Polityka rozwojowa
advertisement
Polityka rozwojowa Polityka rozwojowa opiera się na międzynarodowym wsparciu państw oraz regionów słabiej rozwiniętych przez kompetentne władze bogatszych krajów lub instytucji międzynarodowych. Pomoc realizowana jest za pośrednictwem wielu powiązanych ze sobą przedsięwzięć o charakterze politycznym, gospodarczym czy instytucjonalnym, głównie poprzez przekazywanie pomocy rozwojowej. Polityka rozwojowa w dzisiejszym rozumieniu rozpoczęła się wraz z zakończeniem II wojny światowej, a amerykański program odbudowy Europy zachodniej stał się wzorcowym modelem dla dalszych działań pomocowych. W okresie „zimnej wojny” - pomoc stanowiła narzędzie pozyskiwania sojuszników wśród krajów Trzeciego Świata o szczególnym znaczeniu strategicznym (najwięksi dawcy: Stany Zjednoczone oraz ZSRR, a np. Wielka Brytania i Francja przekazywały znaczne środki swoim byłym koloniom). W latach sześćdziesiątych XX wieku do dawców pomocy dołączyły kraje skandynawskie – obecnie najwięksi i uznawani za najskuteczniejszych donatorów spośród krajów Unii Europejskiej. ONZ zaczęła przyjmować cele i zasady polityki rozwoju dla kolejnych dekad. Na początku położono nacisk na wzrost gospodarczy i industrializację. Termin „oficjalna pomoc rozwojowa” został użyty po raz pierwszy w 1968 roku przez tzw. Komisję Persona – grupę ekspertów, powołaną przez Sekretarza Generalnego ONZ, w celu ewaluacji działań pomocowych. Zgodnie z zaleceniami tej grupy, Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1970 roku postulowało, aby kraje bogate przekazywały rocznie na pomoc 0,7% swojego PKB. Jednakże dwa kryzysy naftowe w latach 70 i recesja w latach 80 spowodowały znaczne zmniejszenie środków przeznaczonych na pomoc zagraniczną. W latach siedemdziesiątych XX wieku socjalnych. nastąpił zwrot w kierunku poprawy warunków Lata osiemdziesiąte XX wieku – większość ekonomistów uznała za „straconą dekadę”. Nieskuteczne próby przezwyciężania ubóstwa oraz coraz liczniej pojawiające się klęski głodu (głównie w Afryce Subsaharyjskiej) wzmocniły krytykę pomocy humanitarnej i rozwojowej. Z kolei lata dziewięćdziesiąte XX wieku zdominowane zostały przez kwestie zmian 1 w globalnym systemie gospodarczym, wynikających z upadku komunizmu i konieczności przystosowania krajów byłego bloku wschodniego. W 2000r na szczycie Organizacji Narodów Zjednoczonych w Deklaracji Milenijnej przywódcy 189 państw przyjęli Milenijne Cele Rozwoju (ang. MDGs, Millennium Development Goals). Państwa podjęły wymierne zobowiązania do: - redukcji ubóstwa i głodu, - zapewnienia równego statusu kobiet i mężczyzn, - poprawy stanu zdrowia, - poprawy stanu edukacji, - walki z AIDS, - ochrony środowiska naturalnego, - zbudowania globalnego partnerstwa między narodami na rzecz rozwoju. Pierwszy z celów milenijnych jest jednocześnie celem priorytetowym, który zakładał w szczególności zmniejszenie o połowę liczby ludzi, których dzienny dochód nie przekracza 1 USD, zapewnienie stałego dostępu do wody pitnej oraz walkę ze slamsami. Wyznaczone cele miały zostać osiągnięte do 2015 roku. Jakkolwiek ONZ dostrzegła postępy w walce ze światowym ubóstwem, w szczególności w zakresie pierwszego celu, to jednak nie zostały one w całości zrealizowane. W wartościach bezwzględnych ocenia się, że liczba ludzi żyjących w skrajnym ubóstwie nadal wynosi 1,2 miliarda, a około 842 miliony ludzi nadal doświadcza głodu lub niedożywienia. Po zamachu terrorystycznym z 11 września 2001 roku, na pierwszy plan wysunęła się kwestia bezpieczeństwa światowego. Pomoc rozwojowa stała się także ważnym instrumentem przeciwdziałania terroryzmowi. Aktualnie obowiązuje nowa, globalna agenda rozwojowa, przyjętą na lata 2015-2030 podczas Szczytu Szefów państw i rządów w Nowym Jorku we wrześniu 2015 r. Podejmowane działania mają służyć realizacji Celów Zrównoważonego Rozwoju (ang. SDGs, Sustainable Development Goals,), mających stanowić kontynuację i rozwinięcie Milenijnych Celów Rozwoju, których okres obowiązywania zakończy się w 2015 r. 2 SDGs dotyczyć będą również krajów wysoko rozwiniętych. Przyszłe Cele Zrównoważonego Rozwoju mają uwzględniać wymiar: ekonomiczny, społeczny i środowiskowy zrównoważonego rozwoju, tj.: - eliminację ubóstwa, - zapewnienie trwałości środowiska naturalnego oraz - zapewnienie zrównoważonej konsumpcji i produkcji. Podsumowując należy wskazać, że celami polityki rozwojowej są: - redukcja ubóstwa, - promocja zrównoważonego rozwoju, - wsparcie reform demokratycznych i rządów prawa, - przestrzeganie praw człowieka, - rozwój społeczeństwa obywatelskiego, - wspieranie wzrostu gospodarczego, - zapobieganie konfliktom, - promocja bezpieczeństwa narodowego. Pomoc rozwojową można zdefiniować jako działalność polegająca na przekazaniu przez społeczeństwo lub rząd jednego państwa (bezpośrednio lub za pośrednictwem instytucji międzynarodowych) społeczeństwu innego państwa (za pośrednictwem jego rządu, organizacji pozarządowych lub innych instytucji społecznych) określonych zasobów pełniących funkcję czynników rozwoju o charakterze materialnym lub niematerialnym. Wymiana ta odbywa się na warunkach korzystniejszych od funkcjonujących na rynku międzynarodowym i umożliwia partnerowi osiągnięcie określonych korzyści wynikających z jego udziału w międzynarodowych stosunkach gospodarczych, celem przyspieszenia tempa jego rozwoju i ograniczenia zapotrzebowania na dalszą pomoc. Pomoc rozwojowa jest zatem odpowiedź ze strony krajów rozwiniętych na problemy krajów ubogich, które nie są w stanie rozwijać się wyłącznie własnymi siłami i w oparciu o własne środki i dlatego korzystają z pomocy innych państw i instytucji międzynarodowych. Przezwyciężenie tej globalnej luki rozwojowej stanowi jedno z najważniejszych wyzwań naszych czasów. 3 Podstawowymi formami pomocy rozwojowej są: - pomoc finansowa, - rzeczowa, - techniczna. W zależności od sposobu realizacji pomocy możemy wyróżnić: - pomoc dwustronną i - wielostronną. Pomoc dwustronna jest kierowana bezpośrednio do instytucji, organizacji i osób w krajubiorcy. Pomoc wielostronna jest udzielana za pośrednictwem instytucji międzynarodowych. Oficjalną Pomoc Rozwojową (Official Development Assistance, ODA) stanowią darowizny i pożyczki udzielane krajom rozwijającym się przez oficjalne instytucje rządowe państwdawców lub organizacje międzynarodowe mające na celu wsparcie rozwoju gospodarczego i dobrobytu w tych krajach. Pożyczki są kwalifikowane jako Oficjalna Pomoc Rozwojowa tylko wtedy, gdy zawierają element darowizny w wysokości przynajmniej 25% wartości pomocy i część ta ma charakter pomocy bezzwrotnej. Dotacje, kredyty i pożyczki przeznaczone na cele militarne nie wliczają się do ODA. Instytucje międzynarodowe, na których opiera się dziś system pomocy to: - Międzynarodowy Banku Odbudowy i Rozwoju (zwany Bankiem Światowym), - Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Komitet Pomocy Rozwojowej Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD DAC). Ujęcie historyczne polityki rozwojowej Unii Europejskiej: Początki polityki rozwojowej UE sięgają roku 1993 (1 listopada) wtedy to w życie wszedł traktat z Maasricht. Problematyka rozwojowa pojawiła się już jednak wcześniej – po 4 zakończeniu II wojny światowej. Znaczenie i wpływ polityki rozwojowej ukazał Europie plan Marhala w ramach Programu Odbudowy Europy (European Recovery Program) realizowany przez Stany Zjednoczone. Działania integracyjne doprowadziły do powstania na Starym Kontynencie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej – państwa członkowskie, które z początku otrzymywały pomoc, po powstaniu EWG stały się dawcami tej pomocy. Związane to było ze znaczną poprawą ich sytuacji gospodarczej. W celu odbudowy i rozwoju swoich gospodarek państwa zachodnioeuropejskie utworzyły w 1948r. Organizację Współpracy Gospodarczej (Organization for European Economic Co-operation- OEEC) organizacja ta została następnie przekształcona w istniejącą do dziś Organizację Współpracy i Rozwoju (Organization for Economic Co-operation and Development – OECD) – utworzenie powyższej organizacji nie było jednak wystarczające aby wprowadzić długofalowe programy pomocowe. Najważniejszym czynnikiem kształtującym współpracę europejską w kwestii pomocy rozwojowej są stosunki gospodarcze z krajami Południa. Najsilniejsze relacje z Państwami Trzeciego Świata miały mocarstwa kolonijne (Belgia, Francja, Holandia, Włochy). Francja odegrała jednak największą rolę w kształtowaniu się europejskiej polityki rozwojowej. Postulowała za stworzeniem stowarzyszenia, którego celem było utrzymanie kontaktów z byłymi koloniami i doprowadzenie do utworzenie zachodnioeuropejskiej strefy wpływów w Afryce i basenie Morza Śródziemnego. Te działania doprowadziły w 1963r do podpisania pierwszej konwencji z Younde o stowarzyszeniu 18 państw afrykańskich oraz Madagaskaru– w efekcie powstały programy pomocowe takie jak Fundusz Rozwoju Terytoriów Stowarzyszeniowych (następnie przekształcony w Europejski Fundusz Rozwoju). Konwencja miała zagwarantować wzajemność w wymianie handlowej, zniesienie ceł, zastosowanie kontyngentów importowych oraz udzielanie pomocy rozwojowej z EFR. System pomocowy Wspólnoty Europejskiej był komplementarny co pozwalało na korzystanie z kontaktów z krajami rozwijającymi się. Zakończył się wtedy układ Francja – Afryka, który funkcjonował w oderwaniu od rynku światowego (zniesiono wysokie bariery celne, powołano EWG). Proces rozszerzenia polityki rozwojowej Godnym zaznaczenia jest moment przystąpienia Wielkiej Brytanii, jako jednego z najmocniejszych politycznie, gospodarczo i wojskowo państw. Wielka Brytania była krajem aktywnie działającym na Południu i utrzymywała swoje wpływy w Krajach Trzeciego Świata. To właśnie między innymi Wielka Brytania była inicjatorem planu Colombo – nawiązującego do współpracy technicznej południowej i południowowschodniej Azji. Przystąpienie tego 5 kraju rozszerzyło zasięg odbiorców wspólnotowej pomocy rozwojowej. W wyniku negocjacji z państwem Brytyjskim odnoszących się do zapewnienia koloniom brytyjskim dostępu do EWG na równych prawach doszło do podpisania w 1975r. (28 luty) konwencji z Lome między EWG a 46 krajami rozwijającymi się – tzw. Grupą AKP (Afryki, Karaibów i Pacyfiku). W kolejnych latach do Wspólnoty przystąpiła Irlandia, Hiszpania oraz Portugalia co zwiększyło zainteresowanie rejonem Morza Śródziemnego. Konwencja odnosiła się do współpracy handlowej, przemysłowej oraz pomocy rozwojowej, ustanowiła także zasadę dla EWG – brak wzajemności w stosunkach handlowych między EWG i AKP. Stworzono mechanizm STABEX aby zagwarantować stabilny dochód z eksportu produktów rolnych państwom AKP. Umowa Lome II (58 krajów AKP) zwiększyła zakres mechanizmu STABEX oraz wpłynęła na stabilizację cen surowców naturalnych. Trzecia konwencja z Lome (podpisana z 66 państwami AKP) rozwinęła współpracę o współpracę kulturalną, regionalną, bezpieczeństwa żywnościowego i pomocy dla uchodźców. Następna, czwarta już konwencja z Lome (1989r.) skupiła się na problemach z zakresu promocji praw człowieka, poprawy sytuacji kobiet, ochrony środowiska czy też promocji i rozwoju sektora publicznego AKP. Silny wpływ na jakość i wielkość pomocy rozwojowej miało przystąpienie do Wspólnoty w 1995r Austrii, Szwecji i Finlandii. Były to kraje bogate i dysponujące rozwiniętymi programami pomocy rozwojowej. Z powodu wygaśnięcia ostatniej konwencji w roku 2000 zawarto kolejne porozumienie Wspólnota – państwa AKP podpisane w Kotonu, był to Układ o partnerstwie z krajami AKP. Za podstawowy cel objęto redukcję ubóstwa a jednocześnie zapewnienie rozwoju oraz sukcesywną integrację gospodarek państw AKP z gospodarką światową. Współpraca skupiała się na aspektach ekonomicznych, społecznych, kulturowych oraz instytucjonalnych. Kolejnym etapem było przystąpienie w 2004r. Państw Europy Środowej i Wschodniej do Unii Europejskiej. Nie dysponowały one żadnymi mechanizmami i strukturami przekazywania pomocy rozwojowej. Rozszerzenie o 12 państw miało wpływ na kierunek przekazywania pomocy rozwojowej UE. Przykładem może być polska inicjatywa Partnerstwa Wschodniego (2008r.) w efekcie państwa położone dalej na wschód mogły spodziewać się zwiększonej pomocy. Problemem był jednak brak wykształconej kadry do obsługi programów rozwojowych , brak doświadczenia czy też brak procedur wdrażających. W wyniku kolejnych układów i porozumień doszło do zmodyfikowania charakteru współpracy, zrezygnowano z zasady braku wzajemności w efekcie czego do 2007r. wynegocjowano układy o partnerstwie gospodarczym (Economic Partnership AgreementsEPAs) – dotyczyły one głównie uzgodnień o wolnym handlu. 6 Współpraca UE-AKP obejmowała trzy filary: handel, pomoc i dialog polityczny. Zajęto się problemem eliminacji konfliktów zbrojnych, mediacji, negocjacji ale także problemem zadłużenia krajów AKP. Konsekwencje powstania Unii Europejskiej dla polityki rozwojowej O polityce Wspólnoty Europejskiej działającej na rzecz rozwoju możemy mówić dopiero od 1 listopada 1993r kiedy to w życie wszedł traktat z Maasricht. Od tego momentu istnieje też polityka wspólnotowa , która jest komplementarna względem polityk jej członków jednak jest wobec nich podrzędna. Celem jest harmonizowanie celów oraz zapewnienie spójności polityki rozwojowej z innymi działaniami Wspólnoty Europejskiej. Dalsze kształtowanie się polityki rozwojowej doprowadziło do powstania wspólnego stanowiska Rady i Komisji na temat polityki rozwojowej Wspólnoty Europejskiej. Celem po raz kolejny stała się eliminacja ubóstwa. Można wyróżnić 6 podstawowych dziedzin, na których skupia się polityka rozwojowa: Powiązania między handlem a rozwojem Współpraca i integracja regionalna Polityka makroekonomiczna Promocja równego dostępu do świadczeń społecznych (zdrowie, edukacja) Transport Bezpieczeństwo żywnościowe i zrównoważony rozwój obszarów wiejskich Budowanie zdolności instytucjonalnych W wyniku ustaleń Rady, Parlamentu Europejskiego i Komisji Europejskiej powstaje dokument pt. „Konsensus europejski w sprawie rozwoju”. Wprowadza on zasadę shared responsibility (dzielona odpowiedzialność pomiędzy Wspólnotą Europejską a krajami członkowskimi) . Unia Europejska zobowiązuje się wówczas do zróżnicowania podejścia w stosunku do krajów-biorców w zależności od ich sytuacji społecznej, gospodarczej i kulturowej. Znaczący wpływ na funkcjonowanie polityki rozwojowej ma również moment wejścia w życie traktatu z Lizbony. Traktat ten powołuje instytucje – Europejską Służbę Działań Zewnętrznych, która odpowiedzialna jest za programowanie i alokację funduszy. 7 W 2011r Komisja publikuje dokument określający , które państwa potrzebują największego wsparcia zewnętrznego. Zostaje również wprowadzony podział i rodzaj współpracy między kraje, które już doświadczają stałego wzrostu a te, które posiadają wystarczające zasoby własne. Pomoc unijna jest kierowana głównie w obszary takie jak zabezpieczenie społeczne, zdrowie, edukacja, integracja regionalna i źródła energii. Zasięg geograficzny Ogólnie rzecz ujmując Unia Europejska ma wpływ na przekazywanie pomocy rozwojowej w niemal wszystkich rejonach rozwijającego się świata. Rodzaj polityki rozwojowej zależy jednak od m.in. wielkości kraju, doświadczenia historycznego oraz aktualnego potencjału politycznego i gospodarczego. Największym odbiorcą pomocy jest Afryka, która w 2005r otrzymała aż 52% funduszy, pozostałe regiony to Azja oraz obie Ameryki . W 2005r pomoc unijna koncentrowała się na pomocy krajom najmniej rozwiniętym. Między rokiem 2002 a 2005 zaszyły znaczne zmiany w strukturze grupy krajów, do który pomoc miała docierać. W 2002r czołowe miejsca zajmowały: Polska, Rumunia, Węgry, Czechy, kraje te następnie wstąpiły do UE i w latach 2005-2006 ich miejsce zajęły Turcja, Maroko, Serbia i Czarnogóra, Sudan, Afganistan oraz Egipt. Co warto zauważyć, zgodnie z OECD pomoc dla krajów członkowskich UE nie wliczana jest do statystyk pomocy rozwojowej. Pomoc rozwojową unii można podzielić na kilka działów, z których największym znaczeniem odznaczają się: rozwój społeczny, rozwój gospodarczy (modernizacja sieci transportowych, komunikacyjnych, energetycznych) i pomoc humanitarna. Działalność Komisji Europejskiej 8 KE jako organ odpowiedzialny za dostarczenie pomocy rozwojowej posiada kompetencje w zakresie handlu międzynarodowego tj. może oddziaływać na politykę handlową i stosować instrumenty handlowe w celach rozwojowych, do czego nie ma prawa żadne państwo członkowskie. Komisja dysponuje dwoma źródłami finansowania mianowicie budżetem ogólnym Unii Europejskiej oraz Europejskim Funduszem Rozwoju. EFR składa się z dobrowolnych składek państw członkowskich, a jego finansowanie, w przeciwieństwie do budżetu unijnego, ma wymiar wieloletni. Działalność KE w zakresie pomocy finansowej odbywa się na zasadzie udzielania darowizn (grantów). Komisja dostosowuje, w zależności od sytuacji danego kraju, jaką postać przybierze owa pomoc. Czy będzie to pomoc techniczna, programowa lub budżetowa. Pomoc humanitarna 1 kwietnia 1992r powołane zostało dożycia Biuro Pomocy Humanitarnej – ECHO. Obecnie ECHO składa się z niemal 450 osób pracujących w 38 krajach. Instytucja ta zajmu się głównie dostarczaniem żywności, sprzętu kryzysowego (namioty, koce, leki, sprzęt medyczny, sprzęt do uzdatniania wody, paliwo). Ponadto finansuje ekipy medyczne oraz ekspertów zajmujących się rozbrajaniem min, transportem oraz logistyką. Aby zwiększyć wpływ i zasięg swojej polityki ECHO przekazuje pomoc kryzysową za pośrednictwem ponad 200 instytucji humanitarnych. Są to takie organizacje jak ONZ czy Czerwony Krzyż i Czerwony Półksiężyc. Inne instrumenty polityki rozwojowej UE Mówiąc o innych instrumentach należy w szczególności zwrócić uwagę na Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa oraz Europejski Instrument na rzecz Demokracji i Praw Człowieka. Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa (ENPI) wspomaga kraje objęte polityką sąsiedztwa oraz Rosję. 9 ENPI za cel stawia sobie wspieranie demokratycznych przemian ustrojowych, promowanie praw człowieka, promocję zrównoważonego rozwoju oraz polityk takich jak antyterroryzm, rozwiązywanie konfliktów, przestrzeganie prawa międzynarodowego oraz osiąganie Milenijnych Celów Rozwoju (8 celów wyznaczonych sobie do zrealizowanie przez członków ONZ): 1. zlikwidowanie skrajnego ubóstwa i głodu. 2. zapewnienie powszechnego nauczania na poziomie podstawowym. 3. wzmocnienie pozycji kobiet, zrównoważenie praw kobiet i mężczyzn. 4. zmniejszenie wskaźnika umieralności dzieci. 5. poprawa stanu zdrowia kobiet ciężarnych i położnic. 6. zwalczanie AIDS, malarii i innych chorób. 7. zapewnienie stanu równowagi ekologicznej środowiska. 8. rozwijanie i wzmacnianie światowego partnerstwa w sprawach rozwoju. Drugą organizacją jest Europejski Instrument na rzecz Demokracji i Praw Człowieka (EIDHR) jego celem jest rozwój demokracji i praworządności. Obejmuje on kraje spoza Unii Europejskiej. Posiada On ważną cechę, ma możliwość udzielania pomocy oraz interweniowania bez zgody rządów krajów trzecich. Podstawową działalnością EIDHR jest współpraca z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego. Pomoc kierowana jest do krajów najbiedniejszych, udzielana jest jednak nie tylko organizacjom ale także jednostkom bez osobowości prawnej a nawet indywidualnym obrońcom praw człowieka. Pomoc rozwojowa na przykładzie USA, działalność USAID USAID (U.S Agency for Int USAIDrnational Development) jest największa amerykańską agencją zajmującą się przekazywaniem pomocy rozwojowej krajom rozwijającym się. Została Ona powołana do życia wraz z reformą J.F Kennedy’ego. USAID jest niezależną agencją federalną, otrzymującą wytyczne polityki rozwojowej od sekretarza stanu. Jej siedziba znajduje się Waszyngtonie. Agencja z początku zajmowała się głównie pomocom krajom dotkniętym przez klęski żywiołowe , pomagała wyjść z ubóstwa oraz promowała demokrację. 10 Obecnie w centrum zainteresowania USAID stoi sektor ochrony zdrowia, pozostałe sektory to działalność humanitarna, infrastruktura ekonomiczna i usługi (transport, energetyka), produkcja (głównie rolnictwo), ograniczenie zadłużenia oraz wsparcie edukacji. USA udziela pomocy przez wykwalifikowane jednostki umieszczone w pięciu departamentach (obrony, skarbu, handlu, zdrowia i rolnictwa) oraz z udziałem Departamentu Stanu. Departament w pewnych kwestiach współpracuje z USAID, m.in. w zakresie sześcioletniego planu „Wspólny plan strategiczny Departamentu Stanu i USAID – ustanawia on siedem głównych celów amerykańskiej polityki zagranicznej i rozwojowej: Osiąganie pokoju i bezpieczeństwa Sprawne i demokratyczne zarządzanie Inwestycje w kapitał ludzki Promowanie wzrostu gospodarczego Promowanie pomocy humanitarnej Promowanie myślenia międzynarodowego Wzmacnianie możliwości konsulatów i sprawnego zarządzania USAID udziela pomocy na wielu płaszczyznach, takich jak: wsparcie techniczne, treningi i stypendia, pomoc żywnościowa, inwestycje infrastrukturalne, pożyczki dla małych przedsiębiorstw, wsparcie budżetowe, gwarancje kredytowe. Pomoc ta przyjmuje jednak zazwyczaj jedną z pięciu form: kontraktu na dostawę towarów, porozumienia o współpracy, grantu, specyficznego porozumienie o realizacji celu pomocowego lub porozumienia o współpracy z elastyczną linią kredytową. Źródłem finansowania USAID są środki finansowe pochodzące z budżetu USA, z czego największa jego część przeznaczana jest na wspieranie systemów zdrowotnych (34,6%), następnie bezpieczeństwo, infrastrukturę, rolnictwo, promocję dobrego zarządzania, edukację, administrację i nadzór, środowisko, wsparcie ekonomiczne oraz mediacje. Polska pomoc na rzecz rozwoju Pomoc Polski na rzecz rozwoju zależała i zależy, także aktualnie przede wszystkim od uwarunkowań politycznych naszego państwa. Pierwsze doświadczenia w tym zakresie przypadają na lata 50 i 60 XX wieku i wiążą się z pomocą Angoli, Jemenowi, Kambodży i Wietnamowi w ramach wspólnej polityki państw 11 zrzeszonych w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) – organizacji państw zależnych od ZSRR. Beneficjentami tej pomocy były państwa sympatyzujące z blokiem wschodnim bądź mające strategiczne znaczenie dla Polski. Pomoc udzielana była głównie dla przemysłu, energetyki, transportu oraz rolnictwa, a także w formie szkoleń i stypendiów W1989 r. po zmianach ustrojowych, Polska zaprzestała udzielania pomocy państwom sojusznikom ZSSR i sama stała się beneficjentem pomocy na rzecz transformacji oraz rozpoczętych reform, głównie z Unii Europejskiej. W latach 1990 – 2004 Polska znajdowała się na liście państw OECD, korzystających z tak zwanej „pomocy oficjalnej” - ODA. Wsparcia naszemu krajowi udzieliły wtedy także Niemcy, Stany Zjednoczone, Francja, Japonia, Szwecja oraz Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju . W 1996 r. Polska przystąpiła do OECD i zaczęła być uznawana za kraj wysoko rozwinięty. W październiku 2013 r. Polska została przyjęta do Komitetu Pomocy Rozwojowej OECD klubu największych donatorów pomocy międzynarodowej . Od 1998 r. zaczęły powstawać pierwsze programy pomocowe rządu polskiego. Był to początek włączenia się do międzynarodowej współpracy rozwojowej oraz zacieśnianiu współpracy z państwami rozwijającymi się i przeprowadzającymi reformy. W 2003 r, przyjęto „Strategię polskiej współpracy na rzecz rozwoju”, która określiła między innymi: podstawowe założenia polskiej pomocy, priorytetowe kierunki i cele współpracy. W 2004 r. powstał pierwszy ramowy plan działań pomocy na rzecz rozwoju MSZ rozpoczęto współpracę z organami administracji rządowej oraz organizacjami pozarządowymi. Ogłoszono także pierwszy otwarty konkurs na projekty pomocowe . W 2000 r. Polska w ramach członkostwa w ONZ podpisała „Deklarację milenijną”, w której zobowiązała się do włączenia się w działania społeczności międzynarodowej zmierzające do rozwiązania problemów globalnych o charakterze gospodarczym, społecznym i humanitarnym oraz popierania ich oraz aktywnie zaczęła brać udział w międzynarodowych spotkaniach (konsensus z Monterey, deklaracja paryska, deklaracja z Rio de Janerio) . Przełomowe znaczenie dla polskiej pomocy na rzecz rozwoju miło przystąpienie w maju 2004 r. do Unii Europejskiej. Akces ten z jednej strony potwierdzał status Polski jako kraju wysoko rozwiniętego, z drugiej zaś nałożył zobowiązanie do pomocy krajom słabiej rozwiniętym. Spowodowało to konieczność zbudowania własnego systemu pomocy rozwojowej, który opiera się na działaniach bilateralnych i wielostronnych, przede wszystkim w ramach UE. Polska przyjęła zobowiązania międzynarodowe dotyczące pomocy międzynarodowej, w tym cele i zasady polityki rozwojowej UE, zobowiązała się uwzględniać narodowe strategie 12 rozwoju państw biorców przy opracowywaniu dwustronnych programów pomocowych UE wobec poszczególnych państw i regionów, wprowadzać w życie deklaracje i programy działania UE, uczestniczyć w posiedzeniach komitetów ds. współpracy rozwojowej oraz w pracach grup roboczych funkcjonujących w ramach UE, a także stosować procedury udzielania tej pomocy funkcjonujące w ramach UE . Od czasu uzyskania członkostwa UE, Polska aktywnie uczestniczy w pracach UE w tym zakresie. Oznacza to nie tylko finansowanie pomocy rozwojowej udzielanej przez UE i jej agendy, ale także wkład merytoryczny np. w zakresie założeń udzielania tej pomocy. Przykładowo w 2011 r. prace dot. zwiększenia powiązania pomocy ze wsparciem procesów demokratycznych i działaniami na rzecz przestrzegania praw człowieka. Polska jest też zwolennikiem zwiększenia spójności działań rozwojowych, której idea polega na dążeniu aby inne polityki wspólnotowe (np. handlowa, rolna) nie tłumiły efektów polityki rozwojowej oraz wspierały rozwój krajów beneficjentów pomocy . Traktat akcesyjny spowodował także koniczność określenia ram prawnych polskiej polityki rozwojowej. Przygotowanie oraz przyjęcie ustawy związane było z koniecznością spełnienia wymogów UE, w tym: - stworzenia efektywnego i sprawnego mechanizmu finansowego, - utworzenia jasnych ram instytucjonalno-prawnych. Aktualnie ramy prawne polskiej polityki rozwojowej określa ustawa z dnia 16 września 2011 r. o współpracy rozwojowej. Weszła ona w życie z dniem 1 stycznia 2012 r. i stanowi gwarancję ciągłości polskiej polityki rozwojowej oraz efektywnej realizacji przyjętych celów. Zgodnie z obowiązującą ustawą przez współpracę rozwojową rozumie się ogół działań podejmowanych przez organy administracji rządowej w celu udzielania państwom rozwijającym się lub ich społeczeństwom, zgodnie z zasadą solidarności międzynarodowej: 1) pomocy rozwojowej, polegającej w szczególności na: a) promowaniu i wspieraniu rozwoju demokracji i społeczeństwa obywatelskiego, w tym rozwoju parlamentaryzmu, zasad dobrego rządzenia i przestrzegania praw człowieka; b) wspieraniu ich trwałego rozwoju społeczno-gospodarczego, podejmowaniu działań zmierzających do redukcji ubóstwa i poprawy stanu zdrowia ludności oraz podnoszenia poziomu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych ludności; 13 2) pomocy humanitarnej, polegającej w szczególności na zapewnieniu pomocy, opieki i ochrony ludności poszkodowanej w wyniku konfliktów zbrojnych, klęsk żywiołowych lub innych kryzysów humanitarnych, spowodowanych przez naturę lub człowieka. Przez współpracę rozwojową rozumie się także działania edukacyjne na rzecz podniesienia świadomości i zrozumienia problemów globalnych oraz współzależności między państwami. Polską politykę rozwojową realizuje szereg podmiotów. Są to: - jednostki sektora finansów publicznych, - organizacje pozarządowe pożytku publicznego, - przedsiębiorcy, - instytucje badawcze. Wiodącą rolę pełni Ministerstwo Spraw Zagranicznych, a w jego strukturze Departament Współpracy Rozwojowej oraz Ministerstwo Finansów oraz Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Ministerstwo Spraw Zagranicznych współpracuje także z: - Kancelarią Prezesa Rady Ministrów, - Ministerstwem Administracji i Cyfryzacji; - Ministerstwem Edukacji Narodowej, - Ministerstwem Gospodarki, - Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, - Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego, - Ministerstwem Obrony Narodowej, - Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej, - Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi, - Ministerstwem Rozwoju Regionalnego, 14 - Ministerstwem Spraw Wewnętrznych, - Ministerstwem Środowiska, - Ministerstwem Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, - Ministerstwem Zdrowia, - Urzędem do Spraw Cudzoziemców oraz - samorządem terytorialnym Bardzo ważnym partnerem MSZ w realizacji polityki rozwojowej są organizacje pozarządowe, z którymi MSZ prowadzi stały dialog i konsultacje oraz które są partnerami w realizacji konkretnych przedsięwzięć pomocowych. Takie konsultacje są prowadzone m.in. w ramach Forum Polskiej Współpracy Rozwojowej, podczas którego corocznie przygotowywanych jest kilka paneli dyskusyjnych. MSZ zbiera wówczas opinie i komentarze dotyczące polskiej współpracy rozwojowej i następnie wykorzystuje je przy pracach nad nowo powstającym dokumentem programowym. Co roku MSZ ogłasza także konkursy na projekty przygotowywane przez organizacje pozarządowe. Aktualnie został ogłoszony konkurs na realizację zadania publicznego "Polska pomoc rozwojowa 2016". Wielkość funduszy przeznaczonych na takie działania systematycznie rośnie. Z MSZ współpracują również spółki non-profit, spółdzielnie socjalne, kościelne osoby prawne i jednostki organizacyjne, stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego, izby gospodarcze oraz izby rolnicze. W polskiej polityce rozwojowej uczestniczą także polskie placówki dyplomatyczne, poprzez tak zwany „System Małych Grantów” (SMG). Małe Granty to głównie projekty niskobudżetowe mające duże znaczenie dla lokalnych społeczności jak np. budowa studni, drobne remonty infrastruktury, zakup wyposażenia dla szpitali, szkół oraz różnego rodzaju szkolenia. Współpracę rozwojową prowadzi się na podstawie przygotowanego przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Wieloletniego programu współpracy rozwojowej, który określa jej cele oraz priorytety geograficzne i tematyczne pomocy rozwojowej, pomocy humanitarnej i edukacji globalnej. Aktualnie zakres pomocy rozwojowej określa przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 20 marca 2012 r. „Wieloletni program współpracy rozwojowej na lata 2012-2015". Zgodnie z nim, Polska finansuje działania mające na celu: 15 - wspieranie demokracji oraz -respektowanie praw człowieka. Strona polska wykorzystuje również doświadczenia zebrane w okresie transformacji systemowej oraz oferuje wsparcie dla przemian politycznych, gospodarczych i społecznych w krajach rozwijających się, będących na liście DAC OECD . W latach 2012-2015 Polska kierowała swoją pomoc w szczególności dwóch grup krajów, które wskazano jako priorytetowe: 1.Państw Partnerstwa Wschodniego: (Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Mołdawia i Ukraina) W tych państwach zamierzeniem było przyczynienie się do zmian na rzecz trwałego i stabilnego funkcjonowania systemów demokratycznych, przestrzegania praw człowieka oraz wspierania transformacji systemowej w celu zbliżenia państw Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego z Unią Europejską. 2.Państw Afryki, Azji i Bliskiego Wschodu (kraje Afryki Wschodniej: Burundi, Etiopia, Kenia, Ruanda, Somalia, Sudan Południowy, Tanzania i Uganda; kraje Afryki Północnej: Libia i Tunezja, Afganistan, Kirgistan, Tadżykistan i Autonomia Palestyńska) W tych krajach zamierzeniem było przyczynienie się do redukcji ubóstwa oraz wspieranie zachodzących procesów transformacyjnych . Wymienione kraje nie są wyłącznymi beneficjentami polskiej pomocy dwustronnej. Polska współpraca rozwojowa obejmuje także państwa, w których realizowany jest program Wolontariat Polska Pomoc. Program ten obejmuje swym zasięgiem około 150 krajów uprawnionych do otrzymania oficjalnej pomocy rozwojowej z listy Komitetu Pomocy Rozwojowej Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (DAC OECD). Projekty w ramach ww. programu są realizowane w krajach Azji (m.in. Bangladesz, Kambodża, Mongolia, Tajlandia), w Afryce (m.in. Ghana, Kamerun, Malawi, Mauretania, Namibia, Niger, Togo, Zambia, Zimbabwe), czy w Ameryce Łacińskiej (m.in. Boliwia, Ekwador, Gwatemala, Jamajka, Kostaryka, Nikaragua) . Polska współpraca na rzecz rozwoju, zgodnie z „Wieloletnim programem współpracy rozwojowej na lata 2012-2015” opiera się na zasadach: 16 1.pomocniczości, to jest uwzględnienia lokalnych uwarunkowań społecznych, kulturowych, gospodarczych i politycznych oraz jak najszerszego angażowania partnerów lokalnych i beneficjentów w podejmowanie decyzji dotyczących ich wzajemnego rozwoju, 2.koordynacji działań z innymi donatorami, 3.zwiększania skuteczności udzielanej pomocy, w szczególności dzięki zasadom: dostosowania, harmonizacji, orientacji na rezultaty, przejrzystości i wzajemnej odpowiedzialności w relacji z krajami partnerskimi, 4.poszanowania i przestrzegania praw człowieka, uwzględnienia równości szans, przeciwdziałania wszelkim formom dyskryminacji, w szczególności ze względu na pochodzenie etniczne, wyznanie, niepełnosprawność, płeć, oraz dążenia do zapewnienia awansu społecznego kobiet, 5.dbałości o środowisko naturalne i zrównoważone użytkowanie zasobów naturalnych, 6.dążenia do zapewnienia spójności programów i strategii rządowych z celami i priorytetami współpracy rozwojowej . Zgodnie z Raportem rocznym 2013 MSZ – w 2013 polska oficjalna pomoc rozwojowa (ODA) wyniosła prawie 1 mld 478 mln zł i była większa o 4 % niż w roku 2012. W 2012 r wartość ODA w stosunku do dochodu narodowego brutto (DNB) wyniosła 0,09 %, natomiast w 2013r. stanowiła 0, 1 % DNB . Współpraca rozwojowa realizowana jest w ramach: - współpracy wielostronnej, - współpracy dwustronnej. Współpraca wielostronna świadczona jest za pośrednictwem międzynarodowych, programów i funduszy międzynarodowych. Głównymi kanałami polskiej pomocy wielostronnej są: - Unia Europejska, - organizacje i fundusze systemu Narodów Zjednoczonych, - Grupa Banku Światowego, - inne organizacje, agendy, programy i fundusze. 17 organizacji Raport MSZ za 2013 r. podaje, że 74 % ODA – ponad 1 mld zł Polska udzieliła kanałem wielostronnym, głównie w formie składki do budżetu UE oraz wpłaty do Europejskiego Funduszu Rozwoju. Resztę stanowiły wpłaty do budżetów agent ONZ oraz innych organizacji międzynarodowych, w tym pomoc humanitarna . Pomoc w ramach współpracy dwustronnej obejmuje w szczególności projekty rozwojowe, dofinansowywane przez MSZ w ramach konkursów dotacyjnych, programu „Wolontariat polska pomoc” i Systemu Małych Grantów. Działania w ramach polskiej pomocy to także pomoc doraźna w przypadku wystąpienia klęsk żywiołowych, konfliktów zbrojnych czy katastrof. W takich sytuacjach istnieje możliwość uruchomienia dodatkowych środków finansowych przeznaczonych na likwidację skutków kataklizmów oraz pomoc ofiarom. Jednocześnie Departament Współpracy Rozwojowej MSZ prowadzi działalność informacyjną – głównie w zakresie edukacji globalnej. Ze środków programu współpracy rozwojowej „polska pomoc” finansowane są także szkolenia, programy stypendialne i działalność Akademii Administracji Publicznej Partnerstwa Wschodniego . Aktualnie został opracowany i przyjęty Wieloletni program współpracy rozwojowej na lata 2016 -2020. Jest to dokument rządowy obejmujący całość Oficjalnej Pomocy Rozwojowej (ODA) i stanowi kontynuację „Wieloletniego programu rozwojowego na lata 2012-2015. Na jego podstawie opracowywane będą plany roczne . W porównaniu do poprzedniego wieloletniego programu ograniczona została liczba priorytetów tematycznych oraz krajów priorytetowych. Priorytety tematyczne, które podlegać będą wsparciu: - dobre rządzenie – w szczególności rozwój regionalny, w tym wzmocnienie samorządu, decentralizacja; sektor bezpieczeństwa publicznego i ochrony ludności; wzmocnienie kompetencji i zdolności administracji publicznej; wzmocnienie rządów prawa i zwalczanie korupcji; zbliżenie prawa i instytucji do standardów UE i innych standardów międzynarodowych; dostęp do rzetelnej i obiektywnej informacji; niezależność mediów. - demokracja i prawa człowieka – w szczególności demokratyczny proces wyborczy; prawa człowieka i swobody obywatelskie; wzmocnienie organizacji społeczeństwa obywatelskiego, dialog obywatelski; 18 - kapitał ludzki – w szczególności poprawa jakości opieki zdrowotnej; edukacja włączająca i powszechny dostęp do edukacji na wysokim poziomie; edukacja obywatelska; integracja społeczna osób z grup zagrożonych wykluczeniem; -przedsiębiorczość i sektor prywatny – w szczególności konkurencyjność i innowacyjność mikro i małych przedsiębiorstw; ekonomia społeczna; przedsiębiorczość, szczególnie kobiet i młodzieży; kształcenie i szkolenie zawodowe; - zrównoważone rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich – w szczególności bezpieczeństwo żywnościowe; wydajność i konkurencyjność produkcji rolnej; dostęp do rynków zbytu; wykorzystanie nowoczesnych technologii w rolnictwie; modernizacja infrastruktury lokalnej; -ochrona środowiska – w szczególności odnawialne źródła energii; efektywność energetyczna; zarządzanie gospodarką wodną; gospodarka odpadami; zapobieganie skutkom klęsk żywiołowych i katastrof wynikających z działalności ludzkiej; promocja zrównoważonego rozwoju; przeciwdziałanie zmianom klimatu i ich skutkom; ochrona zasobów naturalnych. Zadania wpisujące się w priorytet tematyczny demokracja i prawa człowieka oraz dobre rządzenie będą zlecane między innymi Fundacji Solidarności Międzynarodowej. Priorytety geograficzne Ulegną zmniejszeniu w porównaniu z Wieloletnim programem współpracy rozwojowej na lata 2012-2015. Zakładanym efektem koncentracji wsparcia będzie uzyskanie większej, niż dotychczas skuteczności i siły oddziaływania polskiej współpracy rozwojowej w ramach posiadanych zasobów finansowych i organizacyjnych. Priorytetowymi krajami będzie łącznie dziesięć krajów, tj. cztery kraje w Partnerstwie Wschodnim: - Białoruś, - Gruzja, - Mołdawia, 19 - Ukraina, oraz sześć krajów w Afryce, Azji i na Bliskim Wschodzie: - Etiopia, - Kenia, - Mjanma, - Palestyna, - Senegal, - Tanzania. W przypadku Afganistanu i Tunezji, które były krajami priorytetowymi w Wieloletnim programie współpracy rozwojowej na lata 2012-2015, zastosowany zostanie mechanizm przejściowy. Jego celem będzie stopniowe wygaszanie dotychczasowych działań w perspektywie maksymalnie dwóch lat, tj. do końca 2017 r. Mechanizm ten pozwoli na wypełnienie przez Polskę podjętych wcześniej zobowiązań. W stosunku do pozostałych krajów biorców pomocy ODA, znajdujących się na liście Komitetu Pomocy Rozwojowej (DAC) OECD – w tym krajów, które przestały być krajami priorytetowymi - polska pomoc będzie mogła być udzielana m.in. za pośrednictwem polskich placówek zagranicznych, Fundacji Solidarności Międzynarodowej (realizującej zadania w krajach, w których panują szczególne warunki polityczne) lub poprzez wpłaty do międzynarodowych organizacji, agend wyspecjalizowanych systemu Narodów Zjednoczonych oraz na rzecz międzynarodowych funduszy celowych. Na dwustronną współpracę rozwojową z państwami innymi niż priorytetowe przeznaczone zostanie co roku nie więcej niż 10% środków z rezerwy celowej w dyspozycji MSZ . Nowy plan współpracy wskazuje na tak zwane inicjatywy flagowe – to jest przedsięwzięcia, które realizowane są cyklicznie bądź mają charakter trwały, dzięki czemu zapewniają wieloletnią obecność polskiej pomocy w wybranych obszarach. Należą do nich: - Akademia Administracji Publicznej Partnerstwa Wschodniego, powołana podczas polskiej prezydencji w UE, której celem jest wzmocnienie administracji publicznej w państwach Partnerstwa Wschodniego, 20 - Centrum Informacyjne dla Władz Lokalnych w Mołdawii, działające od 2012r., stanowiące wsparcie dla demokracji lokalnej, - programy stypendialne m.in. im. Stefana Banacha, im. Ignacego Łukasiewicza. Polskie zobowiązania finansowe na rzecz współpracy rozwojowej w latach 2016-2020 będą odzwierciedlały wyniki negocjacji Trzeciej Międzynarodowej Konferencji na rzecz finansowania rozwoju w Addis Abebie6. Zgodnie z przyjętym w dniu 10 lipca 2015 roku stanowiskiem rządu RP, Polska będzie dążyć do zwiększenia oficjalnej pomocy rozwojowej na ODA do poziomu 0,33% DNB do 2030 r. PODSUMOWANIE Kryzys finansowy oraz największy po II wojnie światowej kryzys migracyjny związany z wojną w Syrii oraz powstaniem tak zwanego Państwa Islamskiego pokazują jak ważną rolę w przeciwdziałaniu ubóstwa oraz zapobieganiu negatywnym zjawiskom, jak niekontrolowana fala uchodźców w Europie może odegrać skutecznie realizowana polityka rozwojowa. Obok wysokości udzielanej pomocy równie ważna jest zatem jej spójność i skuteczność. Najważniejszym pytaniem na jakie należy dziś udzielić odpowiedzi - to jak tę pomoc nieść, aby była skuteczna? Dlatego tak wielką wagę mają kwestie związane ze skutecznością pomocy (aid effectiveness). 21 Bibliografia: 1. E.Latoszek, M.Proczek, Polityka Rozwojowa Rola Organizacji międzynarodowych w zwalczaniu ubóstwa na świecie, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa 2013, 2. P.Bagiński, Europejska polityka rozwojowa. Organizacja pomocy Unii Europejskiej dla krajów rozwijających się, CeDeWu.pl Wydawnictwa Fachowe, Warszawa 2009, 3. Polska współpraca na rzecz rozwoju. Raport roczny 2013, MSZ, //http:polskapomoc.gov.pl(dostęp: 30.11.2015), 4. http:polskapomoc.gov.pl(dostęp: 28.11.2015), 5. Wieloletni program współpracy rozwojowej na lata 2012-2015 MSZ, //http:polskapomoc.gov.pl(dostęp: 28.11.2015), 6. Wieloletni program współpracy rozwojowej na lata 2016-2020 MSZ, //http:polskapomoc.gov.pl(dostęp: 30.11.2015). 22
