Wycieczka dla młodzieży licealnej ( koło historyczne lub II klasa
advertisement
Łazienki Królewskie wycieczka po Parku Łazienkowskim Wycieczka dla młodzieży licealnej (koło historyczne lub II klasa o kierunku humanistycznym) Czas: około 2 godzin Cele: 1. 2. 3. 4. 5. poznanie topografii Parku Łazienkowskiego poznanie historii parku i jego twórców poznanie cech stylu klasycyzmu stanisławowskiego kształcenie umiejętności aktywnego zwiedzania zabytku kształcenie umiejętności współpracy w zespole Przebieg wycieczki: 1. Młodzież podzielona na zespoły (najlepiej 2–3-osobowe) otrzymuje: o o o o kartę pracy plan Łazienek z zaznaczoną trasą materiały zaczerpnięte z przewodnika po Parku Łazienkowskim krótkie biogramy artystów związanych z Łazienkami Królewskimi 2. Zespoły przechodzą trasę, rozwiązując zadania w ciągu 1,5–2 godzin. 3. Wszyscy zbierają się w umówionym miejscu – najlepiej przy Starej Pomarańczarni – i omawiają przebytą trasę pod względem: o o trudności i wątpliwości merytorycznych, jakie się pojawiły najważniejszych cech stylu stanisławowskiego na wybranych przykładach 4. Nauczyciel przedstawia rolę Starej Pomarańczarni w życiu dworu Stanisława Augusta (teatr i kolekcja dzieł starożytnych) 5. Nauczyciel zbiera karty pracy Materiały pomocnicze: o o o karta pracy plan Łazienek z zaznaczoną trasą (2 wersje) informacje o obiektach i twórcach Łazienek Królewskich 1 INFORMACJE O OBIEKTACH I TWÓRCACH ŁAZIENEK Ujazdów (krótka historia) Na miejscu zajmowanym obecnie przez współczesny zamek już w XIII stuleciu istniał drewniany gród należący do książąt mazowieckich. Nosił on nazwę Jazdów i pełnił funkcję centralnego ośrodka władzy w całym regionie. Po zniszczeniach, będących skutkiem najazdów wojsk litewskich na przełomie XIII i XIV stulecia, dwór ów przeniósł się na tereny osady Warszowa, a Jazdów został przekształcony na letnią rezydencję księcia. W roku 1526 Mazowsze zostało wcielone do Korony. Stary dwór przejął Zygmunt I Stary, a po śmierci monarchy użytkowała go królowa Bona. Wcześniejsze, wciąż drewniane założenie, uległo przebudowie za panowania Anny Jagiellonki i Stefana Batorego. Miało tu wtedy miejsce niezwykłe wydarzenie: 12 stycznia 1578 roku, z okazji zaślubin podkanclerzego wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną, na dworze ujazdowskim odbyła się światowa premiera dramatu tragizującego Jana Kochanowskiego pod tytułem Odprawa posłów greckich. Jako skrypt scenariusza posłużył wówczas oryginalny rękopis autora, po który królewski posłaniec musiał jechać do samego Czarnolasu. Drewniana konstrukcja w Jazdowie przetrwała do pierwszej połowy XVII stulecia. W roku 1624 król Zygmunt III Waza kazał wznieść w jej pobliżu murowany pałac na planie kwadratu z czterema wieżami, dziedzińcem arkadowym i loggią widokową od strony Wisły. Realizację inicjatywy Zygmunta III Wazy nadzorował jego syn – Władysław IV. Za jego rządów ukształtowała się surowa forma zamku, kontrastująca z bogatymi, wyposażonymi w liczne dzieła sztuki wnętrzami. Podczas najazdu szwedzkiego w 1655 roku swoją kwaterę w budynku umieścił Karol Gustaw, a sam gmach znacznie ucierpiał w wyniku celowej dewastacji przy wycofywaniu się szwedzkiego króla ze stolicy. Bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych w Ujazdowie ulokowano mennicę. Później decyzją sejmu pałacyk wraz z okolicznymi dobrami przeszedł w posiadanie rodziny Lubomirskich, którzy mieszkali tutaj przez kolejne 80 lat. Z ich fundacji wybitny architekt Tylman z Gameren przekształcił surowe założenie w barokową rezydencję. W roku 1766 obiekt zakupił Stanisław August Poniatowski, który wymarzył sobie kolejną jego przebudowę. Do przygotowania projektów zatrudnił słynnych w owych czasach mistrzów m.in. Dominika Merliniego oraz Franciszka Smuglewicza. Z woli króla prac renowacyjnych jednak nie ukończono, a siedziba w 1784 roku przekazana została do użytku Gwardii Pieszej Litewskiej, dla potrzeb armii wzniesiono wtedy dwa nowe skrzydła. W latach 1809–1939 budynek pełnił rolę szpitala wojskowego. Spalony podczas drugiej wojny światowej zamek ostatecznie zburzono na rozkaz marszałka Konstantego Rokossowskiego. W roku 1972 rozpoczęła się odbudowa historycznego gmachu, trwająca przeszło ćwierć wieku. W efekcie powstała budowla nawiązująca w formie do dawnej rezydencji Wazów. Od 1988 roku gospodarzem zameczku jest Centrum Sztuki Współczesnej, propagujące sztukę awangardową oraz niekonwencjonalną. Łazienki Królewskie (krótka historia) to jeden z największych i najpiękniejszych kompleksów ogrodowych Europy i najwspanialszy zespół architektury polskiej doby klasycyzmu stanisławowskiego. Za rządów Jana III Sobieskiego dawna rezydencja podmiejska Wazów – Ujazdów – należała do Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, marszałka wielkiego koronnego pisarza i myśliciela. W dawnym przyzamkowym Zwierzyńcu (terenie służącym do polowań) książę polecił wybudować swojemu architektowi Tylmanowi z Gameren dwa pawilony: Ermitaż (Samotnię) i Łazienkę, usytuowaną na wyspie znajdującej się na środku niewielkiego stawu. W 1764 r. Ujazdów zakupił Stanisław August Poniatowski, który miał zamiar uczynić z niego swoją podmiejską rezydencję. Po nieudanej przebudowie zamku król zwrócił uwagę na dawny Zwierzyniec. Kazał przebudować starą łaźnię, od której park wziął nazwę, wznieść nowe budowle i powiększyć ogród. Przez trzydzieści lat królewscy architekci Dominik Merlini i Jan Chrystian Kamsetzer wznieśli kilkanaście pawilonów małych pałaców (Biały Dom, pałac Myślewicki), kordegard, teatrów (amfiteatr na Wyspie, teatr w Starej Pomarańczarni), oficyn. Najdłużej trwały prace przy Tylmanowskiej Łazience, przekształconej w pałac na Wodzie (na 2 Wyspie). Przy projektowaniu rozległego parku krajobrazowego pracowali Jan Chrystian Szuch i Karol Agricola. Król, który był nie tylko mecenasem, ale i znawcą sztuki, ukształtował Łazienki w stylu klasycyzmu, przy czym zgodnie z własną koncepcją nadał mu indywidualne piętno, toteż utarło się określenie „styl Stanisława Augusta”. W 1817 roku Łazienki kupił car Aleksander I, a Belweder, przebudowany wtedy w stylu klasycystycznym przez Jakuba Kubickiego, stał się siedzibą wielkiego księcia Konstantego, wodza Armii Królestwa Polskiego. W sto lat później, w 1918 roku, Łazienki przeszły na własność rządu polskiego i zostały otwarte dla publiczności. W czasie okupacji niemieckiej park zamknięto. Zrabowano zbiory muzealne, a po powstaniu warszawskim spalono pałac Na Wyspie (został odbudowany po wojnie) i zdewastowano liczne pawilony. OBIEKTY Amfiteatr w Łazienkach Królewskich, wraz ze Sceną na Kępie, powstał w 1786 roku według projektu Dominika Merliniego. Był to ziemny obiekt, który zastąpiono kamiennym w 1790 roku według projektu Jana Chrystiana Kamsetzera. Widownia, wzorowana na antycznym amfiteatrze w Herkulanum, jest zwieńczona posągami słynnych dramaturgów. Rzeźby zostały wykonane przez Andrzeja Le Bruna. Scena, oddzielona od widowni wodą, ma stałą dekorację, imitującą ruiny Forum Romanum. Tłem dla sceny jest naturalna zieleń. Belweder Późnobarokowy pałac położony jest na skraju skarpy wiślanej w sąsiedztwie Parku Łazienkowskiego. Roztacza się stąd piękny widok na okolicę, stąd nazwa Belweder (po włosku oznaczająca „piękny widok”). Pałac został wybudowany około roku 1660. Często zmieniał właścicieli. Należał między innymi do rodziny Paców, Lubomirskich oraz do Stanisława Augusta. Po śmierci tego ostatniego posiadłość odziedziczył książę Józef Poniatowski. Belweder w 1818 roku stał się rezydencją naczelnego wodza Armii Królestwa Polskiego – wielkiego księcia Konstantego, który mieszkał tu do wybuchu powstania listopadowego. W 1818 roku podjęto decyzję o przebudowie pałacu – nadano mu cechy klasycystycznej rezydencji. Pracami kierował Jakub Kubicki. Utworzono wielki dziedziniec honorowy. Po pierwszej wojnie światowej Belweder był siedzibą Naczelnika Państwa – Józefa Piłsudskiego, a od 1922 roku prezydenta Polski. Po przewrocie majowym zamieszkał w nim ponownie Józef Piłsudski. Druga wojna światowa oszczędziła rezydencję. Od 1945 roku do lat dziewięćdziesiątych pałac był siedzibą prezydentów Rzeczypospolitej oraz przewodniczących Rady Państwa PRL. Obecnie pałac pełni funkcje reprezentacyjne, jest też siedzibą muzeum pamiątek po marszałku Józefie Piłsudskim. Biały Dom Budynek pochodzi z lat 1774–1776 i był budynkiem wzniesionym przez Stanisława Augusta Poniatowskiego w Łazienkach dla sióstr królewskich. Został wybudowany według projektu Dominika Merliniego w stylu wczesnoklasycystycznej willi, na planie kwadratu. Dekoracje wszystkich elewacji są do siebie bardzo podobne. Niektóre pomieszczenia (Sala Jadalna, Pokój Bawialny, Sypialnia, Gabinet Ośmiokątny oraz apartament wschodni na pierwszym piętrze) dekorowali malarze Jan Bogumił Plersch i Jan Ścisło. Budynek jest doskonale symetryczny, obok znajduje się zegar słoneczny, podtrzymywany przez siedzącego satyra. Podczas drugiej wojny światowej budynek został zdewastowany, mimo to zachowała się większość oryginalnych dekoracji. Nowa Kordegarda Budynek wzniesiono w latach 1779–1780. Twórcą najprawdopodobniej był Dominik Merlini, a dekoratorem Jan Bogumił Plersch. Pawilon służył do modnej wówczas gry Trou Madame (obecnie mieści się tu kawiarnia o tej nazwie). Potem przerobiono go na teatr, zwany Małym. W 1830 roku Jakub Kubicki przebudował budynek w stylu klasycyzmu. Wprowadził kolumny o żłobionych częściowo trzonach, a budynek przeznaczono na kordegardę (siedzibę straży). Nowa Pomarańczarnia 3 Budynek usytuowany jest w południowej części ogrodu przy alei zwanej Drogą Wilanowską lub Chińską. Powstał w 1860 roku według projektu Adama Adolfa Loevego i Józefa Orłowskiego. Zasadnicza część budynku składa się z wydłużonej sali, przeszklonej od strony południowej. Pierwotnie główna sala przeznaczona była na przechowanie w okresie zimowym drzew egzotycznych. Obecnie urządzony został stały ogród, również pomieszczeń roślinami tropikalnymi. W północnej części budynku urządzono stylową restaurację „Belvedere" – swym wystrojem nawiązuje do lat, gdy budynek wznoszono. Pałac Myśliwiecki Pałac wznoszono w latach 1775–1783, według projektu Dominika Merliniego. Prace budowlane rozłożono na trzy etapy: najpierw na planie kwadratu powstała dwupiętrowa willa, następnie została powiększona z obu stron o półkoliste parterowe skrzydła, a na końcu dobudowano piętro. Pałac pełnił rolę rezydencji księcia Józefa Poniatowskiego (bratanka króla Stanisława Augusta, w latach 1807–1813 wodza Armii Księstwa Warszawskiego), którego inicjały znajdują się nad środkowym oknem. Pałac nie został nigdy zniszczony, dlatego wnętrza zachowały swój pierwotny wystrój. Pałac na Wodzie, zwany również pałacem na Wyspie, jest najsławniejszym budynkiem Łazienek Królewskich. Pod koniec XVII wieku znajdował się tu pawilon wypoczynkowy, zwany Łaźnią. Łaźnię zaprojektował Tylman z Gameren dla Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Do dzisiaj w trzech wnętrzach pałacu zachowały się barokowe dekoracje z tamtego okresu. Król Stanisław August Poniatowski stał się właścicielem pawilonu w 1764 roku. Na jego polecenie w 1772 roku rozpoczęto przebudowę obiektu. Projekty sporządzili Dominik Merlini i Jan Chrystian Kamsetzer. Wnętrzom nadano klasycystyczny wygląd. Dekorowane były przez królewskich artystów: malarzy Marcello Bacciarellego (nieistniejące już malowidła Sali Salomona) oraz Jana Bogumiła Plerscha (Sala Balowa i nieistniejące plafony Pokoju Bachusa oraz Kąpielowego); rzeźbiarzy: Andrzeja Le Bruna, Franciszka Pincka i Jakuba Monaldiego. Prace trwały 21 lat i ich efektem jest pałac w obecnym kształcie. Południową część budynku ozdobiła malownicza elewacja, a północną kolumnowy portyk. Stanisław August wydawał w pałacu słynne obiady czwartkowe – intelektualiści i pisarze dyskutowali o nauce, sztuce, kulturze, literaturze i polityce. Poważne debaty połączone były z rozrywką – odbywały się np. żartobliwe turnieje poetyckie. W 1944 roku hitlerowcy spalili pałac i planowali go wysadzić (w tym celu w murach wywiercili około tysiąca otworów na dynamit). Na szczęście nie zdążyli tego dokonać. Po wojnie obiekt odbudowano. Pałac znajduje się na wyspie. Połączony jest z bocznymi pawilonami usytuowanymi na stałym lądzie. Stara Pomarańczarnia powstała w Łazienkach Królewskich w latach 1786–1788 według projektu Dominika Merliniego. Obiekt osadzono na planie prostokątnej podkowy. Główny trzon budynku stanowi oranżeria z charakterystyczną oszkloną elewacją południową. Służyła do przechowywania zimą drzew pomarańczowych, które latem zdobiły ogród. W północnowschodniej części budynku mieści się, unikatowy w skali światowej, Teatr Dworski. Jego wnętrze jest wykonane z drewna, na widowni możemy podziwiać bogatą dekorację malarską, na ścianach, pomiędzy lożami, znajdują się posągi kobiet trzymających świeczniki. W skrzydle północno-zachodnim Starej Pomarańczarni mieści się Galeria Rzeźby Polskiej. Skrzydło to pierwotnie przeznaczone było na stancje dla ogrodników i służby. Wielka Oficyna, zwana również Podchorążówką, stoi w niedalekim sąsiedztwie pałacu Na Wyspie, we wschodniej części ogrodu. Piętrowy budynek ma pokaźne rozmiary, lecz skromny wygląd zewnętrzny. W 1778 roku obiekt gruntownie przebudowano, według projektu Dominika Merliniego, m.in. uzyskał ozdobny kolumnowy portyk. W 1788 roku wybudowano nowe skrzydło od strony południowej. Mieściła się tutaj kuchnia (dziś główna sala) i oficyny z mieszkaniami. W jednej z oficyn znajdowała się manufaktura fajansów, tak zwanych belwederów. W czasach Królestwa Polskiego funkcjonowała tutaj Szkoła Podchorążych Piechoty (stąd nazwa Podchorążówka). To z tego miejsca 29 listopada 1830 roku wyruszyli podchorążowie, by zaatakować Belweder – siedzibę wielkiego księcia Konstantego, brata cara Aleksandra I. Prowadził ich Piotr Wysocki, którego popiersie znajduje się na placyku przed Wielką Oficyną. Tak rozpoczęło się powstanie listopadowe. 4 Wodozbiór, zwany również Rezerwuarem Budynek stoi na wprost wejścia do ogrodu Starej Pomarańczarni. W 1827 roku uzyskał dekoracje zaprojektowane przez Chrystiana Piotra Aignera. Budowla została upodobniona do grobowca Cecylii Metelli przy Via Appia pod Rzymem. Pokoje w wodozbiorze służyły jako pomieszczenia mieszkalne dla służby dworskiej. Obecnie są tam organizowane wystawy czasowe. LUDZIE Jan Chrystian Kamsetzer (1753 Drezno–25 listopada 1795 Warszawa), polski architekt i dekorator wnętrz, czołowy przedstawiciel klasycyzmu w Polsce. Był synem piekarza, studiował w drezdeńskiej Akademii Sztuk Pięknych. Od 1773 w Warszawie, przebywał na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego i pracował wraz z Dominikiem Merlinim m.in. przy przebudowie Zamku Królewskiego w latach 1779–1785 i pałacu w Łazienkach w latach 1793–1795. Zbudował pałac Mielżyńskich w Pawłowicach (1728–1789), pałac Raczyńskich (1786) i pałac Tyszkiewiczów (1786–1792) w Warszawie i kościół w Petrykozach (1791, na prośbę Stanisława Małachowskiego). W 1790został nobilitowany. W powstaniu kościuszkowskim w randze kapitana dowodził kompanią. Został pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie. Jakub Kubicki (1758 Warszawa–13 czerwca 1833 Wilków), polski architekt okresu klasycyzmu, uczeń Dominika Merliniego. W 1777 zatrudnił go architekt Szymon Bogumił Zug przy budowie zboru ewangelicko-augsburskiego w Warszawie. W 1783 wyjechał na studia do Włoch jako stypendysta króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (wraz z bratem), skąd wrócił w 1786. Po powrocie stał się autorem licznych pałaców. Jako architekt warszawski od 1807 tworzył w stylu pośrednim między czystym klasycyzmem XVIII wieku i stylem empire. Dzieła Kubickiego są charakterystyczne ze względu na typowe dla jego projektów elementy: portyk kolumnowy i ryzalit ogrodowy. Reprezentował dojrzałą fazę klasycyzmu. Jest on autorem typowego polskiego dworu-pałacu. Ważniejsze dzieła to: Maneż w obrębie Belwederu w Warszawie (1823–1824) Dom Inwalidów w Łazienkach w Warszawie (1825–1826) Świątynia egipska w Łazienkach (ok. 1820) Nowa Kordegarda w Łazienkach (1830) Kaplica Prawosławna św. Trójcy w Warszawie na Podwalu (po 1818) Belweder w Warszawie (przebudowa 1818–1822) Warszawskie Rogatki Miejskie (1816–1818): Mokotowskie, Grochowskie, Marymonckie, Wolskie, Jerozolimskie, Golędzinowskie, Powązkowskie i Belwederskie Arkady Kubickiego na Zamku Królewskim w Warszawie (1819–1821) Świątynia Sybilli w Łazienkach (ok. 1820) niezrealizowany projekt Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie Dominik Merlini (22 lutego 1730 Castello–20 lutego 1797 Warszawa), architekt włoskiego pochodzenia, od 1761 roku pracował głównie na zamówienie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz dla arystokracji związanej z dworem. W 1768 został nobilitowany, a już od roku 1773 mianowano go architektem króla Rzeczypospolitej. Dla króla przebudował Zamek Ujazdowski (1766–1771) W latach 1776–1786 przekształcił wnętrza na Zamku Królewskim. Od 1774 prowadził budowę zespołu pałacowego w Łazienkach, gdzie jego dziełem były m.in. Biały Domek i pałac Myśliwiecki, pałac Na Wyspie, Wodozbiór i Stara Pomarańczarnia wraz z teatrem. Jako architekt Rzeczypospolitej prowadził restaurację gmachów państwowych: w latach 1781–1787 przebudował Trybunał w Lublinie, a w 1783 roku odbudował po pożarze pałac Krasińskich w Warszawie. W swojej twórczości przeszedł ewolucję od form późnego baroku do klasycyzmu, w czym znaczną rolę odegrał wpływ Stanisława Augusta i długoletnia współpraca z J.Ch. Kamsetzerem. Inspirowany przez króla, tworzył dzieła opracowane bardzo starannie, wyróżniające się indywidualnym charakterem na tle ówczesnej architektury klasycystycznej. 5 Zachował w nich pewne cechy barokowe, jak zamiłowanie do mocnych form, kolorów i złoceń w dekoracji wnętrz. Jan Bogumił Plersch (1732 Warszawa–23 października 1817). Był synem rzeźbiarza Jana Jerzego. Będąc obok Bacciarellego głównym dekoratorem budowli królewskich, Plersch w czasie swej ponadtrzydziestoletniej działalności dla monarchy pracował dla Ujazdowa (trzy niezrealizowane projekty z 1765), Zamku Królewskiego i Łazienek. Najwięcej pracował dla Łazienek. W 1775 w Białym Domku ozdobił dekoracją arabeskowo-groteskową pokój stołowy; dwoma olejnymi widokami o tematyce chińskiej pokój de compagnie i dekoracją en treillage w róże i landszafty tzw. gabinet pana Plerscha. W 1778 w pałacyku Myślewickim, w pokoju marmurowym namalował plafon Flora i Zefir, a w pokoju jadalnym m.in. cztery ścienne widoki miast. W tym samym roku ukończył plafon w pałacu na Wyspie w pokoju Bachusa, a w następnym roku plafon Diana i Akteon w tzw. pokoju Diany. W dalszej kolejności powstały Widoki Kantonu w gabinecie króla na piętrze oraz polichromie fasady południowej. W latach 1793–1795 ozdobił Salę Balową freskami o tematyce groteskowej. W latach 1787–1788 pracował w teatrze w Pomarańczarni: w 1787 namalował plafon Rydwan Apollina, w 1788 z udziałem dwóch pomocników i malarza Dombrowskiego dekorację ścienną, m.in. fryz z lożami i widzami, pomyślaną jako zwiększenie widowni teatru oraz kurtynę przedstawiającą dziewięć Muz na Parnasie. Dla tego teatru projektował również liczne dekoracje. Po wyjeździe króla w 1795 roku tworzył portrety oraz obrazy religijne, głównie dla kościołów warszawskich, m.in. Jezuitów, Bonifratrów i św. Anny. Od około 1802 roku pracował na stanowisku dekoratora w teatrze Wojciecha Bogusławskiego. W 1813 przekazał majątek rodzinie i zamieszkał u Bonifratrów. Jan Chrystian Szuch (1752–1813), polski architekt pochodzenia niemieckiego, działający w Warszawie od 1775 roku. Od 1781 intendent ogrodów królewskich Stanisława Augusta Poniatowskiego. Był autorem projektów ogrodów w Wilanowie, na Mokotowie i w Łazienkach, wraz z inżynierem Karolem Ludwikiem Agricolą. Projektował osie architektoniczne w postaci placów gwiaździstych (dzisiejsze place Zabwiciela i Unii Lubelskiej w Warszawie). Założył również ogród angielski w dobrach Michała Wandalina Mniszcha w Dęblinie. Tylman z Gameren, inaczej Tylman Gamerski lub Tylman de Gameren (1632 Utrecht–1706), architekt pochodzenia niderlandzkiego. Od roku 1664 pracował dla Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, po uzyskaniu serwitoriatu został architektem królewskim Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Był przedstawicielem nurtu klasycyzującego w architekturze dojrzałego baroku. Ważniejsze dzieła to: kościół ss. Sakramentek pod wezwaniem św. Kazimierza w Warszawie, świątynia na planie centralnym, zwieńczona ośmiokątną kopułą na tamburze (1688–1692) kościół oo. Bernardynów na Czerniakowie w Warszawie, złożony z centralnej nawy na planie krzyża greckiego oraz ośmiokątnego prezbiterium dostawionego do jednego z jego ramion (1687–1692) pałac Krasińskich w Warszawie pałac Ossolińskich w Warszawie (późniejszy Brühla, ok. 1694) Łazienka k. Ujazdowa dla Stanisława Herakliusza Lubomirskiego (1676–1683), przebudowana w klasycyzmie Marywil w Warszawie (1692–1695) (nieistniejący) 6
