadzi się aktywną politykę rozwoju obszarów wiejskich. Służy
ona w pierwszej kolejności powstawaniu nowych funkcji gospodarczych na
obszarach wiejskich. Ma to m. in. przeciwdziałać wyludnianiu się obszarów wiejskich,
a więc także ich ekonomicznej i społecznej degradacji [Sznajder, Przezbórska 2006,
s. 50-54]. Rysunek 12 wskazuje na ważną rolę turystyki oraz agroturystyki w
realizacji polityki rozwoju obszarów wiejskich. Współcześnie turystyka stała się
ważnym filarem tej polityki, także w Polsce. Po trzecie, przedsiębiorczości na
obszarach wiejskich nie sprzyja brak akumulacji zasobów wiedzy, a niska gęstość
zaludnienia utrudnia jej rozpowszechnianie (dyfuzję). W następstwie tego rozwój
wymagającej zasobów wiedzy i złożonej działalności gospodarczej jest na obszarach
wiejskich znacząco utrudniony. Dodatkowo powyższa okoliczność pogarsza
perspektywy ekonomiczne na wsi, tym samym przyczynia się do dalszego jej
wyludniania.
85
Rys. 12. Turystyka w rozwoju wsi
Źródło: Zmodyfikowano schemat M. Sznajdera oraz L. Przezbórskiej [2006, s. 54].
Agroturystyka może stanowić część rozwiązania problemu rozwoju obszarów
wiejskich. Przed omówieniem jej roli w tym procesie, warto jest zdefiniować pojęcie
agroturystyki. Wg J. Sikory [1999, s. 69] turystyka „związana z pobytem w
gospodarstwie wiejskim dotyczy różnych forum spędzania czasu wolnego, usług
turystycznych świadczonych w obrębie gospodarstwa rolnego. Właśnie ten rodzaj
turystyki wiejskiej nazywa się agroturystyką”. S. Medlik [1995] podkreśla, że
agroturystyka jest formą turystyki wiejskiej, związanej z gospodarstwem wiejskim.
Może być zorganizowana w różny sposób, jednak zawsze obejmuje zakwaterowanie,
a często również inne usługi turystyczne. D. Knecht [2009, s. 10] wskazuje z kolei (za
M. Dębiewską], że agroturystyka to rodzaj turystyki, którą prowadzi się „na terenach
rolniczych, wykorzystując wolne pomieszczenia po adaptacji, budynki gospodarcze
86
rolników oraz produkcję i usługi ich właścicieli”. Z powyższych definicji można
wywnioskować, że turystyka wiejska nie jest pojęciem tożsamym z agroturystyką. Ta
ostatnia jest pojęciem węższym [zob. także schemat: ibidem, s. 13]. Ze względu na
przywileje podatkowe związane z prowadzeniem działalności agroturystycznej,
pojęcie agroturystyki jest w Polsce często nadużywane [zob. szerzej: Jalinik, Snarski
2008]. Niemniej o istocie działalności agroturystycznej decydują następujące cechy
[Sznajder, Przezbórska 2006, s. 18]:
a) możliwość zaspokojenia potrzeby człowieka, związanej z praktycznym
uczestnictwem w procesie produkcji żywności, w życiu rodziny wiejskiej oraz
społeczności wiejskiej;
b) możliwość zaspokojenia poznawczej potrzeby człowieka w zakresie produkcji
rolniczej czy etnografii;
c) możliwość zaspokojenia emocjonalnych potrzeb, polegających na chęci
bezpośredniego kontaktu ze zwierzętami domowymi, produktami roślinnymi i
zwierzęcymi, produktami przetwórstwa, zaspakajanie potrzeby przeżycia
sielanki wiejskiej związanej z atmosferą wiejskości, ciszą, odgłosami czy
nawet zapachami wsi i gospodarstwa.
Charakterystyczną cechą agroturystyki jest to, że wykorzystuje istniejące już na
obszarach wiejskich elementy zabudowy i infrastruktury. Rozpoczęcie działalności
agroturystycznej wymaga raczej adaptacji istniejących obiektów gospodarstwa
wiejskiego, a nie ich tworzenie od podstaw. Najważniejsze atrakcje agroturystyczne
tworzy środowisko naturalne i otoczeni wsi [Knecht 2009, s. 109-112]. W efekcie
agroturystyka
należy
kapitałochłonności.
do
Jest
rodzaju
źródłem
działalności
dodatkowych
gospodarczej
dochodów
i
o
niskiej
zysków
dla
gospodarstw rolnych. Jednocześnie tworzy nowe miejsca pracy, ograniczając
przynajmniej częściowo problem ukrytego bezrobocia w małych gospodarstwach
rolnych11. Agroturystyka daje także możliwość zbytu produkowanych lokalnie płodów
rolnych oraz wyrobów pamiątkarskich czy też rękodzieła [Walenia 2011, s. 108].
Pośrednio wpływa na rozwój różnego rodzaju usług związanych z turystyką, w tym
usług
transportowych.
Agroturystyka
przyczynia
się
zatem
do
lepszego
wykorzystania zasobów, które nie byłyby w dostatecznym stopniu eksploatowane
na obszarach wiejskich. W efekcie koszty alternatywnego wykorzystania zasobów
11
Stworzenia nowego miejsca pracy w turystyce, w tym w agroturystyce, wymaga tylko 40% nakładów
potrzebnych do utworzenia takiego miejsca w przemyśle przetwórczym [Kmita 1997].
87
zaangażowanych
w agroturystyce są niewielkie. Jednocześnie wspomniana
okoliczność sprawia, że ceny usług agroturystycznych mogą być bardzo atrakcyjne.
Umożliwia to dostęp do turystyki także osobom mniej zamożnym.
Agroturystyka stanowi formę przedsiębiorczości, która odpowiada uwarunkowaniom
obszarów wiejskich. Należy przy tym podkreślić, że agroturystyka może być
czynnikiem sprzyjającym przedsiębiorczości także na innych obszarach gospodarki
wsi. Po pierwsze, kontakt właścicieli gospodarstw agroturystycznych z turystami,
którymi są mieszkańcy obszarów miejskich, sprzyja większej otwartości na świat.
Ponadto, sprzyja różnym formą aktywności gospodarczej, w tym tworzeniu sieci
bezpośredniej sprzedaży produktów rolnych i rzemiosła już po okresie pobytu
turystów w gospodarstwie agroturystycznym. Po drugie, agroturystyka sprzyja
dodatkowym inwestycjom, zarówno prywatnym jak i publicznym, w infrastrukturę na
obszarach wiejskich. Podnosi to jednocześnie standard życia samych mieszkańców
wsi [Sznajder, Przezbórska 2006, s. 20]. Po trzecie, obecność turystów sprzyja
rozwojowi różnych form usług związanych z ich obsługą. Z tych ostatnich mogą
korzystać również inni mieszkańcy wsi i sąsiadujących miejscowości. Pozwala to z
kolei na rezygnację z korzystania z tychże usług w pobliskich miastach. Wzmacnia to
również obieg pieniądza w ramach społeczności wiejskiej i prowadzi do zwiększania
aktywności gospodarczej, przynajmniej na atrakcyjnych turystycznie obszarach
wiejskich. Po czwarte, upowszechniają się na tych obszarach pozytywne wzorce
przedsiębiorczości,
wynikające
z
jej
prowadzenia
przez
gospodarstwa
agroturystyczne oraz z świadczenia innych usług na rzecz turystów. Dotychczasowe
rozważania podsumowuje rysunek 13. Istotny wpływ agroturystki na rozwój obszarów
wiejskich oraz przedsiębiorczość na tych obszarach sprawiają, że państwo aktywnie
wspiera rozwój agroturystyki. Z jednej strony działalność agroturystyczna została
wyłączona z obowiązków związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej na
podstawie art. 3 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej
12
. Ponadto,
działalność agroturystyczna, polegająca na wynajmowaniu turystom do pięciu pokoi
w gospodarstwie rolnym podlega szerokiemu i całkowitemu zwolnieniu od podatku
dochodowego od osób fizycznych [Sznajder, Przezbórska 2006, s. 94-95]. Z drugiej
strony agroturystykę wspiera się – od momentu przystąpienia Polski do Unii
12
Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. nr 173, poz. 1807 z
późn. zm.).
88
Europejskiej – także w ramach europejskiej polityki strukturalnej oraz rozwoju
obszarów wiejskich.
Otwartość na
przedsiębiorczość osób
prowadzących działalność
agroturystyczną
Dodatkowe inwestycje w
infrastrukturę
Dodatkowe usługi na rzecz
turystów
Wpływ agroturystyki
na rozwój
przedsiębiorczości
Zwiększenie obiegu
pieniądza i nowe rynki na
obszarach wiejskich
Pobudzanie
przedsiębiorczości
pozostałych mieszkańców
wsi
Rys. 13. Agroturystyka a rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich
Źródło: Opracowanie własne.
Wsparcie dla agroturystyki można było w pewnym zakresie uzyskać w ramach
programu przedakcesyjnego SAPARD (działanie 4.1), a w latach 2004-2006 w
ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja
sektora
żywnościowego
oraz
rozwój
obszarów
wiejskich”
(działanie
4.1).
Bezpośrednie wsparcie dla agroturystyki jest obecnie możliwe dzięki Programowi
Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Od 2008 r. uruchomiono działanie
311 Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich „Różnicowanie w kierunku działalności
nierolniczej”. Należy podkreślić, że działanie obejmuje nie tylko wsparcie dla samej
agroturystyki, ale także dla usług i rzemiosła towarzyszącego. Wsparciem objęte są
gminy i miejscowości, których liczba mieszkańców nie przekracza 5 tys. osób.
Opisywane działanie wspiera inwestycje służące do rozpoczęcia lub rozwoju
działalności pozarolniczej. Refundacja nie może przekraczać wysokości 100 tys. zł i
50% kosztów kwalifikowanych projektu. Wsparcie inwestycyjne obejmuje przede
89
wszystkim
koszty
budowy
i
przebudowy,
remontu
obiektów
budowlanych,
zagospodarowania terenu, a także koszty zakupu maszyn, narzędzi, wyposażenia i
sprzętu, w tym komputerowego. Ustalono szczególne zasady rozliczania kosztów
zakupu środków transportu. Wsparcie przysługuje rolnikom mających prawo do
uzyskania płatności bezpośrednich. Należy wskazać, że opisywane działanie nie
należało do najbardziej popularnych wśród potencjalnych beneficjentów. Większe
zainteresowanie ograniczało się w zasadzie do terenów o dużym potencjale
turystycznym [Śniecińska 2008]. Natomiast na obszarach i w regionach o mniejszym
potencjale turystycznym spotkało się ze znacznie mniejszym zainteresowaniem
[Argotec Polska 2012]. Należy stwierdzić, że tylko nieliczne powiaty w Polsce
posiadają odpowiednie warunki do rozwoju agroturystyki. Kluczowa zdaje się być
jakość środowiska przyrodniczego, w tym w szczególności takie jej elementy, jak
dostępność do zbiorników wodnych, czy też dostępność do obszarów o istotnych
walorach przyrodniczych prawnie chronionych [Przezbórska 2011]. Poza tym,
pozytywna tendencja do wzrostu popytu na usługi agroturystyczne w Polsce została
zahamowana w 2007 r. [por. Łaciak 2002-2011]. Ostatecznie można stwierdzić, że
koncepcja agroturystyki jako siły napędowej rozwoju obszarów wiejskich, choć
bardzo atrakcyjna, jest ograniczona do terenów o największej atrakcyjności
turystycznej. O tej ostatniej decyduje w pierwszej kolejności jakość ich środowiska
przyrodniczego.
90
5. Turystyka w polityce spójności Unii Europejskiej
Dr Szymon Piotrowski
Turystyka nie stanowiła priorytetu w procesie programowania polityki spójności
po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Zarówno w latach 2004-2006 jak i w
latach 2007-2013 bezpośrednich działań na rzecz turystyki było niewiele. Turystykę
wspierano pośrednio, włączając projekty turystyczne do działań poświęconych innym
dziedzinom (takich jak rozwój regionalny, kultura, rewitalizacja miast i wsi) [Butowski
2005, s. 167]. Niemniej jednak interwencja strukturalna istotnie zasiliła turystykę. W
latach 2004-2006 na cele inwestycyjne bezpośrednio związane z turystyką
przeznaczono prawie 900 mln zł z funduszy europejskich. W latach 2007-2013
przewiduje się, że wyniesie ono 5,2 mld zł [Ministerstwo Rozwoju Regionalnego
2007]. Stanowi to zaledwie 2% środków przyznanych Polsce w ramach europejskiej
polityki strukturalnej. Jednocześnie wartość działań pośrednio wpływających na
turystykę jest znacznie wyższa. W niektórych województwach Polski Wschodniej
pośrednie i bezpośrednie zaangażowanie na rzecz turystyki może sięgnąć nawet
14% ogólnej alokacji funduszy europejskich w tych regionach [Panfiluk 2010].
Wsparcie z funduszy europejskich udziela się na konkretne projekty
turystyczne. Z tego względu warto jest pojęcie projektu turystycznego w tym
miejscu zdefiniować. Projekt turystyczny jest „jednorazowym, ograniczonym czasowo
i budżetowo przedsięwzięciem (zadaniem), którego realizacja służy poprawie
sprawności, jakości i efektywności zaspokajania określonych potrzeb (i dążeń)
turystów, bez względu na miejsce ich zaspakajania” [Kołakowski 2008]. Tak szeroka
definicja projektu turystycznego obejmuje zarówno inwestycje stricte turystyczne,
służące
bezpośredniemu
zaspakajaniu
potrzeb
turysty,
jak
i
inwestycje
paraturysyczne, służące uzupełnieniu usług turystycznych i będące częścią
przeżytego przez turystę doświadczenia [Gołembski 2009, s. 256-257]. Projekty
stricte turystyczne są finansowane – w latach 2007-2013 – przede wszystkim w
ramach
regionalnych
programów
operacyjnych.
Natomiast
projekty
paraturystyczne są najczęściej przedmiotem interwencji na obszarach powiązanych
z turystyką. Obejmują przede wszystkim infrastrukturę techniczną (gazociągi,
wodociągi, kanalizację, elektryfikację), komunikacyjną oraz ochrony środowiska.
Duże projekty tego rodzaju finansuje się przede wszystkim w ramach Programu
Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, podczas gdy inwestycje o znaczeniu
91
lokalnym przede wszystkim w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych. Unia
Europejska wspiera nie tylko działalność inwestycyjną, ale i nieinwestycyjne (czyli
tzw. „miękkie”) projekty turystyczne. Można tu wymienić projekty promocyjne,
związane z szeroko rozumianym marketingiem turystycznym. Istotne środki na jego
realizację zarezerwowano w ramach 6. Osi priorytetowej Programu Operacyjnego
Innowacyjna Gospodarka. Poza tym, środki na ten cel pozyskać można także w
ramach Regionalnych Programów Operacyjnych oraz Programu Rozwoju Polski
Wschodniej. Niematerialny charakter mają również turystyczne projekty szkoleniowe.
Realizuje się je w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.
Wsparcie na rzecz turystyki można zakwalifikować do jednej z form
interwencji. Przedstawia je rysunek 14. Pierwszą formę stanowią projekty (głównie
szkoleniowe) na rzecz pracowników turystyki. Środki inwestycyjne mogą pozyskać
także przedsiębiorstwa turystyczne. Projekty infrastrukturalne realizują przede
wszystkim jednostki samorządu terytorialnego. Oprócz infrastruktury podstawowej i
stricte turystycznej, duże znaczenie posiadają projekty służące ochronie i
restaurowaniu dóbr kultury. Wsparcie na rzecz turystyki można uzyskać – oprócz
wspomnianych wcześniej programów operacyjnych – w ramach Programu Rozwoju
Obszarów
Wiejskich,
Europejskiej
Współpracy
Terytorialnej
i
Mechanizmu
Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Z wyjątkiem pierwszego z
wymienionych programów, pozostałe programy mają jednak marginalne znaczenie i
nie będą przedmiotem szczegółowych rozważań w dalszej części niniejszego punktu.
Turystyka
Obszar interwencji
Programy
wsparcia
Kapitał ludzki
w turystyce
Przedsiębiorst
wa turystyczne
Infrastruktura
turystyczna
16 regionalnych programów Operacyjnych, Program Rozwój
Polski Wschodniej (5 województw), Program Rozwoju
Obszarów Wiejskich,
Program Operacyjny Innowacyjna
Gospodarka, Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko,
Europejska Współpraca Terytorialna, Mechanizm Finansowy
Europejskiego Obszaru Gospodarczego
92
Rys. 14. Turystyka w polityce spójności
Źródło: Opracowanie własne.
Największe, bezpośrednie środki na realizację projektów z zakresu turystyki
określono w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych. Na ten cel
przeznaczono blisko 5% alokacji przedmiotowych programów, czyli ok. 3 mld zł. W
niektórych województwach istotną alokację przeznaczono na promowanie bądź
ochronę i waloryzację dziedzictwa przyrodniczego. Podstawowe znaczenie posiada
jednak – we wszystkich województwach – wsparcie na rzecz wzmocnienia usług
turystycznych. Przewiduje się dofinansowanie projektów budowy i modernizacji
lokalnej bazy turystycznej. Mniejsze znaczenie ma w tych programach promocja
działalności i aktywności turystycznej, turystyka kulturowa i rewitalizacja obszarów
zdegradowanych. Tabela 12
zawiera opis działań 16 Regionalnych Programów
Operacyjnych wspierających przedsiębiorców z sektora turystyki. Należy zwrócić
uwagę, że nie wszystkie województwa stworzyły osobny priorytet wspierający
turystykę. Z reguły jednak określiły osobne działania na rzecz turystyki. W wielu
programach przedsiębiorstwa turystyczne mogły ubiegać się o dotacje inwestycyjne
w ramach priorytetów, działań i schematów dla wszystkich małych, średnich i
mikroprzedsiębiorstw w regionie. Ten rodzaj interwencji należy uznać jednak za
niewystarczający. Zainteresowanie wsparciem wśród przedsiębiorców było duże, a
alokacja
szybko
się
wyczerpała.
Ponadto,
w
kilku
regionach
środki
na
dofinansowanie inwestycji ograniczyło uczestnictwo tych województw w inicjatywie
JEREMIE , w ramach której przedsiębiorstwa mogły uzyskać wyłącznie zwrotne, a
więc i mniej atrakcyjne wsparcie finansowe [Piotrowski, Filipowska 2012]. W kilku
województwach beneficjentami osobnych działań na rzecz turystyki były przede
wszystkim jednostki samorządu terytorialnego. Ich projekty służyły budowaniu,
wzmocnieniu i promocji produktów turystycznych o znaczeniu regionalnym.
Tabela 12. Wsparcie dla przedsiębiorców z sektora turystyki w ramach 16
Regionalnych Programów Operacyjnych
93
1.
WOJEWÓDZTWO
DOLNOŚLĄSKIE
2.
KUJAWSKO-POM.
3.
LUBUSKIE
4.
LUBELSKIE
5.
ŁÓDZKIE
6.
MAŁOPOLSKIE
7.
MAZOWIECKIE
PRIORYTET LUB DZIAŁANIE W RPO
Priorytet 1 – Wzrost konkurencyjności
dolnośląskich przedsiębiorstw („Przedsiębiorstwa
i Innowacyjność”)
Działanie 1.1. - Inwestycje dla przedsiębiorstw
Priorytet V – Wzmocnienie konkurencyjności
przedsiębiorstw
Działanie 5.2. - Wsparcie inwestycji przedsiębiorstw
Poddziałanie 5.2.1. – Wsparcie inwestycji mikro
przedsiębiorstw
Poddziałanie 5.2.2. - Wsparcie inwestycji małych i
średnich przedsiębiorstw
Priorytet VI – Wsparcie rozwoju turystyki
Działanie 6.2. – Rozwój usług turystycznych i
uzdrowiskowych
Priorytet 2 – Stymulowanie wzrostu inwestycji w
przedsiębiorstwach i wzmocnienie potencjału
innowacyjnego
Działanie 2.1. - Mikroprzedsiębiorstwa
Działanie 2.2. – Poprawa konkurencyjności małych i
średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje
Priorytet 5 – Rozwój i modernizacja infrastruktury
kulturowej, turystycznej i sportowej
Działanie 5.1. - Rozwój i modernizacja regionalnej
infrastruktury turystycznej i kulturowej
Działanie 5.2. - Rozwój i modernizacja lokalnej
infrastruktury kulturowej, turystycznej i sportowej
Priorytet I – Przedsiębiorczość i innowacje:
Działanie 1.1. - Dotacje dla nowopowstałych
mikroprzedsiębiorstw;
Działanie 1.2. - Dotacje inwestycyjne dla
mikroprzedsiębiorstw,
Działanie 1.3. - Dotacje inwestycyjne dla małych i
średnich przedsiębiorstw,
Działanie 1.5. - Dotacje inwestycyjne w dziedzinie
turystyki
Priorytet 3 – Gospodarka, Innowacyjność,
Przedsiębiorczość
Działanie III.5. - Infrastruktura turystycznorekreacyjna
Priorytet 2 - Gospodarka regionalnej szansy
Działanie 2.1. - Rozwój i podniesienie
konkurencyjności przedsiębiorstw
Priorytet 3 – Turystyka i przemysł kulturowy
Działanie 3.1. - Rozwój infrastruktury turystycznej
Priorytet 1 - Tworzenie warunków dla rozwoju
potencjału innowacyjnego i przedsiębiorczości na
Mazowszu:
Działanie 1.5. - Rozwój przedsiębiorczości
Priorytet 6 - Wykorzystanie walorów naturalnych i
94
8.
OPOLSKIE
9.
PODKARPACKIE
10 PODLASKIE
.
11 POMORSKIE
.
12 ŚLĄSKIE
.
13 ŚWIĘTOKRZYSKIE
.
14 WARMIŃSKO-MAZ
.
kulturowych dla rozwoju turystyki i rekreacji
Działanie 6.2. Turystyka
Priorytet 1 – Wzmocnienie atrakcyjności
gospodarczej regionu
Działanie 1.1. - Rozwój przedsiębiorczości
Poddziałanie 1.1.2. – Inwestycje w
mikroprzedsiębiorstwach
Działanie 1.4. - Rozwój infrastruktury turystycznej i
rekreacyjno-sportowej
Poddziałanie 1.4.1. – Wsparcie usług turystycznych i
rekreacyjno-sportowych świadczonych przez
przedsiębiorstwa
Priorytet 1 – Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka
Działanie 1.4. – Promocja gospodarcza i aktywizacja
inwestycyjna regionu
Priorytet 6 –Turystyka i kultura
Oś priorytetowa I – Wzrost innowacyjności i
wspieranie przedsiębiorców w regionie
Działanie 1.4. – Wsparcie inwestycyjne
przedsiębiorstw
Poddziałanie 1.4.1. – Mikroprzedsiębiorstwa
Poddziałanie 1.4.2. – Małe średnie przedsiębiorstwa
Oś priorytetowa III – Rozwój turystyki
Działanie 3.2. – Wsparcie inwestycyjne
przedsiębiorstw z branży turystycznej
Poddziałanie 3.2.1. – Mikroprzedsiębiorstwa
Poddziałanie 3.2.2. Małe i średnie przedsiębiorstwa
Oś priorytetowa I – Rozwój i innowacje w MŚP
Działanie 1.1. Mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa
Poddziałanie 1.1.1. Mikroprzedsiębiorstwa
Poddziałanie 1.1.2. Małe i średnie przedsiębiorstwa
Priorytet 3 – Turystyka
Działanie 3.1. – Infrastruktura zaplecza turystycznego
Poddziałanie 3.1.1. – Infrastruktura zaplecza
turystycznego/przedsiębiorstwa
Działanie 3.2. Infrastruktura okołoturystyczna
Poddziałanie 3.2.1. Infrastruktura
okołoturystyczna/przedsiębiorstwa
Priorytet I – Rozwój przedsiębiorstw
Działanie 1.1. Bezpośrednie wsparcie sektora mikro,
małych i średnich przedsiębiorstw
Priorytet II – Wsparcie innowacyjności, budowa
społeczeństwa informacyjnego oraz wzrost potencjału
inwestycyjnego regionu
Działanie 2.3. Promocja gospodarcza i turystyczna
regionu
Priorytet 1 – Przedsiębiorczość
Priorytet 2 – Turystyka
Działanie 2.1. - Wzrost potencjału turystycznego
Poddziałanie 2.1.1 - Baza noclegowa i
95
gastronomiczna
15 WIELKOPOLSKIE
Priorytet I – Konkurencyjność przedsiębiorstw
.
Działanie 1.1.- Rozwój mikroprzedsiębiorstw
Działanie 1.2. - Wsparcie rozwoju MSP
Priorytet VI – Turystyka i środowisko kulturowe
Działanie 6.1.- Turystyka
16 ZACHODNIOPOM.
Oś priorytetowa 1 – Gospodarka-Innowacje.
Technologie
Działanie 1.1.- Wzrost konkurencyjności
przedsiębiorstw poprzez innowacyjne inwestycje
Poddziałanie 1.1.1. - Inwestycje w
mikroprzedsiębiorstwa
Poddziałanie 1.1.2. - Inwestycje w małe i średnie
przedsiębiorstwa
Oś priorytetowa V – Turystyka, kultura i
rewitalizacja
Działanie 5.1. - Infrastruktura turystyczna
Działanie 5.1.2 – Infrastruktura turystyki
Oś priorytetowa VI – Rozwój funkcji
metropolitalnych
Działanie 6.1. - Infrastruktura turystyczna
Działanie 6.1.1.- Infrastruktura turystyki
Źródło: Ministerstwo Sportu i Turystyki [2008, s. 11-13].
Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej służy przyspieszaniu tempa
rozwoju
społeczno-gospodarczego
w 5
polskich
województwach:
lubelskim,
podkarpackim, podlaskim, świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim. Program zawiera
silny komponent związany z turystyką. Finansuje się w jego ramach zadania
związane z promocją, służące poprawie wizerunku opisywanych województw i
przyciągnięciu inwestorów i turystów biznesowych. Przewidywana wartość wsparcia
wynosi 40 mln zł. W Programie powierzono Polskiej Organizacji Turystycznej – w
ramach projektu systemowego działania „Promowanie zrównoważonego rozwoju
turystyki” – przygotowanie studium atrakcyjności turystycznej Polski Wschodniej i na
jej przygotowanie kampanii promocyjnej. Na opisywany projekt systemowy
przeznaczono blisko 24 mln zł. Program Rozwoju Polski wschodniej wspiera także
działanie „Infrastruktura turystyki kongresowej i targowej”. Jego celem jest budowa i
modernizacja infrastruktury umożliwiającej organizację targów, wystaw, kongresów i
konferencji o znaczeniu ponadregionalnym . Na ten komponent przewiduje się
alokację w wysokości ok. 400 mln zł. Duże środki przeznaczono również na działanie
„trasy rowerowe” (alokacja ok. 200 mln zł). Służą one budowie i oznakowaniu tras
96
rowerowych o znaczeniu ponadregionalnym i międzynarodowym w tych 5
województwach. Należy podkreślić, że Program Rozwoju Polski Wschodniej – oprócz
opisywanych działań bezpośrednich – wspiera również pośrednio sektor turystyki
poprzez inwestycje w infrastrukturę transportową, drogową i komunikacyjną. Na tego
rodzaju inwestycje infrastrukturalne przeznaczono większość alokacji w opisywanym
programie.
Interesujące źródło wsparcia dla przedsiębiorstw turystycznych działających na
obszarach wiejskich stanowi Program Operacyjny Rozwoju Obszarów Wiejskich.
Działanie 312 „Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw” przewiduje refundację
maksymalnie 50% kwalifikowanych kosztów inwestycji mikroprzedsiębiorców ,którzy
zatrudniają poniżej 10 osób, mają obrót nieprzekraczający 2 mln zł oraz działają na
obszarach wiejskich. O wsparcie ubiegać się mogą m. in. przedsiębiorcy działający w
zakresie
usług
turystycznych
oraz
związanych
ze
sportem,
rekreacją
i
wypoczynkiem, rzemiosła i rękodzielnictwa oraz usług transportowych. W zależności
od liczby nowo utworzonych miejsc pracy wysokość wsparcia może osiągnąć
maksymalnie 100 tyś. do 300 tyś. zł. Mimo stosunkowo niskiej kwoty wsparcia i
ograniczenia interwencji do mikroprzedsiębiorstw, działanie można uznać za dobrze
zorganizowane i udane. Przede wszystkim udało się osiągnąć ciągłość realizacji
programu wsparcia w kolejnych latach. Należy wskazać tu zwłaszcza, że wiele
działań Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka wyczerpało alokację już w
pierwszym roku od momentu uruchomienia programu (zob. dalej). Konkursy i nabór
w opisywanym działaniu ogłaszano jeszcze w 2011 r. Wynika także z dosyć dużej
alokacji środków publicznych na działanie, przekraczającej 1 mld zł. Jednocześnie
najwyższe dotacje (przypadające na jeden projekt) w tym działaniu otrzymywały
podmioty świadczące usługi turystyczne na obszarach wiejskich. Stanowiły one ok.
9% wszystkich beneficjentów (dane ARiMR). Można zatem stwierdzić, że
przedsiębiorstwa świadczące usługi turystyczne chętnie korzystały z tego działania.
Program Operacyjny Kapitał Ludzki nie zawiera działań bezpośrednio
kierowanych dla przedsiębiorstw z sektora turystyki. Należy jednak wskazać, że to
właśnie przedsiębiorstwa z tego sektora mogą potrzebować wsparcia szkoleniowego
i
rozwoju
kwalifikacji
swoich
pracowników
[tak
słusznie:
Tokarz
2006].
Przedsiębiorstwa turystyczne mogą skorzystać przede wszystkim z podziałania 2.1.1
„Rozwój kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwie”, działania 6.2 „Wsparcie oraz
97
promocja przedsiębiorczości i samo zatrudnienia” oraz działania 8.1 „Rozwój
Pracowników i Przedsiębiorstw w Regionie”. Dofinansowanie szkoleń może sięgać w
tych działaniach 90% ich kosztów kwalifikowanych. Działanie 6.2 obok usługi
doradczo-szkoleniowej zawiera komponent finansowy (wsparcie inwestycyjne do 40
tyś. zł oraz finansowania pomostowe przez 6 do 12 miesięcy). Poddziałanie 2.2.1
było najbardziej popularnym wsparciem szkoleniowym dla przedsiębiorców. Ostatnie
konkursy odbędą się najprawdopodobniej w 2012 r. Stanowią one szczególną
szansę dla mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw turystycznych. Wyłączono
bowiem duże przedsiębiorstwa, które były dotychczas największymi beneficjentami
programu, z ubiegania się o wsparcie szkoleniowe. W 2012 r. preferowane będą m.
in. szkolenia na rzecz wypracowania planu działań proekologicznych, a alokacja na
konkursy wyniesie 312 mln zł [Sapela 2012]. Dobrym przykładem zaspokajania
potrzeb szkoleniowych w turystyce stanowi projekt „Turystyka – Wspólna Sprawa”.
Pierwszy, tak duży projekt szkoleniowo-doradczy w turystyce był skierowany do
przedsiębiorców, przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego oraz organizacji
wspierających rozwój turystyki. Oprócz podniesienia kwalifikacji pracowników
turystyki, projekt służył pomocy w rozwoju produktów turystycznych oraz animowaniu
współpracy w regionie [Turystyka Wspólna Sprawa 2012].
Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko nie zawiera w zasadzie
działań, które wspierałyby bezpośrednio przedsiębiorstwa z sektora turystyki. Oprócz
licznych priorytetów mających pośredni wpływ na turystykę, wyróżnić można trzy
działania, które bezpośrednio związane są z turystyką:
a) Działanie 5.1 „Wspieranie kompleksowych projektów z zakresu ochrony
siedlisk przyrodniczych (ekosystemów) na obszarach chronionych oraz
zachowanie różnorodności gatunkowej”;
b) Działanie 11.1 „Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu
ponadregionalnym”;
c) Działanie 11.2 „Rozwój oraz poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu
ponadregionalnym”.
Beneficjentami powyższych działań mogą być publiczne osoby prawne i organizacje
non-profit, ale nie przedsiębiorcy. Alokacja na opisywane działania bezpośrednie
wynosi 523 mln euro. Stanowi to blisko 1,5% alokacji Programu Operacyjnego
98
Infrastruktura i Środowisko. Potwierdza to niestety, że zagadnienia turystyki miały
marginalne znaczenie w programowaniu unijnym na lata 2007-2013.
Program
Operacyjny
Innowacyjna
Gospodarka
stanowi
obecnie
podstawowe źródło finansowania innowacyjnych przedsięwzięć skierowanych do
sektora biznesu i instytucji jego otoczenia. Beneficjentami tego programu
operacyjnego są przede wszystkim przedsiębiorcy, jednostki naukowe, instytucje
otoczenia biznesu, jednostki samorządu terytorialnego. Łączna wielkość środków
finansowych zaangażowanych w realizację Programu Operacyjnego wynosi 9,7 mld
euro, przy czym 8,3 mld euro pochodzi ze środków Europejskiego Funduszu
Rozwoju
Regionalnego.
Przedsiębiorcy
są
największymi,
bezpośrednimi
beneficjentami omawianego Programu Operacyjnego. Na ich bezpośrednie wsparcie
przeznaczono 45% w ramach różnych działań tego Programu Operacyjnego [Cieślak
2007, s. 41]. Z tego przynajmniej 65% alokacji zarezerwowano dla przedsiębiorców z
sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Z kolei 90% funduszy przeznaczono na
działania w obszarach badań i rozwoju, innowacji, technologii informacyjnych i
komunikacyjnych [Ekstowicz oraz Malinowski 2010, s. 119]. Większość środków
rozdziela się w trybie konkursowym.
Program
Operacyjny
Innowacyjna
Gospodarka
określa
działania
bezpośrednio wspierające turystykę. W ich realizację i wdrażanie zaangażowana
jest Polska Organizacja Turystyczna. Działanie 6.3 PO IG „Promocja turystycznych
walorów” jest realizowany przez projekt Polskiej Organizacji Turystycznej o wartości
blisko 142 mln zł. Projekt zakłada poprawę wizerunku Polski oraz rozwój usług
turystycznych poprzez określenie przedsięwzięć promocyjnych niezbędnych do
poprawy atrakcyjności kraju, w tym wsparcia dla tworzenia innowacyjnych typów
produktów i usług turystycznych oraz tworzenia systemu informacji turystycznej.
Projekt ma wspierać i wzmocnić działalność promocyjną Polski we współpracy ze
wszystkimi podmiotami działającymi na rzecz promocji Polski w świecie. Z kolei w
działaniu 6.4 „Inwestycje w produkty turystyczne o znaczeniu ponadregionalnym” o
ogólnej alokacji 138 mln euro Polska Organizacja Turystyczna pełniła obowiązek
instytucji pośredniczącej. Organizowała konkursy i zawierała umowy z beneficjentami
projektów indywidualnych. Beneficjentami powyższych działań mogły być publiczne
osoby prawne i organizacje non-profit, ale nie przedsiębiorcy. Kwota alokowana na to
działanie okazała się niewystarczająca. Wartość projektów złożonych w ramach
99
zakończonego w dniu 30 maja 2008 r. naboru wielokrotnie przewyższyła wartość
alokacji dla tego działania. Nie przewiduje się także zwiększenia tej alokacji. Taką
sytuację należy ocenić negatywnie. Zainteresowanie działaniem wynikało z braku
porównywalnych instrumentów krajowych. Sama dotacja była wysoka i jej minimalna
wartość wynosiła 10 mln zł. Jednocześnie zakładano, że działanie powinno istotnie
wspomóc projekty wspierające wyjątkowe atrakcje turystyczne a znajdujące się na
liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO lub atrakcje
uznane przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej za pomniki Historii. Dodatkowo
stworzono preferencję na projekty realizujące produkty turystyczne, które ze względu
na lokalizację mogłyby stanowić ofertę turystyczną w miejscach rozgrywek
Mistrzostw EURO 2012. Choć nieoszacowanie zainteresowania konkursem nie jest
wyjątkowe w perspektywie wszystkich realizowanych w Programie Operacyjnym
Innowacyjna Gospodarka działań, świadczy jednak o niskim wsparciu publicznym dla
turystki.
Program
Operacyjny
Innowacyjna
Gospodarka
zawiera
wiele
działań
przeznaczonych wyłącznie dla przedsiębiorców. Żadne z nich nie jest dedykowane
wyłącznie dla przedsiębiorstw z sektora turystyki. Ważne źródło informacji o
zewnętrznych formach finansowania dla przedsiębiorstw turystycznych stanowi
działanie 3.3 „Tworzenie systemu ułatwiającego inwestowanie w małych i średnich
przedsiębiorstwach”. Jeden ze schematów dofinansowuje zakup usług doradczych w
zakresie przygotowania dokumentacji i analiz niezbędnych do pozyskania inwestora
zewnętrznego o charakterze udziałowym. Potencjalne wsparcie dla przedsiębiorstw
turystycznych stanowiło działanie 4.1 „Wsparcie wdrożeń wyników prac B+R”.
Niemniej już ze względu na to, że działalność badawczo-rozwojowa ma dla
przedsiębiorstw niewielkie znaczenie, ich udział w tym działaniu był od początku
wątpliwy. Jednoczesna preferencja do korzystaniu ze środków tego działania przez
uczestników wcześniejszego, krajowego programu Inicjatywa Technologiczna oraz
powiązanie jego realizacji z działanie 1.4 „Wsparcie na prace badawcze i rozwojowe”
spowodowały, że środki na działanie 4.1 wyczerpały się już po trzech rundach
aplikacyjnych w lutym 2010 r., czyli po niecałych dwóch latach realizacji działania.
Nie doceniono w tym przypadku potrzeb finansowych przedsiębiorstw wdrażających
prace badawczo-rozwojowe.
100
Pewne znacznie dla przedsiębiorstw turystycznych mogło mieć działanie 4.4
„Nowe inwestycje o wysokim potencjale innowacyjnym”. Działanie potencjalnie
wsparło duże projekty w zakresie upowszechniania nowych, innowacyjnych
rozwiązań w sektorze turystyki. Opisywane działanie wspierało nowatorskie
rozwiązania technologiczne prowadzące do powstania nowych lub ulepszonych
produktów
13
. Działanie obejmowało komponenty inwestycyjne,
doradcze i
szkoleniowe. Działanie cieszyło się dużą popularnością [Jaworska 2009]. Wynikało to
przede wszystkim z wysokiej kwoty dopuszczalnych wydatków kwalifikowanych (160
mln zł). Refundacja sięgała aż 70% tych wydatków, a jej maksymalny poziom w
części inwestycyjnej wynosił 40 mln zł. Wyjątkowo wysoka była alokacja
przeznaczona na działanie. Wyniosła ona 1420 mln euro. Ostatecznie, mimo
wysokich wymogów stawianych beneficjentom, alokacja na działanie 4.4 wyczerpała
się bardzo szybko, z początkiem 2010 r. Wsparcie uzyskiwały z reguły większe
projekty. Duże zainteresowanie przedsiębiorców świadczy natomiast o tym, że chcą
oni podnosić własną innowacyjność, aby konkurować z ofertą produktową na rynkach
międzynarodowych. Problem stanowi przede wszystkim dostęp do odpowiednio
taniego kapitału. Kolejne edycje konkursu w ramach działania 4.4 pozwoliły
ograniczyć – na pewien czas – lukę w finansowaniu przedsięwzięć o wysokim
potencjale innowacyjnym i gospodarczym.
Choć większość alokacji na konkursy dla przedsiębiorców w Programie
Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka już się wyczerpała, nadal aktywne są dwa
działania
z
zakresu
budowy
gospodarki
elektronicznej
i
społeczeństwa
informacyjnego. Opisywane programy są atrakcyjne dla przedsiębiorstw z sektora
turystyki. Nie wynika to jedynie z wpływu znaczenia technologii informacyjnych na
turystykę. Równie istotna jest niewielka skala projektów w opisywanych programach,
odpowiadająca specyfice większości przedsiębiorstw w turystyce. Działanie 8.1
„Wspieranie działalności gospodarczej w dziedzinie gospodarki elektronicznej” służy
stymulowaniu rynku tzw. e-usług14. Ze wsparcia wyłączono szereg standardowych
13
Zgodnie z dokumentami programowymi, za nowe uważa się takie rozwiązania technologiczne, które
są stosowane na świecie maksymalnie 3 lata, a ich stopień rozprzestrzeniania się w branży wynosi nie
więcej niż 15%.
14
Definiuje się je jako usługi świadczone w sposób częściowo lub całkowicie zautomatyzowany przez
technologię informacyjną, za pomocą systemów teleinformatycznych w publicznych sieciach
telekomunikacyjnych, na indywidualne żądanie usługobiorcy, bez jednoczesnej obecności stron w tej
samej lokalizacji i wymagającą niewielkiego udziału człowieka po stronie usługodawcy [PARP 2009, s.
56].
101
usług elektronicznych (np. pocztę elektroniczną). O wsparcie mogą się ubiegać
wyłącznie mikro- oraz mali przedsiębiorcy, którzy prowadzą działalność gospodarczą
krócej niż rok. Wysoka alokacja przeznaczona na działanie (390 mln euro) pozwala
na wsparcie dużej grupy nowych przedsiębiorstw świadczących e-usługi. Z drugiej
strony znacząca wielkość środków do rozdysponowania umożliwia pozyskanie
finansowania przez przedsiębiorstwa mało innowacyjne. Z tego względu, w 2010 r.
zmieniono i zaostrzono kryteria udzielania wsparcia w przedmiotowym działaniu
[Korniejenko 2011]. Dofinansowanie – oprócz refundacji kosztów inwestycji –
obejmuje zwrot kosztów ponoszonych w trakcie prowadzenia działalności
15
.
Refundacji podlega 85% kosztów kwalifikowanych. Maksymalna kwota dotacji wynosi
200 tys. zł. Wystarcza to wprawdzie na przeprowadzenie inkubacji w sektorze IT. Nie
pozwala jeszcze na rozwój stabilnego i dojrzałego przedsiębiorstwa świadczącego eusługi. Należy negatywnie ocenić brak odpowiednich instrumentów, wspierających
wczesny wzrost tego rodzaju przedsiębiorstw. Warto byłoby wdrożyć program, który
pozwalałby na finansowanie rozwoju komercyjnego wspieranych przedsięwzięć i
stanowiłby kontynuację wsparcia z działania 8.1. Można wskazać, że w Programie
Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka, mimo rozbudowanego katalogu różnego
rodzaju działań i dużej alokacji przeznaczonej na ich realizację, brakuje programu
skutecznie wspierającego innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw i
zaspakajającego ich potrzeby kapitałowe w sposób kompleksowy [Musiałkowska
2011, s. 31-32]. Ostatecznie działanie 8.1 było – obok działań 1.4-4.1, 4.2, 4.4 –
jednym z najbardziej popularnych programów realizowanych w ramach Programu
Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. W ich ramach wnioskodawcy aplikowali o
kwoty wielokrotnie większe niż dostępne w ramach naboru wniosków [Anuszczyk
2010]. Jednocześnie odpowiednia alokacja pozwala na kontynuację działania 8.1
przynajmniej do końca 2012 r. Działanie 8.2 przyczynia się z kolei do tworzenia
wspólnych przedsięwzięć biznesowych prowadzonych w formie elektronicznej.
Współpraca w ramach projektu powinna obejmować co najmniej trzech lub więcej
przedsiębiorców i opierać się na zawartej umowie cywilnoprawnej. Beneficjentami
mogą być wyłącznie innowacyjne małe i średnie przedsiębiorstwa. Maksymalna
kwota dofinansowania jest znacząco wyższa niż działaniu 8.1 i wynosi 2 mln zł. na
jeden projekt. Refundacji podlegają także wydatki szkoleniowe i na usługi doradcze.
15
W ten sposób subsydiuje – przez 24 miesiące – działalność przedsiębiorcy w trudnym, z reguły i
niedochodowym okresie rozwoju przedsiębiorstwa.
102
Budżet działania w latach 2008-2013 wynosi 420 mln euro. Działanie 8.2 było mniej
popularne niż opisywane wcześniej wsparcie dla e-usług. Negatywnie należy ocenić
niestabilność i zmiany w zasadach funkcjonowania konkursów w przedmiotowym
działaniu. Od początku jego wdrażania zmieniały się one wielokrotnie. Niektóre ze
zmian były uciążliwe dla beneficjentów. Dla przykładu, wykluczono dofinansowanie
wynagrodzeń w tym działaniu, zmuszając beneficjentów do korzystania z usług
zewnętrznych w trakcie wdrażania projektu [Korniejenko 2011]16.
Programy polityki strukturalnej na lata 2007-2013 kończą się stopniowo. Nie
uchwalono jeszcze nowych założeń i programów operacyjnych na lata 2014-2020.
Komisja Europejska określiła jedynie w lipcu 2011 r. podstawowe propozycje
przyszłej polityki spójności i przedstawiła V raport kohezyjny z realizacji tej polityki.
Wiążące prawnie
ramy finansowe
na lata 2014-2020 zostaną uchwalone
najwcześniej w 2013 r. Niemniej można wskazać na pewne ogólne kierunki przyszłej
polityki spójności. Punkt wyjścia do rozważań stanowi strategia Europa 2020.
Ogólnie rzecz biorąc, opisywana strategia jest kontynuacją dotychczasowej strategii
rozwoju gospodarczego. Świadczą o tym m. in. podobne cele tej strategii oraz to, że
będzie ona realizowana za pomocą podobnych instrumentów polityki gospodarczej
jak dotychczasowa strategia. Niemniej nastąpiła istotna zmiana akcentów. Mniej
akcentuje się kwestie konkurencyjności gospodarki unijnej a bardziej problematykę
ożywienia
(ang.
reviving)
wzrostu
w
warunkach
wychodzenia
z
kryzysu
gospodarczego. Nadal jednak poprawa konkurencyjności pozostaje ważnym
elementem realizacji strategii rozwoju gospodarczego. W większym stopniu
zaakcentowano kwestie rozwoju społecznego oraz wykluczenia społecznego. Jest to
kontynuacja tendencji obserwowanej w okresie odnawiania strategii lizbońskiej.
Celem głównym jest osiągnięcie inteligentnego, zrównoważonego i sprzyjającego
włączeniu społecznemu wzrostu. Strategia Europa 2020 wyznacza pięć celów
nadrzędnych Unii Europejskiej. Wśród nich znajduje się dotychczasowy cel
barceloński intensywności nakładów badawczo-rozwojowych w stosunku do PKB.
Obecna strategia formułuje zamierzenia rozwojowe bardziej ostrożnie i
realistycznie, określając również zagrożenia dla spójności społecznej, gospodarczej i
16
Stanowi to kolejny przykład niestabilności systemu wspierania innowacji w Polsce. Jest to tylko
jedna ze słabych stron obecnego, polskiego systemu innowacji. Do innych ważnych „bolączek”
polskiej polityki gospodarczej należą niespójność i nieciągłość implementacji instrumentów polityki.
103
terytorialnej.
Różne
scenariusze
rozwoju
gospodarczego
służą
lepszemu
zdefiniowaniu sytuacji kryzysowej i pokryzysowej. Uwzględniają czynniki społeczne w
rozwoju gospodarczym, nie rezygnując, a wręcz akcentując rolę innowacyjności w
rozwoju gospodarczym Unii Europejskiej. Pewną wadą nowej strategii jest
rezygnacja z akcentowania kwestii związanych z konkurencyjnością, zwłaszcza w
zakresie podażowym i cenowym [Jasiński 2010]. Konkurencyjność jest w tej strategii
uwzględniana jedynie w pośredni sposób. Przede wszystkim poprzez – wynikające z
celów polityki ekologicznej – zwiększenie efektywności w wykorzystywaniu zasobów i
zmniejszeniu uzależnienia od importu ropy i gazu o wielkość 60 mld euro. Kluczowy
element strategii Europa 2020 stanowią tzw. inicjatywy (programy) przewodnie (ang.
flagships). Strategia zawiera siedem takich inicjatyw. Należą do nich: Unia innowacji,
Europejska agenda cyfrowa, Europa efektywnie korzystająca z zasobów, Polityka
przemysłowa na rzecz ekologicznego rozwoju, Młodzież w drodze, Program na rzecz
nowych umiejętności i zatrudnienia, Europejski program walki z ubóstwem
[Wysokińska, Witkowska 2010, s. 17-18]. Strategia Europa 2020 nie przewiduje
szczególnych, nowych instrumentów polityki spójności. Zakłada raczej udoskonalenie
ich wykorzystywania, upowszechnianie dobrych praktyk oraz większą koordynację na
wszystkich poziomach zarządzania wspomnianą polityką. W strategii wskazano na
potrzebę większego wykorzystania instrumentów tzw. inżynierii finansowej (i
ograniczenia wykorzystywania instrumentów pomocy bezzwrotnej).
Propozycje Komisji Europejskiej wskazują na zwiększenie środków polityki
spójności dla Polski nawet do 80 mld euro. Oznaczałoby to zwiększenie dostępnych
środków w stosunku do 67 mld euro z poprzedniej perspektywy finansowej. Należy
jednak podkreślić, że wartości te nie uwzględniają procesów inflacyjnych.
Jednocześnie można się spodziewać, że pogrążone w kryzysie i najbogatsze
państwa członkowskie będą dążyły do zmniejszenia budżetu Unii Europejskiej i
środków dostępnych dla polski w europejskiej polityce spójności. W literaturze
wskazuje się, że należy oczekiwać trudnych negocjacji budżetu polityki spójności.
Jednocześnie poziom finansowania wielu obszarów tej polityki może ulec
ograniczeniu [Szlachta 2012]. Należy wszakże oczekiwać, że podstawowe zasady,
narzędzia i instrumenty zostaną w przyszłej polityce spójności zachowane. W
przyszłej perspektywie zostanie lepiej powiązana Wspólna Polityka Rolna i Wspólna
Polityka Rybołówstwa z celami rozwojowymi polityki spójności. Zgodnie z
104
zaleceniami strategii Europa 2020, wsparcie dla przedsiębiorstw, w tym z sektora
turystycznego, w większym stopniu opierać się będzie na zwrotnych instrumentach
inżynierii finansowej. Jednocześnie wsparcie inwestycji produkcyjnych i rozwojowych
będzie
zarezerwowane
dla
małych
i
średnich
podmiotów
gospodarczych.
Uelastycznione zostanie natomiast najprawdopodobniej wsparcie prac badawczorozwojowych w przedsiębiorstwach. Powstanie nowy fundusz infrastrukturalny
wspierający inwestycje w transporcie (o wielkości przekraczającej 40 mld euro).
Szansę dla turystyki stanowią nowe priorytety na rzecz zrównoważonego rozwoju i
efektywnego korzystania zasobów. Działania proekologiczne mogą stać się ważnym
źródłem rozwoju przedsiębiorstw, w tym w sektorze turystyki. Niestety turystyka
nadal pozostaje poza głównymi priorytetami Unii Europejskiej. Możliwość pozyskania
środków z polityki strukturalnej przez przedsiębiorstwa i inne podmioty związane z
turystyką będzie nadal zależeć od umiejętności wpisania projektów turystycznych w
inne, pozaturystyczne cele i priorytety Unii Europejskiej.
105
6. Klastry w turystyce i w rozwoju lokalnym
mgr Maja Błaszak
6.1. Teoria klastra a rozwój regionalny i lokalny
Koncepcja terytorialnych systemów produkcyjnych nazywanych gronami
(clusters) ma swoje korzenie w teoriach aglomeracji i w nowej teorii handlu, a także
w zachowaniach konkurencyjnych.
Grona dotyczą rozwoju regionu, ale wiele
aspektów ich tworzenia i funkcjonowania można odnieść do rozwoju lokalnego.
Formy
organizacyjne
terytorialnych
systemów
produkcyjnych
można
wyróżniać opierając się na dwóch metodach rozumowania: logice funkcjonalnej i
logice
terytorialnej.
Firmy
działające
według
zasad
logiki
funkcjonalnej
zorganizowane są w sposób pionowy (decyzje napływają z góry). Lokalizują one
swe funkcje w różnych miejscach, aby minimalizować koszty produkcji. Logika
terytorialna ma za to na celu terytorializację przedsiębiorstwa a więc włączenie go
w terytorialny system produkcyjny. Firmy działające na tym terytorium zrzeszone są
w sieci- grona (klastry) w sposób poziomy i harmonizowane są poprzez
środowisko. Firmy takie utrzymują z sobą relacje współpracy, jednocześnie dążąc
do tworzenia synergii i komplementarności. Terytorium wobec tego odgrywa tu rolę
nadrzędną. (por. uwag Pietrzyk 2002, s.41)
Pojęcie klastra pojawiło się na początku lat dziewięćdziesiątych dzięki
Porterowi. Według niego grona to: „geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych
firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm
działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (np.
uniwersytetów) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale
także konkurujących.”(Porter 2001, s.246) Grona są częścią modelu wpływu
lokalizacji na
konkurencję, przedstawianego
przez Portera
jako
„diament
konkurencyjności”.
Porter zwrócił uwagę na czynniki lokalizacji. Według niego, determinanty
dominacji danego regionu (kraju) określają kształt środowiska, w jakim konkurencja
firm lokalnych wpływa na wzmocnienie lub osłabienie przewagi komparatywnej tej
lokalizacji. Wyróżnia on cztery kryteria, wspólnie nazywając je „diamond”:

Warunki czynnikowe, pozycja regionu (kraju)- czyli infrastruktura, siła
robocza.

Warunki popytowe- natura popytu na produkty przemysłowe.
106

Przemysły związane i wspomagające- sieci połączonych ze sobą firm.

Rywalizacja, struktura i strategia firm- warunki administracyjne i rządowe.
Strategia,
struktura i
rywalizacja firm
Warunki
czynników
produkcji
Warunki popytu
Sektory
pokrewne i
wspomagające
Rys. 15. Wyznaczniki przewagi konkurencyjnej – Romb Portera
M. E. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s.264
Porter wysnuwa również teorię, że „konkurencyjność narodu zależy od
zdolności jego przemysłu do innowacji i do podnoszenia swojego poziomu (…), jej
podstawą w coraz większym stopniu staje się tworzenie i przyswajanie wiedzy”
(Porter 2001, s.265). Tę teorię można przełożyć na potrzeby regionalnej i lokalnej
konkurencyjności. Hipoteza ta częściowo przyczyniła się również do rozwoju nurtu
regionalnych systemów: innowacyjnych, produkcyjnych oraz uczących się.
Zaznaczmy, iż źródła lokalnej przewagi konkurencyjnej, zidentyfikowane
zostały przez Portera jako romb. Cook uzupełnił definicję Portera o czynniki
dynamiczne (Cook, 2001, s.165). Zaznaczył istotną rolę wspólnej wizji lokalnego
rozwoju
gospodarczego,
w
której
realizacji
uczestniczyć
mają
wszystkie
przestrzennie połączone firmy. Cook zauważył także, iż grono jest przykładem
dobrze zorganizowanego systemu. Sieć, jaką tworzy grono, działa według ściśle
określonych zasad współpracy. Każdy z podmiotów współtworzących grono ma
swoje miejsce w tym systemie, musi rzetelnie i dokładnie wypełniać swoje obowiązki,
nałożone na niego przez jego integralny charakter. Każdy z współtwórców klastra jest
odpowiedzialny za wypełnianie swoich zadań, gdyż nie wywiązanie się z warunków
zagraża stabilizacji całego systemu (Gorynia, Jankowska 2008, s.35). W definicjach
tych ważna jest zarówno koncentracja podmiotów i przestrzenna bliskość, czy
107
wsparcie o pewną zbieżną trajektorię np. bazę wiedzy, technologię czy wzajemną
wymianę obu czynników. Gdy oba warunki nie są spełnione, to należy mówić o
aglomeracji, czy też bliskości geograficznej, natomiast nie można używać w tej
sytuacji pojęcia klastra (grona) (Wojnicka 2002, s.34-35).
Pod tym względem wszystkie omówione teorie są spójne, każda z nich jest
swego rodzaju systemem,
o mniejszym lub większym stopniu intensyfikacji. W
każdej, omówionej przeze mnie, koncepcji istotną rolę odgrywa także informacja,
wiedza i innowacje. Te czynniki są determinantami i gwarantami rozwoju
regionalnego (Szymoniuk 2003, s.231-232). Należy jednak w tym miejscu zaznaczyć
różnicę między informacją, która może być przykładem wiedzy kodyfikowanej, a
wiedzą w formie niekodyfikowanej (know-how) , która jest wyrazem umiejętności i
kompetencji, a w formie pisemnej nie może być utrwalana.
Know-how
wykorzystywana jest do przekazywania informacji. Forma niepisana jest wszelako
cenniejsza, gdyż niemożliwa do oszacowania, a to co nieznane innym, staje się kartą
przetargową firmy, która tę wiedzę posiada. Dlatego też wiedza niekodyfikowana
pozostaje bardziej dostępna w wysoce konkurencyjnych regionach, a w tych słabiej
rozwiniętych, niestety, trudniejsza do pozyskania (Bacaria, Borras, Fernandes- Ribas
,2002, s.284).
Gospodarka oparta na wiedzy jest odpowiednim projektem strategii rozwoju
zarówno lokalnego jak i regionalnego. Ukierunkowanie pionowe kreowania koncepcji
rozwoju lokalnego , tzn. od tworzenia tendencji narodowych, poprzez regionalne do
lokalnych, jest odwrotne w kwestii efektów i potrzeby realizowania tych projektów.
Oznacza to, iż
kraje wysoko rozwinięte cechuje konkurencyjna i innowacyjna
polityka lokalna. Stawianie nacisku na tworzenie konkurencyjnych regionów powinno
być szczególnie istotne dla krajów nieco zacofanych, w tym również Polski.
Klastry dzieli się na wiele rodzajów, w zależności jakie podmioty zrzeszają i w
jaki sposób działają. Zwykle przyjmuje się kryterium rodzajowe, według którego
wyodrębnione zostają następujące modele (Gorynia, Jankowska, 2008, s.45-48):
 sieciowy (włoski),
 koncentryczny (duński),
 instytucjonalny (holenderski).
Modelowe klastry sieciowe zestawione są z sieci małych firm funkcjonujących,
w takim samym
lub pokrewnym sektorze. Cechuje je szybkość adaptacji do
warunków zmieniających się na rynku, a także wymagań poprzez współdziałanie i
108
korzystanie z innowacyjnych technologii. Firmy znajdujące się w klastrze korzystają
z korzyści niedostępnych dla firm poza nim, np: dostęp do niskich kosztów transportu
i kosztów transakcyjnych, lokalnej wiedzy, rynku pracy, zaufania i współpracy oraz
lokalnej infrastruktury. Dolina Krzemowa jest najczęściej przytaczanym wzorem
klastra sieciowego. Istotną cechą klastrów sieciowych jest brak jednego centrum,
wokół którego skupiają się przedsiębiorcy (istnieje zróżnicowana baza firm) (Jóźwiak
2007).
Model „włoski” klastra jest przykładem klastra sieciowego. Charakteryzuje go
znaczna liczba powiązań między poszczególnymi podmiotami wśród, których żaden
nie jest jednostką dominującą . Każdy z każdym zarówno konkuruje jaki i kooperuje
równocześnie. Występuje tu tak zwana współpraca „każdego z każdym”, tworząca
strukturę niesformalizowaną. Można to sformalizować, jeśli przedsiębiorstwa będą
przekazywać sobie władzę w sposób rotacyjny. Nazwa „włoski” ma swoje korzenie
we włoskiej rzeczywistości układów rodzinnych.
Rys. 16. Model włoski klastra
Opracowanie własne na podstawie: Adamczyk J., Mrożek – Duda A., Klaster jako
forma współdziałania małych i średnich przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe nr 731
Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006, s.3
Cechy charakterystyczne (Adamczyk, Mrożek-Duda, 2006, s.3-4):

dominacja małych i średnich przedsiębiorstw

niesformalizowana struktura,

brak powiązań kapitałowych,

brak samodzielnej struktury zarządzającej,

związki pomiędzy firmami inicjowane przez właścicieli.
Uwarunkowania kulturowe można zaliczyć jako dodatkowo cechy włoskiego modelu
kooperacji. Zaliczyć do nich można:
109

bliskie związki rodzinne

relacje oparte głównie na znajomości i zaufaniu,

silne zależności i powiązania lokalne,

wysoki poziom tożsamości regionalnej,

brak powiązań z rządem.
Klastry
koncentryczne
w
przeciwieństwie
do
sieciowego,
cechuje
współistnienie dużych przedsiębiorstw, wokół których osadzona jest sieć dostawców
(usług i towarów). Małe firmy często za pośrednictwem łańcucha dostaw powiązane
są z przedsiębiorstwem dominującym. Przedsiębiorstwa te są często uzależnione od
dużych przedsiębiorstw. Interakcje biorą się raczej z związków w ramach dostaw a
niżeli z kooperacji w ramach innowacyjności. Spora część usług, w tym usługi
finansowe i biznesowe dyktowane są przez przedsiębiorstwa dominujące i dla nich
stworzony jest wachlarz ofert, a rynek pracy nie jest elastyczny. Przewaga
konkurencyjna regionu, a także korzyści z niej płynące zależne są od przemysłu
dominującego, zaś ten może powstrzymywać zdolności dostosowywania się do
zmian.
Klastry koncentryczne można fragmentaryzować. Obszar działalności firmy
dominującej może stać się rdzeniem klastra, a pozostałe firmy mogą stać się jego
gałęziami. W takim układzie występuje minimum wymiany i współdziałania, natomiast
znaczna część związków to zewnętrzne zależności produkcyjne i pozostałe związki
z
rdzeniem
(Jóźwiak,
2007).
koncentrycznego przedstawionego
Model
„duński”
jest
przykładem
klastra
na rysunku 17. W tym układzie aktywność
podmiotów jest regulowana przez brokera sieciowego.
Rys. 17. Model „duński” klastra
110
Opracowanie własne na podstawie: Adamczyk J., Mrożek – Duda A., Klaster jako
forma współdziałania małych i średnich przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe nr 731
Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006, s.3
Cechą charakterystyczną klastra „duńskiego” jest obecność
neutralnego brokera
sieciowego pobudzającego i nadzorującego działania klastra. Do jego kompetencji
należą:

rozwijanie umiejętności neutralnego koordynatora,

organizacja klastra opiera się na programie rządowym, który wybiera
brokera

opracowanie programów szkoleniowych,

dostęp do środków analitycznych i diagnostycznych,

opracowanie przejrzystej strategii.
Broker sieciowy, inaczej zwany koordynatorem, czy administratorem klastra,
zarządza klastrem. Jest on niezmiennym i podstawowym elementem grona. Klastry
instytucjonalne (skoncentrowane wokół instytucji publicznej) określane są przez
publiczne jednostki, takie jak laboratoria badawczo – rozwojowe, uczelnie wyższe,
jak również administracja publiczna. Instytucje te skupiają na sobie uwagę
dostawców nastawionych na zaspokojenie ich potrzeb. Instytucja w takim typie
klastra ma pozycję dominującą. Grona tego rodzaju są w większości zorientowane
na zewnątrz. Rozwój przedsiębiorczości lokalnej nie jest w tym przypadkiem celem
priorytetowym. Klastry instytucjonalne zależne są w pełni od obecnej w nich
instytucji, również finansowo i ekonomicznie (Jóźwiak 2007).
Model
„holenderski”
jest
przykładem
klastra
instytucjonalnego,
przedstawionego poniżej na rysunku. W takim typie powiązań również obecny jest
broker sieciowy, ale również pojawia się tu obowiązkowo instytucja naukowobadawcza. Klaster typu „holenderskiego” cechuje:

nacisk położony na wiedzę, innowacje i technologie,

obniżenie kosztów wdrażania nowych technologii i innowacji

aktywna polityka rządu wobec klastra,

współpraca z ośrodkiem naukowo-badawczym.
111
Rys. 18. Model „holenderski” klastra
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Adamczyk J., Mrożek – Duda A., Klaster
jako forma współdziałania małych i średnich przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe nr
731 Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006, s.3
6.2.
Wykorzystanie koncepcji klastrów na gruncie turystyki
Analizując aktualny stan wiedzy i rzeczywiście funkcjonujących klastrów,
model takiej współpracy
wykorzystywany jest głównie w stosunku do sektora
produkcji. Nie jest on jednak jedynie do takiej ograniczony, coraz częściej jest
przydatny również w przypadku sektorów usługowych. Przedsiębiorstwa usługowe
działające w ramach klastrów doznają analogicznych korzyści jak przedsiębiorstwa
produkcyjne. W związku z tym klastry można także dostrzec w sektorze turystyki.
Natura
produktu turystycznego, który kształtują wspólnie wyspecjalizowane
podmioty, narzuca konieczność kooperacji w ramach łańcucha wartości. Zauważyć
także można wzrastające natężenie współpracy pomiędzy lokalnymi podmiotami
działającymi w ramach tego samego ogniwa łańcucha wartości. Podmioty te stają
wspólnie wobec wyzwań jakie stawia przed nimi globalizacja. Mają w związku z tym
poczucie, iż niejednokrotnie nie są w stanie funkcjonować w pojedynkę i winny
połączyć siły z podobnym podmiotem.
Klastry turystyczne warunkowane są bliskością walorów geograficznych.
Położenie tych walorów określa lokalizację klastra, rozległość – stopień skupienia, a
atrakcyjność – rozmiary sieci mierzone liczbą podmiotów świadczących usługi na
rzecz turystów (Kusa 2008, s.512).
Specyfika produktu turystycznego realizuje
kolejny warunek funkcjonowania klastrów, a mianowicie - obecność i kooperacja
112
wyspecjalizowanych dostawców. Z reguły w proces świadczenia usługi turystycznej
zaangażowane są podmioty wyspecjalizowane w realizacji poszczególnych usług
częściowych,
np.
noclegowych,
transportowych,
przewodnickich
czy
organizacyjnych. Usługi organizacyjne wykonają na ogół specjalne zadania
zespalając usługi cząstkowe w jeden całościowy produkt turystyczny. W regionach,
w których istnieje wzmożony ruch turystyczny następuje również
rozwój
przedsiębiorstw działających w podobnych branżach, np. handlu, rekreacji, kulturze
czy budownictwie. Podmioty kooperujące w ramach klastra powiązane są z sobą
sieciowo. W opracowaniu UNIDO dotyczącym struktur klastrowych zwraca się uwagę
na to, że sieci w obrębie klastra mogą nie tylko rozwijać się wewnątrz struktury, ale
również na zewnątrz i wychodzić poza jej obszar (UNIDO 2001, s.8).
W
regionach turystycznych można obserwować symptomy formalizowania
współdziałania, przybierające różną postać. Przykładem może być funkcjonowanie
choćby stowarzyszeń branżowych. W rozwój turystyki często tu są zaangażowane
lokalne władze, a także instytucje naukowe i edukacyjne. Wśród konkurujących ze
sobą podmiotów, np. gestorów bazy noclegowej, oberwać można także elementy
kooperacji. Czasem
zdarza się, że
organizacja dużego przedsięwzięcia może
przekroczyć możliwości, choćby finansowe, lub logistyczne, jednego podmiotu
(organizacja promocji regionu turystycznego, happeningu kulturalno- promocyjnego,
czy poprawa infrastruktury turystycznej). Dlatego współpraca w klastrze
niezbędna. Odzwierciedla to jeden z warunków istnienia klastra z
jest
przywołanej
wcześniej definicji.
Fundamentem
utworzenia
klastra
jest
współdziałanie
podmiotów.
W
przypadku turystyki tego typu współpraca pojawia się już na etapie tworzenia imprezy
turystycznej przez touroperatora. Touroperator kontaktując się z wytwórcami usług,
gromadzi
pojedyncze usługi w celu stworzenia
pakietu, który oferowany jest
potencjalnemu klientowi bezpośrednio lub przez agentów.
Zatem
klaster
doprowadza do wytworzenia podmiotom kreującym produkt turystyczny optymalnych
warunków do współpracy. Warto zauważyć, iż dzięki rozmaitości dóbr i usług, które
mogą wykreować
produkt turystyczny miejsca np. regionu, możliwe jest
zastosowanie teorii klastrów w turystyce (Kosmaczewska 2009). Budowanie
klastrów turystycznych staje się więc sposobem promocji lokalnych lub regionalnych
tradycji, walorów i atrakcji turystycznych. Przykładem może być działalność
Lubelskiego Klastra Restauratorów i Hotelarzy. Członkowie tego Klastra rozszerzyli
113
zakres oferowanych przez siebie potraw o potrawy regionalne. Na początku zebrali
informacje o potrawach charakterystycznych dla regionu, a następnie wybrali kilka z
nich i oficjalnie zarejestrowali ich nazwy. Klaster pojawia się kilkakrotnie w ciągu roku
na imprezach gastronomiczno – plenerowych, gdzie promuje swoje produkty.
Podczas tych spotkań członkowie klastra prowadzą również warsztaty dotyczące
gotowania potraw regionalnych. Działania tego typu z jednej strony promują branżę
gastronomiczną, z drugiej natomiast wzmacniają wartość i znaczenie rodzimych
produktów regionalnych, co pomaga popularyzować wiedzę na temat kuchni
lubelskiej.
Analiza istniejących obecnie w Polsce lub będących w trakcie realizacji
klastrów turystycznych może prowadzić do konkluzji, że podejmowane inicjatywy
współpracy przekraczają czasami terytorialne granice podziału kraju. Przykładem
może być trans graniczny klaster bieszczadzki. W tym klastrze występuje kooperacja
nie tylko w ramach kilku miejscowości, ale również w ramach współpracy
międzynarodowej z Ukrainą. W jednym miejscu oferowany jest nocleg, a za płotem
można zjeść regionalne potrawy, albo pojeździć konno w pobliskiej stadninie.
Funkcjonuje tu sieć tzw. „hoteli rozproszonych”, stworzonych przez hotele i miejsca
noclegowe sąsiednich miasteczek i wsi. Korzystając z oferty jednego podmiotu,
turysta kierowany jest do innych. Klienci z jednego gospodarstwa przenoszą się do
innego, które składa im równie atrakcyjną ofertę produktową, czy usługową. Poza
tym w ramach tego klastra można skorzystać z kilkudniowego wypoczynku na
Ukrainie.
Zakłada się, że ze względu na wyższy poziom zasobów kapitału ludzkiego,
społecznego, czy finansowego inicjatorem stworzenia klastra pozostają najczęściej
podmioty, instytucje lub lokalni liderzy będący reprezentantami głównie miast.
Turystyczny klaster obejmujący swoim zasięgiem teren kilku gmin, powiatów, czy też
województw, bez względu na obszar, na którym został zainicjowany może być
bodźcem
dla
mieszkańców
terenów
do
podejmowania
działań
w
sferze
gospodarczej, tym samym stać się narzędziem do zmniejszania różnic w rozwoju
ekonomiczno społecznym miast i wsi (Mańczak 2010).
114
6.3. Źródła przewagi konkurencyjnej klastrów turystycznych
W zakresie teorii klastrów ważnym elementem jest określenie źródeł przewagi
konkurencyjnej określonych lokalizacji. W stosunku do branży turystycznej, trzy z
przytoczonych źródeł przewagi konkurencyjnej lokalizacji zostały już przedstawione
przy okazji omawiania przewag konkurencyjnych regionu. Elementami tymi są:
warunki popytu, sektory pokrewne i wspomagające oraz warunki czynników
produkcji. Określenie warunków popytu jest obszarem badań ruchu turystycznego.
Badania tego rodzaju prowadzone są na każdym poziomie zaczynając od lokalnego
a skończywszy na globalnym. Wykonywane są na zlecenie administracji publicznej,
czasem
instytucji badawczych. Zdarza się , że są włączone w system statystyk
badawczych. Obiektem badań są na ogół: natężenie ruchu turystycznego, struktura i
kierunki tego ruchu, a także profil (z uwagi na wiek, status społeczny, wykształcenie,
czy miejsce zamieszkania) , zamożność i preferencje turystów . W ramach tych
badań określane są trendy w rozwoju turystyki i kierunki ewentualnych zmian.
Wpływ turystyki na gospodarkę, zarówno w wąskim, jaki szerokim znaczeniu
jest obiektem analiz ekonomicznych. Wąskie znaczenie
takiego oddziaływania
nazywa się przemysłem turystycznym, zaś szerokie- gospodarką turystyczną, która
obejmuje także branże pokrewne i pomocnicze. Składają się na nie gastronomia,
ubezpieczenia i bankowość, rozrywka, przemysł pamiątkarski, handel, a także
budownictwo. Parametrami, które podlegają analizie ekonomicznej są udział
przemysłu i gospodarki turystycznej w wytwarzaniu PKB, a także ich udział w
globalnym zatrudnieniu. Jeśli chodzi o branże pokrewne, to często stanowią one
problem dla badaczy. Trudno bowiem jednoznacznie określić wpływ turystyki na np.
zakres prac budowlanych, czy miejsc handlowych. Branże te uzależnione są również
od wielu innych czynników. Analogicznie do warunków popytu, badania prowadzone
są w różnej skali i przez różne podmioty.
W koncepcji
regionu turystycznego wiele uwagi poświęca się atrakcjom
turystycznym, które są podstawowym źródłem ruchu turystycznego. Zaliczyć do nich
można:

atrakcje naturalne: krajobraz, klimat i inne cechy geograficzne,

atrakcje stworzone przez człowieka: budynki i infrastruktura zabytkowa,

atrakcje kulturalne: tradycja i folklor, religia, muzea, imprezy specjalne,
115

atrakcje społeczne: sposób życia mieszkańców i lokalnej społeczności.
Określane są mianem praprzyczyny powstawania regionów turystycznych i
stanowią warunek konieczny, ale niewystarczający dla rozwoju ruchu turystycznego.
Muszą być uzupełnione zespołem urządzeń i instytucji tworzących bazę materialnoorganizacyjną,
bez
której
przyrodnicze
i
kulturowe
walory
pozostałyby
niewykorzystane, a nawet niedostępne (Gołembski, 1998, s.26-27).
Warunki
współpracy i
konkurowania
Atrakcje i
infrastruktura
turystyczna
Ruch
turystyczny
Sektory
pokrewne i
wspomagające
Rys. 19. Czynniki infrastruktury turystycznej.
Kusa R., Uwarunkowania rozwoju klastrów turystycznych, [w:] Zarządzanie
gospodarkami opartymi na wiedzy, Kraków 2008, s.515
Czynniki
infrastruktury
turystycznej,
analizowane
są
przeze
turystów
podejmujących decyzję o miejscu wypoczynku. Dyskusje oparte o koncepcje regionu
turystycznego omijają niejednokrotnie warunki wyznaczające strategię działania
przedsiębiorstw turystycznych, jak również relacje między różnymi
podmiotami
znajdującymi się nadanym rynku turystycznym. Refleksje na ten temat często
ograniczają
się
do
przedstawienia
komplementarności
usług
turystycznych
składających sie na produkt turystyczny. Zwraca się także uwagę na konieczność
kooperacji
między
dostawcami
tych
usług.
Warunki
określające
sposób
funkcjonowania przedsiębiorstw, a w szczególności odgrywające na rynku kluczową
rolę strategie konkurowania są ważną przesłanką dla inwestorów. Informacje zdobyte
na ten właśnie temat są uzupełnieniem omówionych wcześniej czynników
konkurencyjności lokalizacji (m.in. ruchu turystycznego, atrakcji i infrastruktury
116
turystycznej oraz sektorów pokrewnych i wspomagających) (Kusa 2008, s.515).
Stanowią one
istotny element charakterystyki lokalnej sieci współpracy, który
decyduje, czy dana sieć może być traktowana jako klaster. Warunki zarówno
konkurowania, jak i kooperacji stanowione są m.in. przez regulacje prawne oraz
bodźce społeczno-kulturowe np. chęć kooperacji, czy
obecność instytucji
wspierających potencjalną współpracę.
Przedsiębiorstwa turystyczne pozostają w partnerstwie z wieloma podmiotami,
przede wszystkim z klientami. Starają się rozwijać relacje z klientami, co dodatkowo
wzmacnia wdrażanie innowacyjnych koncepcji zarządzania. Do tego celu służyć
mają również specjalnie stworzone rozwiązania informatyczne. Przedsiębiorstwa
mające sporą liczbę
udziałowców są zobowiązane utrzymywać bliski kontakt z
właścicielami i mieć na uwadze ich potrzeby. Powinny zatem
doświadczeń
nadzoru
korporacyjnego
,
celem
osiągnięcia
jak
korzystać z
najbardziej
poprawnych i zadowalających dla oby stron relacji. Kodeks Pracy reguluje wszelkie
kontakty jakie przedsiębiorstwa turystyczne są zmuszone podtrzymywać ze swoimi
pracownikami.. Określone w nim są obowiązki pracodawców wobec pracowników, w
tym minimalne warunki jakie przedsiębiorstwa są zobowiązane pracownikom
zapewnić. W relacjach z wszelkimi z instytucjami publicznymi, przedsiębiorstwa
zobowiązane
są restrykcyjnie
przestrzegać zasad narzuconych
przez pion
administracyjny.
Znacznie większy stopień swobody i wpływ na kształtowanie relacji
przedsiębiorstwa turystyczne osiągają w zakresie kontaktów z pozostałymi
podmiotami. Te przedsiębiorstwa, które wyróżniają się znacznie bliższymi relacji z
innymi podmiotami, mogą dzięki temu osiągnąć przewagę konkurencyjną (Mańczak
2010). Odnosi
się do to zarazem do relacji z dostawcami, jak i lokalnymi
konkurentami, którzy w pewnych okolicznościach mogą stać sie sprzymierzeńcami.
Odnosi sie to zwłaszcza małych firm stających w obliczu konieczności sprostania
zewnętrznym konkurentom. Dzięki współpracy z innymi podmiotami w ramach tego
samego ogniwa łańcucha wartości są one w stanie poszerzyć zasoby, do których
mają dostęp. Mamy tu na myśli nie tylko zasoby materialne, ale przede wszystkim
widzę i informację, która jest często siłą przetargową, a znajduje się niejednokrotnie
w rękach lokalnych podmiotów. Relacje z klientami, ale także partnerami,
instytucjami publicznymi i placówkami naukowo- badawczymi stają się więc źródłem
przewagi konkurencyjnej.
117
Przestrzenią, w obrębie której najlepiej rozwijają się umiejętności partnerstwa,
są z pewnością klastry. W rozwiniętych klastrach ich podmioty przejawiają zwykle
wyższy poziom kooperacji, który wzmacniany jest obustronnym zaufaniem i zyskami,
jakie są przez nich osiągane z uwagi na zaistniałą nić współpracy. Sprowadzić je
można zatem do bardziej trafnego rozpoznawania potrzeb klientów, a także
innowacyjności produktowej i procesowej.
Uczestnicy klastra zwiększają swoje interesy w wyniku kooperacji w zakresie
promocji regionu, co uważane jest niekiedy za fundamentalną funkcję klastrów
turystycznych. Skutkuje to bowiem zwiększonym ruchem turystycznym i tym samym
zwiększonym popytem na usługi oferowane przez uczestników klastra (Kusa, 2008,
s.517).
6.4. Co można zyskać dzięki obecności klastra turystycznego?
Zyski z obecności klastra turystycznego odczuwane powinny być nie tylko
przez samo przedsiębiorstwo turystyczne, ale przede wszystkim sam region. W
gronie
prawdopodobnych
korzyści
dla
przedsiębiorstw
trzeba
wymienić
w
szczególności wzrost innowacyjności , a także wynikające z niego rozszerzenie
oferty produktowej. Szersza i bardziej innowacyjna oferta tłumaczy jednoczesny
wzrost liczby klientów, co za tym idzie wzrost zatrudnienia, obrotów i zysków.
Współdziałanie przynosi również realne korzyści w zakresie promocji regionu
(poprawa ich efektywności poprzez współdziałanie) oraz wykorzystania zasobów.
Wśród dalszych oczekiwanych korzyści wymienić można także: redukcję ryzyka
(Bengtsson, Kock 2000), czy wpływ zdobytej od współoperatorów wiedzy na
udoskonalenie działalności operacyjnej (Peszko, Kusa 2006, s.281).
Korzyści, które są odbierane przez przedsiębiorstwa wpływają pośrednio na
poprawę sytuacji gospodarczej w skali regionalnej i lokalnej . Atrakcyjność
turystyczna
regionu
obejmuje,
kluczową
z
perspektywy
korzyści
ofertę
przedsiębiorstw turystycznych. Unowocześnienie oferty, a tym samym poprawa
atrakcyjności, skutkuje zwiększonym zainteresowaniem turystów. Powstają przy tym
korzyści dzięki podatkom, nakładanym na turystów i przedsiębiorstwa, nie tylko
turystyczne. W wyniku zwiększonego ruchu turystycznego następuje wzrost
zatrudnienia w przedsiębiorstwach go obsługujących, i jednocześnie zmniejszona
zostaje stopa bezrobocia w regionie.
118
Współdziałanie
może wywierać wzajemnie pozytywny wpływ na lokalną
społeczność. Okazuje się bowiem, że szczególnie na obszarach o niskim stopniu
rozwoju, takie działania stają się źródłem nadziei na „lepsze jutro” dla lokalnych
społeczności, jednocześnie pobudza ich przedsiębiorczość. Pozytywnie również
kształtowany jest wizerunek regionu i zwiększa się atrakcyjność inwestycyjną.
Relacje jakie zachodzą między korzyściami dla przedsiębiorców i regionu,
które są wynikiem rozwoju działalności klastrowej zaprezentowano na poniższym
rysunku.
Rys. 20. Powiązania korzyści wynikających z funkcjonowania klastra dla
przedsiębiorstwa i regionu
opracowanie na podstawie: Peszko, Kusa Klastry jako stymulatory konkurencyjności
przedsiębiorstw i regionów turystycznych, Kraków 2006, s.287
W 2007r. przeprowadzono badania analizujące oczekiwania przedsiębiorców
z rozwijającego się klastra. Badaniem objęto 50 przedsiębiorstw z województwa
zachodniopomorskiego. Wyniki badań (Milewski, 2009, s.172) wskazują, że
większość badanych firm ocenia, iż z perspektywy zawiązywanych układów
sieciowych w sektorze turystyki, bardzo istotna jest pomoc instytucji otoczenia
biznesu. Badani zauważyli, że dotychczas działalność tego typu instytucji
pozostawiała dużo do życzenia. Podmioty turystyczne liczą przede wszystkim na
pomoc w pozyskiwaniu środków unijnych. Środki te miałyby być przekazane na
wspólne przedsięwzięcia firm turystycznych. Badani zwrócili uwagę
także na
119
koniczność popularyzowania dobrych praktyk w zakresie kooperacji, organizowania
wspólnych wyjazdów szkoleniowo- integracyjnych i przygotowywania targów i giełd
branżowych.
Z badania wynika, iż główną barierą organizowania klastrów turystycznych w
danym regionie, wskazaną przez respondentów, jest brak zaufania i pozytywnych
wzorów kooperacji. W regionie zachodniopomorskim brakuje takich wzorców w ujęciu
historycznym. Wydaje się, że wzajemne uprzedzenia i nieufność są spowodowane
mentalnością i zakorzenionymi nawykami tamtejszych przedsiębiorców.
Kolejną barierą ograniczającą inicjowanie powiązań klastrowych jest mała
świadomość i niski stan wiedzy na ten temat, w głównej mierze właścicieli baz
noclegowych. Są oni biernymi obserwatorami zmian, jakie się dokonują. Nie chcą
sami inicjować zmian i czekają, aż liderzy odniosą sukces.
Wszystkie te kwestie wiążą się z kapitałem społecznym, na który składa się
zaufanie do innych podmiotów, umiejętności komunikowania się i nawiązywania
współpracy. Firmy turystyczne często nie potrafią obserwować zmian zachodzących
na rynku i wyprzedzać jego potrzeb. Co za tym idzie często zostają z tyłu z nowo
zainicjowanymi formami spędzania wolnego czasu, nie wykorzystują nisz , jakie się
pojawiają.
Inicjowanie postaw klastrowych ograniczone jest również innymi powodami.
Jednym z podstawowych są ograniczone możliwości finansowe i brak strategii na
zwiększenie
poziomu
konkurencyjności.
Konieczne
jest
więc
poszukiwanie
zewnętrznych źródeł finansowania , w tym projektów inwestycyjnych. Jest to możliwe
dzięki dostępnym w Polsce programom unijnym, zarówno na szczeblu regionalnym i
krajowym. Dzięki funduszom unijnym inicjatywy klastrowee mogą pozyskać pieniądze
na swój rozwój. W uprzywilejowanej sytuacji są tereny wschodnie Polski, objęte
Programem Rozwoju Polski Wschodniej. Dzięki niemu w 2007r. na wschodzie Polski
zainicjowano trzy klastry turystyczne: Lubelski Klaster Restauratorów i Hotelarzy,
Kraina Lessowych Wąwozów, Klaster Słońce Regionu.
Tego typu inicjatywy powodują, iż na mapie Polski można zauważyć coraz
więcej zarejestrowanych klastrów turystycznych. Przedsiębiorstwa turystyczne
zaczynają dostrzegać zyski, jakie mogą osiągnąć z współpracy. Natura produktu
turystycznego jako całościowego instrumentarium usług i ułatwień skierowanych do
turystów sprzyja, przy wspólnym działaniu, osiąganiu obustronnych zysków przez
różne podmioty. W tym celu winny współdziałać ze sobą różnorakie podmioty
120
gospodarki
turystycznej,
jednostki
naukowo-
badawcze
i
organy
władzy
samorządowej. Warto, aby celem tej współpracy było doradztwo, szkolenia,
wsparcie instytucjonalne, jak również pilotowanie badań rynku turystycznego i inne
działania konieczne dla prawidłowego funkcjonowania podmiotów turystycznych.
Niezastąpioną częścią współpracy tych podmiotów jest ciągły przepływ wiedzy i
informacji.
Są
one
podstawą
właściwego
i
szybkiego
rozwoju,
nie
tylko
przedsiębiorstw, ale i całego regionu. Są też podstawą działalności klastra.
Modelowanie powiązań sieciowych firm turystycznych przy pomocy wsparcia
ze strony instytucji otoczenia biznesu powinno więc obejmować następujący zakres
aktywności ( Milewski 2009, s.173):

tworzenie
sprzyjających
warunków
w
odniesieniu
do
możliwości
nawiązywania współpracy przez firmy turystyczne (giełdy kooperacyjne,
targi, spotkania integracyjne),

promocja dobrych praktyk w zakresie działań kooperacyjnych w branży
turystycznej,

aktywna pomoc w zakresie pozyskiwania środków unijnych na wspólne
działania firm w branży turystycznej,

wspieranie istniejących powiązań kooperacyjnych w branży turystycznej,

ukazanie
możliwości
i
korzyści
płynących
ze
współpracy
firm
turystycznych z instytucjami badawczo-rozwojowymi.
Wyszczególnione obszary aktywności instytucji otoczenia biznesu mogą wpłynąć w
znaczny sposób na poprawę pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw turystycznych
poprzez rozwój innowacyjności i procesów klastrowych.
6.5. Doświadczenia z funkcjonowania klastrów turystycznych
Zważywszy na fakt , iż obecność klastrów turystycznych jest
zjawiskiem
korzystnym nie tylko dla regionu, ale również podmiotów działających w ramach
klastrów, należy określić czynniki, jakie wpływają na ich rozwój. W rozważaniach tych
pominięte
zostaną
omówione
wcześniej
czynniki
charakteryzujące
region
turystyczny, czyli atrakcje i infrastruktura turystyczna, ruch turystyczny oraz sektory
pokrewne i wspomagające. Czynniki te w oczywisty sposób warunkują rozwój
klastrów, jednak nie podlegają zmianom w krótkim okresie, a tym samym nie mogą
zostać wykorzystane jako narzędzie aktywnego i krótkookresowego oddziaływania
na rozwój klastrów. Uwaga skupiona zostanie na czynnikach, które przy nawet
121
niskich nakładach inwestycyjnych mogą w krótkim czasie zintensyfikować rozwój
klastrów w regionach, o których mowa była wcześniej. Czynniki te odnoszą sie do
wewnętrznej struktury klastra. Uwarunkowania rozwoju w tym zakresie określone
zostaną na podstawie doświadczeń juz funkcjonujących klastrów turystycznych.
W regionie Åre w północnej Szwecji udało sie przekształcić kurort narciarski w
jedno z najatrakcyjniejszych miejsc całorocznego wypoczynku w kraju. A wszystko za
pośrednictwem działającego tam klastra turystycznego. Strategiczną
rolę w jego
rozkwicie odegrało zharmonizowanie działań sektora publicznego i prywatnego, i ich
współpraca. Władze lokalne przekazały wiele swoich dotychczasowych kompetencji
w zakresie turystyki lokalnemu stowarzyszeniu przedsiębiorców. Ich aktywność
skoncentrowała się na budowie centrum konferencyjnego, a także na pozyskiwaniu
funduszy na sfinansowanie tej inwestycji. Dzięki temu zwiększył się ruch turystyczny
w sezonie letnim, to za to wpłynęło na wzrost wpływów z podatków. Dodatkowo
miało to korzystne skutki w poziomie zaludnienia, liczba mieszkańców wzrosła (w
przeciwieństwie do pozostałych regionów północnej Szwecji, gdzie od dłuższego
czasu odnotowuje się tendencje malejące). Model współpracy prywatno-publicznej,
który w regionie Are wykształcono, jest rozwijany w ramach grupy „Wizja 2020”.
Grupa ta opracowuje strategię dalszego rozwoju turystyki w regionie, do której
przystępuje coraz więcej podmiotów (Rola sektora publicznego w rozwoju klastrów,
European Innovation, nr 1/07).
W terenie południowej Anglii działa klaster turystyczny specjalizujący się w
usługach z zakresu zdrowego stylu życia. Pomysł ten zrodził się w wyniku
współpracy Centre for Tourist Policy Studies na University of Brighton i South East
England Development Agency, która była instytucją wdrażającą projekt. Współpraca
szeregu zróżnicowanych podmiotów w ramach tego klastra przyczyniła sie do
poprawy jakości świadczonych przez nich usług i ich rozpoznawalności na rynku, a
wspólnie organizowane lokalne imprezy, wśród których znalazł się festiwal wina czy
maraton „plażowy”, przykuły uwagę licznych turystów. Głównym priorytetem tego
klastra jest tworzenie warunków sprzyjających zakładaniu i rozwijaniu firm, a tym
samym dywersyfikacji oferty produktowej, co wzmacnia pozycję regionu na
turystycznej mapie kraju. Stworzenie takich warunków opiera się głównie na
dostarczaniu wchodzącym
atrakcjach, potencjalnych
na rynek firmom
partnerach
informacji o ruchu turystycznym,
i wskazanie
dotychczas nie
w pełni
zagospodarowanych ogniw łańcucha wartości. Przykład ten pokazuje, że kluczowym
122
czynnikiem we wdrażaniu lokalnych przedsięwzięć innowacyjnych, jakimi są klastry,
jest współpraca lokalnych władz, instytucji wspomagających, instytucji naukowych i
badawczych z lokalnymi małymi i średnimi przedsiębiorstwami (Novelli 2006, s.10501051).
Cztery położone w sąsiedztwie klastry turystyczne zlokalizowane wzdłuż rzeki
Murray w południowo-wschodniej Australii są jednym z niewielu przykładów
opisanych w literaturze przedmiotu . analiza ich działania podkreśla znaczenie
przywództwa w klastrach. W trzech z nich, funkcje przywódcze pełnią lokalne
stowarzyszenia branżowe, które zrzeszają podmioty turystyczne działające na danym
terenie. Silne przywództwo postrzegane jest jako kryterium niezbędne do
nawiązywania współpracy. Da się odczuć, iż jest to czynnik poszukiwany przez
członków klastrów. W jednym z klastrów odnotowano brak silnego przywództwa.
Członkowie klastra odbierają ten brak jako
jedną z kluczowych barier rozwoju
klastra. Uczestnicy twierdzą, że rozwój kooperacji między podmiotami turystycznymi
potrzebuje wsparcia, to natomiast pozostaje w rękach instytucji lokalnych a niżeli
rządowych (Jackson, Murphy 2006, s.1022-1030).
W ciągu ostatnich kilku lat w Polsce również powstają koncepcje współpracy,
których celem jest budowa sieci powiązań klastrowych. Porównywalnie do klastrów
zagranicznych, głównie powiązania takie obserwowane są głównie w sektorach
produkcyjnych. W sektorach usługowych, klastry powstają także w turystyce.
Przykładem jest Zachodniopomorski Klaster Turystyczny, który zainicjowany był we
wrześniu 2005 roku jako „narzędzie umożliwiające podejmowanie działań na rzecz
kreowania nowych produktów turystycznych, promocji czy zarządzania konkretnymi
produktami turystycznymi” (Zachodniopomorskie pionierem…). Z uwagi na krótki
okres funkcjonowania z trudem można oceniać jego efekty, powinno się jednak
zwrócić uwagę na to kto był inicjatorem działań. Motorem współpracy był Urząd
Marszałkowski
Województwa
Zachodniopomorskiego
i
Zachodniopomorska
Regionalna Organizacje Turystyczna. Instytucje te mają zamiar rozszerzyć
kooperację, czego wyrazem jest ujecie w ramach wspólnej polsko-niemieckiej
inicjatywy
„Partnerstwo-Odra”
m.in.
Odrzańskiego
Klastra
Turystycznego
(Partnerstwo regionów…).
Inną inicjatywą klastrową są wioski tematyczne w ramach programu
„Partnerstwo RAZEM”. W jego skład wchodzą :

Administrator – Fundacja Wspomagania Wsi (Warszawa),
123

Koszalińskie Towarzystwo Społeczno – Kulturalne (Koszalin),

Fundacja „Odnowa Wsi” (Malechowo),

Stowarzyszenie „Hobbiton” (Sierakowo Sławieńskie),

Stowarzyszenie „Edukacja Inaczej” (Aptynty),

Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju OSW i wsi
„Razem w Przyszłość”
(Podgórki).
Celem działalności Partnerstwa RAZEM jest powołanie pięciu kooperujących
ze sobą wiosek tematycznych. Mają one być wzorcowym
ułatwiającym
rozwiązaniem
wejście na rynek pracy mieszkańcom okolicznych wsi. Dotyczy to
szczególnie wsi tzw marginalnych. Partnerstwo RAZEM należy do Partnerstwa
Eurovillage, które tworzą:

Florestar – Sustentabilidade da Floresta (Portugalia),

Pozitavie (Słowacja),

Diomede (Włochy).
Partnerstwo Eurovillage koncentruje się na inicjowaniu współpracy i wymianie
praktyk w dziedzinie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich.. Beneficjentami
tego programu są mieszkańcy :

popegeerowskich wsi w dwóch gminach województwa zachodniopomorskiego,

bez szans na znalezienie pracy,

z zawodami nie przystającymi do aktualnych wymagań rynku,

bezzawodowi,

o niskim poziomie wykształcenia,

o bardzo niskiej samoocenie,

zrażeni dotychczasowymi działaniami i nie umiejący się odnaleźć w
rzeczywistości wolnego rynku,

sfrustrowani obecną sytuacją
Zespół wsi tematycznych obejmuje takie miejscowości jak (Idziak, 2008, s.59):

Dąbrowa - wioska zdrowego życia,

Iwięcino - wioska końca świata,

Paproty - wioska labiryntów i źródeł,

Podgórki - wioska bajek i rowerów,
124

Sierakowo Sławieńskie - wioska Hobbitów.
Wieś tematyczna pracuje nad tworzeniem pomysłu, rozwijaniu go do postaci
firmy, która z czasem ma oferować produkt kompleksowy. Do wypracowania danego
projektu wykorzystuje się czynniki rozwoju i umiejętności, na które często wcześniej
w ogóle nie zwracano uwagi. Tworzenie zespołu wsi współdziałających, jest efektem
konkretnych potrzeb (Idziak, 2008, s.32):

sprawdzenia modelu wsi tematycznej w warunkach kilku różnych wsi na
podobnym obszarze,

wzajemnego wspierania się mieszkańców wsi tematycznych i wsparcia
procesów uczenia się,

zwiększenia siły oddziaływania na rynek i szans „przeżywalności” modelu,
poprzez utworzenie zespołu klastra wsi tematycznych.
Działalność wsi tematycznych to jak wydaje się, efektywna metoda
pobudzenia gospodarki wiejskiej. Znaczącą korzyścią tego typu inicjatyw jest to, że
nie ma konieczności od początku inwestować w tę inicjatywę dużych pieniędzy.
Potrzeby finansowe zdywersyfikowane są dzięki zaangażowaniu licznych podmiotów.
Po drugie swoim zasięgiem angażuje wielu mieszkańców. Taką inicjatywę można
powołać w większości wsi, liczy się pomysł.
Idea wiosek tematycznych jest też
realizowana na Podlasiu. Szkolenia odbywają się w takich miejscowościach, jak:
Dobrzyniewo Duże i Łapy. Projekt został sfinansowany przez Fundację Fundusz
Współpracy przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach
Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Projektodawca (Fundusz Inicjatyw Rozwojowych)
organizuje również wyjazdy studyjne do funkcjonujących wiosek tematycznych na
terenie Polski i za granicą.
Bogaty
potencjał
leczniczy
uzdrowisk,
atrakcyjność
turystyczna
gmin
uzdrowiskowych oraz potencjał badawczy uczelni, na obszarze trzech województw
stały się podstawą utworzenia Innowacyjnego Klastra Zdrowie i Turystyka
,,Uzdrowiska – Perły Polski Wschodniej”. Jego działalność finansowana jest ze
środków Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej. Przedsięwzięcie to
stawia za cel rozwój kooperacji pomiędzy uczestnikami działającymi w branży
turystyki zdrowotnej i uzdrowiskowej , jak również włączenie do współpracy innych
zainteresowanych podmiotów. Aktualnie klaster tworzą samorządy z siedmiu gmin
uzdrowiskowych
z
terenu
województw
podkarpackiego,
świętokrzyskiego
i
125
lubelskiego oraz przedsiębiorstwa – uzdrowiska, sanatoria i zakłady rehabilitacyjne.
Do współpracy zaangażowały się także uczelnie wyższe( Wyższa Szkoła Informatyki
i Zarządzania w Rzeszowie i Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w
Zamościu) i instytucje otoczenia biznesu, łącznie 32 podmioty. Fundamentalnym
celem funkcjonowania tego klastra jest rozkwit usług lecznictwa i turystyki
uzdrowiskowej. Służyć temu mają:
 wdrożenie w przedsiębiorstwach innowacyjnych rozwiązań,
 badania rynku oraz współpraca z laboratoriami badawczymi uczelni.
Wokół turystyki uzdrowiskowej w obrębie omawianego klastra, ma rozwijać
się ekoturystyka i turystyka kulturowa, promocja zdrowia i ekologicznej żywności, a
wszystko to przy wykorzystaniu bogatego dziedzictwa kulturowego tych regionów.
Konkurencyjność klastra ma podnosić wprowadzanie innowacyjnych rozwiązań i
produktów w przedsiębiorstwach
ponadregionalnych
produktów
uzdrowiskowych,
turystycznych
oraz
tworzenie
kompleksowych
wykorzystywanie
stałego
monitoringu rynku turystyki uzdrowiskowej do udoskonalania oferty podmiotów
klastra. Promując swoje produkty turystyczne klaster nie zaniedbuje kreowania
własnej marki. Przez to, że skupia kilkadziesiąt różnych ośrodków uzdrowiskowych i
turystycznych, wspólna marka pozwala na skuteczniejszą promocję i niezwykle
mocno wiąże samą ideę klastra ze współpracą i ,,zdrowym” współzawodnictwem.
Klaster turystyczny nie mógłby jednak w pełni funkcjonować bez badań
naukowych, które w znacznym stopniu stymulują jego innowacyjność. O roli
jednostek B+R najczęściej mówi się przy okazji klastrów przemysłowych, nie znaczy
to jednak, że środowisko naukowe nie angażuje się w działania klastrów
turystycznych, o czym świadczy chociażby wspomniany już wcześniej Innowacyjny
Klaster Zdrowie i Turystyka ,,Uzdrowiska - Perły Polski Wschodniej”. Pracownicy ze
wspomaninych uczelni aktywnie uczestniczą w organizowanych przez klaster
konferencjach, otwartych seminariach naukowych poświęconych klasteringowi i
rozwojowi turystyki zdrowotnej i uzdrowiskowej, oraz warsztatach dla uczestników
klastra i podmiotów zainteresowanych ideą klasteringu. Uczelnie ściśle współpracują
z przedsiębiorstwami uzdrowiskowymi w ramach praktyk studenckich i dzięki tej
kooperacji ponad stu studentów WSIiZ w Rzeszowie kierunku Zdrowie publiczne oraz
Turystyka i rekreacja mogło odbyć praktyki w ramach wybranych specjalizacji.
Uczelnie posiadają coraz bardziej rozwinięte zaplecze badawcze wyposażone w
najnowocześniejszy sprzęt, dzięki któremu możliwe będzie prowadzenie badań m.in.
126
kosmetyków wytwarzanych w Uzdrowiskach, a także wód wykorzystywanych w
lecznictwie uzdrowiskowym”.
Unikatowym jest również produkt województwa podkarpackiego, tzw. szklany
szlak, który zainspirował Wyższą Szkołę Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie,
władze Miasta Krosna oraz właścicieli hut szkła z całego województwa do stworzenia
klastra "Dolina Szkła". Działalność tę sformalizowano na początku 2011 r. powołując
porozumienie klastrowe. Innowacyjność tego projektu polega głównie na tworzeniu
skutecznej strategii marketingowej opierając się
produkcie turystycznym.
na jedynym w swoim rodzaju
Fakt, iż wyroby szklane sławią Krosno, wiemy już od
dawna. Obecnie ta tzw. ,,szklana tożsamość” stała się motorem zainicjowania
Centrum Dziedzictwa Szkła w Krośnie. Ma to być unikatowy produkt turystyczny, nie
tylko w skali Polski, ale również Europy. Jego celem jest
łączenie przestrzeni
miejskich w jeden tematyczny „szlak szklany”. Przemierzający nim turyści poznają
nie tylko historię podkarpackiego przemysłu szklarskiego, ale również mogą obejrzeć
zbiory Muzeum Podkarpackiego. Dodatkowo, w pobliskim studiu będą mogli wziąć
udział w pokazach mistrzów hutniczych wydmuchujących szklane naczynia. Mają się
tam
odbywać warsztaty zdobnicze, zajęcia z fotografii szkła i inne atrakcje
zagospodarowujące
turystom czas wolny. W podziemiach krośnieńskiego Rynku
powstaje wystawa szkła artystycznego, gromadząca prace twórców z całego świata,
a w Regionalnym Centrum Kultur Pogranicza zostaną zaprezentowane światowe
trendy w jego projektowaniu. Klaster ,,Dolina Szkła” ma za zadanie z jednej strony
wprowadzać innowacyjne rozwiązania w branży szklarskiej, a z drugiej promować
atrakcyjność turystyczną regionu. Wspólna inicjatywa z pewnością może przynieść
wiele korzyści wszystkim, tj. przedsiębiorcom, mieszkańcom, samorządom.
W przedstawionych powyżej przykładach niebagatelnym bodźcem rozkwitu, a
niekiedy narodzin klastra było zainicjatywanie go przez podmiot będący liderem
klastra. Rolę tę pełniły zwykle
lokalne stowarzyszenia turystyczne lub agendy
administracji lokalnej lub regionalnej. Czasem liderem stawała się też
wspólna
inicjatywa publiczno-prywatna. Warto zwrócić uwagę , iż nieodzownym elementem
wykształcenie każdego klastra był unikatowy pomysł i proinnowacyjne działania.
Istotnym czynnikiem okazało sie jednak wyraźne ukształtowanie w klastrze
przywództwa – jego brak stanowić może wprost utrudnienie w nawiązywaniu
kooperacji.
127
Wysnuć można tezę, iż naturalnym liderem klastra mogą być lokalne
stowarzyszenia branżowe. Stanowią one platformę kontaktów, a nieprzymuszone
członkostwo do takiego stowarzyszenia jest oznaką chęci nawiązania współpracy z
innymi
podmiotami.
Stowarzyszenie
zrzeszające
sporą
część
podmiotów
działających na rynku jest zasadniczym partnerem dla instytucji odpowiedzialnych za
rozwój regionu, a w szczególności rozwój turystyki. W sytuacji braku lub słabości
lokalnych stowarzyszeń turystycznych inicjatywa tworzenia sieci współpracy powinna
zostać podjęta przez inne instytucje. Mogą to być ośrodki naukowe albo agendy
administracji lokalnej lub regionalnej. Takie rozwiązanie wydaje sie stosowne w
przypadku polskiego sektora turystycznego, w którym stowarzyszenia branżowe –
aczkolwiek licznie występujące – są słabe organizacyjnie i nie inicjują współpracy
wykraczającej poza ramy wewnętrznych struktur stowarzyszenia.
Celem funkcjonowania klastrów zawsze jest wzmocnienie pozycji podmiotów
w
nim
funkcjonujących
i
maksymalizacja
korzyści.
Celem
przedsiębiorstw
działających poza klastrem jest minimalizacja strat. Jeśli w danym regionie większość
np. hotelarzy współdziała w ramach klastra, to funkcjonowanie poza nim powoduje
zjawisko wykluczenia, a więc utratę korzyści i mniejsze zyski. Klastry turystyczne
powstają z inicjatywy różnych podmiotów, ich działalność koncentruje się wokół
odmiennych pomysłów,
mają szeroki zakres działań. Z uwagi na to, iż sama
turystyka obejmuje szeroki wachlarz aktywności, klastry te rozwijają się na różnych
polach. Dotyczyć mogą zarówno turystyki rekreacyjnej, uzdrowiskowej, czy
agroturystycznej, ale również współpracy restauratorów. Co więcej, tworzą
dodatkowo wspólny produkt turystyczny np. wioski tematyczne. Działalność klastrów
inicjuje także działania proinnowacyjne.
128
Literatura
1. Abernathy, W. J., Clark, K. B., Innovation: Mapping the winds of creative
destruction, Research Policy, vol. 14, 1985, nr 1, s. 3-22.
2. Adamczyk J., Mrożek – Duda A., Klaster jako forma współdziałania małych
i średnich przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe nr 731 Akademii Ekonomicznej
w Krakowie, Kraków 2006,
3. Adamiak J., Kosiedowski W., Potoczek A., Słowińska B., Zarządzanie
rozwojem regionalnym i lokalnym. Problemy teorii i praktyki. Wydawnictwo
„Dom Organizatora”, Toruń 2001
4. Agrotec Polska, Ewaluacja wdrażania Lokalnej Strategii Rozwoju
i funkcjonowania Stowarzyszenia Społecznej Samopomocy - Lokalna Grupa
Działania za lata 2009 – 2011, Warszawa, 2012.
5. Anuszczyk, P., 2010, Dotacje na innowacje [Online], Łódź,
http://www.twojaeuropa.pl/1478/dotacje-na-innowacje [Dostęp: 1 maja 2012].
6. Aleksandrova A. (2007), Klastry turystyczne w Rosji i za granicą, Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego „Turyzm”, zeszyt 17 (1/2).
7. Asheim B, Industrial Districts as “Learning Regions”. A Condition for
Prosperity?, http://www.step.no. 1995
8. Biczysko W., Zarządzanie finansami w przedsiębiorstwie turystycznym,
Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa, 2011.
9. Bonarska-Treit A., Rechul H., Turystyka szansą poprawy Konkurencyjności
region w: Perspektywy rozwoju regionalnego Polski w okresie programowania
po 2013 r., część I, red. A Haranczyk, PAN KPZK, Tom CXL, Warszawa 2011
10. Buś-Bidas A., Wspieranie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce,
Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, 2009, nr 11, s. 11−18.
11. R. Brol (red.), Zarządzanie rozwojem lokalnym - studium przypadków. AE
Wrocław, Wrocław 1998
12. L. van den Berg, E. Braun, Urban Competitiveness, Marketing and the Need
for Organising Capacity, Urban Studies 05.1999, vol. 36 no. 5-6, ss. 987-999,
Glasgow 1999
129
13. Butowski, L., Finansowanie projektów turystycznych z funduszy strukturalnych
Unii
Europejskiej,
Wydaw.
Akademickie
Wyższej
Szkoły
Społeczno-
Przyrodniczej, Warszawa; Lublin, 2005.
14. Bacaria J, Borras S, Fernandes- Ribas A, Public action and InnovationSupport Institutions in New Technological Agglomerations. The Case of the
Valles Occidental County, “European Urban and Regional Studies” 2002, nr 9
15. Barczyk Z, Bieniecki J, Ochojski A., Szczupak B, Przedsiębiorczość.
Samorządność. Rozwój lokalny, Wyd. AE, Katowice 2001
16. Batko A., Promocja turystyki w regionach [w:] Strategie rozwoju lokalnego
T2,pod.red. M. Adamowicza. Wyd. SGGW, Warszawa 2003
17. Bengtsson M, Kock S, „Coopetition” in Business Networks - to Cooperate and
Compete
18. Blaug M „Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne”, PWN, Warszawa 1994
19. Braczyk HJ, Heidenreich M, Regional governance structures in a globalize
world, [w:] Regional Innovation System. The role of Governance in
a Globalized World, pod.red. H.J. Braczyk, P. Cook, M. Heidenreich,
Routledge, Londyn 1998
20. R. Camagni, M. Gibelli, P. Rigamonti, Urban mobility and urban form: the
social and environmental costs of different patterns of urban expansion,
Ecological Economics, Elsevier, vol. 40(2), pages 199-216, February 2002.
21. J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygodzki, Region i jego rozwój
w warunkach globalizacji, CeDeWu, Warszawa 2007
22. Cieślak, R., Fundusze unijne 2007-2013: poradnik przedsiębiorcy Oficyna
Wydawnicza "Unimex", Wrocław, 2007.
23. Coomansingh, J., Social Sustainability of Tourism in a Culture of Sensuality,
Sexual Freedom and Violence: Trinidad and Tobago, w: J. Carlsen, R. Butler,
(red.),
Island
tourism:
Sustainable
perspectives,
CABI,
Wallingford,
Oxfordshire; Cambridge, MA, 2011, s. 118-128.
24. Cook P, Clusters as Key Determinants of Growth: The Example of
Biotechnology, [w:] Cluster Policies- Cluster Development?, pod. red. A.
Mariussen, Nordregio Raport, Sztokholm 2001
25. Cook PH., D. Schwartz, Creative Regions. Technology, Culture and
Konowledge Entrepreneurship, Routledge, 2011
26. Czornik M. Promocja miasta, Wyd. AE Katowice, 2000,
130
27. Dąbrowska B. J., Rynek turystyczny Unii Europejskiej: Wybrane zagadnienia,
Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa 2008.
28. Dąbrowska, B. J., Turystyka międzynarodowa w globalnej gospodarce, PWE
2011.
29. Development of Clusters and Networks of SME, The UNIDO Programme,
Vienna 2001, dostęp: (http://www.unido.org/).
30. Domański R., Geografia ekonomiczna: ujęcie dynamiczne, Wydaw. Naukowe
PWN, Warszawa, 2004.
31. Dziedzic,
E.,
Perspektywy
turystyki
w warunkach
rozwoju
opartego
o innowacje, w: Dziedzic, E., (red.), Turystyka wobec nowych zjawisk
w gospodarce światowej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, 2011, s. 339359.
32. Ekstowicz, B. oraz Malinowski, M. J., Polityka strukturalna Unii Europejskiej
stymulatorem procesów modernizacji i rozwoju społeczno-ekonomicznego
Polski w latach 2007-2015, Wyd. A. Marszałek, Toruń, 2010.
33. Gancarczyk M., Wsparcie publiczne dla MSP: Podstawy praktyczne a praktyka
gospodarcza, C.H. BECK, Warszawa, 2010.
34. Gardiner B., Martin R., Tyler P. (2006), Competitiveness, Productivity and
Economic Growth across the European Regions (s. 55–77), w: R. Martin, M.
Kitson, P. Tyler (red.), Regional Competitiveness, Routledge, London
35. Gaworecki, W. W., Turystyka, PWE, Warszawa, 2010.
36. Gołembski G., Przedsiębiorstwo na rynku turystycznym, w: G. Gołembski
(red.), Kompendium wiedzy o turystyce, Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa,
2009, s. 245-339.
37. Gołembski, G., Kryzys w gospodarce światowej i jego wpływ na rynek usług
turystycznych w Polsce, Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki, 2011, nr 8,
s. 11-20.
38. Golik D, Znaczenie rozwoju lokalnego oraz przedsiębiorczości w polityce
rozwoju regionalnego, [w:] „Przedsiębiorczość a lokalny i regionalny rozwój
gospodarczy”, pod. red. J. Targalskiego, Wyd. A.E., Kraków 1999
39. Gołembski G., Regionalne aspekty rozwoju turystyki, PWN Warszawa, 1999,
40. G. Gołembski, Kompendium wiedzy o turystyce, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2002
41. Gołembski G. (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, PWN Warszawa 2009
131
42. Gorynia M., Jankowska B., Klastry a międzynarodowa konkurencyjność
i internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2008
43. G. Gorzelak, Rozwój regionalny Polski w warunkach kryzysu i reformy, Wyd.
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1989
44. Grzeszczak J, Bieguny wzrostu a formy przestrzeni spolaryzowanej, „Prace
Geograficzne PAN IGiPZ” 1999, Wrocław,
45. Hall, C. M., Innovation and tourism policy in Australia and New Zealand: never
the twain shall meet?, Journal of Policy Research in Tourism, Leisure and
Events, vol. 1, 2009, nr 1, s. 2-18.
46. Harańczyk (red.) Perspektywy rozwoju regionalnego Polski
w okresie
programowania po 2013r. Cz. I, Studia KPZK tom CXL, Warszawa 2011
47. Harańczyk (red.) Perspektywy rozwoju regionalnego Polski
w okresie
programowania po 2013r. Cz. II, Studia KPZK tom CXL, Warszawa 2012
48. Helnarska K. J., Międzynarodowy ruch turystyczny w Unii Europejskiej,
Wydaw. Adam Marszałek 2005.
49. Hjalager, A.-M., A review of innovation research in tourism, Tourism
Management, vol. 31, 2010, nr 1, s. 1-12.
50. Hjalager, A.-M., Repairing innovation defectiveness in tourism, Tourism
Management, vol. 23, 2002, nr 5, s. 465-474.
51. Huggins R. Creating a UK Competitiveness Index; Regional and Local
Benchmarking, “regional Studies” 37(1), s.89-96
52. Jalinik, M. oraz Snarski, S. J., Rozwój gospodarstw agroturystycznych
w województwie podlaskim, w: Jalinik, M., (red.), Innowacje w rozwoju
turystyki. Wydaw. Politechniki Białostockiej, Bialystok, 2008, s. 343-353.
53. Jalinik, M., (red.), Innowacje w rozwoju turystyki, Wydaw. Politechniki
Białostockiej, Bialystok, 2008
54. Januszewska, M., Proces dyfuzji innowacji w gospodarce turystycznej, Prace
Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2008, nr 2, s.
101−113..
55. Jasiński, L. J., Strategia „Europa 2020”, Nowe Życie Gospodarcze, 2010, nr 6,
s. 28−29.
56. Jaworska, B., Dla rozwoju polskich firm ważne jest, by popyt na innowacyjne
rozwiązania stale rósł. Wywiad z Ewą Fedor, Dziennik Gazeta Prawna, 2009,
nr 10, s. C2.
132
57. Jędrzejczak-Gas, J., Pomoc finansowa Unii Europejskiej dla sektora małych
i średnich przedsiębiorstw, Przegląd Zachodni, 2008, nr 3, s. 179-192.
58. Jewtuchowicz A., Terytorialne systemy produkcyjne – nowy model rozwoju
lokalnego i regionalnego, [w:] Jewtuchowicz A. (red.), Strategiczne problemy
rozwoju miast i regionów, Uniwersytet Łódzki, Zakład Ekonomiki Regionalnej
i Ochrony Środowiska, Łódź 2000
59. Jóźwiak Z. (2007), Unia Europejska wesprze finansowo przedsiębiorców
łączących się w klastry, „Rzeczpospolita” nr 1015/256 (7856).
60. Kalka, P., Polityka badawczo-rozwojowa Wspólnot Europejskich, Instytut
Zachodni, Poznań, 1997.
61. Kmita, E., Agroturystyka jako szansa aktywizacji społeczno-gospodarczej
środowisk wiejskich, Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, 1997, nr 2, s. 14-20.
62. Knecht, D., Agroturystyka w agrobiznesie, C. H. Beck, Warszawa, 2009.
63. Kołakowski, T., Projekty turystyczne − istota, rodzaje, opłacalność, Prace
Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2008, nr 2, s. 124-132.
64. Komisja Europejska, Komunikat Komisji z dnia 17 marca 2006 r. – Odnowiona
polityka turystyczna UE – Ku silniejszemu partnerstwu na rzecz turystyki
europejskiej, [COM(2006) 134].
65. Komisja Europejska, Komunikat Komisji z dnia 21 listopada 2003 r.
Podstawowe
kierunki
dotyczące
zrównoważonego
rozwoju
turystyki
europejskiej, [COM(2003) 716].
66. Komisja Europejska, Zielona Księga w sprawie modernizacji polityki UE
w dziedzinie zamówień publicznych. W kierunku zwiększenia skuteczności
europejskiego rynku zamówień, Bruksela, 2011.
67. S. Korenik, Region ekonomiczny w nowych realiach społecznogospodarczych, CeDeWu, Warszawa 2011
68. Korniejenko, K., 2011 szans na euro, Gazeta Małych
i Średnich
Przedsiębiorstw, 2011, nr 3.
69. Kozioł L., R. Panek, Wspieranie sektora małych i średnich przedsiębiorstw
w Polsce i w Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej
w Krakowie, 2006, nr 700, s. 247-264.
70. Kozioł, K., Ewolucja polityki innowacyjnej w Unii Europejskiej, w: Janasz, W.,
(red.), Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii Europejskiej, Centrum
Doradztwa i Informacji Difin, Warszawa, 2009, s. 192-216.
133
71. Klastry i inne mechanizmy wspierania rozwoju przedsiębiorczości dostępne
w latach 2007-2013 (2007), Europejski Fundusz Społeczny oraz budżet
państwa w ramach 2 Priorytetu Zintegrowanego Programu Operacyjnego
Rozwoju regionalnego, Białystok.
72. Kowalczyk A., 2000, Geografia turyzmu. Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa
73. Kosmaczewska
J.,
Turystyczne
sieci
współpracy
jako
przejaw
przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, publikacja internetowa dostępna
na: http://www.seria.home.pl/2009_zeszyt5/27_kosmaczewska.pdf.
74. W.Kurek (red), Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s.
27-28
75. Kusa R., Uwarunkowania rozwoju klastrów turystycznych, [w:] Zarządzanie
gospodarkami
opartymi
na wiedzy,
Kraków
2008,
http://www.zarz.agh.edu.pl/rkusa/ZZ_P28_08'%20UwarunkowaniaRozwojuKla
strowTurystycznych.pdf
76. Lewandowska-Kaftan, B., D. Borowska-Mostafa, Ameryka Środkowa,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2006.
77. Lewis, A., L.-A. Jordan, Tourism in Trinidad and Tobago: carving a niche in
a petroleum-based economy, International Journal of Tourism Research, vol.
10, 2008, nr 3, s. 247-257.
78. Liszewski, S., Nowakowska, A., Zdebski, J., Turystyka jako zjawisko
społeczno-ekonomiczne, w: G. Gołembski (red.), Kompendium wiedzy
o turystyce, Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa, 2009, s. 1-129.
79. Lundvall
B.A.,
Introduction,
[w:]
Systems
of
Innovation:
Growth,
Competitiveness and Employment t.1, pod.red. Ch.Edquista i M. McKelvey’a,
Edward Elgar Pub. Lmd., Northampton Cheltenham 2000
80. Łaciak, J., Uczestnictwo Polaków w wyjazdach turystycznych. Lata 2001-2010,
Instytut Turystyki, Warszawa, 2002-2011.
81. E. Łaźniewska, M. Gorynia (red.), Konkurencyjność regionalna. Koncepcje –
strategie – przykłady, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012
82. E. Laźniewska, Konkurencyjność miast w teorii i praktyce, w: Zarządzanie
miastem: Studium Ekonomiczno-organizacyjne red. M.J.Nowak, T.
Skotarczak, CeDeWu, Warszawa 2010
83. Łaźniewska E., Czyżewska D., Wybrane czynniki określające konkurencyjność
regionów uczących się we Francji, Samorząd Terytorialny 2011 nr 3,Wydawnictwo Samorządowe MUNICIPIUM. s. 28-42
134
84. Macias, J., Gospodarka oparta na wiedzy - nowy paradygmat rozwoju,
Przegląd Organizacji, 2007, nr 10, s. 18-21.
85. Martin R. (2005), Thinking about Regional Competitiveness: Critical Issues,
Background ‘Think-Piece’ Paper Commissioned by the East Midlands
Development Agency
86. Markowski T., Marszał T. (2006), Metropolie. Obszary metropolitalne.
Metropolizacja. Problemy i pojęcia podstawowe, Komitet Przestrzennego
Zagospodarowania Kraju PAN, Warszawa
87. Matczak A., Model badań ruchu turystycznego. Studium metodologiczne, Acta
Universitatis Lodziensis, Turyzm 5, 1992
88. Medlik, S., Leksykon podróży, turystyki, hotelarstwa, Wydaw. Naukowe PWN,
Warszawa, 1995.
89. Meyer-Stamer, Systematic Competitiveness and Local Eonomic development,
w: S. Bodhanya (red), Large Scale Systemic Change Theoris, Modeling
Planning and Measurement of Competitiveness, ERSA conference papers
90. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2007, Fundusze unijne wspierają rozwój
turystyki.
Informacja
prasowa
[Online],
Warszawa,
http://www.mrr.gov.pl/aktualnosci/fundusze_europejskie_2007_2013/documen
ts/5627bfedf32045b1be2ad4c93686d020ip_turystyka4.pdf [Dostęp: 1. maja
2012].
91. Ministerstwo Sportu i Turystyki, Fundusze unijne na lata 2007-2013 możliwości pozyskiwania funduszy strukturalnych przez przedsiębiorców
z sektora turystyki, Warszawa, 2008.
92. Moya, R., A. M. Mohammed, S. Sookram, Productive Development Policies in
Trinidad and Tobago: A critical review, Inter-American Development Bank
2010.
93. Musiałkowska, I., Wspieranie innowacyjności w polskich firmach dzięki
środkom unijnym, w: Mruk, H., and Nestorowicz, R., (red.), Uwarunkowania
sprawności
innowacyjnej
przedsiębiorstw,
Wydawn.
Uniwersytetu
Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań, 2011, s. 18-32.
94. Mańczak I, Zastosowanie teorii klastra w turystyce, V Krakowska Konferencja
Młodych
Uczonych,
Kraków
2010
http://www.profuturo.agh.edu.pl/pliki/Referaty_V_KKMU/NE/r561570_Manczak.pdf
95. Michałowski, Turystyka i sposoby promocji miast,
„Studia Regionalne
i Lokalne”, nr 4/ 2003
135
96. Milewski D. Oczekiwania przedsiębiorców w odniesieniu do usług wsparcia
innowacyjności i procesów klastrowych w branży turystycznej, [w:] Jalinik M
Innowacje
w rozwoju
turystyki, Wydawnictwo
politechniki Białostockiej,
Białystok 2008
97. Mokrzycka A, Rozwój przedsiębiorczości
w ramach rynków lokalnych
a harmonizacja prawa, [w:] „Przedsiębiorczość a lokalny i regionalny rozwój
gospodarczy”, pod. red. J. Targalskiego, Wyd. A.E.,Kraków 1999
98. Morgan K., Nauwelaers C, A Regional Perspective on Innovation: From
Theory to Strategy, [w:] Regional Innovation System. The Challenge for LessFavoured Regions, pod.red. K. Morgana I C. Nauwelaers’a, The Stationary
Offic, Londyn 1999
99. Niezgoda
A.,
Obszar
recepcji
turystycznej
w warunkach
rozwoju
zrównoważonego, AEw Poznaniu, 2006
100.
Niezgoda
A.,
Zmyślony
P.,
Popyt
turystyczny-uwarunkowania
i perspektywy rozwoju, AE w Poznaniu, Poznań, 2003
101.
Niezgoda
A.
Uwarunkowania
Konkurencyjności
w regionach
turystycznych, w. Konkurencyjność regionalna, Koncepcje-strategie-przykłady,
red. E. Łaźniewska, M. Gorynia, PWN 2012
102.
Nowakowska A, Budowanie zdolności innowacyjnych regionów, Łódź
2009
103.
Nowińska-
wyzwaniem
Łaźniewska
i szansą
dla
E,
Regionalne
polskich
regionów
Strategie
Innowacyjne
w kontekście
procesów
integracyjnych, „Studia Regionalne i Lokalne” 2002, nr2-3
OECD
/ WE,
Podręcznik
i technicznej:
Zasady
gromadzenia
104.
Oslo:
pomiar
i interpretacji
działalności
danych
naukowej
dotyczących
innowacji, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Departament Strategii
i Rozwoju Nauki, Warszawa, 2008.
105.
OECD 2001a, OECD Territorial Outlook- 2001 edition, Paryż,
106.
Olejniczak K, Apetyt na grona? Koncepcja gron oraz koncepcje
bliskoznaczne w teorii i praktyce rozwoju regionalnego, „Studia Regionalne
i Lokalne” 2003, nr 2
136
107.
Pająk K. (red.), Tomidajewicz J.J. (red), Kryzys ekonomiczny
a przestrzenny i funkcjonalny wymiar polityki gospodarczej, Wyd. Adam
Marszałek, Toruń, 2011
108.
109.
Parysek J.J, Podstawy gospodarki lokalnej, Wyd. UAM, Poznań 1997
Panfiluk, E., Fundusze europejskie jako instrument rozwoju sektora
turystycznego w województwie podlaskim, Acta Scientiarum Polonorum.
Oeconomia, vol. 9, 2010, nr 4, s. 389−401.
110.
PARP, Dotacje na innowacje: Przewodnik po działaniach Programu
Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Warszawa, 2009.
111.
Piotrowski Sz., Konkurencyjność a uwarunkowania prawne polityki
konkurencji Unii Europejskiej, w: M. Gorynia, E. Łaźniewska (red.),
Kompendium wiedzy o konkurencyjności, WN PWN, Warszawa, 2009, s. 224247.
112.
Piotrowski
Sz.,
Konkurencyjność
regionalna
a innowacyjność
i przedsiębiorczość, w: E. Łaźniewska, (red.), Konkurencyjność regionalna,
WN PWN, Warszawa, 2012a, s. 134-152.
113.
Piotrowski Sz., Nadzór i Relacje między Inwestorem Publicznym
a Funduszem Venture Capital, w: P. Urbanek, (red.), Nadzór Korporacyjny
w warunkach kryzysu gospodarczego, Uniwersytet Łódzki, Łódź, 2010, s. 189203.
114.
Piotrowski, Sz., Filipowska, M., Wady i zalety dotacji bezzwrotnej
w perspektywie
alternatywnych
instrumentów
finansowych
wspierania
innowacyjności i rozwoju MŚP, Zarządzanie i Finanse, vol.10, 2012b, nr 1/1,
195-206.
115.
Potoczek A., Polityka regionalna i gospodarka przestrzenna, Agencja
TNOiK, Toruń, 2003
116.
Przezbórska, L., Bariery rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej
w Polsce, w: Dziedzic, E., (red.), Turystyka wobec nowych zjawisk
w gospodarce światowej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, 2011, s. 509532.
117.
Pudło A., Turystyka, w: J. Barcz, (red.), Polityki Unii Europejskiej:
Polityki społeczne. Aspekty prawne, Instytut Wydawn. EuroPrawo, Warszawa,
2010, s. 232-244.
137
118.
Peszko
A,
Kusa
R
Klastry jako
stymulatory konkurencyjności
przedsiębiorstw i regionów turystycznych, Praca naukowa finansowana
ze środków Komitetu Badan Naukowych w latach 2004-2005 jako projekt
badawczy zatytułowany Pozycja konkurencyjna a potencjał konkurencyjności
małopolskich przedsiębiorstw sektora usług turystycznych, Kraków 2006
119.
Perspektywy rozwoju regionalnego Polski w okresie programowania po
2013 r., część I, red. A Haranczyk, PAN KPZK, Tom CXL, Warszawa 2011
120.
Pietrzyk I, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach
członkowskich, PWN, Warszawa 2000,
121.
Pietrzyk I., Globalizacja, terytorialne systemy produkcyjne i środowiska
innowacyjne, Wyd. A.E., Kraków 2002
122.
Porter M, Clusters and New Economics of Competition, “Harvard
Business Review” 1998, listopad- grudzień,
123.
Porter M.E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001
124.
Rekwert J, The Seduction of Place. The History and Future of the City,
Vintage Books, New York 2002
125.
Rząd Australii, Tourism white paper: A medium to long term strategy for
tourism, Dept of Industry, Tourism and Resources, Canberra, 2003.
126.
Sapela, K., 2012, Są jeszcze unijne dotacje na szkolenia [Online],
Poznań,
http://www.fundusze-europejskie.pl/kapital-ludzki/0,859,sa-jeszcze-
unijne-dotacje-na-szkolenia.html [Dostęp: 1. maja 2012].
127.
Samorząd Terytorialny nr 3/2011, Wolters Kluwer Polska, Warszawa
2011
128.
Schuttenbach L. v., Sektor małych i średnich przedsiębiorstw
w Republice Federalnej Niemiec, Polska Fundacja Promocji i Rozwoju Małych
i Średnich Przedsiębiorstw, Warszawa, 2000.
129.
Sekuła, A., Budowa przewagi konkurencyjnej regionu na przykładzie
Regionalnej Strategii Innowacji dla województwa pomorskiego (RIS−P), Prace
Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2008, nr 3, s. 92-102.
130.
Sikora, J., Organizacja ruchu turystycznego na wsi: Podręcznik dla
technikum rolniczego, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa,
1999.
131.
Skowronek-Mielczarek A., Małe i średnie przedsiębiorstwa: źródła
finansowania, C.H. Beck, Warszawa, 2007.
138
132.
Sokołowska S., Znaczenie agroturystyki w wielofunkcyjnym rozwoju
terenów
wiejskich
[w:]
Funkcjonowanie
samorządu
terytorialnego.
Doświadczenia i Perspektywy, pod. red S. Dolaty, Wyd. Uniwersytetu
Opolskiego, Opole 1998,
133.
Sulmicka, M., Realizacja Strategii Lizbońskiej, Sprawy Międzynarodowe
2005, nr 3, s. 7-28.
134.
Swanson, L., Entrepreneurial innovation, co-opetition, and information
technology convergence: Support for small and medium enterprise retail
tourism, Prescott College 2010.
135.
Szewczuk A. Polska samorządność wobec procesów integracyjnych
w Europie, [w:] Szewczuk A. (red.), Polska samorządność w integrującej się
Europie. I forum Samorządowe, Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług,
Szczecin, 2004
136.
Szymoniuk B., Innowacyjność jako warunek funkcjonowania klastrów.
Porównawcze studium przypadków, w: Wspólna Europa - innowacyjność
w działalności przedsiębiorstw, pod red. H. Brdulak i T. Gołebiowskiego, Difin,
Warszawa 2003
137.
Sznajder, M. oraz Przezbórska, L., Agroturystyka PWE, Warszawa,
2006.
138.
Szymańska,
E.,
Innowacyjność
przedsiębiorstw
turystycznych
w Polsce, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok, 2009.
139.
Szewczuk, M. Kogut-Jaworska, M., Zioło, Rozwój lokalny i regionalny.
Teoria i praktyka, C.H.Beck, Warszawa 2011
140.
Śniecińska, K., Rozwój agroturystyki i turystyki wiejskiej przy
wykorzystaniu Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 20072013, w: Jalinik, M., (red.), Innowacje w rozwoju turystyki, Wydaw. Politechniki
Białostockiej, Bialystok, 2008, s. 394-404.
141.
Stryjakiewicz T., Kaczmarek T., Męczyński M. Parysek J.J. Stachowiak
K., Poznan faces the future: Pathways to creative and knowledge-based
regions. ACRE report 2.8. AMIDSt, Amsterdam.
142.
Theeropappisit, P., The Mekong Tourism Dilemma: Converging Forces,
Contesting Values, w: D. Dredge, J. Jenkins, (red.), Stories of practice:
Tourism policy and planning, Ashgate, Farnham-Surrey, England; Burlington,
VT, 2011, s. 199-225.
139
143.
Tokarz, A., Zarządzanie kadrami w mikro− i małych przedsiębiorstwach
turystycznych.
Identyfikacja
najważniejszych
problemów,
Ekonomika
i Organizacja Przedsiębiorstwa, 2006, nr specjalny, s. 103−107.
144.
Turystyka Wspólna Sprawa, 2012, Największy projekt szkoleniowo-
doradczy dla branży turystycznej [Online], www.tws.org.pl [Dostęp:1. maja
2012].
145.
Turok I., Cities, Regions and Competitiveness, „ Regional Studies”, 38;
1069-1083
146.
Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej
(Dz. U. nr 173, poz. 1807 z późn. zm.).
147.
Wach, K., Kierunki ewolucji polityki Unii Europejskiej na rzecz małych
i średnich przedsiębiorstw i przedsiębiorczości, Horyzonty Polityki, vol. 2,
2010, nr 2, s. 195-213.
148.
Walasek J., Turystyka w Unii Europejskiej, Drukarnia i Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Społeczno-Przyrodniczej im. Wincentego Pola 2009.
149.
Walenia, A., Agroturystyka jako forma aktywizacji gospodarczej
obszarów wiejskich Podkarpacia w warunkach członkostwa w UE, w: Dziedzic,
E., (red.), Turystyka wobec nowych zjawisk w gospodarce światowej, Oficyna
Wydawnicza SGH, Warszawa, 2011, s. 107-127.
150.
Waniak-Michalak
H., Pozabankowe
źródła
finansowania
małych
i średnich przedsiębiorstw : fundusze pożyczkowe, fundusze poręczeniowe,
rynek venture capital, Wolters Kluwer Polska, Kraków-Warszawa, 2007.
151.
Weiermair, K., Product Improvement or Innovation: What Is the Key to
Success in Tourism?, Innovation and Growth in Tourism, Paris, 2006, s. 5369.
152.
Wojnicka E.,
Rola klastrów innowacyjnych
w Unii Europejskiej,
„Wspólnoty Europejskie” 2002, nr 5
153.
L. Wojtasiewicz, Czynniki rozwoju lokalnego - nowe ujęcia
metodologiczne., Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju
PAN, Warszawa 1997; z. 177, s. 7-18
154.
Wysokińska, Z. oraz Witkowska, J., Integracja Europejska, Wydaw.
Naukowe PWN, Warszawa, 2010.
155.
Wignaraja, G., M. Lezama, D. Joiner, Small states in transition: From
vulnerability to competitiveness, Commonwealth Secretariat, London, 2004.
140
156.
Zakrzewski L., Przedsiębiorczość- zadania dla samorządu, czy sprawa
indywidualnego wyboru, [w:] „Samorząd gminy w Polsce. Doświadczenia
i perspektywy”, pod. red. B. Nawrota , Wyd. UAM, Poznań 1999
157.
Zawistowska H., Unia Europejska a przyszłość polskiej turystyki, Unia
Europejska a przyszłość polskiej turystyki, SGH. Katedra Turystyki 2003, s. 924.
158.
Złotkowska, G., Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw
na rynku
turystycznym,
przedsiębiorstwa
w:
na rynku
L.
Czechowski
turystycznym,
(red.),
Wyższa
Małe
i średnie
Szkoła
Turystyki
i Hotelarstwa, Gdańsk, 2007, s. 11-32.
159.
Zontek, Z. oraz Lipianin-Zontek, E., Koopetycja formą współpracy
konkurujących
Turystyka
przedsiębiorstw
wobec
nowych
turystycznych,
zjawisk
w:
Dziedzic,
w gospodarce
E.,
światowej,
(red.),
Oficyna
Wydawnicza SGH, Warszawa, 2011, s. 441-462.
160.
M. Żek, Działania samorządu lokalnego na rzecz rozwoju turystyki,
Rysunki i tabele
Rys. 1. Obszary metropolitalne
Rys. 2. Konceptualizacja miejskiej wydajności konkurencyjnej
Rys. 3. Czynniki konkurencyjności miast
Rys. 4. Muzeum Guggenheima w mieście Bilbao w kraju Basków
Rys. 5.Wskaźnik PKB per capita w 2009 roku na poziomie NUTS-3 w UE
Rys. 6. Miejsce przedsiębiorczości w polityce rozwoju lokalnego
Rys. 7. Metody wspierania małych i średnich przedsiębiorstw
Rys. 8. Znaczenie polityki turystycznej Unii Europejskiej
Rys. 9. Cechy szczególne innowacji w turystyce
Rys. 10. Innowacje procesowe i produktowe w turystyce
Rys. 11. Formy innowacji w turystyce
Rys. 12. Turystyka w rozwoju wsi
Rys. 13. Agroturystyka a rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich
Rys. 14. Turystyka w polityce spójności
Rys. 15. Wyznaczniki przewagi konkurencyjnej – Romb Portera
141
Rys. 16. Model włoski klastra
Rys. 17. Model „duński” klastra
Rys. 18. Model „holenderski” klastra
Rys. 19. Czynniki infrastruktury turystycznej.
Rys.
20.
Powiązania
korzyści
wynikających
z
funkcjonowania
klastra
dla
przedsiębiorstwa i regionu
Tab. 1. Wymiar pragmatyczny działania jednostek samorządu terytorialnego
Tab. 2. Wybrane stare i nowe koncepcje rozwoju lokalnego i regionalnego
Tab. 3. Kryteria oraz wynikające z nich typy regionów turystycznych
Tab. 4. „Mind the Gaps”: narzędzie do diagnozy
Tab. 5. Najważniejsze akty prawne przyznające samorządom gminnym i powiatowym
uprawnienia bezpośrednio lub pośrednio związane z rozwojem turystyki
Tab. 6. Główne składowe rozwoju lokalnego i regionalnego
Tab. 7. Różnice w PKB i PKB per capita oraz wydajności pomiędzy krajami w świecie
Tab. 8. Ewolucja polityki regionalnej
Tab. 9. Liczba turystów odwiedzających muzeum Guggenheima
Tab. 10. Usługi biznesowe w Bilbao
Tab. 11. Ewolucja europejskiej polityki turystycznej
Tab. 12. Wsparcie dla przedsiębiorców z sektora turystyki w ramach 16 Regionalnych
Programów Operacyjnych
142