Co to sa˛ normy prawne i ska˛d czerpia˛ swa˛ moc?

Co to sa˛ normy prawne
i ska˛d czerpia˛ swa˛ moc?
Trudno byłoby sobie wyobrazić ludzkie życie bez różnego rodzaju norm — moralnych, religijnych,
społecznych. Szczególne miejsce pośród nich zajmuja˛ normy prawne. W jaki sposób norma ta
powstaje? Ska˛d czerpie swa˛ moc? Co jest w niej stałego, a co zmiennego? Jaka jest hierarchia
różnych norm prawnych?
Cele
3
3
3
3
np.: Norma prawna — przepisy zakazuja˛ce lub narzucaja˛ce dany sposób poste˛powania. Norma jest tworzona
i egzekwowana przez państwo.
3. Przedyskutuj z uczniami, jakie moga˛ być źródła prawa — ska˛d sie˛ wzie˛ło prawo, jakie sa˛ źródła prawa dzisiaj, jak było tworzone dawniej,
czy uczniowie znaja˛ inne niż obecnie w Polsce
sposoby powstawania prawa. Korzystaja˛c z tekstu „Jakie prawo?” , uporza˛dkuj wiedze˛ uczniów:
rozróżnij prawo pisane od prawa zwyczajowego,
wytłumacz, czym jest prawo stanowione, a czym
prawo precedensowe (common law). Podkreśl role˛
porozumienia stron w tworzeniu prawa mie˛dzynarodowego, możesz też odnieść sie˛ do polskiej
historii i pokazać, że i w Polsce źródłem prawa
była nierzadko umowa (prawo lenne, artykuły
henrykowskie). Zapytaj uczniów, czy znane im sa˛
kraje, w których prawo państwowe opiera sie˛ bezpośrednio na prawie religijnym — uczniowie powinni zwrócić uwage˛ na to, że jest to rozwia˛zanie,
które charakteryzuje obecnie wie˛kszość państw
islamskich. Zapisz na tablicy różne sposoby tworzenia prawa (stanowienie, zwyczaj, precedens,
umowa, religia).
4. Zapytaj uczniów, czy znaja˛ jakieś zasady, na
których opiera sie˛ prawo, czy sa˛ one potrzebne,
co by było, gdyby panował chaos w przepisach
prawnych, co dzieje sie˛, gdy przepisy prawne
tworzone sa˛ siła˛, wbrew woli wie˛kszości, czy jest
możliwe, aby przepisy prawne były akceptowane
przez wszystkich, i czy w państwach demokratycznych prawa mniejszości sa˛uwzgle˛dnione. Pozwól uczniom na krótka˛ dyskusje˛. Wyjaśnij, że
przy tworzeniu i egzekwowaniu prawa musza˛
obowia˛zywać określone zasady. Zapisz je na tablicy, a uczniowie w zeszytach. Skorzystaj z tekstu pomocniczego „Zasady prawne”. Wyjaśnijcie
wspólnie znaczenie tych zasad. Możesz zaproponować uczniom odegranie żartobliwych scenek pt. „Duch prawa”. W sześciu kilkuosobowych
zespołach uczniowie opracowuja˛ scenariusz 2–4-minutowego filmu edukacyjnego na temat sześciu wymienionych w materiale pomocniczym pt.
„Zasady prawa” reguł prawa rzymskiego, które
do dziś sa˛ aktualne. We wszystkich scenkach powinien pojawić sie˛ wspólny motyw: próba złamania prawa przez ustawodawce˛, se˛dziego czy
urze˛dnika państwowego zażegnana przez „Ducha prawa” (należy go odpowiednio spersonifi-
Po zaje˛ciach uczniowie powinni umieć:
odróżnić norme˛ prawna˛ od innych norm;
opisać sposoby powstawania prawa;
przedstawić hierarchie˛ aktów prawnych i podstawowe działy prawa;
wymienić podstawowe zasady stanowienia
prawa.
Środki dydaktyczne
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Ćwiczenie „Jaka norma?”.
Materiał pomocniczy „Jakie prawo?”.
Materiał pomocniczy „Zasady prawa”.
Ćwiczenie „Naruszona norma”.
Test sprawdzaja˛cy.
Ćwiczenie „Nim ustawa wejdzie w życie”.
Materiał pomocniczy „Sejmowy słowniczek”.
Przebieg zaje˛ć
1. Na wste˛pie poproś uczniów, by wymienili
znane im normy społeczne (religijne, obyczajowe,
moralne, dobrego wychowania, prawne) i zastanowili sie˛, które z nich powinny być przez wszystkich lub tylko określone grupy spełniane (należy
mówić prawde˛; trzeba przynajmniej raz w roku przyjmować komunie˛ świe˛ta˛; kto narusza nietykalność cielesna˛, podlega karze; gdy sa˛d wchodzi na sale˛, wszyscy wstaja˛). Czy uczniowie znaja˛ normy, które
wymagaja˛ określonego zachowania, nie sa˛ normami prawnymi, a ich nieprzestrzeganie powoduje określone naste˛pstwa (np. zakaz małżeństwa
dla ksie˛ży)? Czy normy moga˛ ze soba˛ kolidować
(np. norma religijna — absolutny zakaz aborcji,
norma prawna — dopuszczalna aborcja pod pewnymi warunkami)?
2. Rozdaj materiał pomocniczy nr 1. Poleć
uczniom zapoznanie sie˛ z tekstem i wpisanie
właściwej nazwy normy społecznej, a naste˛pnie poproś kogoś o wskazanie podstawowych
różnic pomie˛dzy norma˛ prawna˛ a innymi normami.
Wypiszcie na tablicy rodzaje norm społecznych. Ułóżcie robocza˛ definicje˛ normy prawnej,
263
kować!), który wkracza we właściwym momencie
i wypowiadaja˛c łacińska˛maksyme˛ przywraca naruszony legislacyjny ład.
5. Zapytaj uczniów, jakie znaja˛ dziedziny prawa.
Odpowiedzi zapisuj na tablicy. Spośród wymienionych dziedzin podkreśl prawo cywilne i karne.
Powiedz, że wie˛kszość pozostałych gałe˛zi prawa
wywodzi sie˛ z prawa cywilnego (prawo administracyjne, rodzinne, pracy, spółdzielcze, lokalowe, spadkowe, handlowe). Rozdaj materiał pomocniczy nr 4. Poproś uczniów o przeczytanie tekstu i wskazanie, jakiego rodzaju kodeksy
be˛da˛mieć zastosowanie w przedstawionych sytuacjach. Uczniowie powinni sie˛ także zastanowić,
jakie inne normy — poza prawnymi — zostały
naruszone.
6. Poproś uczniów, by powiedzieli, który z wymienionych sposobów powstawania prawa jest obecnie najbardziej powszechny w Europie i w Polsce. Naste˛pnie zapytaj ich, czy rozumieja˛ wyrażenie „akty normatywne” i jakie podstawowe
akty obowia˛zuja˛ w Polsce. Przypomnijcie sobie
wspólnie znaczenie terminów wia˛ża˛cych sie˛ ze
stanowieniem ustaw (inicjatywa ustawodawcza,
kworum, wie˛kszość zwykła, wie˛kszość kwalifikowana, weto zawieszaja˛ce). W razie potrzeby
skorzystajcie z „Sejmowego słowniczka” (materiał
pomocniczy nr 7).
7. Rozdaj uczniom „Test sprawdzaja˛cy” i poproś, aby wykonali ćwiczenia. Po zakończeniu
pracy uczniowie powinni zamienić sie˛ kartkami z kolegami z ławki i wzajemnie sprawdzić sobie poprawność odpowiedzi. Ewentu-
alne wa˛tpliwości i spory rozstrzyga nauczyciel.
8. Zapytaj uczniów, czy znane jest im poje˛cie „dekretu” czy też „rozporza˛dzenia” z moca˛ ustawy.
Poproś o przykład z najnowszej historii Polski,
kiedy stosowanie takich aktów miało miejsce. Dekrety, rozporza˛dzenia „z moca˛ ustawy” to akty
prawne, które nie sa˛ ustawami, a mimo to w hierarchii aktów prawnych zajmuja˛takie samo miejsce jak ustawy. Wydawanie takich rozporza˛dzeń
przez rza˛d (w przypadku, gdy wyraził na to
zgode˛ Sejm) przewidywała obowia˛zuja˛ca do niedawna w Polsce mała konstytucja. W obecnej
konstytucji nie dopuszcza sie˛ wydawania dekretów.
9. Poleć uczniom wykonanie ćwiczenia „Nim
ustawa wejdzie w życie” (materiał pomocniczy
nr 6). Uczniowie maja˛ za zadanie pocia˛ć karte˛
ćwiczeniowa˛ wzdłuż linii, a naste˛pnie ułożyć
w prawidłowej kolejności fazy procesu stanowienia ustawy.
10. Zaje˛cia możesz zakończyć „burza˛mózgów” na
temat, jakie cechy powinny charakteryzować dobre prawo. Zapisuj na tablicy sugestie zgłaszane
przez uczniów, a naste˛pnie skomentuj je i uporza˛dkuj.
Poje˛cia i terminy
•norma prawna •prawo stanowione •prawo
precedensowe •prawo zwyczajowe •prawo karne •prawo cwilne •ustawa •dekrety z moca˛
ustawy •rozporza˛dzenie •zarza˛dzenie
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1
Jaka norma?
Przeczytaj poniższe przykłady i odpowiednio nazwij wymienione w nich normy: religijne,
obyczajowe, moralne, dobrego wychowania, prawne.
A. ludzie powinni mówić prawde˛ — norma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B. należy uste˛pować miejsca w środkach lokomocji osobom starszym — norma . . . . . . . . . . . . .
C. nie należy oszukiwać rodziców — norma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
D. gdy wychodzisz do opery, powinieneś ubrać sie˛ wieczorowo — norma . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
E. kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności — norma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
F. należy przynajmniej raz w roku przyjmować komunie˛ świe˛ta˛ — norma . . . . . . . . . . . . . . . . . .
G. kto narusza nietykalność cielesna˛, podlega karze — norma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
H. gdy sa˛d wchodzi na sale˛, wszyscy wstaja˛ — norma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I. zakaz małżeństwa dla ksie˛ży — norma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
J. zakaz przekraczania granicy bez paszportu — norma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
K. zakaz parkowania na przejściu dla pieszych — norma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
264
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2
Jakie prawo?
O prawie stanowionym mówimy, gdy jest ono tworzone przez kolegialne lub jednoosobowe
ciała działaja˛ce w ramach określonej procedury i upoważnione do wydawania przepisów
prawa.
Z prawem zwyczajowym mamy do czynienia, gdy przestrzega sie˛ pewnych reguł zachowania przez dłuższy czas oraz panuje powszechne przekonanie, że reguły te sa˛ obowia˛zuja˛cym
prawem.
W prawie precedensowym (common law) sa˛dy odgrywaja˛ role˛ prawotwórcza˛. Ich orzeczenia (precedensy) staja˛sie˛ elementem systemu prawnego i podstawa˛orzeczeń wydawanych
później przez se˛dziów w podobnych sprawach.
Umowy jako źródło prawa sa˛ dzisiaj rzadko spotykane w systemach prawnych poszczegolnych państw, sa˛ jednak wcia˛ż podstawowym źródłem prawa mie˛dzynarodowego.
W niektórych państwach obowia˛zuja˛cy system prawny jest tożsamy lub bezpośrednio
oparty na prawie religijnym.
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3
Zasady prawa
Nullem crimen sine lege — żaden czyn nie jest przeste˛pstwem, jeżeli prawo go za taki nie uważa.
Nulla poena sine lege — nie ma kary bez przepisu prawa.
Lex retro non agit — prawo nie może działać wstecz.
Ignorantia iuris nocet — nieznajomość prawa szkodzi (nieznajomość ustawy nikogo nie usprawiedliwia).
Lex superior derogat legi inferiori — przepis prawny wyższego rze˛du uchyla moc obowia˛zuja˛ca˛
przepisu prawnego niższego rze˛du.
Lex posterior derogat legi priori — późniejszy przepis prawny uchyla moc obowia˛zuja˛ca˛przepisu
prawnego wcześniejszego.
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4
Naruszona norma
Przeczytaj tekst i zastanów sie˛, jakiego rodzaju kodeksy maja˛ zastosowanie do opisanych zachowań.
Czy w opisanym przypadku poza norma˛ prawna˛ zostały naruszone jakieś inne normy. Jakie?
Pan Malinowski i Pan Kowalski postanowili pójść wieczorem na kolacje˛. Umówili sie˛ wieczorem w restauracji hotelu Bristol. Powiedzieli swoim żonom, że ida˛ na konferencje˛. Włożyli
krótkie spodenki i podkoszulki. Bali sie˛, że nie be˛dzie wolnych miejsc (stolik zarezerwowali
na ósma˛, a była już dziewia˛ta), jechali wie˛c 140 km/godz. przez centrum Warszawy. W czasie
jazdy pili piwo, a puszki wyrzucali przez okno samochodu. Był Wielki Pia˛tek, obydwaj byli
katolikami, ale zamówili sobie m.in. kotlety schabowe, które bardzo obficie popili wódka˛. Gdy
wychodzili z restauracji, niechca˛cy przewrócili kelnera, który zbił 10 kryształowych kieliszków
i 2 butelki whisky. Zapłacili za szkody 100 $, ponieważ nie mieli złotówek. Wracali do domu o 2
w nocy na piechote˛. Po drodze zrywali róże ze wszystkich przydomowych ogródków i śpiewali
bardzo głośno patriotyczne pieśni. Policjantowi, który chciał ich wylegitymować, nawymyślali,
a naste˛pnie go pobili. Obydwaj panowie zostali aresztowani.
265
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 5
Test sprawdzaja˛cy
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Podkreśl zdania prawdziwe:
Inicjatywa ustawodawcza to prawo wniesienia do parlamentu projektu ustawy przez każdego obywatela.
Inicjatywa ustawodawcza to prawo wniesienia do parlamentu projektu ustawy przez 15 posłów.
Kwalifikowana wie˛kszość to połowa plus jedna osoba z ogółu obecnych na posiedzeniu
uprawnionych do głosowania.
Wie˛kszość kwalifikowana — może wynosić 2 ⁄ 3 wymaganego kworum (np. przy zmianie
konstytucji).
Ustawa jest ważna, jeżeli natychmiast po głosowaniu zostanie opublikowana w „Rzeczpospolitej”.
Ogłoszenie ustawy jest warunkiem jej obowia˛zywania. Ogłoszenie ustawy zarza˛dza prezydent. Organem publikacyjnym jest Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
Ustawe˛ podpisuje premier po wysłuchaniu opinii marszałka Sejmu.
Ustawe˛ podpisuje prezydent po przesłaniu jej przez marszałka Sejmu.
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 6
Nim ustawa wejdzie w życie
Spróbuj ułożyć w prawidłowej kolejności proces stanowienia ustawy. Najpierw potnij
kartke˛ wzdłuż zaznaczonych linii poziomych. Czy potrafisz uzasadnić wybrana˛ kolejność?
!
ogłoszenie
!
inicjatywa ustawodawcza
!
podpisanie
!
głosowanie
!
obrady w parlamencie i jego organach
!
266
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 7
Sejmowy słowniczek
Inicjatywa ustawodawcza — prawo wniesienia do parlamentu projektu ustawy (w Polsce przysługuje posłom, Senatowi, prezydentowi, rza˛dowi i grupie co najmniej 100 000 obywateli).
Kworum — najmniejsza liczba członków jakiejś grupy (np. posłów czy senatorów), która musi
wzia˛ć udział w głosowaniu, by można było w nim podja˛ć jaka˛ś decyzje˛. Najcze˛ściej kworum
wynosi 50%+1 wszystkich członków danej grupy.
Wie˛kszość zwykła (wzgle˛dna) — jeżeli w głosowaniu oddano wie˛cej głosów „za” niż „przeciw”.
Wie˛kszość bezwzgle˛dna — gdy „za” głosowała połowa plus jedna osoba z ogółu biora˛cych
udział w głosowaniu.
Wie˛kszość kwalifikowana — gdy „za” musi głosować określona cze˛ść spośród biora˛cych udział
w głosowaniu — np. 3 ⁄ 5 przy obaleniu weta prezydenta czy 2 ⁄ 3 przy zmianie konstytucji.
Rys. Vladimı́r Federovič
Źródło: Peter Kresák i in., Občan a demokracia, Nadácia
Občan a demokracia, Bratislava 1997
267