metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście
advertisement
Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp Marta Znajmiecka-Sikora Instytut Psychologii WNoW UŁ Michał Frątczak Stowarzyszenie Rozwoju Kadr METODYKA PROWADZENIA INSTRUKTAŻU STANOWISKOWEGO W KONTEKŚCIE BUDOWANIA POSTAWY UKIERUNKOWANEJ NA ZACHOWANIA BEZPIECZNE PRACOWNIKA Wstęp Od momentu wejścia do Unii Europejskiej Polska pragnie jak najszybciej dołączyć do krajów wysoko rozwiniętych. Oznacza to między innymi konieczność zwiększenia wymagań odnośnie kwalifikacji zawodowych naszych pracowników. Coraz powszechniejsze staje się przekonanie, że poziom naszego życia zależeć będzie od posiadanych kwalifikacji i umiejętności szybkiego przystosowania się do nieustannie zmieniającej się rzeczywistości społecznej i gospodarczej (Anioł, Anioł, 2005). Osoby przeprowadzające instruktaż stanowiskowy (pracodawca lub osoba wyznaczona przez pracodawcę kierująca pracownikami) posiadają dobre przygotowanie zawodowe w dziedzinie, w której pracują. Jednakże czynności szkoleniowe uważane są zazwyczaj za działalność poboczną w stosunku do podstawowych zadań zawodowych. Dlatego też bardzo często osoby te nie przywiązują dużej wagi do właściwej organizacji i prowadzenia instruktażu stanowiskowego. W związku z tym istnieje potrzeba ciągłego doskonalenia w tym zakresie, tak aby szkolić skutecznie, tzn. w krótkim czasie (ograniczonym przepisami prawnymi i oczekiwaniami pracodawcy) przekazać i utrwalić wiedzę celem wykształcenia odpowiednich umiejętności, które pozwolą na samodzielne i bezpieczne wykonywanie czynności zawodowych przez pracowników. Dzisiaj nie wystarczy już dobrze obsługiwać daną maszynę lub urządzenie, nie wystarczy dobrze znać procesy technologiczne. Potrzebna jest umiejętność rozwiązywania problemów i podejmowania trudnych decyzji, analizowania sytuacji i wyciągania wniosków, twórcze myślenie i wiara we własne siły. Takie umiejętności powinni wpajać osobom instruowanym właściwie przygotowani instruktorzy po to, aby mogli oni sprostać wymogom rynku pracy i czerpać zadowolenie z pracy zawodowej (Anioł, Anioł, 2005). Należy wiedzieć 114 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… jak przeprowadzić instruktaż z pracownikami, którzy w znacznej większości przypadków są ludźmi dorosłymi z różnym bagażem doświadczeń zawodowych oraz różnym wykształceniem, często krytycznie nastawionych do wszystkiego co ich otacza. Wpojenie określonych nawyków bezpiecznej pracy minimalizuje ryzyko zaistnienia wypadków (Lecyk, 2008). Celem artykułu jest analiza procesu szkoleń w zakresie metod prowadzenia instruktażu stanowiskowego, ze szczególnym zwróceniem uwagi na rolę szkolenia w kontekście kształtowania prawidłowych nawyków wykonywania pracy, proces oraz kompetencje instruktora. Autorzy mają zamiar udowodnić, iż obowiązujące przepisy w zakresie szkolenia stanowiskowego są nieprecyzyjne, jak również nieprecyzyjne jest prawo w zakresie określania kompetencji osób prowadzących tego typu szkolenia. W prezentowanym artykule przedstawiono zarówno standardy dotyczące wymagań prowadzenia instruktażu stanowiskowego, jak również stosowane praktyki w procesie prowadzenia instruktażu stanowiskowego. Podstawy prawne przeprowadzania instruktażu stanowiskowego Problematyka szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy uregulowana jest przez art. 2372-2375 KP (Dz. U. Nr 24, poz. 1411 z póź. zm.). Zgodnie z zawartymi w nich zapisami pracodawca jest obowiązany zaznajamiać pracowników z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczącymi wykonywanych przez nich prac. Obowiązek ten pracodawca realizuje poprzez zapewnienie odpowiedniego przeszkolenia pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przed dopuszczeniem go do pracy i w trakcie jej wykonywania. Pracodawca nie może dopuścić pracownika do pracy, do której wykonywania nie posiada on wymaganych kwalifikacji lub potrzebnych umiejętności, a także dostatecznej znajomości przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Należy pamiętać, iż ustawodawca nie wymaga od pracodawcy organizowania szkolenia dla pracownika przed dopuszczeniem do pracy w przypadku podjęcia przez niego pracy na tym samym stanowisku pracy, które zajmował u danego pracodawcy bezpośrednio przed nawiązaniem z tym pracodawcą kolejnej umowy o pracę. Działalność szkoleniową w zakresie prowadzenia instruktażu stanowiskowego, w tym szczegółowe zasady szkolenia, zakres szkolenia, wymagania dotyczące treści, dokumentowanie szkolenia oraz przypadki zwolnień ze szkolenia określa rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. nr 180, poz. 1860 ze zmianami). 115 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp Osoby odbywające instruktaż stanowiskowy Instruktaż stanowiskowy przeprowadza się przed dopuszczeniem pracownika do wykonywania pracy na określonym stanowisku pracy. Dotyczy on: pracowników zatrudnianych na stanowiskach robotniczych oraz innych, na których występuje narażenie na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia, uciążliwych lub niebezpiecznych; pracowników przenoszonych na stanowiska, na których występuje narażenie na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia, uciążliwych lub niebezpiecznych; pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych oraz innych w przypadku wprowadzenia zmian odnośnie warunków technicznoorganizacyjnych na tych stanowiskach, w szczególności zmian procesu technologicznego, zmian organizacji stanowisk pracy, wprowadzenia do stosowania substancji o działaniu szkodliwym dla zdrowia albo niebezpiecznym oraz nowych lub zmienianych narzędzi, maszyn i innych urządzeń – pracownik zatrudniony na tym stanowisku odbywa instruktaż stanowiskowy przygotowujący go do bezpiecznego wykonywania pracy w zmienionych warunkach. Nie jest przy tym wymagane, aby pracownik odbył pełen instruktaż wg programu przewidzianego dla tego stanowiska pracy. Tematyka i czas trwania instruktażu stanowiskowego powinny być uzależnione od rodzaju i zakresu wprowadzonych na stanowisku zmian; uczniów odbywających praktyczną naukę zawodu oraz studentów odbywających praktykę studencką (Dz.U. nr 180, poz. 1860 ze zmianami). Instruktaż powinien być prowadzony na stanowisku, na którym będzie zatrudniony instruowany pracownik. Należy pamiętać, iż pracownik wykonujący pracę na kilku stanowiskach pracy powinien odbyć instruktaż stanowiskowy na każdym z tych stanowisk z uwzględnieniem wszystkich rodzajów prac, które będą należały do zakresu jego obowiązków (Dz.U. nr 180, poz. 1860 ze zmianami). Kompetencje i kwalifikacje osób prowadzących instruktaż stanowiskowy Zgodnie z obowiązującymi przepisami instruktaż stanowiskowy przeprowadza wyznaczona przez pracodawcę osoba kierująca pracownikami lub pracodawca, jeżeli osoby te posiadają odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie zawodowe oraz są przeszkolone w zakresie metod prowadzenia instruktażu stanowiskowego (Dz.U. nr 180, poz. 1860 ze zmianami). 116 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… Warto podkreślić, iż poza informacją dotyczącą konieczności odbycia szkolenia w zakresie metod prowadzenia instruktażu stanowiskowego nie ma żadnych zapisów prawnych dotyczących tego szkolenia. Oznacza to, iż program szkolenia opracowuje organizator kształcenia, czyli – firma szkoleniowa, określając: czas trwania, cele, tematykę oraz sposób sprawdzania efektów kształcenia. Na rynku szkoleniowym możemy więc spotkać się z dużą różnorodnością – począwszy od szkoleń trwających 5 godzin, a skończywszy na kilkudziesięciu godzinach (por. Znajmiecka-Sikora, Boczkowska, Niziołek, Sikora, 2009; 2010). Jednocześnie warto nadmienić, iż programy ramowe dla szkolenia okresowego pracodawców i innych osób kierujących pracownikami obejmują obligatoryjnie tematykę „Organizacja i metodyka szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy (z uwzględnieniem metod prowadzenia instruktażu stanowiskowego) oraz kształtowanie bezpiecznych zachowań pracowników w procesach pracy”. Czas przeznaczony na realizację tych treści programowych wynosi 2 godziny dydaktyczne. W związku z tym pojawiają się interpretacje, iż odbycie szkolenia okresowego w zakresie bhp osób kierujących pracownikami i pracodawców, upoważnia do przeprowadzania instruktaży stanowiskowych. Doświadczenie autorów w branży szkoleniowej wskazuje, iż w praktyce zagadnienie dotyczące „organizacji i metodyki szkoleń…” w ogóle lub bardzo rzadko jest realizowane. A jeżeli jest, to pojawia się pytanie, czy dwie godziny dydaktyczne wystarczą, aby nauczyć przeprowadzania instruktażu w sposób profesjonalny? Zasadą powinno być również, że osoba przeprowadzająca instruktaż stanowiskowy w zakresie bezpiecznej obsługi urządzenia, dla którego wymagane jest posiadanie odrębnych kwalifikacji, powinna również posiadać takie kwalifikacje, np. nie powinno być tak, że instruktaż kierowcy – operatora wózka jezdniowego z napędem silnikowym przeprowadza osoba, która sama nie posiada wymaganych kwalifikacji w zakresie obsługi wózków jezdniowych z napędem silnikowym. Tego typu problemy możemy spotkać bardzo często w małych przedsiębiorstwach, gdzie instruktaż przeprowadza pracodawca, który często nie ma ani wiedzy, ani doświadczenia w pracy na stanowisku, którego instruktaż dotyczy. Instruktaż jako metoda nauki Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. nr 180, poz. 1860 ze zmianami) definiuje instruktaż jako formę szkolenia o czasie trwania nie krótszym niż 2 godziny lekcyjne, umożliwiającą uzyskanie, aktualizowanie lub uzupełnienie wiedzy i umiejętności dotyczących wykony117 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp wania pracy i zachowania się w zakładzie pracy w sposób zgodny z przepisami i zasadami BHP. Definicja ta jednak nie oddaje w pełni istoty tej metody. Instruktaż – to metoda zdominowana przez nauczyciela (szkoleniowca). W potocznym znaczeniu jest przekazaniem informacji niezbędnych do działania w określonej dziedzinie – może być słowny (werbalne przekazanie wymogów wykonawstwa danej operacji – swego rodzaju instrukcja wykonawcza, mogąca zawierać opis zadania roboczego) lub pisemny (dokument zawierający instrukcję wykonawczą). Instruktaż pisemny zawiera instrukcję tekstową będącą opisem zadania i instrukcję kodową zawierającą symbole oznaczenia wykonania czynności, np. rysunek. Z punktu widzenia szkoleń najcenniejszą metodą jest instruktaż słowno-poglądowy – metoda kompleksowa składająca się z opisu, wyjaśniania, opowiadania, pogadanki i pokazu. Ten typ instruktażu jest metodą zorientowaną na osobę uczącą się. Wchodzący w skład instruktażu pokaz składa się z następujących elementów: wykonanie danej czynności w normalnym tempie, w celu przedstawienia wzorcowo wykonanych czynności roboczych; analiza czynności (rozbicie czynności na elementy i wykonanie każdego z etapów w pożądanej kolejności); prezentowanie w zwolnionym tempie operacji sprawiających najwięcej trudności bądź najbardziej niebezpiecznych z wyjaśnianiem, na czym polega trudność, jak sobie z nią radzić, jakie mogą być skutki złego wykonania czynności); powtórne – jedno bądź wielokrotne wykonanie czynności w zwolnionym tempie w celu zsyntetyzowania prezentowanych i analizowanych uprzednio czynności, węzłowych ogniw oraz przeprowadzenie czynności w tempie normalnym; sprawdzenie wyników pokazu. W procesie szkoleń spotykamy się z: instruktażem wstępnym – poprzedzającym praktyczne wykonanie czynności przez szkolących się, a mającym na celu ukształtowanie w świadomości słuchaczy modelu danej operacji, zrozumienia znaczenia poszczególnych czynności, zwrócenie uwagi na dobrą organizacje pracy i przestrzeganie przepisów bhp; instruktażem bieżącym – najczęściej indywidualnym, mającym na celu kontrolę i korygowanie błędów na wszystkich etapach wykonywania zadania praktycznego; instruktażem końcowym – mającym na celu podsumowanie wykonanie zadania praktycznego i dokonanie zindywidualizowanej oceny. 118 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… Niewątpliwą zaletą metody instruktażu jest fakt dostarczania informacji zwrotnych o zakresie wiedzy słuchaczy i ich umiejętnościach. Ograniczeniem zaś – konieczność koncentracji uwagi i wykazania zainteresowania przez osoby szkolone, konieczność posiadania przez prowadzącego odpowiedniego miejsca (w przypadku instruktażu stanowiskowego – stanowiska pracy) oraz umiejętności komunikacyjne i dydaktyczne obok wiedzy i doświadczenia. Wśród głównych zastosowań metody instruktażu wymienia się kształcenie i szkolenia praktyczne prowadzone na stanowiskach pracy oraz podnoszenie kwalifikacji zawodowych (Znajmiecka-Sikora, 2009). Psychologiczne aspekty prowadzenia instruktażu stanowiskowego Instruktaż stanowiskowy to jedynie pozornie proste szkolenie. Jednak z psychologicznego punktu widzenia jest to bardzo istotny moment w procesie edukacji nowo przyjętego pracownika oraz w procesie kształtowania prawidłowych nawyków w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Jest to czas zaprezentowania nowemu pracownikowi, jak ma wykonywać pracę na stanowisku w sposób bezpieczny. Jest to również moment, w którym przekazuje się pracownikowi, często w sposób zawoalowany – co jest ważne dla przedsiębiorstwa – zysk przede wszystkim, czy wydajna praca, ale z zachowaniem zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Skutki przekazu płynącego od osoby prowadzącej instruktaż wpływają na nastawienie pracownika w zakresie bhp, a co za tym idzie – zaczynają kształtować jego postawę do bezpieczeństwa i higieny pracy. Pozwolenie pracownikowi na nieprzestrzeganie przepisów bhp już w pierwszym dniu pracy, zgodnie z prawem samospełniającej się przepowiedni – skutkować będzie w przyszłości nieprzestrzeganiem przepisów bhp i podejmowaniem zachowań ryzykownych (Znajmiecka-Sikora, Boczkowska, Niziołek, Sikora, 2009). Proces uczenia się na etapie wdrażania pracownika do pracy obejmuje kilka trybów: Tryb I – Stosowanie się do reguł – polega na uczeniu się poprawnego wykonywania prostych czynności poprzez ścisłe trzymanie się reguł ich wykonywania i przyjętych procedur. Taka metoda pracy jest niezbędna w sytuacji, gdy w grę wchodzi nasze zdrowie i bezpieczeństwo. Tryb II – Adaptacja – pojawia się wtedy, gdy nadchodzi konieczność nagięcia reguł i dostosowania procedur, by umożliwić lepsze wykonanie pracy niż wówczas, gdy trzymamy się sztywnych zasad. Może mieć to miejsce wtedy, gdy w zewnętrznych warunkach związanych z wykony119 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp waniem pracy pojawią się niewielki zmiany, których nie sposób dokładnie przewidzieć. Tryb III – Odkrywanie powiązań – polega na uświadamianiu sobie, dlaczego właśnie taka forma wykonywania pracy jest dobra i dlaczego właśnie tak działają procedury, a także na zrozumieniu czemu one właściwie mają służyć. Każde zadanie wiąże się z określonymi powodami jego wykonania, normami i zwyczajami oraz konsekwencjami regulującymi zachowanie pracownika, co w konsekwencji skutkuje dopasowaniem się pracownika do ustalonych reguł (Boydell, Leary, 2006). Zaprezentowane tryby w procesie uczenia się na etapie wdrażania stanowią podstawę najprostszych instrukcji i szkoleń – stosowane winny być do nowo przyjętych pracowników oraz osób, których efektywność nie odpowiada zakładanym standardom. Procedura przeprowadzania instruktażu stanowiskowego Czas trwania instruktażu stanowiskowego powinien być uzależniony od przygotowania zawodowego pracownika, dotychczasowego stażu pracy, rodzaju pracy, zagrożeń występujących na stanowisku pracy, na którym pracownik ma być zatrudniony i nie może być krótszy niż 8 godzin dydaktycznych, a dla pracowników administracyjno-biurowych nie krótszy niż 2 godziny (por. Dz. U. nr 180, poz. 1860 ze zmianami). Jeżeli instruktaż stanowiskowy przechodzi pracownik nieposiadający jeszcze żadnego stażu pracy, np. absolwent szkoły zawodowej, student odbywający praktyki, czas trwania szkolenia dotyczącego szczególnie: pokazu przez instruktora sposobu wykonywania pracy na stanowisku pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, próbnego wykonania zadania przez pracownika pod kontrolą instruktora, powinien zostać wydłużony w stosunku do zakładanego minimum programowego (Wieczorek, 2008). Obok pracowników młodych, nieposiadających jeszcze doświadczenia, warto również zwrócić uwagę na tych z długoletnim stażem. Bowiem często się zdarza, że pracownicy ci mają złe nawyki wyniesione z poprzednich zakładów pracy, w których pracowali i na wyeliminowanie których potrzeba nierzadko więcej czasu niż na wyszkolenie tzw. „nowicjuszy”. Instruktaż stanowiskowy kończy się sprawdzianem wiedzy i umiejętności z zakresu wykonywania pracy zgodnie z przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, stanowiącym podstawę dopuszczenia pracownika do wykonywania pracy na określonym stanowisku. Jeżeli pracownik nie uzyskał 120 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… pozytywnego wyniku, należy powtórzyć instruktaż stanowiskowy i ponownie wyznaczyć termin sprawdzianu. Jeżeli pracownik nie zda tego, kolejnego sprawdzianu – należy przesunąć go do innej pracy, stosownej do jego kwalifikacji (po uprzednim przeprowadzeniu instruktażu stanowiskowego) (Markowski, 1999). Odbycie instruktażu stanowiskowego pracownik potwierdza na piśmie w karcie szkolenia wstępnego, która jest przechowywana w aktach osobowych pracownika. W tym miejscu warto nadmienić, iż sprawdzian wiedzy i umiejętności nie jest tożsamy z egzaminem, w związku z tym nie ma konieczności sporządzania protokołu egzaminacyjnego. Sprawdzian wiedzy można przeprowadzić na podstawie ustnego polecenia instruktora wykonania zadania praktycznego oraz obserwacji pracownika podczas wykonywania zadania. Jest to wystarczająca procedura pozwalająca na podjęcie decyzji o dopuszczeniu lub niedopuszczeniu pracownika do pracy na danym stanowisku. Dokumentem potwierdzającym dokonanie sprawdzianu jest wspomniana wcześniej karta szkolenia wstępnego (por. załącznik 2). Program szkolenia w zakresie przeprowadzania instruktażu stanowiskowego Ramowy program szkolenia w zakresie przeprowadzania instruktażu stanowiskowego zawarty jest w załączniku nr 1 do rozporządzenia, określa m.in.: cel szkolenia, uczestników szkolenia, sposób organizacji szkolenia, tematy szkolenia, minimalną liczbę godzin odnośnie realizacji tematów (Dz. U. nr 180, poz. 1860 z późniejszymi zmianami) (por. załącznik 1). Należy pamiętać, iż wymienione w programie ramowym tematy szkolenia są bardzo ogólne i stanowią drogowskaz dla osoby przeprowadzającej instruktaż jako niezbędne kompendium zagadnień, które należy wzbogacić o informacje w określonej tematyce. Stanowią wytyczne do określenia szczegółowych tez, które powinny być omawiane podczas instruktażu stanowiskowego w ramach realizacji tych tematów. W tym celu pracodawca powinien opracować szczegółowe programy szkolenia dla każdej z grup pracowników występujących w danym przedsiębiorstwie, w którym powinny znaleźć się informacje dotyczące specjalistycznej wiedzy wynikającej z działalności zakładu i problematyki bhp występującej na stanowiskach pracy (Wieczorek, 2005; Praca zbiorowa, 2007). 121 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 r. w sprawie uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych (Dz. U. nr 31 poz. 216 z 3 lutego 2006 r.) w sposób precyzyjny określa, jak powinien wyglądać program szkolenia, wskazując następujące punkty: 1) nazwę formy kształcenia, 2) czas trwania i sposób jej organizacji, 3) wymagania wstępne w stosunku do uczestników, 4) cele kształcenia, 5) plan nauczania określający nazwę zajęć edukacyjnych oraz ich wymiar, 6) treści kształcenia w zakresie poszczególnych zajęć edukacyjnych, 7) wykaz literatury oraz niezbędnych środków i materiałów dydaktycznych, 8) sposób sprawdzania efektów kształcenia. Schemat przykładowego programu szkolenia w zakresie instruktażu stanowiskowego przedstawiono w załączniku nr 3. Potrzeby szkoleniowe i cele szkolenia Poszczególne grupy pracowników muszą być szkolone do wykonywania konkretnych zadań, które będą spełniali w ściśle określonych warunkach swojej przyszłej pracy. Z uwagi na rodzaj wykonywanej w przyszłości pracy przez instruowanego pracownika osoba przeprowadzająca instruktaż stanowiskowy powinna określić tzw. potrzeby szkoleniowe, tzn. czego powinna nauczyć się konkretna osoba wykonująca określony rodzaj pracy ze względu na oczekiwania ze strony przełożonych, a także standardów pracy. Zatem powinna określić cele szkoleniowe, które mogą być zdefiniowane jako: określenie zasobu wiedzy, jaką ma posiąść instruowany pracownik, określenie umiejętności, które ma opanować instruowany pracownik, określenie pożądanej zmiany postawy instruowanego pracownika. Zakładając zachowanie końcowe osoby instruowanej, instruktor powinien starać się odpowiedzieć na następujące pytania: co, zgodnie z moimi oczekiwaniami, pracownik powinien umieć zrobić? w jaki sposób pracownik może wykazać, czego się nauczył? jakie efekty zachowania pracownika należy uznać za dowód, że się nauczył? (Lecyk, 2008). Można zatem powiedzieć, iż w trakcie instruktażu stanowiskowego należy realizować cele: poznawcze, emocjonalne i behawioralne, które przekładają się na wiedzę, emocje i zachowanie, a w konsekwencji przyczyniają się również do kształtowania postaw (por. Urbanik-Papp, Pik, 2010). 122 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… Znaczną część treści szkolenia nie wystarczy tylko zrozumieć i zapamiętać, ale należy z powodzeniem zastosować w praktyce. Z tego względu przeważająca część treści podczas instruktażu stanowiskowego powinna być realizowana jako kontrolowana praca na przyszłym stanowisku pracy pracownika (Lecyk, 2008). Celem szkolenia w zakresie instruktażu stanowiskowego jest m.in.: zaznajomienie uczestników szkolenia z czynnikami środowiska pracy mogącymi powodować zagrożenia dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników podczas pracy na określonym stanowisku pracy oraz z odpowiednimi środkami i działaniami zapobiegawczymi. Należy zaznajomić instruowanego pracownika ze wszystkimi występującymi na jego stanowisku pracy: − czynnikami niebezpiecznymi (urazowymi), − czynnikami szkodliwymi i uciążliwymi. Do podstawowych czynników urazowych mogących wystąpić w procesach pracy należą zagrożenia związane z: − elementami znajdującymi się w ruchu, − elementami ostrymi, wystającymi, − przemieszczaniem się ludzi (np. poślizgnięcia, upadki na płaszczyźnie lub z wysokości), − porażeniem prądem elektrycznym, − poparzeniem, − pożarem lub wybuchem. Podstawowe czynniki szkodliwe i uciążliwe występujące w środowisku pracy, które działając na pracownika przez dłuższy czas, mogą powodować obniżenie jego sprawności fizycznej i psychicznej oraz niekorzystne (często nawet nieodwracalne) zmiany w stanie zdrowia dzieli się na następujące, podstawowe grupy: − czynniki fizyczne: hałas, drgania, promieniowanie (optyczne, jonizujące, laserowe, elektromagnetyczne), pyły przemysłowe; − czynniki chemiczne: rakotwórcze, toksyczne, drażniące, mutagenne, uczulające; − czynniki biologiczne: bakterie, wirusy, 123 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp grzyby; − czynniki psychofizyczne – np. obciążenie psychonerwowe oraz fizyczne. Ponadto należy zwrócić uwagę na: − właściwe stosowanie, zgodne z przeznaczeniem środków ochrony indywidualnej i zbiorowej przewidziane na stanowisku pracy, np.: masek przeciwpyłowych, hełmów ochronnych, sprzętu chroniącego przed upadkiem z wysokości, systemów odpylających i wychwytujących zanieczyszczenia, − systemy ostrzegania o zagrożeniach i zakazy wykonywania pewnych czynności, w tym np.: sygnały bezpieczeństwa, znaki i barwy bezpieczeństwa, − zaznajomienie z ryzykiem zawodowym związanym z wykonywaną pracą. Podstawowym celem oceny ryzyka zawodowego jest zapewnienie możliwie najlepszej ochrony zdrowia pracowników i zapewnienia ciągłej poprawy bezpieczeństwa pracy. Istotnym celem jest też wykazanie pracownikom, że warunki występujące na stanowisku pracy zostały gruntownie przeanalizowane, a zastosowane środki ochronne są adekwatne do występujących zagrożeń, − nabycie umiejętności wykonywania pracy w sposób bezpieczny dla siebie i innych osób, postępowania w sytuacjach awaryjnych. Instruowany pracownik musi mieć świadomość, że zagrożenia występujące na jego stanowisku pracy mogą oddziaływać nie tylko na niego samego, lecz także na pracowników, których stanowiska sąsiadują z jego stanowiskiem, a nawet na osoby postronne, które mogły przypadkowo znaleźć się w pobliżu jego stanowiska pracy. Przykładem niech będą prace wykonywane na wysokości w sąsiedztwie ciągów komunikacyjnych. Ze względu na zagrożenie upadkiem przedmiotów z wysokości, występujące zagrożenia oddziaływają równocześnie na osoby zatrudnione obok i osoby postronne. Konieczne jest zatem poinformowanie pracownika o potencjalnych zagrożeniach dla innych osób, jakie są związane z pracami przez niego wykonywanymi, oczywiście jeżeli istnieją okoliczności, które mogą stanowić takie zagrożenie. Dodatkowo instruowany pracownik powinien poznać obowiązujące w zakładzie pracy podstawowe zasady postępowania, w przypadkach wystąpienia na jego stanowisku pracy zdarzeń odbiegających od normy (np. potencjalnie wypadkowych), a w szczególności o: − ewentualnych strefach zagrożenia i ich oznakowaniu, − konieczności oddalenia się ze strefy zagrożenia, − miejscu składowania i sposobach stosowania środków ochrony indywidualnej, − sposobach alarmowania i powiadamiania o awarii lub zakłóceniu (Wieczorek, 2008). 124 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… Pracownik po odbyciu instruktażu stanowiskowego musi umieć samodzielnie myśleć, zdobywać i weryfikować informacje o zagrożeniach, podejmować decyzje. Działając racjonalnie, powinien przewidywać konsekwencje swoich czynów (Lecyk, 2008). Realizacja celów szkolenia Dla zrealizowania wyżej wymienionych celów instruktażu stanowiskowego konieczne jest przekazanie instruowanemu pracownikowi informacji dotyczących: 1. Elementów pomieszczenia pracy mających bezpośredni i pośredni wpływ na warunki pracy pracownika, np. podłączone media, urządzenia techniczne, urządzenia ochrony zbiorowej, oświetlenie, ogrzewanie, wentylacja etc. Instruowany pracownik powinien być zapoznany z topografią pomieszczeń, które dotyczą zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio jego pracy. Należy zwrócić przy tym szczególną uwagę na te elementy pomieszczeń pracy, które mają wpływ na warunki pracy pracownika, jak: energia elektryczna, oświetlenie, wentylacja ogólna i miejscowa (jeśli występuje), ogrzewanie, urządzenia ochronne, drogi i wyjścia ewakuacyjne etc. 2. Elementów samego stanowiska roboczego mających wpływ na bezpieczeństwo pracy pracownika. Instruowany pracownik powinien być zapoznany ze stanowiskiem pracy, a szczególnie z jego elementami, które mają wpływ na bezpieczeństwo pracy pracownika, jak: poprawne użytkowanie zainstalowanych urządzeń, zastosowane techniczne elementy i systemy bezpieczeństwa, surowce i ich transport oraz składowanie, składowanie produktu finalnego, zasady bezpieczeństwa pracy obowiązujące na stanowisku pracy. 3. Przebiegu procesu pracy na danym stanowisku w kontekście procesu produkcyjnego realizowanego w zakładzie. Instruowany pracownik powinien być zapoznany ogólnie z procesem produkcyjnym realizowanym w danym przedsiębiorstwie, a następnie z charakterem działalności komórki organizacyjnej, w której pracownik będzie pracował. Omawiając ww. zagadnienia należy pamiętać, aby podkreślić, jak ważną rolę w całym procesie produkcyjnym spełnia instruowany pracownik. Ponadto należy zapoznać pracownika z harmonogramem pracy oraz zwyczajami obowiązującymi w danej komórce organizacyjnej, wynikających z poleceń kierownictwa, a dotyczących zagadnień związanych z bezpieczeństwem pracy. 4. Czynników środowiska pracy oraz związanych z nimi zagrożeń. Instruowany pracownik powinien być zapoznany ze wszystkimi czynnikami środowiska pracy występującymi na stanowisku pracy, zwracając przy tym szczególną uwagę na zagrożenia i czynniki uciążliwe. Pracownik powinien znać sposoby 125 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp przeciwdziałania tym zagrożeniom poprzez przestrzeganie przepisów dotyczących bezpiecznej obsługi urządzeń, obowiązujących instrukcji, kultury pracy, przestrzegania poleceń wydawanych przez przełożonych dotyczących bezpieczeństwa pracy. Ponadto należy poinformować pracownika o ryzyku zawodowym na jego stanowisku pracy oraz zasadach postępowania w przypadku wystąpienia awarii, wypadku lub pożaru. 5. Przygotowania stanowiska pracy do wykonania określonych zadań przewidzianych na tym stanowisku. Instruowany pracownik powinien być zapoznany ze wszystkimi czynnościami związanymi z wykonaniem określonej pracy, w szczególności czynnościami przed rozpoczęciem pracy, w trakcie wykonywania pracy, po zakończeniu pracy. Należy zwrócić szczególną uwagę na czynności dotyczące sprawdzania prawidłowego działania występujących na stanowisku pracy urządzeń i systemów zabezpieczających, używanie środków ochrony indywidualnej i zbiorowej, używanie przydzielonej odzieży roboczej i obuwia zgodnie z ustaleniami pracodawcy. Następnie osoba przeprowadzająca instruktaż powinna: 6. Zademonstrować prawidłowy sposób wykonania pracy na stanowisku zgodnie z instrukcjami technologicznymi i przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy. Jest bardziej prawdopodobne, że pracownik przyswoi sobie nowe zachowanie, jeżeli się mu przedstawi wzorcowe wykonanie, które będzie mógł obserwować i naśladować. Dlatego też osoba przeprowadzająca instruktaż powinna pokazać prawidłowy sposób wykonywania czynności na stanowisku pracy zgodny z obowiązującymi instrukcjami technologicznymi oraz przepisami i zasadami bezpieczeństwa pracy. W czasie pokazu należy na bieżąco informować instruowanego pracownika o czynnościach szczególnie trudnych – wymagających szczególnej koncentracji i niebezpiecznych. Jednocześnie należy pamiętać, że nie jest wiarygodnym instruktor, który werbalnie motywuje osoby instruowane do bezpiecznego postępowania, a sam narusza obowiązujące w zakładzie zasady bezpieczeństwa, np. podczas pokazu nie używa wymaganych środków ochrony indywidualnej. 7. Poprosić o próbne wykonanie przez instruowanego pracownika określonej pracy pod kontrolą instruktora. Instruowany pracownik powinien samodzielnie wykonać określoną pracę przewidzianą na stanowisku pracy pod bieżącą kontrolą instruktora. Instruktor powinien przerywać pracę pracownika w momencie błędnie wykonywanej czynności, skupiając się na omówieniu popełnionego błędu, a co najważniejsze na skutkach, jakie może wywołać ten błąd. Należy podkreślać prawidłowo wykonane czynności, W przypadku dużej ilości błędów popełnianych przez pracownika instruktor powinien przeprowadzić jeszcze raz pokaz sposobu wykonania pracy. 126 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… 8. Nadzorować samodzielne wykonywanie pracy przez instruowanego pracownika. Instruktor powinien jeszcze raz przypomnieć pracownikowi o kolejności wykonywanych czynności na stanowisku pracy, zagrożeniach występujących podczas ich wykonywania i polecić wykonywanie określonej pracy. Instruktor przez cały czas powinien obserwować zachowanie pracownika i natychmiast reagować na czynności nieprawidłowe lub stwarzające zagrożenie. 9. Omówić i ocenić przebieg wykonania pracy przez pracownika. Bardzo ważne jest sprecyzowanie, w jaki sposób będziemy mierzyli sukces. Jak stwierdzimy, czy cel został osiągnięty, a jeśli tak, to w jakim stopniu. W trakcie oceny wykonania pracy przez pracownika instruktor powinien omówić dokładnie swoje spostrzeżenia dotyczące sposobu pracy pracownika, jakości i rezultatów tej pracy odnośnie zachowania bezpieczeństwa pracy (Werner, 2010). Umiejętności instruktora Biorąc pod uwagę specyfikę metody szkolenia, jaką jest instruktaż, należy zwrócić uwagę na dwa aspekty. Po pierwsze – kto jest szkolony (osoba dorosła), a po drugie, jaki rodzaj kompetencji jest niezbędny do efektywnego posługiwania się metodą instruktażu w procesie szkoleń. Prowadząc instruktaż stanowiskowy należy pamiętać m.in. o tym, że: dorośli, którzy posiadają pewną wiedzę i opinie, mają swoje doświadczenia i spostrzeżenia, wykorzystują je w trakcie szkolenia, instruowani pracownicy są głównymi zaangażowanymi, osoba przeprowadzająca instruktaż jedynie tworzy środowisko do uczenia się, uczenie koncentruje się na zdobywaniu konkretnych umiejętności, przydatnych w pracy na danym stanowisku (Urbanik-Papp, Pik, 2010). Dla procesu uczenia się w każdym wieku, zasadnicze znaczenie mają zarówno właściwości poznawcze, jak i charakterologiczne. Szczególną rolę odgrywa wzrok i słuch. Istotne są również takie cechy, jak: spostrzegawczość, umiejętność koncentracji uwagi czy wyobraźnia oraz właściwości pamięci. Na marginesie warto wspomnieć, iż pamięć mechaniczna wraz z wiekiem jest coraz słabsza; dorośli mają lepszą pamięć bezpośrednią i logiczną w porównaniu z dziećmi. Nie zmienia to jednak faktu, że po 24 godzinach człowiek przeciętnie pamięta: 10% tego, co przeczyta, 20% tego, co usłyszy, 30% tego, co zobaczy, 70% tego, co zobaczy i usłyszy, 127 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp 80% tego, co powiedział, 90% tego, co wyrazi w działaniu (Urbanik-Papp, Pik, 2010). Osoby przeprowadzające instruktaż stanowiskowy powinny posiadać wiele umiejętności, do których należą m.in.: umiejętność nawiązywania kontaktów, sposób przekazywania informacji, prowadzenie dyskusji z osobą instruowaną, udzielanie informacji zwrotnej, podejmowanie interwencji trenerskich. Bardzo ważna jest umiejętność nawiązywania kontaktów z ludźmi oraz umiejętność okazywania szacunku instruowanej osobie. Błędem jest zakładanie, że pracownik w trakcie instruktażu stanowiskowego przyjmie wszystko, cokolwiek mu się powie. Prowadzenie bieżącej dyskusji z osobą instruowaną przyczynia się do budowania relacji między instruktorem a nowym pracownikiem. Ponadto dyskusja stanowi motywację do przedstawiania własnych przemyśleń i refleksji przez osobę instruowaną. W procesie komunikacji ważnym elementem jest przekazywanie informacji zwrotnej. Należy pamiętać, że informacja zwrotna ma większe szanse na zaakceptowanie przez pracownika, jeżeli najpierw zostaną przekazane informacje pozytywne, a dopiero później treści dotyczące elementów, które musi poprawić. Ważne jest tutaj odpowiednie słownictwo, szczególnie w przypadku przekazywania informacji negatywnych, np. zamiast mówić, co pracownik zrobił źle, lepiej powiedzieć, co pracownik mógł zrobić lepiej. Niewątpliwą zaletą jest umiejętność komunikowania się na poziomie faktów (np. nieprawidłowo została wykonana czynność ….), a nie opinii (np. niechlujnie Pan pracuje….). W trakcie wykonywania samodzielnej pracy przez pracownika może zdarzyć się sytuacja, że coś przebiega nie tak, jak zaplanował instruktor, np.: pracownik źle zrozumiał polecenie i wykonuje pracę nieprawidłowo lub osoba przeprowadzająca instruktaż zapomniała powiedzieć o istotnym elemencie, lub zdarzyło się cokolwiek innego, co sprawiło, że pracownik wykonuje pracę nieprawidłowo. W takich sytuacjach istotne jest, aby instruktor zainterweniował, tzn. przerwał na chwilę pracę pracownika i skorygował sposób wykonywania pracy na danym stanowisku pracy. Pomocne w takich sytuacjach są narzędzia skutecznej komunikacji, np. zadawanie pytań, parafraza (Urbanik-Papp, Pik, 2010). 128 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… Elementy komunikacji niewerbalnej Zadaniem komunikacji niewerbalnej jest wzmacnianie przekazu słownego instruktora poprzez odpowiednią mimikę, gesty, postawę, ruch czy kontakt wzrokowy. Postawa powinna: podkreślać autorytet i pewność siebie osoby przeprowadzającej instruktaż; być stabilna i mocna, tzn. plecy wyprostowane, głowa podniesiona, nogi lekko rozstawione, ciężar ciała równomiernie rozłożony na obu nogach, ręce swobodne przygotowane do gestykulowania. Kontakt wzrokowy „buduje” relacje między instruktorem a osobą instruowaną. Jest on niezbędnym elementem aktywnego słuchania i odbioru przekazywanych informacji, jak również dowodem na to, że są ważne dla instruktora. Dobry kontakt wzrokowy nie powinien być zbyt krótki ani zbyt długi. Przyjmuje się, że spoglądanie na osobę krócej niż 1 sekundę jest odbierane jako brak kontaktu, natomiast powyżej 5 sekund jako natręctwo. Uciekanie wzrokiem na boki, spuszczenie oczu mogą być odebrane jako unikanie tematu czy wycofanie. Kolejnym bardzo ważnym elementem komunikacji niewerbalnej jest gestykulacja. Znaczna większość populacji to wzrokowcy, dlatego też gestykulacja wpływa w bardzo istotny sposób na rozumienie przekazywanych informacji, gdyż pozwala obrazować to, o czym mówi osoba przeprowadzająca instruktaż. Zasłanianie twarzy rękami, gestykulowanie poniżej pasa czy wykonywanie gestów agresywnych, np. grożenie palcem wskazującym, może powodować chęć wycofania się i przerwania kontaktu. Ręce powinny być swobodnie ugięte w łokciach, palce złączone a dłonie odwrócone wewnętrzną stroną do pracownika. Mimika twarzy stanowi źródło komunikacji emocji, postawy wobec innych zarówno osoby instruowanej, jak i instruktora. Im bardziej osoba jest zaangażowana w przekazywane treści, tym wyraźniejsza jest mimika. Bardzo ważnym elementem mimiki jest uśmiech, który powinien być naturalny i adekwatny do danej sytuacji. Uśmiech „rozładowuje” atmosferę oraz informuje o pozytywnym nastawieniu instruktora (por. Łaguna, 2008). Instruktaż stanowiskowy w praktyce Analiza literatury przedmiotu wskazuje, iż nie dysponujemy reprezentatywnymi i kompleksowymi badaniami w zakresie procesu prowadzenia instruktaży stanowiskowych, które pokazałyby jak wygląda ów proces. Obser129 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp wacje i rozmowy z pracownikami wskazują na wiele uchybień i nieścisłości w tym zakresie, począwszy od braku instruktażu stanowiskowego, podpisywaniu karty instruktażu przez pracownika bez odbycia szkolenia czy też wymaganie od pracownika w pierwszym dniu pracy wykonania 100% normy. Analiza pytania otwartego: „Mój instruktaż stanowiskowy ….” wśród pracowników zakładów produkcyjnych, zadanego podczas szkoleń z zakresu metodyki prowadzenia instruktażu stanowiskowego w 2010-2011 roku wskazuje na bardzo różnorodne doświadczenia w zakresie instruktażu stanowiskowego. Spośród uzyskanych 136 (100%) odpowiedzi można znaleźć takie, które wskazują na: 1) prawidłowy sposób prowadzenia instruktażu stanowiskowego, profesjonalne podejście do szkolenia zidentyfikowano u 61 respondentów (44,53%), np. „prezentacja stanowiska pracy, omówienie podstawowych czynności przez 5 dni”; „Jak mam pracować, co robić, jaką przyjąć postawę, jak się zachować przy maszynach, jak bezpiecznie wykonać pracę.” 2) brak instruktażu stanowiskowego wskazało 17 respondentów (12,41%), np. „Nie pamiętam, żeby taki był, a jeżeli był, to był tak krótki, że nic mi z niego nie zostało”; „Podpisanie formularza szkoleniowego – wstecznie.” 3) znaczne ograniczenie czasu prowadzenia instruktażu stanowiskowego wskazało 15 respondentów (10,95%), np. „Omówienie zasad bhp, zakresu pracy, trwał ok. 30 minut.”; „Mój instruktaż stanowiskowy trwał ok. 20 minut, dotyczył bezpieczeństwa pracy na danym stanowisku, przekazane mi były zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.” 4) przeprowadzenie instruktażu niezgodnie z ramowym programem szkolenia wskazało 37 respondentów (27,01%) np. „Otrzymałam na piśmie zakres obowiązków na zajmowanym stanowisku, przeczytałem instrukcje prac wykonywanych w naszym wydziale.”; „Krótki, szybki, ogólny, o wszystkim i o niczym, dostałem instrukcję bhp: miałem się z nią zapoznać, to był klucz do sukcesu.” 5) inne, niepodlegające klasyfikacji – 7 wypowiedzi (5,11%). Strukturę procentową rozkładu odpowiedzi zaprezentowano na rysunku 1. Oczywiście, prezentowane dane są jedynie refleksją respondentów w zakresie ich doświadczeń związanych z instruktażem stanowiskowym, nie mają znamion systematycznych badań i nie upoważniają do wyciągania wniosków. Jednak wskazują znaczne nieprawidłowości. 130 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… Rys. 1. Rozkład procentowy odpowiedzi w zakresie refleksji respondentów w zakresie instruktażu stanowiskowego Również analiza badań zrealizowanych w ramach projektu „Analiza i ocena stopnia dopasowania łódzkich przedsiębiorstw i kadr bhp do zmian w przepisach i potrzebach rynku” wskazuje na szereg nieprawidłowości w zakresie procesu realizacji szkoleń wstępnych w części dotyczącej instruktażu stanowiskowego. Z badań wynika, iż 58,50% (n = 1170) badanych respondentów wskazuje pracodawców jako osoby prowadzące instruktaż stanowiskowy bhp oraz 10,65% (n = 213) kadrę kierowniczą. Interesujący jest jednak fakt, że aż 26,25% (n = 525) wskazań dotyczy pracowników służby bhp (zarówno tej zatrudnionej w zakładzie pracy, jak i tej zewnętrznej), a przecież w myśl obowiązujących przepisów pracownicy ci nie mają uprawnień ani kwalifikacji do prowadzenia tego typu szkoleń, a tym bardziej – nie posiadają doświadczenia w pracy na konkretnych stanowiskach (Znajmiecka-Sikora, Boczkowska, Niziołek, Sikora, 2010). Cytowane badania wskazują również na brak wiedzy pracodawców z zakresu kompetencji, jakie powinna posiadać osoba prowadząca instruktaż stanowiskowy. Jedynie niecałe 25% spośród badanych potrafiło wskazać 3 wymagane prawem kryteria, a mianowicie: doświadczenie w pracy na zajmowanym stanowisku, zatrudnienie na stanowisku kierownicznym, ukończone szkolenie z zakresu metod prowadzenia instruktażu stanowiskowego. Szczegółowe wyniki zaprezentowano w tabeli 1. 131 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp Tabela 1. Wiedza pracodawców zakresie kompetencji, jakie powinna posiadać osoba prowadząca instruktaż stanowiskowy Wskazania respondentów doświadczenie w pracy na zajmowanym stanowisku pracy n % 714 23,99% aktualne zaświadczenie o szkoleniu bhp ukończone szkolenie z zakresu metod prowadzenia instruktażu stanowiskowego 634 21,30% 525 17,64% zatrudnienie na stanowisku kierowniczym 518 17,41% zatrudnienie na stanowisku specjalisty ds. bhp 330 11,09% nie wiem inne (jakie?) …………………………………… 232 7,80% 23 0,77% Oczekiwana odpowiedź 100% wskazań 100% wskazań 100% wskazań 100% wskazań 0% 0% 0% Źródło: Znajmiecka-Sikora M., Boczkowska K., Niziołek K., Sikora A., (2010) Analiza i ocena stopnia dostosowania dolnośląskich przedsiębiorstw i kadr BHP w przepisach i potrzebach rynku. Raport z badań, Łódź: Wydawnictwo Ego. Cytowane badania wskazują również na uchybienia w zakresie dokumentacji – pracodawcy mają nie najlepszą świadomość co do konieczności posiadania programów szkoleń. Jedynie 52,45% (n = 1049) spośród badanych 2000 pracodawców deklaruje posiadanie programów szkoleń stanowiskowych (ZnajmieckaSikora, Boczkowska, Niziołek, Sikora, 2010). Wnioski z zaprezentowanych badań są następujące – pracodawcy nie wiedzą, kto może prowadzić instruktaż stanowiskowy, w praktyce – prowadzą go osoby, które nie posiadają do tego wymaganych prawem kwalifikacji i uprawnień, a brak programu szkolenia poddaje w wątpliwość sam proces szkolenia. Istotne jest jednak pogłębienie wiedzy i przeprowadzenie badań kompleksowych, które by pokazały, jak realnie wygląda prowadzenie instruktażu stanowiskowego. Wnioski końcowe i postulaty praktyczne W podsumowaniu warto jeszcze raz podkreślić, iż od strony psychologicznej – instruktaż stanowiskowy, którego celem jest pokazanie jak wykonać pracę w sposób bezpieczny, odgrywa istotną rolę w procesie uczenia się prawidłowych postaw i nawyków, które stwarzają większe szanse na bezpieczną pracą oraz mogą mieć znaczący wpływ na minimalizowanie liczby wypadków przy pracy. W tym miejscu należałoby wskazać, iż czynnik ludzki to wciąż najczęstsza przyczyna wypadków (por. GUS, 2010). 132 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… Tymczasem przeprowadzona analiza oraz przytoczone badania wskazują, iż wspomniany instruktaż stanowiskowy prowadzony jest nieprofesjonalnie, często przez osoby nieposiadające należytego przygotowania merytorycznego, bez właściwych programów szkoleń. Ponadto obowiązujące przepisy w sposób nieprecyzyjny określają sposób nabycia uprawnień do prowadzenia instruktażu. Cytowane wielokrotnie Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. nr 180, poz. 1860 ze zm.), co prawda mówi o tym, że osoba prowadząca instruktaż stanowiskowy powinna być przeszkolona w zakresie metod prowadzenia instruktażu, ale nie precyzuje treści, celów oraz czasu trwania i programu takiego szkolenia. W praktyce taki zapis prowadzi do wykorzystywania szkoleń okresowych dla kadry kierowniczej i pracodawców jako wystarczającego przygotowania do prowadzenia instruktaży stanowiskowych. Zdaniem autorów taka interpretacja jest niewłaściwa i merytorycznie nieuzasadniona w kontekście tak złożonego zagadnienia, jakim jest wyrabianie prawidłowych nawyków wykonywania bezpiecznej pracy. Aby proces szkolenia w zakresie instruktażu stanowiskowego służył celom, dla których jest ono prowadzone (poznawcze, behawioralne, emocjonalne), przeprowadzane musi być zgodnie z opracowanym programem na dane stanowisko pracy przez osoby merytorycznie przygotowane do realizacji tego zadania, prezentujące wysoką kulturę w zakresie bezpieczeństwa. Ponadto osoby prowadzące instruktaż powinny mieć świadomość, na czym polega modelowanie w procesie uczenia się społecznego i jak to się przekłada na budowanie kultury bezpieczeństwa oraz kształtowanie bezpiecznych postaw i prawidłowych nawyków. Bibliografia [1] Anioł A., Anioł S., (2005), Materiał dydaktyczny do kursu pedagogicznego pozaszkolnych form kształcenia, Tarnobrzeg: Wydawnictwo Tarbonus. [2] GUS (2010) Wypadki przy pracy. [3] Lecyk K., (2008), Metody szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, Wrocław: Biblioteka Ośrodka Szkoleniowego PIP. [4] Łaguna M., (2008) Szkolenia. Jak je prowadzić, by..., Gdańsk: GWP. [5] Markowski A.S., (1999), Zapobieganie stratom w przemyśle, część II, Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy, Łódź: Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej. [6] Praca zbiorowa: BHP w energetyce. (2007) Poradnik dla każdej firmy. Wydanie II, Tarnobrzeg. [7] Rączkowski B., (2009), BHP w praktyce, Wydanie X zmienione, Gdańsk: Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o. [8] Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 r. w sprawie uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych (Dz. U. nr 31, poz. 216). 133 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp [9] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. nr 180, poz. 1860 z poź. zm.). [10] Urbanik-Papp G., Pik R., (2010), Metody prowadzenia szkoleń, materiały szkoleniowe TUV , Akademia Polska Sp. z o.o., Zabrze. [11] Ustawa z 26.6.1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. Nr 24, poz. 141 z poź. zm.). [12] Werner K., (2010), Wzorcowe programy szkoleń w dziedzinie BHP, Tarbonus, Kraków-Tranobrzeg. [13] Wieczorek Z., (2005) Szkolenie w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Program instruktażu stanowiskowego – stanowisko pracy: operator wózka jezdniowego podnośnikowego z napędem silnikowym, Teczka Specjalisty bhp, Opinie – Rozdział 2/4 F.1, Wydawnictwo Beck Info Biznes, nr 5/2005. [14] Wieczorek Z., (2008), Program szkolenia wstępnego na stanowisku pracy – instruktaż stanowiskowy, Teczka Specjalisty BHP, Opinie – Rozdział 2/2 nr 1/2008 [15] Znajmiecka-Sikora M., Boczkowska K., Niziołek K., Sikora A., (2009) Analiza i ocena stopnia dostosowania łódzkich przedsiębiorstw i kadr BHP do zmian w przepisach i potrzebach rynku. Raport z badań., Łódź: Wydawnictwo Ego. [16] Znajmiecka-Sikora M., Boczkowska K., Niziołek K., Sikora A., (2010), Analiza i ocena stopnia dostosowania dolnośląskich przedsiębiorstw i kadr BHP w przepisach i potrzebach rynku. Raport z badań, Łódź: Wydawnictwo Ego. [17] Znajmiecka-Sikora M., (2009) Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego, Centrum Edukacji i Doradztwa, EGO, Łódź niepublikowane materiały szkoleniowe. 134 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… Złącznik 1 – Ramowy program instruktażu stanowiskowego II. RAMOWY PROGRAM INSTRUKTAŻU STANOWISKOWEGO 1. Cel szkolenia Celem szkolenia jest uzyskanie przez pracownika: a) informacji o czynnikach środowiska pracy występujących na danym stanowisku pracy i w jego bezpośrednim otoczeniu oraz o ryzyku zawodowym związanym z wykonywaną pracą, b) wiedzy i umiejętności dotyczących sposobów ochrony przed zagrożeniami wypadkowymi i zagrożeniami dla zdrowia w warunkach normalnej pracy i w warunkach awaryjnych, c) wiedzy i praktycznych umiejętności z zakresu bezpiecznego wykonywania powierzonej pracy. 2. Uczestnicy szkolenia Szkolenie jest przeznaczone dla pracowników nowo zatrudnianych na stanowiskach robotniczych i innych, na których występuje narażenie na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia, uciążliwych lub niebezpiecznych, dla pracowników przenoszonych na takie stanowiska oraz w przypadku zmiany warunków techniczno-organizacyjnych, tj. w razie zmiany procesu technologicznego, zmiany organizacji stanowisk pracy, wprowadzenia do stosowania substancji o działaniu szkodliwym dla zdrowia albo niebezpiecznym oraz nowych lub zmienianych narzędzi, maszyn i innych urządzeń. Szkolenie jest przeznaczone również dla studentów odbywających praktyki studenckie oraz uczniów odbywających praktyczną naukę zawodu. 3. Sposób organizacji szkolenia Szkolenie powinno być prowadzone w formie instruktażu – na stanowisku, na którym będzie zatrudniony instruowany pracownik, na podstawie szczegółowego programu opracowanego przez organizatora szkolenia. Szkolenie powinno uwzględniać następujące etapy: a) rozmowę wstępną instruktora z instruowanym pracownikiem, b) pokaz i objaśnienie przez instruktora całego procesu pracy, który ma być realizowany przez pracownika, c) próbne wykonywanie procesu pracy przez pracownika przy korygowaniu przez instruktora sposobów wykonywania pracy, d) samodzielną pracę instruowanego pracownika pod nadzorem instruktora, e) sprawdzenie i ocenę przez instruktora sposobu wykonywania pracy przez pracownika. 135 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp Jeżeli pracownik wykonuje prace na różnych stanowiskach, szkolenie powinno uwzględniać wszystkie rodzaje prac, które będą należały do zakresu obowiązków pracownika. Sposób realizacji szkolenia i czas trwania poszczególnych jego części powinny być dostosowane do przygotowania zawodowego i dotychczasowego stażu pracy pracownika oraz zagrożeń występujących przy przewidzianej do wykonywania przez niego pracy. 4. Ramowy program szkolenia Lp. Temat szkolenia 1 1 2 Przygotowanie pracownika do wykonywania określonej pracy, w tym w szczególności: a) omówienie warunków pracy z uwzględnieniem: - elementów pomieszczenia pracy, w którym ma pracować pracownik, mających wpływ na warunki pracy pracownika (np. oświetlenie ogólne, ogrzewanie, wentylacja, urządzenia techniczne, urządzenia ochronne), - elementów stanowiska roboczego mających wpływ na bezpieczeństwo i higienę pracy (np. pozycja przy pracy, oświetlenie miejscowe, wentylacja miejscowa, urządzenia zabezpieczające, ostrzegawcze i sygnalizacyjne, narzędzia, surowce i produkty), - przebiegu procesu pracy na stanowisku pracy w nawiązaniu do procesu produkcyjnego (działalności) w całej komórce organizacyjnej i zakładzie pracy, 136 Liczba godzin*) instruktażu osób instruktażu wymienionych w § pracowników 11 ust. 1 administracyjnorozporządzenia biurowych (nie dotyczy narażonych pracowników na działanie wymienionych czynników w kolumnie 4) uciążliwych 3 4 2 2 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… 2 3 4 5 b) omówienie czynników środowiska pracy występujących przy określonych czynnościach na stanowisku pracy oraz zagrożeń, jakie mogą stwarzać te czynniki, wyników oceny ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą i sposobów ochrony przed zagrożeniami, a także zasad postępowania w razie wypadku lub awarii, c) przygotowanie wyposażenia stanowiska roboczego do wykonywania określonego zadania. Pokaz przez instruktora sposobu wykonywania pracy na stanowisku pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, z uwzględnieniem metod bezpiecznego wykonywania poszczególnych czynności i ze szczególnym zwróceniem uwagi na czynności trudne i niebezpieczne. Próbne wykonanie zadania przez pracownika pod kontrolą instruktora Samodzielna praca pracownika pod nadzorem instruktora Omówienie i ocena przebiegu wykonywania pracy przez pracownika Razem: 0,5 - 0,5 - 4 - 1 - minimum 8 minimum 2 *) W godzinach lekcyjnych trwających 45 minut. 137 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp Załącznik 2 – Karta szkolenia wstępnego w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy WZÓR ................................. (nazwa pracodawcy (pieczęć)) KARTA SZKOLENIA WSTĘPNEGO W DZIEDZINIE BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY 1. Imię i nazwisko osoby odbywającej szkolenie ........................................................ 2. Nazwa komórki organizacyjnej ................................................. Instruktaż ogólny przeprowadził w dniu .............. r. 3. Instruktaż ................................................... ogólny (imię i nazwisko przeprowadzającego instruktaż) .............................................. (podpis osoby, której udzielono instruktażu*) 1) Instruktaż stanowiskowy na stanowisku pracy ................... 4. Instruktaż przeprowadził w dniach ........ r. ............................ stanowiskowy (imię i nazwisko przeprowadzającego instruktaż) Po przeprowadzeniu sprawdzianu wiadomości i umiejętności z zakresu wykonywania pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy Pan(i) ................ został(a) dopuszczony(a) do wykonywania pracy na stanowisku ................... .............................. ............................. (podpis osoby, której udzielono (data i podpis kierownika instruktażu*) komórki organizacyjnej) 2)** Instruktaż stanowiskowy na stanowisku pracy ................ przeprowadził w dniach ....... r. ......................... (imię i nazwisko przeprowadzającego instruktaż) Po przeprowadzeniu sprawdzianu wiadomości i umiejętności z zakresu wykonywania pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy Pan(i) ............... został(a) dopuszczony(a) do wykonywania pracy na stanowisku ................. ................................ ........................... (podpis osoby, której udzielono (data i podpis kierownika instruktażu*) komórki organizacyjnej) * Podpis stanowi potwierdzenie odbycia instruktażu i zapoznania się z przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczącymi wykonywanych prac. ** Wypełniać w przypadkach, o których mowa w § 11 ust. 1 pkt 2 i ust. 2 i 3 rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. 138 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… Załącznik 3 – przykładowy program szkolenia – instruktaż stanowiskowy na stanowisku kierowy operatora wózka jezdniowego z napędem silnikowym PROGRAM SZKOLENIA Instruktaż stanowiskowy na stanowisku Kierowcy operatora wózka jezdniowego z napędem silnikowym (przykład) …………………………………………………………………………… Nazwa firmy Podstawa prawna: Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27.07.2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 180 poz. 1860, z poźn. zm.), Kodeks Pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, z poźn. zm.) Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 r. w sprawie uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych (Dz. U. nr 31 poz. 216). Opracował ………………………………. Zatwierdził z ramienia …………….……..: …………….. w dniu: ……… 139 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp 1. Nazwa formy kształcenia. instruktaż stanowiskowy dla stanowiska pracy – operator wózka jezdniowego z napędem silnikowym. 2. Czas trwania i sposób organizacji. kształcenie obejmuje 8 godzin szkolenia, realizowane jest w ciągu jednej dniówki roboczej. Sposób organizacji: organizatorem szkolenia jest – nazwa pracodawcy, szkolenie zorganizowane jest w formie instruktażu – na podstawie szczegółowego programu opracowanego przez pracodawcę, podczas szkolenia stosowane są środki dydaktyczne – pokaz, pogadanka, uczestnicy szkolenia dodatkowo zapoznają się z instrukcją stanowiskową na stanowisku operator wózka jezdniowego z napędem silnikowym. 3. Wymagania wstępne wobec uczestników. Instruktaż jest przeznaczony dla: nowo zatrudnianych pracowników na stanowisku kierowca-operator wózków jezdniowych z napędem silnikowym, pracowników przenoszonych na stanowisko kierowca-operator wózków jezdniowych z napędem silnikowym, kierowców-operatorów wózków jezdniowych z napędem silnikowym, w przypadku: zmiany organizacji stanowisk i warunków pracy, np. przeniesienie pracownika, który dotychczas pracował na otwartej przestrzeni, do magazynu bądź odwrotnie, przeniesienie na inny dział produkcyjny oraz w przypadku wprowadzenia do stosowania innych rodzajów wózków jezdniowych lub ich wymiennego osprzętu roboczego, np. zamiana wózka jezdniowego z napędem spalinowym na elektryczny lub napędzany gazem. 4. Cele kształcenia. zapoznanie pracowników się z czynnikami środowiska pracy występującymi na stanowisku pracy stanowisku operatora wózka jezdniowego z napędem silnikowym i ryzykiem zawodowym związanym z wykonywaną pracą, sposobami ochrony przed zagrożeniami, jakie mogą powodować te czynniki, oraz metodami bezpiecznego wykonywania pracy na tym stanowisku. 140 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… 5. Plan nauczania określający nazwę zajęć edukacyjnych oraz ich wymiar. Lp. 1. 2. 3. 4. 5. Liczba godzin Przygotowanie kierowcy-operatora do wykonywania czynności związanych 2 z użytkowaniem wózków jezdniowych z napędem silnikowym na terenie zakładu, w tym w szczególności: a) omówienie warunków pracy z uwzględnieniem: pomieszczeń i przestrzeni na terenie zakładu, w których ma pracować kierowca-operator, mających wpływ na warunki jego pracy, stanowiska roboczego, mającego wpływ na bezpieczeństwo i higienę pracy zagrożeń występujących przy użytkowaniu wózków jezdniowych w zakładzie pracy wyników oceny ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą sposobów ochrony przed zagrożeniami związanymi z użytkowaniem wózków jezdniowych w zakładzie, przebiegu czynności obsługowych na stanowisku pracy przed, w trakcie i po zakończeniu pracy, zgodnie z DTR wózka, obowiązujących zasad dotyczących bezpieczeństwa pracy związanych z transportem wewnątrzzakładowym i magazynowaniem towarów na terenie zakładu obowiązujących zasad postępowania w razie wypadku lub awarii Pokaz przez instruktora sposobu wykonywania pracy na stanowisku pracy 0,5 zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, z uwzględnieniem metod bezpiecznego wykonywania poszczególnych czynności i ze szczególnym zwróceniem uwagi na czynności trudne i niebezpieczne Próbne wykonanie zadania przez pracownika pod kontrolą instruktora 0,5 Samodzielna praca pracownika pod nadzorem instruktora 4 Omówienie i ocena przebiegu wykonywania pracy przez pracownika 1 Łączny czas trwania instruktażu min. 8 Temat szkolenia 1 godzina instruktażu = 45 min. 6. Treści kształcenia w zakresie poszczególnych zajęć edukacyjnych. 6.1. Kwalifikacje zawodowe Wózki jezdniowe z napędem silnikowym mogą być użytkowane wyłącznie przez pracowników odpowiednio przeszkolonych w zakresie ich bezpiecznej obsługi. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki z 10.5.2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy użytkowaniu wózków jezdniowych z napędem silnikowym (Dz. U. Nr 70, poz. 650, ze zm.), do obsługi wózka może być dopuszczony pracownik, który ukończył 18 lat, oraz 141 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp a) odbył badania lekarskie i otrzymał orzeczenie o zdolności do pracy w zawodzie kierowcy wózka jezdniowego od uprawnionego lekarza, b) posiada uprawnienia kierowcy-operatora, zgodnie z odrębnymi przepisami, c) w przypadku wózków zasilanych gazem posiada przeszkolenie w zakresie bezpiecznego użytkowania butli, w tym ich bezpiecznej wymiany, d) został zapoznany z instrukcją bezpieczeństwa pracy przy eksploatacji wózków z napędem silnikowym oraz odbył szkolenie stanowiskowe w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, e) posiada imienne zezwolenie na obsługę wózka wystawione przez pracodawcę, ważne na terenie zakładu pracy tego pracodawcy po ukończeniu, z wynikiem pozytywnym, szkolenia dla kierowców wózków zorganizowanego przez pracodawcę, według programu opracowanego lub zatwierdzonego przez Ośrodek Doskonalenia Kadr Ministerstwa Gospodarki i Pracy w Mysłowicach. 6.2. Pomieszczenia i przestrzeń na terenie zakładu, w których ma pracować i przebywać pracownik Przed przystąpieniem do pracy z użyciem wózka jezdniowego z napędem silnikowym, kierowca-operator powinien być poinformowany o warunkach pracy. Szczególne miejsce w przekazywaniu tych informacji należy poświęcić: a) ładunkom: ich masie, właściwościom fizycznym i chemicznym oraz rodzajom opakowań, w których ładunki te będą transportowane; b) zagrożeniom: pożarowym, wybuchowym i chemicznym, ewentualnie wszystkim innym mogącym wystąpić w pomieszczeniach, w których wózek ma być eksploatowany; charakterystyce tras przejazdu wózka; stanowi technicznemu dróg; c) wymaganiom dotyczącym organizacji pracy związanej z użytkowaniem wózka, w tym środkach, jakie należy stosować dla zachowania bezpieczeństwa podczas pracy: zasady bezpiecznej pracy obowiązujących w akumulatorowni, topografia zakładu (rozmieszczenie działów produkcyjnych, pomieszczeń higieniczno-sanitarnych, charakterystyki procesów produkcyjnych), struktura organizacyjnej przedsiębiorstwa, 142 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… obowiązująca w zakładzie organizacja pracy kierowcy-operatora wózka jezdniowego z napędem silnikowym, stosowane z zakładzie środków ochrony zbiorowej (urządzenia ochronne, drogi i wyjścia ewakuacyjne etc.). 6.3. Zagrożenia występujące przy użytkowaniu wózków jezdniowych z napędem silnikowym oraz sposoby ochrony przed zagrożeniami Użytkowanie wózków jezdniowych z napędem silnikowym łączy się zawsze z występowaniem czynników niebezpiecznych, dlatego też informacje przekazywane przez instruktora powinny dotyczyć rodzajów czynników niebezpiecznych, których oddziaływanie na pracownika prowadzi lub może prowadzić do urazu lub innego istotnego natychmiastowego pogorszenia stanu jego zdrowia, bądź nawet do śmierci. Najczęściej występują: a) czynniki mechaniczne, do których można zaliczyć: inne poruszające się wózki jezdniowe z napędem silnikowym na terenie zakładu, ruchome części wózka (np. mechanizmy podnoszenia) oraz wymienny osprzęt roboczy (np. widły, chwytaki, zabieraki), spadające elementy, w szczególności przemieszczane spaletyzowane lub pojedyncze ładunki, śliskie, nierówne powierzchnie, ograniczone przestrzenie (dojścia, przejścia, dostępy); b) czynniki chemiczne, do których zaliczyć można: elektrolit kwasu siarkowego (w przypadku wózków o napędzie akumulatorowym), gaz płynny propan-butan (w przypadku wózków o napędzie gazowym); c) prąd elektryczny stały (w przypadku wózków o napędzie akumulatorowym). Należy uświadomić kierowcę-operatora wózka, że zarówno on, jak i osoby z nim współpracujące (np. pracownicy przeładunkowi, sygnaliści), a także wszystkie inne osoby mogące znaleźć się w strefie pracy wózka są narażeni na wiele zagrożeń, a w szczególności na: zgniecenie (zmiażdżenie), wciągnięcie lub pochwycenie, przekłucie, przebicie, starcie lub obtarcie, uderzenie, wytrysk cieczy pod wysokim ciśnieniem, poparzenie elektrolitem kwasu siarkowego. 143 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp 6.4. Ocena ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą Istotnym celem jest wykazanie pracownikowi, że warunki występujące na stanowisku pracy zostały gruntownie przeanalizowane, a zastosowane środki ochronne są adekwatne do występujących zagrożeń. 6.5. Sposoby ochrony przed zagrożeniami związanymi z użytkowaniem wózków jezdniowych w zakładzie Użytkowanie wózka jezdniowego z napędem silnikowym przez jego operatora oznacza wykonywanie wszelkich czynności związanych z wózkiem, w tym: uruchamianie lub zatrzymywanie wózka, posługiwanie się nim, transportowanie. Instruktor powinien przypomnieć ogólne zasady bezpiecznego użytkowania wózków jezdniowych z napędem silnikowym oraz szczególnie wyeksponować zasady obowiązujące w tym zakresie w danym przedsiębiorstwie, które mogą dotyczyć m.in.: Odpowiedzialności kierowcy-operatora wózka w trakcie pracy za wózek, dbanie o stan techniczny wózka; Zabezpieczenia wózka w trakcie przerwy w pracy i nieobecności kierowcy operatora. Nie może on dopuścić do tego, aby wózek był używany przez osoby do tego nieupoważnione. Obowiązku niezwłocznego informowania swojego bezpośredniego przełożonego o dostrzeżonych wadach lub uszkodzeniach wózka jezdniowego. Obowiązku pracodawcy odnośnie wycofania z użytkowania wózków, które są: - niesprawne, - uszkodzone lub - pozostające w naprawie. Zakazie samodzielnych napraw wózków będących w ruchu. Ustalonych zasadach ruchu w przedsiębiorstwie. Podjętych działaniach organizacyjnych dotyczących zapobiegania wchodzęnia pracowników na teren pracy wózków. Najlepszym zabezpieczeniem terenu pracy wózków jest oczywiście ogrodzenie danej przestrzeni. Jeżeli jest to niemożliwe lub skomplikowane z powodów organizacyjnych, technicznych czy finansowych – dobrą formą zapobiegania wchodzeniu pracowników na teren pracy wózka jest oznakowanie tej powierzchni tablicami, znakami „zakaz wstępu”, wyznaczenie dróg dla pieszych, przejść dla pieszych, powieszenie luster sferycznych nad skrzyżowaniami dróg transportowych celem zwiększenia widoczności tzw. obszarów martwych 144 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… czy postawienie barierek przed wyjściami z pomieszczeń, aby zapobiec bezpośredniemu wtargnięciu pracownika na drogę transportową. Zakazie podnoszenia osób na widłach wózka. Dopuszczalne jest podnoszenie pracowników za pomocą wózków jezdniowych z napędem silnikowym tylko i wyłącznie: a) przeznaczonych do tego celu, b) takich, które nie zostały skonstruowane do podnoszenia pracowników, jeżeli ustalone zostały szczegółowe warunki obsługi i nadzoru nad pracą tych wózków w taki sposób, aby zostało zapewnione bezpieczeństwo pracowników. Obowiązku stosowania się do wskazówek osób nadzorujących prace transportowe. Obowiązku stosowania przewidzianych środków ochrony indywidualnej. Obowiązku każdorazowego upewnia się, czy w obszarze zagrożenia – pracy wózka, nie znajdują się żadne postronne osoby. Zakazie przewożenia ładunków z podniesionymi widłami (pow. 30 cm nad poziomem powierzchni). Obowiązku stosowania środków zapobiegających: a) kolizji ładunków lub wózków (innych maszyn), w każdym takim przypadku, gdy dwie lub więcej maszyn pracuje jednocześnie w taki sposób, że ich zasięgi pracy zachodzą na siebie, b) przechyleniom, przewróceniom, a także, jeżeli jest to konieczne, przemieszczaniu się ładunków; Obowiązku wstrzymania użytkowania oraz zabezpieczenia wózków przed przewróceniem się, jeżeli warunki atmosferyczne pogarszają się w takim stopniu, że zagrożone jest bezpieczne ich użytkowanie oraz powstaje zagrożenie dla pracowników. Zakazie przekraczania określonej przez producenta wysokości podnoszenia oraz udźwigu wózka. Obowiązku dostosowania prędkości jazdy do warunków pracy. Szczególną uwagę trzeba zwrócić na odpowiednią prędkość jazdy z ładunkiem oraz na zakrętach. Prawidłowej postawy podczas jazdy wózkiem. Należy zwrócić uwagę, aby żadna część ciała kierowcy-operatora nie wystawała poza obrys wózka i daszka ochronnego. Unikania nagłego ruszania, gwałtownego skręcania i hamowania. 6.6. Przebieg czynności obsługowych na stanowisku pracy przed, w trakcie i po zakończeniu pracy zgodnie z DTR wózka Pracownik powinien zostać zapoznany z podstawowymi obowiązkami kierowcy-operatora wózka, do których należą te czynności, które wytwórca 145 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp wózka w dokumentacji techniczno-ruchowej (DTR) zaliczył do czynności codziennej obsługi. Kierowcy rozpoczynający pracę obowiązani są sprawdzać podzespoły mające wpływ na bezpieczeństwo eksploatacji, a w szczególności: kontrola stanu naładowania baterii akumulatorów; sprawdzenie działania wszystkich elementów instalacji elektrycznej oraz sygnalizacji ostrzegawczej; kontrola działania hamulca zasadniczego; kontrola działania hamulca pomocniczego; kontrola układu kierowniczego; kontrola mechanizmu podnoszenia i opuszczania wideł, masztu, prowadnic zewnętrznych i wewnętrznych, łańcuchów (bez obciążenia); kontrola stanu technicznego zębów wideł; oględziny i uruchomienie stacyjki i wyłącznika masy; kontrola układu hydraulicznego; sprawdzenie stanu ogumienia kół i kontrola zamocowania kół; oględziny ogólnego stanu wózka; dokonać wpisu w książce kontroli wózka potwierdzającego wykonanie ww. czynności przed rozpoczęciem jazdy należy zawsze zakładać pas bezpieczeństwa. Podczas zakładania pas nie może być skręcony. Pasa można używać wyłącznie do zabezpieczania osób. Ewentualne usterki zauważone w trakcie przeglądu, operator zobowiązany jest wpisać do książki kontroli i niezwłocznie zgłosić swojemu przełożonemu. Przed usunięciem usterek, które mogłyby zagrażać bezpieczeństwu ruchu, nie wolno wózka uruchamiać. W dalszej kolejności pracownik powinien zostać zapoznany z podstawowymi zasadami i sposobami bezpiecznego wykonywania pracy dotyczącymi m.in.: Ustalania masy ładunków odnośnie dopuszczalnego udźwigu wózka. Czynności podczas transportu ładunku wózkiem (załadunek, transport, rozładunek). Jazdy z ładunkami przesłaniającymi widoczność. Jazdy z ładunkiem z pochyłości. Zachowań zabronionych. Następnie pracownik zostaje zapoznany z czynnościami po zakończeniu pracy: zatrzymanie i postój pojazdu-wózka jezdniowego tylko w miejscach, w których jest on dostatecznie widoczny dla innych kierujących i nie powoduje zagrożenia bezpieczeństwa ruchu lub jego utrudnienie; 146 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… kierującemu wózkiem zabrania się pozostawiania pojazdu na postoju bez zachowania środków ostrożności niezbędnych do uniknięcia wypadku i zapobieżenia uruchomienia wózka przez osoby niepowołane. Pozostawiając wózek, należy: zaciągnąć mocno hamulec postojowy; ustawić maszt w ten sposób, aby końcówki wideł przylegały do podłoża; wyciągnąć kluczyk ze stacyjki; bez wyraźnego polecenia, kluczyka nie wolno przekazywać innym osobom; dokonać wypisu wózka w karcie obsługi codziennej wózka; w szczególnych przypadkach wózek zabezpieczyć za pomocą klinów. W przypadku wózków jezdniowych zasilanych gazem płynnym pracownik powinien zostać zapoznany z podstawowymi zasadami użytkowania butli z gazem płynnym (LPG), a mianowicie: Zabezpieczeniami butli. Zasadami dotyczącymi podłączenia i odłączenia butli do instalacji gazowej wózka. Zasadami dotyczącymi sprawdzania szczelności połączeń. Miejscami wyznaczonymi na terenie zakładu do przechowywania butli. Zasadami dotyczącymi przechowywania butli. Czynnościami zabronionymi. Ponadto w przypadku wózków jezdniowych z napędem elektrycznym pracownik powinien zostać zapoznany z zasadami bezpiecznej obsługi akumulatorów. Informacje te powinny dotyczyć: Przyłączania do ładowania baterii wózków akumulatorowych. Zasad ładowania akumulatorów. Czynności po zakończeniu pracy przy akumulatorach. Czynności zabronionych. 6.7. Obowiązujące zasady dotyczące bezpieczeństwa pracy związane z transportem wewnątrzzakładowym i magazynowaniem towarów na terenie zakładu Pracownik powinien zostać zapoznany z podstawowymi zagadnieniami dotyczącymi m.in.: Zasad dotyczących manewrowania na obszarze ramp, wagonów kolejowych, pojazdów samochodowych (jeśli takie występują na terenie przedsiębiorstwa). Zasad dotyczących pracy wózkiem na powierzchniach o ograniczonej nośności. 147 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp Zasad dotyczących składowania ładunków na regałach, stertach. Zasad dotyczących transportu ładunków kołyszących się. Zasad dotyczących transportu substancji niebezpiecznych. Zasad dotyczących transportu opakowań z substancjami płynnymi. Zachowania się w momencie utraty stateczności wózka. Instrukcjami dotyczącymi bezpieczeństwa pracy w transporcie wewnątrzzakładowym oraz składowania materiałów obowiązującymi na terenie danego przedsiębiorstwa. 6.8. Zasady postępowania w razie wypadku lub awarii Pracownik powinien zostać poinformowany o ciążącym na nim obowiązku niezwłocznego zawiadomienia przełożonego o zauważonym wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzeżeniu współpracowników, a także wszystkich innych osób znajdujących się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie. Instruktor powinien przekazać informacje nt.: prawidłowego zachowania pracownika, w przypadku gdy dojdzie do zachlapania płynami hydraulicznymi, kwasem siarkowym czy olejem przekładniowym, jak również innych urazów mechanicznych kończyn dolnych lub górnych. Organizacji systemu pierwszej pomocy przedlekarskiej w przedsiębiorstwie (osoby przeszkolone, lokalizacja apteczek etc.). Organizacji systemu ewakuacji w przedsiębiorstwie (osoby odpowiedzialne za ewakuację, punkty zbiórki etc.). 6.9. Pokaz przez instruktora sposobu wykonywania pracy na stanowisku pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy Na tym etapie instruktażu stanowiskowego najistotniejsze są: dobór przez instruktora czynności wykonywanych przy pracach transportowych z użyciem wózków jezdniowych z napędem silnikowym będących przedmiotem i celem pokazu, zwrócenie uwagi instruowanego pracownika na najważniejsze z punktu bezpieczeństwa pracy czynności wykonywane podczas pokazu, zwrócenie uwagi instruowanego pracownika na niebezpieczne strefy wózka, zapewnienie instruowanemu pracownikowi dogodnych warunków obserwowania pokazu, demonstracja najczęściej popełnianych błędów zagrażających bezpieczeństwu pracy i omówienie ich skutków. Ważne jest też, aby czynności objęte pokazem były wykonane przez instruktora: w normalnym tempie, z powtarzaniem fragmentów niebezpiecznych, w zwolnionym tempie – wszystkie fragmenty niebezpieczne. 148 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… Prócz tego instruktor powinien cały pokaz powtórzyć w zwolnionym, a następnie normalnym tempie pracy. Przedmiotem pokazu przez instruktora powinno być w szczególności: manipulowanie ładunkami: a) podnoszenie ładunku spaletyzowanego lub niespaletyzowanego, b) składowanie i pobieranie ładunku, a także c) układanie w gniazdach i podejmowanie z gniazd; podnoszenie osób przy użyciu wózków; jazda tyłem przy zjazdach z ładunkiem z pochyłości; jazda z ładunkiem przesłaniającym widoczność operatorowi. Instruktor w trakcie demonstrowania prawidłowego sposobu wykonywania poszczególnych czynności powinien omawiać jednocześnie teoretyczne zasady, które w danym momencie stosuje oraz demonstrować (jeśli jest to możliwe i nie wiąże się z ryzykiem) skutki wykonywania tych czynności w sposób niezgodny z zasadami. Ważne jest, aby w trakcie pokazu instruktor unikał wykonywania poszczególnych czynności w sposób, który jest właściwy dla wysoko kwalifikowanych pracowników z dużym doświadczeniem zawodowym i wyrobieniem manualnym. Stosowanie skrótów, uproszczeń, chwytów osiągalnych dla pracownika z wieloletnim doświadczeniem – jest niedopuszczalne wobec instruowanego początkującego w zawodzie, ponieważ na zasadzie działania metody przykładu osobistego poweźmie on niezbite przekonanie, ze sposoby, które zademonstrował mu instruktor, są oczekiwanymi przez przełożonych, co może doprowadzić do tragicznych skutków. W każdej pracy można wyróżnić takie czynności, które nie stanowią problemu dla pracowników wykwalifikowanych, ale mogą być trudne, lub nawet niebezpieczne dla instruowanego. Takie czynności instruktor powinien zademonstrować ze szczególnym pietyzmem. Należy pamiętać, że instruktaż stanowiskowy ma służyć tylko i wyłącznie nauczeniu pracownika metod bezpiecznej pracy, a nie sposobów bicia rekordów produkcyjnych na prezentowanym stanowisku. 6.10. Próbne wykonanie zadania przez pracownika pod kontrolą instruktora Wstępna próba samodzielnego wykonania czynności przez instruowanego pracownika w zwolnionym tempie pracy składa się z dwóch etapów: pracownik objaśnia przyjęte metody pracy, instruktor zwraca uwagę na popełniane błędy i je koryguje. W trakcie próbnego wykonywania zadania instruktor powinien być w stosunku do instruowanego szczególnie wymagający, co wiąże się z psychiką pracownika, który będzie przekonany, że wymagania są zgodne z oczekiwaniami przełożonych wobec przeciętnego pracownika, a w związku z tym w późniejszej pracy będzie starał się im sprostać, co może przynieść znakomite efekty w zakresie bhp. Nie wolno więc pobłażać nawet takim niedociągnięciom, które 149 Część II. Analiza wybranych aspektów procesu szkoleń w zakresie bhp w praktyce pracy codziennej uchodzą w zakładzie za dopuszczalne lub normalne. Działa tutaj dydaktyczna zasada kształtowania nawyków i postaw. Podczas wykonywania czynności trudnych instruktor może pozwolić instruowanemu na samodzielność tylko do granicy bezpieczeństwa. W razie zachowań niewłaściwych lub tym bardziej niebezpiecznych instruktor powinien natychmiast interweniować, nawet jeśli z okoliczności wynika, że instruowany sam potrafi wyjść z sytuacji zagrożenia. Należy ciągle pamiętać, że celem instruktażu stanowiskowego jest wdrożenie pracownika do stosowania metod pracy bezpiecznej, a nie stworzenie mu okazji do uprawiania sportu i brawury. Zachowania instruowanego w trakcie wykonywania zadania próbnego niezgodne z przepisami lub zasadami bhp powinny być natychmiast wyeksponowane i negatywnie ocenione (karcone) przez instruktora. Instruowany nie może uzyskać ze strony instruktora nie tylko werbalnej, ale nawet wyczuwalnej psychicznie aprobaty do takich działań! W przeciwnym wypadku instruowany wyrobi sobie przekonanie, że takie działania są, co prawda nieformalne, lecz „po cichu” gloryfikowane przez przełożonych, więc z pewnością w swojej pracy zawodowej będzie starł się je stosować, co może mieć złe skutki nie tylko dla niego, ale przede wszystkim dla innych pracowników, którzy z pewnością zechcą brać z niego przykład. 6.11. Samodzielna praca pracownika pod nadzorem instruktora Na tym etapie instruktażu: pracownik wykonuje samodzielnie zadanie produkcyjne (lub grupy zadań) pod nadzorem instruktora (bez przestrzegania normy wykonania określonej ilości w jednostce czasu), instruktor komentuje na bieżąco prawidłowość wykonywanych czynności przez pracownika, reaguje w sytuacji zagrożenia, instruktor krótko omawia błędy popełnione przez pracownika oraz demonstruje poprawne pod względem bhp wykonanie tej czynności lub tej części zadania, która sprawiła instruowanemu najwięcej trudności, pracownik ponownie wykonuje normalne zadania produkcyjne w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp (bez egzekwowania normy ilościowej) pod nadzorem instruktora, ograniczonym do reagowania w sytuacji zagrożenia. Uwaga Jeśli instruowany pracownik mimo przeprowadzenia z nim całego, zgodnego z niniejszym programem, procesu edukacyjnego nie jest w stanie wykonać prawidłowo pod względem bhp poszczególnych czynności i jeśli rodzi to uzasadnione przypuszczenie, że może on podczas normalnego toku pracy produkcyjnej powodować zagrożenie dla siebie lub innych pracowników, instruktor powinien bezwzględnie odmówić zaliczenia sprawdzianu z instruktażu 150 Metodyka prowadzenia instruktażu stanowiskowego w kontekście budowania… stanowiskowego! Spowoduje to, co prawda, niemożliwość zatrudnienia instruowanego na tym stanowisku, jednak może jego i innych pracowników uchronić przed utratą zdrowia lub życia, a ich rodziny przed dramatem! 6.12. Omówienie i ocena przebiegu wykonywania pracy przez pracownika Podobnie jak w przypadku instruktaży na innych stanowiskach, instruktor omawia i ocenia prawidłowość wykonywania poszczególnych czynności przez instruowanego pracownika. Także i w tym przypadku wyłącznie pozytywna ocena stanowi podstawę do wydania operatorowi imiennego zezwolenia i dopuszczenia go do samodzielnej obsługi wózka podnośnikowego. Przyjęcie oświadczenia pracownika o odbyciu instruktażu stanowiskowego – zgodnie ze wzorem karty szkolenia wstępnego. 7. Wykaz literatury oraz niezbędnych środków i materiałów dydaktycznych. Instrukcja stanowiskowa na stanowisku operatora wózka jezdniowego z napędem silnikowym. Ocena ryzyka zawodowego. 8. Sposób sprawdzania efektów kształcenia. Kształcenie kończy się sprawdzianem wiedzy i umiejętności. Uczestnik szkolenia otrzymuje zadanie do wykonania. Prowadzący instruktaż obserwuje wykonanie zadania przez pracownika. Następnie przekazuje pracownikowi informacje zwrotne nt. wykonanej przez niego pracy. Na zakończenie pracownik potwierdza odbycie instruktażu na karcie szkolenia wstępnego w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. 151
