Bez tytułu slajdu - Szczepienia Noworodków i Wcześniaków

Układ odpornościowy płodu i
noworodka
Bydgoszcz 2017
Układ odpornościowy powstaje po to,
aby chronić nas przed patogenami
OBCE
OBCE
OBCE
Immunologia ciąży
• Dlaczego układ odpornościowy matki nie
odrzuca płodu, który jest dla niej
organizmem semiallogenicznym ?
• Zahamowanie systemowej odpowiedzi
przeciw antygenom ojcowskim
Immunologia ciąży
• Rola matczynych komórek dendrytycznych fagocytujących
apoptotyczne komórki trofoblastu złuszczalne z
powierzchni łożyska (proces apoptozy od 5-6 tyg ciąży)
• W III trymestrze ciąży do krążenia matki dostaje się kilka
gramów (!!) apoptycznych komórek trofoblastu dziennie –
6% DNA izolowanego z krwi ciężarnej kobiety stanowi
materiał genetyczny płodu
• Fagocytujące apoptotyczne komórki trofoblastu złuszczane
z powierzchni łożyska komórki dendrytyczne indukują
anergię limfocytów i powstanie limfocytów T
regulatorowych
Mechanizmy immunologiczne w czasie
ciąży
MATCZYNA
OPOWIEDŹ IMMUNOLOGICZNA
TKANKI
PŁODOWO-ŁOŻYSKOWE
ZAKAŻENIE
GM-CSF
IL-3, IL-4,
IL-10
IFN-γ, TNF-α , IL-2
Czynnik blokujący
indukowany progesteronem
NK, LAK
IL-4, IL-10
PORONIENIE
ZDROWA CIĄŻA
Wg. Senatorski G. Immunologia kliniczna. Wyd. Czelej. Lublin 2009
Dojrzewanie odpowiedzi immunologicznej przebiega
równolegle do różnicowania i dojrzewania narządów
limfoidalnych
• Prekursorowe komórki
makrofagowe i dendrytyczne
występują już od 4 do 6 tygodnia
ciąży w ścianie pęcherzyka
żółtkowego,
• W 7 tygodniu makrofagi pojawiają
się we krwi
• Od 15-16 tc makrofagi w szpiku
kostnym
• Komórki NK są obecne w
wątrobie płodowej około 7-9 tc, a
we krwi w 28 tygodniu.
Dojrzewanie odpowiedzi immunologicznej przebiega
równolegle do różnicowania i dojrzewania narządów
limfoidalnych
• Prekursory zdeterminowanych komórek linii T można
wykryć w pęcherzyku żółtkowym i wątrobie zarodka w 6-7
tygodnia rozwoju prenatalnego,
• W 8-9 tc limfocyty CD3+CD4+CD8+ TCR+ obecne są w
grasicy
• Prolimfocyty B najwcześniej pojawiają się w wątrobie
płodowej w 7-8 tc a między 11-16 tc można je wykryć w
śledzionie, około 30 tc rozpoczyna się różnicowanie
wewnątrzszpikowe komórek B.
Dojrzewanie odpowiedzi immunologicznej przebiega
równolegle do różnicowania i dojrzewania narządów
limfoidalnych
• Pierwsze węzły limfatyczne powstają około 3 miesiąca z
przekształconych worków limfatycznych.
• Początek rozwoju układu naczyniowego limfatycznego
przypada na 5 tydzień życia zarodkowego
Grasica - ontogeneza
 - zawiązek grasicy (ok. 32 dnia)
Wykształcenie w 4-5 tyg. życia płodowego, 6-7 tydz. rozwój nabłonka grasicy; w 8 tyg.
część korowa i rdzenna - podjęcie czynności hormonalnej, w 10 tyg. pierwsze tymocyty
(progenitory limfocytów T już w 7-8 tyg), w 15 tyg.; 75% limfocytów w grasicy to
limfocyty T;
Grasica - ontogeneza
 - 3 kieszonka skrzelowa,  - 4 kieszonka skrzelowa,  - grasica
Grasica - dojrzewanie limfocytów T
• Jest narządem, w którym dochodzi do dojrzewania
limfocytów T
• Ponad 90% dojrzewających komórek jest
eliminowanych.
• Pozostałe (ok. 1%) opuszczają grasicę i zasiedlają
narządy limfatyczne lub krążą we krwi
• W wyniku selekcji pozytywnej dochodzi do tzw.
restrykcji MHC, czyli nastawienia limfocytów T na
rozpoznawanie w przyszłości antygenów
prezentowanych przez ich własne cząsteczki MHC
Dojrzewanie limfocytów T
• Selekcja negatywna i
pozytywna to
najbardziej
fascynujące zjawiska
immunologii
odpowiedzialne za
utrzymanie tolerancji
na atygeny własne
• Paradoksem jest, że
selekcja wyłania pulę
limfocytów
rozpoznających obce
antygeny w połączeniu
z własnymi
cząsteczkami MHC
(nawet takimi, których
nie będą miały okazji
rozpoznać)
• Grasica jest niezbędna do prawidłowego działania
układu odpornościowego
Niedotlenienie i ciężkie infekcje okołoporodowe,
stres zabiegów operacyjnych i znieczuleń
prowadzą do hipotrofii grasicy
Płód wcześnie staje się immunokompetentny
• 6 tydz. wykrywalna synteza
składników dopełniacza
• 11 tydz. przeciwciała IgM w
surowicy podczas zakażenia
• 11 tydz. odpowiedź tymocytów na
mitogeny
• 12-14 tydz. neutrofile obecne w
krwi
• 14 tydz. odpowiedź limfocytów na
mitogeny
• 17 tydz. endogenne IgG w
surowicy podczas zakażenia
• Chociaż płód staje się immunokompetentny dość
wcześnie to jest podatny na zakażenia bakteryjne i
wirusowe poprzez transfer przezłożyskowy
• Zakres zakażenia zależy od zależnej od wieku
płodowego i dojrzałości układu
odpornościowego
• Układ odpornościowy płodu uczy się tolerancji
na wszystko z czym się styka, w tym antygeny
matki i własne narządy, zamiast walczyć ze
wszystkim co obce
Mold JE i wsp. Fetal and adult hematopoietic stem cells give rise to distinct
T cell lineages in humans. Science. 2010
Płód ma niedojrzały układ
odpornościowy
Obniżona cytotoksyczność limfocytów T zwiększa
podatność, w stopniu większym niż matka, na
zakażenia wirusowe poprzez transfer przezłożyskowy
(CMV, HSV, HIV)
Zmniejszona aktywność komórek Th1 przeciwko
patogenom wewnątrzkomórkowym (listerioza,
toksoplazmoza
Płód nie jest bezbronny
• Chroni go bariera
łożyskowa
• Wytwarza czynniki
•
•
immunoregulacyjne (AFP,
IFN-, IFN-, NS, veto)
Jest zdolny do
uruchomienia odpowiedzi
humoralnej i komórkowej
Otrzymuje IgG w czasie
ciąży
Transport (czynny) matczynych IgG
• Transfer rozpoczyna się ok.
12 tyg. życia płodowego
• Najbardziej efektywnie
transportowane jest IgG1
(IgG1>IgG4>IgG3>IgG2)
• W procesie transportu
uczestniczą tzw.
noworodkowe receptory dla
fragmentu FcIgG typu III
obecne na komórkach
syncytiotrofoblastu oraz typu
I i II związane z komórkami
Hofbauera (makrofagi
łożyska)
Korelacja pomiędzy wiekiem ciążowym a
stężeniem IgG u noworodka
• W 17–22 tc. stężenie IgG płodu
stanowi 5–10% stężenia matczynego
i systematycznie rośnie
• Większość matczynej IgG
przenoszona jest po 32 tyg. życia
• U donoszonego noworodka stężenie
IgG w surowicy jest podobne do tego
jakie stwierdza się u matki
• Przedwcześnie urodzone
dzieci nie mają lub mają
małe stężenia krążących
matczynych przeciwciał
IgG
• Dzieci z IUGR mają niższe
stężenia IgG wskutek
upośledzonego transferu
przezłożyskowego
Mechanizmy obronne wcześniaków są
niedoskonałe
• Brak ustalonej flory
bakteryjnej
• Nieskuteczność bariery
żołądkowej
• Brak śluzu wyściełającego
• Większa przepuszczalność jelit
dla drobnoustrojów
• Skóra i błony śluzowe nie
wykazują pełnej dojrzałości
anatomicznej i funkcjonalnej
• Zmniejszona odruchowość
nagłośni, słabe odruchy kaszlu
i kichania
A zdrowy, donoszony noworodek?
Noworodek nie jest bezbronny
• Jest wyposażony w szereg naturalnych systemów
obronnych
• Chronią go przeciwciała IgG otrzymane od matki
• Jest zdolny do uruchomienia swoistej obrony
komórkowej i humoralnej
• Ma dobrze wykształconą i w pełni efektywną
odpowiedź zapalną
Odporność wrodzona (naturalna, nieswoista)
• Bariery anatomiczne: względnie szczelna bariera nieuszkodzonej
•
•
skóry - warstwa, niskie pH skóry, działanie bakteriostatyczne kw.
tłuszczowych, szczelność nabłonka błon śluzowych
Środowisko przewodu pokarmowego: mikrośrodowisko i
składniki soków trawiennych, niskie pH soku żołądkowego,
enzymy proteolityczne, kolicyny
Fizjologiczne czynności mechaniczne: obezwładniająca i
agregująca rola śluzu, ruchy perystaltyczne jelit, ruch rzęsek
usuwający mikroorganizmy z pow. błon śluzowych, złuszczanie
nabłonka, przemywanie pow. nabłonków przez naturalne
wydzieliny, odruchowość nagłośni, odruchy kaszlu i kichania
Odporność wrodzona (naturalna, nieswoista)
• Mechanizmy
humoralne: substancje w wydzielinach o działaniu
bakteriostatycznym/ bakteriobójczym: (lizozym, spermina);
antybiotykowym (defensyny, serprocidiny, BPI), w tkankach i
płynach ustrojowych: (lizozym, laktoferyna, transferyna,
interferony)
Elementy komórkowe: komórki żerne (neutrofile,
makrofagi/monocyty, eozynofile), komórki NK
Miejscowy odczyn zapalny: (układ dopełniacza, properdyna,
mediatory zapalenia, białka ostrej fazy)
Inne czynniki: genetyczne, hormonalne, regulacja temperatury
•
•
•
• Proste
mechanizmy
rozpoznania:
kolektyny:
konglutynina, surfaktant A i D, C1q, CD1, CD14, TLR
MBL,
Rozpoznawanie
•
•
•
•
•
PAMP (pathogen associated molecular patterns
-wzorce związane z patogenami):
mannany
formylowane peptydy bakterii
składniki ściany komórkowej (lipopolisacharydy,
peptydoglikany, kwasy tejcholowe itp.)
bakteryjne DNA zawierające niemetylowane sekwencje CpG
dwuniciowe DNA wirusów
Na podstawie: Kawai T. i wsp.: Pathogen recognition with Toll-like receptors. Curr Opin
Immunol. 2005;17:338-344..
Rozpoznawanie
Receptory rozpoznające wzorce (PPR) dla PAMP :
• wydzielane (opsoniny): białko wiążące mannozę (MBL), białka
surfaktantu A i D (kolektyny), składniki układu dopełniacza
• powierzchniowe uczestniczące w fagocytozie (receptory dla
mannozy, scavenger receptors)
• aktywujące komórki na komórkach nabłonka, komórkach
układu odpornościowego, na śródbłonku naczyń,
kardiomiocytach, fibroblastach (receptory TLR, receptory
NOD-podobne
Na podstawie: Martinon F. i wsp.: NLRs join TLRs as innate sensors of pathogens. Trends
Immunol, 2005, 26, 447-454.
Receptory Toll-podobne (TLR)
Po selektywnym związaniu PAMP TLR przekazują do wnętrza komórki
sygnały aktywujące i uruchamiające
odpowiedź immunologiczną.
Np. TLR wiążą:
TLR3 – dwuniciowe DNA wirusów
TLR4 – LPS – bakterii gram
ujemnych
TLR2 + TLR6 – zymosan grzybów
•
•
•
Schröder M. i wsp.: TLR3 in antiviral immunity:
key player or bystander? Trends Immunol,
2005;26,462-468.
Mechanizmy obronne są niedoskonałe
• Niższa liczba i niedojrzałość czynnościowa komórek
NK i komórek żernych, mniej MBL
• Obniżona aktywność dopełniacza
• Fizjologiczna dysimmunoglobulinemia
• Upośledzona odpowiedź limfocytów na mitogeny,
antygeny, zaburzona produkcja cytokin, przewaga
limfocytów „dziewiczych”
Przeciwciała matki u noworodka i niemowlęcia
• Około 12 miesiąca IgG
niemowlęcia osiąga około 60%
stężenia ludzi dorosłych
• Matczyne (swoiste) IgG zanikają
całkowicie około 24 -32
tygodnia życia
• Skrzyżowanie stężeń
zanikających IgG matki i
wytwarzanych IgG przez
niemowlę następuje około 3 m.ż.
– wtedy IgG we krwi dziecka
jest najmniej (fizjologiczna
dysimmunoglobulinemia)
Niedojrzały układ odpornościowy może być
jednym z czynników odpowiedzialnych za
wysoką skłonność niemowląt do infekcji
• Zaburzenia czynności komórek żernych mogą być jedną z
•
•
przyczyn, często obserwowanych u niemowląt zakażeń
przebiegających z tendencją do uogólniania
Upośledzona cytotoksyczność limfocytów T (1/3 zdolności w
stosunku do osób dorosłych) może przyczyniać się do ciężkich
przebiegów zakażeń noworodkowych wirusem opryszczki,
cytomegalii, patogenami wewnątrzkomórkowymi
Fizjologiczna dysgammaglobulinemia może być odpowiedzialna
za skłonność do zakażeń bakteryjnych
Na jakość funkcjonowania układu odpornościowego
noworodka / niemowlęcia wpływa wiele czynników
•
•
•
•
Zaburzenia dojrzewania wewnątrzmacicznego
Stan zdrowia matki
Sposób rozwiązania ciąży
Czynniki zagrożenia infekcją
• Sposób żywienia matki w czasie ciąży i w czasie
karmienia
• Sposób żywienia noworodka/niemowlęcia
• Kontakt z antygenami
• Szczepienia?
Rola mikroflory jelitowej w dojrzewaniu
odpowiedzi immunologicznej
• Po urodzeniu przewód dziecka jest jałowy, w okresie
noworodkowym kolonizuje się florą jelitową
• Od 7 dnia życia bifidobakterie stanowią 99% mikroflory
jelitowej
• Bakterie długotrwale zasiedlające przewód pokarmowy
modulują układ odpornościowy indukując tolerancję pokarmową
na antygeny bakteryjne
• Stymulują układ MALT do produkcji naturalnych przeciwciał
• Rola w prewencji zakażeń poporodowych
Układ odpornościowy przewodu pokarmowego
• Musi chronić błony śluzowe przed kolonizacją i inwazją
potencjalnie niebezpiecznych drobnoustrojów
• Musi stanowić barierę przed wchłanianiem niezdegradowanych
antygenów, w tym obcych białek pokarmowych
• Musi chronić przed rozwojem niepożądanej, nadmiernej
odpowiedzi immunologicznej na antygeny, które umknęły dozorowi
• Precyzyjnie dojrzewająca i działająca odpowiedź immunologiczna
w przewodzie pokarmowym decyduje o umiejętności odróżniania
antygenów patogenów od antygenów pokarmowych, a więc musi
zapewnić tolerancję na standardowe antygeny pożywienia i
wobec komensali bytujących w przewodzie pokarmowym
Vickery BP i wsp. Mechanisms of immune tolerance relevant to food allergy. J Allergy Clin Immunol 2011,
127, 576-684. Chachine BG i wsp. The role of the gut mucosal immunity in the development of tolerance
versus development of allergy to food. Curr. Opin Allergy Clin Immunol, 2010, 10, 394-399
Sposób żywienia matki w czasie ciąży i
w czasie karmienia
Właściwe żywienie w czasie ciąży i okresie
karmienia piersią wpływa na rozwój układu
odpornościowego płodu, noworodka i niemowlęcia
• Jest źródłem antygenów, w stosunku do których układ
odpornościowy powinien wytworzyć tolerancję
• Dostarcza czynników, w tym elementów pożywienia, które same w
sobie mogą wpływać na dojrzewanie układu odpornościowego i
odpowiedź immunologiczną;
• Dostarcza czynników wpływających na skład flory jelitowej
odpowiedzialnej za ekspozycję antygenu, dojrzewanie i stymulację
układu odpornościowego
Sposób żywienia noworodka /
niemowlęcia
Rola karmienia piersią w dojrzewaniu
odpowiedzi immunologicznej
• U dzieci karmionych piersią
układ odpornościowy
dojrzewa szybciej i jest
sprawniejszy niż u dzieci
karmionych sztucznie
• Karmienie naturalne to
niezwykle precyzyjny i
skuteczny system
suplementacji gotowych,
ważnych elementów układu
odpornościowego
Karmienie naturalne to niezwykle precyzyjny
i skuteczny system suplementacji gotowych,
ważnych elementów układu odpornościowego
•
Najważniejsze czynniki immunologiczne w pokarmie kobiecym
to: wydzielnicze przeciwciała sIgA; sIgM transportowane w
makrofagach; IgG (transcytoza); przeciwciała anty-idiotypowe
Laktoferyna, laktoperoksydaza, lizozym, białko wiążące
witaminę B12, fibronektyna, nukleotydy, krótkołańcuchowe
kwasy tłuszczowe (SCFA), antyoksydanty, antyproteazy, niektóre
składowe dopełniacza (MBL, C3), cytokiny (IFN, IL-1, IL-6,
IL-8, TNF, TGF-), mikroelementy (Se, Cu, Zn, Fe), PRP
(polipeptyd bogaty w prolinę), komórki żerne, limfocyty
(5x106/mL), hormony (insulina, kortyzol, tyroksyna, estrogeny),
czynniki wzrostu (EGF, IGFI, IGFII, NGF), oligosacharydy
Wold AE. Curr Opin Gastroenterol 1994
Domelof M. Am J Clin Nutr. 2004
Rola wczesnego kontaktu z antygenami
bakteryjnymi i wirusowymi
Rola szczepień ochronnych
Immunologia szczepień
• Bazuje na mechanizmach odporności nabytej
• Bezpieczna i kontrolowana pierwsza aktywacja
limfocytów, a następnie - w ciągu kilkunastu dni do kilku
tygodni - swoista pamięć immunologiczna wytwarza
system, który będzie chronić zaszczepiony organizm przed
wtórnym zakażeniem patogenem, przeciwko któremu
skierowana była dana szczepionka
Chang J.T., Wherry E.J., Goldrath A.W.: Nat. Immunol.,
2014; 15: 1104–1115
Odporność naturalna przeważa zwykle do czasu,
kiedy system obronny nabierze doświadczenia
immunologicznego. Wtedy to mechanizmy
odporności wrodzonej zostają wzmocnione przez
wysoce efektywną swoistą (nabytą) odpowiedź
immunologiczną.
To jednak wymaga czasu !
1. Problem wieku płodowego
2. Problem stanu klinicznego
3. Problem niedojrzałości układu odpornościowego
• Dzieci przedwcześnie urodzone powinny być szczepione
wg tych samych schematów co urodzone o czasie z
wyjątkiem szczepionki p/wzwB, która wymaga
dodatkowej dawki u szczepionych dzieci z m.c. poniżej
2000 g
Wcześniaki
• Szczepienie przeciwko gruźlicy - w
przypadku noworodków urodzonych
przedwcześnie wykonuje się po
osiągnięciu masy ciała powyżej 2000 g
• Szczepienie przeciwko wzwB - u dzieci
z masą urodzeniową mniejszą niż 2000 g
stosuje się czterodawkowy cykl
szczepienia 0, 1, 2, 12 miesięcy (4 dawki
szczepionki)
• Zalecane jest szczepienie dzieci
urodzonych przedwcześnie zgodnie z
wiekiem chronologicznym.
• Zalecane jest podanie pierwszych
szczepień (BCG, WZW typu B, DTaP,
IPV, Hib, PCV) u stabilnych dzieci
urodzonych poniżej 32 tyg ciąży w
trakcie hospitalizacji
Czy niedojrzały układ odpornościowy
wcześniaka wystarczająco odpowie na
szczepienie?
Dobra odpowiedź u wcześniaków
immunologiczna po szczepieniu
• Omenaca F, Sarlangue J, Szenborn L et al.; ROTA-054 Study
Group.Safety, reactogenicity and immunogenicity of the human
rotavirus vaccine in preterm European infants: a randomized Phase IIIb
study. Pediatr. Infect. Dis. J. 31(5), 487–493(2012).
Dwie dawki szczepionki przeciw rotawirusom były immunogenne
i dobrze tolerowane u wcześniaków
• Esposito S, Pugni L, Daleno C et al.Influenza A/H1N1 MF59adjuvanted vaccine in preterm and term children aged 6 to 23 months.
Pediatrics 127(5), e1161–e1168(2011).
Badanie dużej populacji wcześniaków i donoszonych niemowląt
wykazują, że pojedyncza dawka szczepionki przeciwko grypie A /
H1N1 powoduje dobrą odpowiedz immunologiczną przeciwko
antygenom wirusa u dzieci w wieku 6-23 miesięcy, nawet jeśli ich
wiek ciążowy był <32 tygodni; szczepionka miała również dobry
profil bezpieczeństwa i tolerancji.
• 98% dzieci urodzonych przedwcześnie szczepionych
w ciągu pierwszych 72 h wykazało dobrą, podobną do
grupy szczepionej po ukończeniu 34 hbd odpowiedź
immunologiczną na BCG (IFNγ, próba Mantoux).
Liczba reakcji niepożądanych była podobna.
• Multi-center matching study on antibody response
between preterm and full-term infants after primary
immunization of hepatitis B vaccine
• Wieloośrodkowe badanie obejmujące 648 par niemowląt
urodzonych o czasie i przedwcześnie, szczepionych
przeciwko wzwB w schemacie 0-1-6. Określano stężenia
anty-HBs po każdym etapie szczepienia. Odpowiedź
mierzona stężeniem przeciwciał była podobna w obu
grupach
• Badania fazy IV, wieloośrodkowe, w grupach równoległych
obejmujące 200 zdrowych niemowląt : 100 donoszonych, 100
urodzonych przedwcześnie (42-98 dni). Szczepienie PCV13
2,3,4 i 12 mcy + wg PSO +
WNIOSKI
• Odpowiedż immunologiczna była niższa u wcześniaków w
porównaniu do dzieci urodzonych o czasie, ale poziom
specyficznych przeciwciał IgG przeciwko antygenom
pneumokoków osiągnął poziom ochronny. Szczepionka była
dobrze tolerowana.
Rutynowy schemat szczepienia przeciwko pneumokokom
powinien być stosowany niezależnie od wieku ciążowego lub
wagi urodzeniowej szczepionych, ponieważ odpowiedź jest
długotrwała i efektywna
Ryzyko związane ze szczepieniem
wcześniaków
• Na podstawie danych literaturowych należy twierdzić, że
szczepienia wcześniaków są dobrze tolerowane i
bezpieczne
• Sczepienia przeciw krztuścowi kobiet w ciąży nie
powodują ubocznych efektów u płodu
• Próba stworzenia ścisłych schematów które pozwolą na
dokładną analizę danych
• Mniejsza ilość reakcji niepożądanych może
zależeć od niedojrzałości układu odpornościowego
i mniej efektywnej odpowiedzi na patogen
Ryzyko
• Clifford V, Crawford NW, Royle J et al. Recurrent apnoea post immunisation:
informing re-immunisation policy. Vaccine 29(34), 5681–5687, (2011).
Badanie retrospektywne - immunizacja wcześniaków jest związana z
ryzykiem bezdechu. Autorzy zalecają aby wcześniaki z bezdechem
poszczepiennym były monitorowane kardiomonitorem przez co najmniej
24 godziny po następnym szczepieniu
• Wilińska M, Warakomska M, Głuszczak-Idziakowska E, Jackowska T. Risk
factors for adverse events after vaccinations performed during the initial
hospitalization of infants born prematurely. Dev Period Med., .
2016;20(4):296-305.
Szczepienie klinicznie stabilnych wcześniaków jest bezpieczną procedurą
medyczną. Jednak długotrwałe nieinwazyjnego wspomagania
oddechowego i zakażenia są czynnikami ryzyka wystąpienia bezdechu po
szczepieniach. U tych pacjentów należy rozważyć szczepienia w trakcie
hospitalizacji.
• .
Szczepienie - trening układu
immunologicznego?
• Układ odporności wrodzonej może wytworzyć pamięć
immunologiczną ?
• Trening układu odpornościowego pod wpływem m. in.
szczepienia BCG, poprzez sygnały z receptorów NOD2podobnych - indukuje się epigenetyczne
przeprogramowanie makrofagów i monocytów, prowadząc
do ich aktywacji i wydajniejszej produkcji co ma
zapewniać lepszą odpowiedź zapalną i utworzenie pamięci
immunologicznej, co z kolei pozwala na wczesne
budowanie odporności na reinfekcję.
Zeman K, Mrukowicz J. Med. Prakt Szczepienia 2016/4
Lerm M., Netea M.G.: J. Int. Med., 2016; 279: 337–346
van der Meer J.W i wsp.: Mol. Immunol., 2015; 68: 40–44
Dziękuję za łaskawe wysłuchanie …..