zobowiązani do konfrontowania swojego pojęcia Boga z treścią

Dariusz ŁUKASIEWICZ
156
oznacza przedsięwzięcie zmierzające do wykazania istnienia Boga i określenia
Jego natury – w tym znaczeniu refleksja ta należałaby do teologii naturalnej
czy racjonalnej; natomiast teodycea rozumiana jako pewnego rodzaju próba
usprawiedliwienia Boga w obliczu istniejących w świecie zła i cierpienia byłaby właśnie częścią teologii filozoficznej.
Podsumowując te rozważania semantyczne i terminologiczne, należy powiedzieć, że filozofia może wystąpić w relacji do objawienia religijnego w ogóle,
a do objawienia chrześcijańskiego w szczególności, albo jako teologia racjonalna
(naturalna), albo jako filozofia religii, albo jako teologia filozoficzna; może też
być uprawiana albo jako teodycea w szerokim sensie (i wtedy jest częścią teologii
naturalnej), albo jako teodycea w sensie węższym (i wtedy należy do teologii
filozoficznej). Należy również dodać, że filozofia może wystąpić jako krytyka
religii czy też „antyteologia” – i taką rolę dzisiaj faktycznie również odgrywa.
Filozofia jako antyteologia zajmuje się (rzadko) tworzeniem antydowodów, czyli
argumentów na nieistnienie Boga, bądź (często) krytyką dowodów na istnienie
Boga i krytyką religii w ogóle. Ta ostatnia prowadzona jest z różnych punktów widzenia: polityki, etyki, ekologii czy nauki (w obrębie „nowego ateizmu”). Religia
najogólniej pojęta jest więc przedmiotem rozważań filozofii, dostarczając licznej
grupie współczesnych ludzi uprawiających filozofię tematów do refleksji.
GŁÓWNE WSPÓŁCZESNE FILOZOFIE BOGA
Pora tę bardzo szeroko i z konieczności powierzchownie nakreśloną panoramę powiązań religii z filozofią nieco uszczegółowić, rozważając główne
stanowiska dotyczące natury Boga. Należy odnotować, że w obrębie chrześcijaństwa, chociaż istnieje jedno Objawienie, nie ma jednej opartej na nim filozofii Boga (teologii racjonalnej) ani pojęcia Boga, którego treść byłaby przez
wszystkich teistów chrześcijańskich uznawana za bezdyskusyjną. Zarazem
wszyscy teiści chrześcijańscy czują się w mniejszym lub większym stopniu
zobowiązani do konfrontowania swojego pojęcia Boga z treścią Objawienia
jako kryterium poprawności i materialnej adekwatności głoszonych tez.
Współcześnie znane są cztery pojęcia Boga wypracowane w ramach czterech głównych typów teizmu. Najważniejsze obecnie odmiany teizmu to zaś
teizm klasyczny, teizm neomolinistyczny, teizm otwarty i teizm probabilistyczny. Niektóre z tych odmian podlegają dalszym modyfikacjom i podziałom, na
przykład w ramach teizmu klasycznego można wyróżnić teizm tomistyczny
i anzelmiański, a w ramach teizmu probabilistycznego – otwarty i anzelmiański7.
Szerzej na temat każdego z tych poglądów zob. D. Ł u k a s i e w i c z, Opatrzność Boża,
wolność, przypadek. Studium z analitycznej filozofii religii, Wydawnictwo Fundacja Dominikańskie
7
O filozoficznych podstawach prawd teologicznych
157
Każda z odmian teizmu głosi, że istnieje Bóg, który jest Stwórcą i Panem świata
– Bóg wszechmocny, wszechwiedzący i dobry. Mimo to pojęcie Boga, którym
każda z nich się posługuje, jest inne. Te różnice między odmianami teizmu są
zastanawiające, skoro ich punkt wyjścia stanowi jedno i to samo Objawienie. Wydaje się, że rozbieżności te można wyjaśnić filozoficznie w bardzo prosty sposób:
różni teiści akceptują to samo Objawienie, lecz wyznają różne filozofie. Sprawdźmy jednak, czy tak jest naprawdę i czy hipoteza ta da się utrzymać. Najpierw
doprecyzujmy nieco rozumienie odmian teizmu, o których wspomnieliśmy.
Tak zwany teizm klasyczny uznaje, że Bóg jest bytem prostym, wszechmocnym i wszechwiedzącym, niezmiennym i wiecznym, doskonałym pod
każdym względem; bytem, który wszystko stworzył, i wszystko, co stworzył,
utrzymuje stale w istnieniu (co nazywamy konserwacją lub – w języku łacińskim – creatio continua). Pogląd taki rozwijali św. Augustyn, Boecjusz, św. Anzelm i św. Tomasz z Akwinu. Teizm molinizmu i neomolinizmu (współcześnie broniony między innymi przez Alvina Plantingę i Williama L. Craiga)
podtrzymuje wszystkie tezy klasycznego teizmu, lecz nie uznaje prostoty za
atrybut istotny, a w zakresie wiedzy Boga umieszcza prawdy kontrfaktyczne,
niezależne od Jego woli i mocy, zależne natomiast od woli istot stworzonych.
Teizm otwarty (ang. open theism) odrzuca tezę o prostocie Boga, pomniejsza
zakres Bożej wiedzy, wyłączając zeń wiedzę o przyszłych zdarzeniach przygodnych, czyli o tym, co będzie, choć być nie musi. Ta odmiana teizmu odrzuca również Bożą niezmienność i wieczność pojętą jako trwanie poza czasem8.
Tak zwany teizm probabilistyczny występuje w dwóch wersjach: „otwartej”,
w której odrzuca się, podobnie jak w teizmie otwartym, Bożą wiedzę uprzednią
o przyszłości, negując przy tym prostotę i niezmienność Boga oraz odrzucając
Jego pozaczasowe trwanie. W stopniu nieporównywalnym z innymi typami teizmu przedstawiciele tej jego odmiany dążą do uzgodnienia (zapewniania koherencji) filozoficznych koncepcji Boga ze współczesną wiedzą o przyrodzie.
Ponieważ wiedza ta dotyczy zależności statystycznych i zdarzeń opisywalnych
jako prawdopodobne, bywa on nazywany właśnie „probabilistycznym” (reprezentuje go David J. Bartholomew, ale zaczątki tego sposobu myślenia można
znaleźć współcześnie w poglądach filozofów procesu). Najbardziej zapewne
radykalnym zabiegiem dokonywanym przez zwolenników teizmu probabilistycznego jest poszerzenie zakresu pojęcia objawienia, które ma obejmować
Studium Filozofii i Teologii–Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów W drodze–Kolegium
Filozoficzno-Teologiczne Polskiej Prowincji Dominikanów, Kraków–Poznań 2014.
8
Najwybitniejszym obrońcą tego poglądu jest obecnie William Hasker (zob. np. W. H a s k e r,
Providence, Evil and the Openness of God, Routledge, London–New York 2004), jednakże idea
ograniczenia Bożej wiedzy ze względu na ludzką wolność była i jest bardzo mocna eksponowana
przez Richarda Swinburne’a – najwybitniejszego zapewne współczesnego teologa naturalnego (zob.
R. S w i n b u r n e, Spójność teizmu. tłum. T. Szubka, Znak, Kraków 1995).
158
Dariusz ŁUKASIEWICZ
nie tylko dane pochodzące bezpośrednio z Biblii oraz Tradycji, ale też z obserwacji przyrody, oraz uznanie, że objawienie naturalne odgrywa istotną rolę
w uściśleniu i wzbogaceniu pojęcia Boga. Dane tak rozumianego objawienia
mogą stać się podstawą do zmiany dotychczasowej treści tego pojęcia. Przyroda bowiem jest też swoistą księgą objawioną, tyle że została ona napisana w języku matematyki. Probabilistyczny teizm anzelmiański – w przeciwieństwie
do teizmu probabilistycznego otwartego oraz teizmu otwartego – nie odrzuca
prostoty Boga ani nie neguje Jego pozaczasowej wieczności i niezmienności,
nie odrzuca też Jego nieograniczonej wszechwiedzy, uznaje jednak autonomię
i wolność stworzenia w stopniu większym niż teizm klasyczny (tomistyczny)9.
Wolność tę pojmuje jako możliwość dokonania wyboru spośród różnych możliwości – wyboru niezdeterminowanego przez jakikolwiek czynnik pozostający poza zasięgiem władzy podmiotu.
Innymi słowy, albo – jak głoszą teiści klasyczni – Bóg wie absolutnie
wszystko i istnieje poza czasem, jest niezmienny i nad wszystkim absolutnie
panuje, albo Bóg nie wie wszystkiego, istnieje w czasie, jest zmienny i złożony
i w ścisłym sensie nie panuje nad wszystkim, co oznacza, że nie wszystko determinuje i kontroluje – jak głoszą reprezentanci teizmu otwartego i niektórzy
teiści probabilistyczni. Nie zamierzam tu przedstawiać bardziej szczegółowej
charakterystyki tych stanowisk i różnic między nimi, pragnę jedynie zasygnalizować, że z jednego Objawienia wywodzą się różne i konkurujące ze
sobą wizje Bożego absolutu. Proponowana wyżej hipoteza mająca wyjaśnić
te różnice głosiła, że odpowiedzialna za nie jest filozofia. Teiści klasyczni byli
zwolennikami wielkich greckich metafizyków Platona i Arystotelesa oraz ich
wielkich następców, takich jak Plotyn i przedstawiciele szkoły neoplatońskiej.
W ich ujęciu zaś byt doskonały to byt niezmienny, niezniszczalny, a zatem
istniejący poza czasem i niezłożony z żadnych części, czyli prosty. Ta antyczna
filozofia bytu zdeterminowała interpretację chrześcijańskiego Objawienia na
długie wieki, czego najlepszym dowodem jest treść orzeczenia Soboru Watykańskiego I z roku 1870: „Święty, katolicki, apostolski, rzymski Kościół
wierzy i wyznaje, że jest jeden Bóg prawdziwy i żywy, Stwórca i Pan nieba
i ziemi, wszechmogący, wieczny, niezmierzony, nieograniczony, nieskończony
pod względem umysłu i woli, i wszelkiej doskonałości. O tym Bogu będącym
jedną, pojedynczą, całkowicie niezłożoną i niezmiennie duchową substancją,
należy głosić, że jest różny od świata w samej rzeczy i swej istocie i że jest
najszczęśliwszy i niewypowiedzianie wyniesiony ponad wszystko, co oprócz
Niego istnieje i może być pojęte”10.
9
Wydaje się, że pogląd taki wyznaje ks. Michał Heller (zob. np. M. H e l l e r, Ostateczne
wyjaśnienia wszechświata, Universitas, Kraków 2008).
10
Cyt. za: W. G r a n a t, Dogmatyka katolicka, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1967, s. 114.