Plik - Akademia Pomorska w Słupsku

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 4 • 2007
PARAMETRY ANTYOKSYDACYJNEGO BILANSU
WE KRWI MŁODYCH OSOBNIKÓW BOCIANA BIAŁEGO
(CICONIA CICONIA) Z RÓśNYCH ŚRODOWISK POLSKI
ANTIOXIDANT BALANCE ELEMENTS IN THE BLOOD
OF YOUNG WHITE STORKS (CICONIA CICONIA)
FROM DIFFERENT REGIONS OF POLAND
Nataliya Kurhalyuk1, Halyna Tkachenko2, Piotr Kamiński3,
Katarzyna Pałczyńska1, Magdalena Szornak1, Aneta Mach1
1
Akademia Pomorska w Słupsku
Zakład Fizjologii Zwierząt
Instytut Biologii i Ochrony Środowiska
ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk
e-mail: [email protected]
2
Lwowski Narodowy Uniwersytet Medyczny im. Daniły Halickiego
Zakład Higieny i Toksykologii
ul. Pekarska 69, Lwów, Ukraina
3
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy
Zakład Ekologii i Ochrony Środowiska
ul. M. Skłodowskiej-Curie 9, 85-094 Bydgoszcz
ABSTRACT
The aim of the present work was to determine the interrelationships between
most important antioxidant enzymes (superoxide dismutase, catalase, and ceruloplasmin) and intensify of lipid peroxidation processes in blood of White Storks (Ciconia ciconia) chicks in conditions of different Poland regions. Blood samples were
collected for analyses from young storks developing in relatively pure environment
(Kłopot, a village with absolutely lack of any manufactures in the radius of 150 km
around; SW Poland), in small distance from Głogów (SW Poland), where copper
manufacture is placed and Cecenowo (a small and relatively pure village near Słupsk
(N Poland). Głogów Copper Manufacture, the polluted area, produced copper and
lead from lead fields.
Erythrocyte haemolysate was used for superoxide dismutase, catalase and ceruloplasmin activities. Samples of investigated wing venous blood take for investiga53
tion a level of oxidative stress processes by measuring malondialdehyde. Our results
suggest about low level of lipid peroxidation processes and antioxidant enzymes activity in pure suburbun region in blood of White Storks in SW Poland (Kłopot).
Polluted environment (Głogów) evoked oxidative stress deal with activation of
MDA level and increased of antioxidant enzymes activity.
Słowa kluczowe: bocian biały (Ciconia ciconia), intensywność procesów lipoperoksydacji, dysmutaza ponadtlenkowa, katalaza, ceruloplasmina, stres oksydacyjny,
środowisko
Key words: White Storks (Ciconia ciconia), intensity of lipoperoxidation processes,
superoxide dismutase, catalase, ceruloplasmin, oxidative stress, environment
WPROWADZENIE
Liczenia stanu populacji bociana białego (Ciconia ciconia) wykazały (Godovac-Zimmerman, Braunitzer 1984, Jakubiec 1985, Cookson i in. 1988, Gomez i in.
2004), Ŝe gatunek ten bardzo wyraźnie reaguje na zmiany zachodzące w środowisku.
Dlatego pisklęta tego ptaka, bytujące w środowisku zanieczyszczonym, mogą się
róŜnić pod względem zdolności efektywnej eliminacji metali cięŜkich i organicznych pollutantów. UwaŜa się, Ŝe czynniki antropogeniczne (w tym negatywne zmiany stanu środowiska) mają ogromny wpływ na przeŜywalność i liczebność populacji
bociana białego i te czynniki odpowiadają za 70-90% przypadków śmierci ptaków
lotnych, zarówno dorosłych, jak i młodych tuŜ po opuszczeniu gniazd. Dlatego teŜ,
zapewne, populacja tego gatunku wykazuje permanentne zmiany liczebności w długich przedziałach czasowych (Jakubiec 1985).
Wychodząc z załoŜenia, Ŝe stan populacji bociana białego dobrze oddaje stan
środowiska (Lanzarot i in. 2005), przypuściliśmy, Ŝe gatunek ten moŜna wykorzystać jako biowskaźnikowy (Gomez i in. 2004). Wiadomo, Ŝe metale cięŜkie i ich
kancerogenne oddziaływanie na drogi metaboliczne w komórce powodują stres
oksydacyjny. Białka, wraŜliwe na takie zmiany, aktywują sygnalne szlaki apoptozy,
jednocześnie zachodzą w nich zmiany struktury lipidów i wzmoŜona peroksydacja
(Karageuzyan 2005).
Zmiany adaptacyjne w odpowiedzi na stres spowodowany zanieczyszczeniem
środowiska odzwierciedlają ekofizjologiczne prawidłowości, zarówno na poziomie
komórkowym (bilans prooksydacyjno-antyoksydacyjny, intensywność procesów lipoperoksydacji), jak i w reakcjach populacyjnych. Dotychczasowy stan wiedzy potwierdza wpływ róŜnych pierwiastków chemicznych, głównie metali cięŜkich, na
występowanie aberracji chromosomowych obserwowanych w limfocytach, zmianę
poziomu enzymów antyoksydacyjnych powodujących stres oksydacyjny oraz indukcję apoptozy (Davies 1995, Crack i Taylor 2005).
Pollutanty dostają się bezpośrednio do ekosystemu i kumulują się w glebie, wodzie gruntowej, następnie trafiają do organizmów roślinnych, zwierzęcych i, poprzez
łańcuch pokarmowy, do organizmu człowieka (Arabi i Alaeddini 2005). Tam nie pozostają obojętne. W zaleŜności od stęŜenia w organizmie, wpływają na zakłócenie
54
homeostazy, co moŜe prowadzić do wzrostu liczby wolnych rodników i innych reaktywnych form tlenu (ROS) (Park i in. 2000, Muriel 1997). Oddziałują równieŜ na
materiał genetyczny, indukując róŜnorodne aberracje chromosomowe, wymianę
chromatyd siostrzanych, powstawanie mikrojąder. Wynikiem tych zmian są mutacje,
które mogą prowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu bądź zakłócać
określone funkcje i procesy, jak równieŜ wprowadzać komórkę w stan apoptozy
(Stohs i Bagchi 1995).
Celem naszej pracy była ocena poziomu procesów lipoperoksydacji i aktywności
najwaŜniejszych enzymów antyoksydacyjnych we krwi piskląt bociana białego (Ciconia ciconia) bytującego w środowiskach o róŜnym stopniu zanieczyszczenia.
MATERIAŁ I METODY BADAŃ
Łącznie przeanalizowano 61 piskląt bociana białego w wieku 19-54 dni od wyklucia do wylotu z gniazd. Próby krwi (5 ml) dla analiz pobierano z Ŝyły skrzydłowej. Materiał konserwowano w probówkach z EDTA i schłodzone transportowano
do laboratorium. Obserwacje zachowania bocianów i ich fizyczne oględziny pozwoliły zaliczyć je do całkowicie zdrowych.
Krew pobierano od młodych bocianów rozwijających się w środowisku mało zanieczyszczonym (próba kontrolna: wieś Kłopot 52°07'56,3'' N, 14°42'10,4'' E, wokół
której w promieniu 150 km nie ma przemysłu (Tryjanowski i in. 2005), a zagęszczenie gniazd powyŜej 40 na 40 gospodarstw) od 22 osobników i w niewielkiej odległości od Głogowa (51°39'32,6'' N, 16°04'49,9'' E), gdzie znajduje się huta miedzi
(n = 18). Obydwa te środowiska znajdują się w województwie lubuskim (Polska płd.-zach.). W hucie „Głogów” produkuje się miedź i ołów z materiałów ołowionośnych.
Około 50% powierzchni strefy ochronnej huty stanowią tereny zielone, z czego 32%
zajmują lasy. Kwaśne gleby są poddawane intensywnemu wapnowaniu.
Dla porównania poziomu kondycji i oceny zachodzących destruktywnych procesów we krwi ptaków, wytypowano wieś Cecenowo (54°38'34,5'' N, 17°32'31'' S, województwo pomorskie), gdzie w znacznym promieniu (n = 21) równieŜ brak jest duŜych przedsiębiorstw produkujących toksyczne odpady.
Badania prowadzono w sezonie lęgowym bociana (maj-czerwiec 2006), od wyklucia do wylotu z gniazd, w godzinach od 10.00 do 12.00, aby uniknąć wpływu
rytmu dobowego na wyniki.
Intensywność procesów stresu oksydacyjnego wyznaczano poprzez pomiar poziomu malonodialdehydu (MDA), który jest ostatecznym produktem zmian lipidowych wywoływanych przez stres oksydacyjny, według metody Kamyshnikova
(2004). Aktywność dysmutazy ponadtlenkowej wyznaczano wykorzystując hemolizat erytrocytarny. Aktywność tę określono poprzez pomiar stopnia inhibicji nadtlenku (O2-), co pozostaje w zaleŜności od transformacji kwercytyny (metoda Kostiuka
i in. 1990a, b). Aktywność katalazy oznaczano w plazmie krwi przez pomiar ilości
H2O2 pobranego w jednostce czasu (min) i objętości (l), z zastosowaniem molibdenianu amonowego (Koroliuk i in. 1988). Zawartość ceruloplazminy w osoczu wyznaczano stosując metodę Kamyshnikova (2004) z uŜyciem p-fenylenodiaminy.
55
Otrzymane wyniki badań poddano analizie statystycznej. Dla kaŜdego parametru
obliczano średnie arytmetyczne oraz odchylenie standardowe. Istotność róŜnic pomiędzy średnimi arytmetycznymi poszczególnych parametrów w grupach z róŜnych
środowisk określano testem t-Studenta jako statystycznie istotne (p < 0,05).
WYNIKI I DYSKUSJA
We krwi bocianów bytujących w środowisku zanieczyszczonym (Głogów) zanotowano wzrost poziomu dialdehydu malonowego (MDA) do 136% (p < 0,01)
A
B
Ryc. 1. Intensywność procesów lipoperoksydacji (poziom dialdehydu malonowego, MDA)
w osoczu krwi (A) i krwinkach czerwonych (B) piskląt bociana białego (Ciconia ciconia) pochodzących z róŜnych środowisk Polski
Fig. 1. Intensity of lipid peroxidation processes (malonic dialdehyde level, MDA) in plasma (A) and erythrocytes (B) chicks of White Storks (Ciconia ciconia) from different
regions of Poland
** – róŜnica statystycznie istotna dla relacji Kłopot–Głogów (p < 0,05)
** – róŜnica statystycznie istotna dla relacji Kłopot–Cecenowo (p < 0,05)
# – róŜnica statystycznie istotna dla relacji Głogów–Cecenowo (p < 0,05)
56
w porównaniu z wartością ze wsi Kłopot i do 120,2% (p < 0,01) odnośnie danych,otrzymanych we krwi piskląt zamieszkujących gniazda we wsi Cecenowo
(ryc. 1A). Intensywność procesów lipoperoksydacji, analizowana w erytrocytach
tychŜe piskląt, wykazała statystycznie istotny wzrost tylko dla osobników bytujących w Cecenowie (w porównaniu z wsią Kłopot, ale nie Głogowem); ryc. 1B.
Wyniki dotyczące poziomu stęŜenia sprzęŜonych dienów (czyli dienowa koniugacja, DK) jako sposób monitorowania peroksydacji lipidów świadczą o znacznym
wzroście (do 98,8%, p < 0,01) tych substancji we krwi bocianów z Głogowa w porównaniu z Kłopotem i Cecenowem. Analogiczny wzrost, ale w mniejszym pro-
A
B
Ryc. 2. Intensywność procesów lipoperoksydacji (poziom dienowych koniugat, DK) (A)
i aktywność dysmutazy ponadtlenkowej (SOD) (B) we krwi piskląt bociana białego (Ciconia ciconia) pochodzących z róŜnych środowisk Polski
Fig. 2. Intensity of lipid peroxidation processes (diene conjugates level, DK) (A) and superoxide dismutase activity (B) in blood of chicks of White Stork (Ciconia ciconia) from
different regions of Poland
** – róŜnica statystycznie istotna dla relacji Kłopot–Głogów (p < 0,05)
** – róŜnica statystycznie istotna dla relacji Kłopot–Cecenowo (p < 0,05)
# – róŜnica statystycznie istotna dla relacji Głogów–Cecenowo (p < 0,05)
57
centowym ujęciu (33,3% przy p < 0,05), otrzymaliśmy we krwi ptaków z Cecenowa
w porównaniu z ptakami z Kłopotu (ryc. 2A).
Nasze dane świadczą o istnieniu współzaleŜności pomiędzy stopniem nasilania
peroksydacji lipidów we krwi ptaków, zamieszkujących tereny ze znacznym wskaźnikiem antropopresji, zarówno na pośrednich (DK), jak i końcowych etapach tego
procesu. Na podkreślenie zasługuje tempo wzrostu poziomu MDA w osoczu krwi
bocianów z Głogowa oraz niekorzystne biochemiczne zmiany u ptaków bytującychw osobno rozpatrywanych wsiach Pomorza. MoŜna zatem wnioskować, Ŝe róŜne czynniki środowiskowe wpływają na przebieg procesów biologicznej peroksydacji, zachodzących w komórkach krwi rosnących bocianów.
Wielu autorów stwierdziło, Ŝe prawidłowemu metabolizmowi w komórkach organizmu towarzyszy powstanie wolnych rodników tlenowych i ich reaktywnych pochodnych (Stohs i Bagchi 1995). Zaburzenie fizjologicznej równowagi między
wytwarzaniem wolnych rodników tlenu a ich unieczynnianiem prowadzi do stanu
szoku tlenowego/stresu oksydacyjnego (Stohs i in. 2001).
Zwiększona intensywność wytwarzania wolnych rodników w komórce, występująca w stanach zaburzonego metabolizmu, działania duŜych stęŜeń ksenobiotyków
i metali cięŜkich, niedotlenienia lub niedokrwienia prowadzą do uszkodzenia podstawowych struktur komórkowych (Smits i in. 2005, Valko i in. 2005, 2006). Reaktywne formy tlenu łatwo reagują z komórkowymi makromolekułami, takimi jak lipidy, powodując intensyfikację utleniania nienasyconych kwasów tłuszczowych błon,
prowadząc do utraty ich selektywnej przepuszczalności (Muriel 1997). Dlatego nasze następne badania dotyczyły pomiaru aktywności najwaŜniejszych enzymów antyoksydacyjnych – dysmutazy ponadtlenkowej (oksydoreduktaza ponadtlenek: ponadtlenek, E.C.1.15.1.1; ang. superoxide dismutase, SOD), katalizujących reakcję
dysmutacji anionorodnika ponadtlenkowego, katalazy (oksydoreduktaza nadtlenek
wodoru: nadtlenek wodoru, E.C.1.11.1.6), katalizującej reakcję dysmutacji nadtlenku wodoru, i ceruloplazminy (E.C.1.16.3.1), która wykazuje aktywność ferroksydazy. Wyniki tych badań przedstawiono na rycinach 2B i 3A, B.
Katalaza pełni bardzo waŜną funkcję w metabolizmie erytrocytów naraŜonych
na duŜe stęŜenia tlenu. Razem z peroksydazą i reduktazą glutationu oraz reduktazą
methemoglobiny ochrania ona erytrocyty przed skutkami stresu oksydacyjnego
(Crack i Taylor 2005). Analizując poziom aktywności określonych enzymów, naleŜy
zwrócić uwagę na wzrost aktywności SOD i KAT w miarę wzrostu procesów lipoperoksydacji w róŜnych środowiskach.
Zanotowano wzrost aktywności KAT do 52,9% (p < 0,05) i 55,2% (p < 0,05) we
krwi osobników, odpowiednio z Głogowa i Cecenowa, w porównaniu z pisklętami
bytującymi w gniazdach z Kłopotu, i aktywności SOD u ptaków z Głogowa (do
44,8%, p < 0,01) odnośnie wskaźników z czystych terenów. W tym czasie stwierdziliśmy statystycznie istotne obniŜenie aktywności SOD u ptaków z Cecenowa w porównaniu z wskaźnikami z terenów kontrolnych i zanieczyszczonych.
Z badań Muriel (1997) wynika, Ŝe pozakomórkowa dysmutaza ponadtlenkowa
inaktywuje anionorodnik ponadtlenkowy (O2.-) w przestrzeniach międzykomórkowych, w macierzy pozakomórkowej oraz w naczyniach krwionośnych. Jest to moŜliwe, poniewaŜ występuje ona zarówno w postaci związanej z macierzą pozakomór58
A
B
Ryc. 3. Aktywność katalazy (A) i ceruloplazminy (B) we krwi piskląt bociana białego
(Ciconia ciconia) pochodzących z róŜnych środowisk Polski
Fig. 3 Activity of catalase (A) and ceruloplasmin (B) in blood of chicks of White Storks
(Ciconia ciconia) from different regions of Poland
** – róŜnica statystycznie istotna dla relacji Kłopot–Głogów (p < 0,05)
** – róŜnica statystycznie istotna dla relacji Kłopot–Cecenowo (p < 0,05)
# – róŜnica statystycznie istotna dla relacji Głogów–Cecenowo (p < 0,05)
kową, jak i w postaci wolnej, dzięki czemu moŜe chronić powierzchnię komórek,
a takŜe usuwać wolne rodniki ze światła naczyń krwionośnych. Jest najwaŜniejszym enzymem antyoksydacyjnym, inaktywującym anionorodnik ponadtlenkowy (O2.-) w przestrzeni pozakomórkowej. EC-SOD katalizuje dysmutację O2- do nadtlenku wodoru, ale
podobnie jak odmiana miedziowo-cynkowa wykazuje aktywność peroksydazową.
Ciekawe są stwierdzone przez nas róŜnice w poziomie ceruloplazminy tylko dla
ptaków z Cecenowa w porównaniu z osobnikami z Głogowa. NaleŜy sądzić, Ŝe
u młodych bocianów z Pomorza wzrost intensywności procesów lipoperoksydacji,
oceniany przez DK, ale nie MDA, powoduje aktywację odmiennych (w porównaniu
z terenami skaŜonymi) mechanizmów antyoksydacyjnej obrony: inhibicja SOD zachodzi równocześnie z podwyŜszeniem aktywności KAT, i w większym stopniu takie zmiany dotyczą ceruloplazminy.
59
Ten wielostronny wpływ wyraŜa się w produkcji i wykorzystywaniu reaktywnych produktów (form) tlenu we krwi bocianów. Szczególne znaczenie wykazują tu
toksyczne metale cięŜkie. Na przykład ołów i kadm wpływają na strukturę lipidów
i zwiększają intensywność ich peroksydacji (Stohs i in. 2001). Działają one zarówno
bezpośrednio, jak i pośrednio, powodując podwyŜszenie komórkowego poziomu
Ŝelaza, zahamowanie aktywności antyoksydacyjnej, wyczerpanie zasobów komórkowego glutationu czy teŜ osłabienie jego relacji z enzymami.
Jak wynika z dostępnych źródeł (Valko i in. 2006), reaktywne formy tlenu
uczestniczą w procesach niewłaściwej aktywacji lub inaktywacji enzymów, białek
i DNA, co powoduje powstawanie mutacji. Nadmierna i niekontrolowana obecność
róŜnych reaktywnych form tlenu oraz wolnych rodników wewnątrz i na zewnątrz
komórek czy tkanek powoduje wiele zmian patologicznych. Ostatecznymi skutkami
działania aktywnych form tlenowych w komórkach organizmu są: mutacje, metaboliczne dysfunkcje, starzenie. Te z kolei są przyczyną rozwoju procesów zapalnych,
nowotworów oraz zaburzeń funkcji licznych narządów (serca, nerek, płuc i innych)
(Valko i in. 2005).
Dotychczasowy stan wiedzy potwierdza wpływ róŜnych pierwiastków chemicznych, głównie metali cięŜkich, na wystąpienie aberracji chromosomowych, obserwowanych w limfocytach, zmianę poziomu enzymów antyoksydacyjnych powodujących stres oksydacyjny oraz indukowania apoptozy (Muriel 1997).
Wielu autorów stwierdziło, Ŝe reaktywne formy tlenu odgrywają rolę w rozwoju
niedokrwistości w przebiegu wrodzonych nieprawidłowości metabolizmu krwinek
czerwonych (Bartosz 2006) oraz w procesach chorobowych, których nieodłączną
cechą jest występowanie odczynu zapalnego: infekcji, a takŜe chorób o podłoŜu autoimmunologicznym. WaŜnym elementem chorób o podłoŜu autoimmunologicznym, a takŜe onkogenezy jest powstawanie oksydacyjnie zmodyfikowanego DNA,
które moŜe indukować skierowaną przeciw sobie odpowiedź odpornościową (Crack
i Taylor 2005, Davies 1995).
Wielu autorów (Muriel 1997, Stohs i in. 2000, Park i in. 2000) donosi, Ŝe zakres
czynników środowiskowych, zawartych w wodzie, wdychanym powietrzu czy pokarmach, zdolnych do wywoływania patologicznych reakcji wolnorodnikowych,
wydaje się w praktyce prawie nieograniczony. W reakcji rodnika hydroksylowego
z DNA najczęściej uszkadzane są zasady azotowe, czego konsekwencją jest powstanie wielu pochodnych, róŜniących się właściwościami tworzenia par zasad od wyjściowych substratów, a skutkiem tego mogą być mutacje. Wzrost dotyczy takŜe produktów utleniania lipidów i prostaglandyn, obniŜenia stęŜenia grup tiolowych w białkach u pacjentów z rozpoznaną chorobą nowotworową. Dlatego RFT są uznawane
za podstawowy czynnik rozwoju nowotworów.
PODSUMOWANIE
MoŜna wnioskować, Ŝe otrzymaliśmy statystycznie istotne interakcje pomiędzy
analizowanymi enzymami w badanych środowiskach. Szczególne znaczenie, z punktu
widzenia oddziaływania ekofizjologicznego, mają rosnące tendencje interakcji ana60
lizowanych enzymów, zwłaszcza tych pomiędzy końcowymi produktami reakcji
peroksydacji lipidów: katalazą i ceruloplazminą. Wzajemne relacje pomiędzy tymi a pozostałymi enzymami modyfikują aktywność enzymatyczną rosnących komórek i aktywują procesy modyfikacji lipidów. MoŜna przypuszczać, Ŝe róŜne czynniki środowiskowe wpływają na akumulację metali cięŜkich na analizowanych terenach gnieŜdŜenia bociana białego i dopiero całokształt tych czynników decyduje o zmianach
przebiegu procesów biologicznej peroksydacji zachodzących w komórkach krwi rosnących bocianów.
LITERATURA
Arabi M., Alaeddini M.A. 2005. Metal-ion-mediated oxidative stress in the gill homogenate
of rainbow trout (Oncorhynchus mykiss): antioxidant potential of manganese, selenium,
and albumin. Biol. Trace Elem. Res., 108: 155-168.
Bartosz G. 2006. Druga twarz tlenu. Wolne rodniki w przyrodzie. PWN. Warszawa.
Cookson E.J., Hall M.R., Glover J. 1988. The transport of plasma thyroxine in white storks
(Ciconia ciconia) and the association of high levels of plasma transthyretin (thyroxinebinding prealbumin) with moult. J. Endocrinol., 117: 75-84.
Crack P.J., Taylor J.M. 2005. Reactive oxygen species and the modulation of stroke. Free Radic. Biol. Med., 38: 1433-1444.
Davies K.J. 1995. Oxidative stress: the paradox of aerobic life. Biochem. Soc. Symp., 61:
1-31.
Godovac-Zimmermann J., Braunitzer G. 1984. Hemoglobin of the adult white stork (Ciconia
ciconia, Ciconiiformes). The primary structure of alpha- and beta-chains from the only
present hemoglobin component. Hoppe Seylers Z. Physiol. Chem., 365: 1107-1113.
Gomez G., Baos R., Gomara B., Jimenez B., Benito V., Montoro R., Hiraldo F., Gonzalez
M.J. 2004. Influence of a mine tailing accident near Donana National Park (Spain) on heavy metals and arsenic accumulation in 14 species of waterfowl (1998 to 2000). Arch.
Environ. Contam. Toxicol., 47: 521-529.
Jakubiec Z. 1985. Populacja bociana białego Ciconia ciconia L. w Polsce. PWN. Warszawa-Kraków.
Kamyshnikov V.S. 2004. Reference book on clinic and biochemical researches and laboratory
diagnostics. MEDpress-uniform. Moscow.
Karageuzyan K.G. 2005. Oxidative stress in the molecular mechanism of pathogenesis at
different diseased states of organism in clinics and experiment. Curr. Drug Targets Inflamm. Allergy, 4: 85-98.
Koroliuk M.A., Ivanova L.I., Majorova I.T. 1988. Methods of definition of catalase activity.
Lab. Manuals., 1: 16-19.
Kostiuk V.A, Popovich A.I, Kovaleva J.I. 1990a. Easy and sensitive method of superoxide dismutase determination based on quercetine oxidation. Vopr. Med. Chem., 4: 88-91 (in
Russian; English abstract).
Kostiuk V.A., Popovich A.I., Kovaleva J.I. 1990b. Simple and sensitive method of definition
of superoxidedismutase, based on reaction of oxidation of kvercetine. Quest. Med. Chem.,
2: 88-91.
Lanzarot M.P., Barahona M.V., Andres M.I., Fernandez-Garcia M., Rodriguez C. 2005. Hematologic, protein electrophoresis, biochemistry, and cholinesterase values of free-living
black stork nestlings (Ciconia nigra). J. Wildl. Dis., 41: 379-386.
61
Muriel P. 1997. Peroxidation of lipids and liver damage. W: Antioxidants, Oxidants and Free
Radicals. S.I. Baskin, H. Salem (eds). Taylor & Francis. Washington: 237-257.
Park Y.S., Suzuki K., Mumby S., Taniguchi N., Gutteridge J.M. 2000. Antioxidant binding of
ceruloplasmin to myeloperoxidase: myeloperoxidase is inhibited, but oxidase, peroxidase
and immunoreactive properties of caeruloplasmin remain intact. Free Radic. Res., 33:
61-265.
Smits J.E., Bortolotti G.R., Baos R., Blas J., Hiraldo F., Xie Q. 2005. Skeletal pathology in
white storks (Ciconia ciconia) associated with heavy metal contamination in southwestern Spain. Toxicol. Pathol., 33: 441-448.
Stohs S.J., Bagchi D. 1995. Oxidative mechanisms in the toxicity of metal ions. Free Radic.
Biol. Med., 18: 321-336.
Stohs S.J., Bagchi D., Hassoun E., Bagchi M. 2001. Oxidative mechanisms in the toxicity of
chromium and cadmium ions. J. Environ. Pathol. Toxicol. Oncol., 20: 77-88.
Tryjanowski P., Jerzak L., Radkiewicz J. 2005. Effect of Water Level and Livestock on the
Productivity and Numbers of Breeding White Storks. Waterbirds, 28(3): 378-382.
Valko M., Morris H., Cronin M.T. 2005. Metals, toxicity and oxidative stress. Curr. Med.
Chem., 12: 1161-1208.
Valko M., Rhodes C.J., Moncol J., Izakovic M., Mazur M. 2006. Free radicals, metals and
antioxidants in oxidative stress-induced cancer. Chem. Biol. Interact., 10: 1-40.
62