Co wyzwala agresje w człowieku

Co wyzwala agresje w człowieku?
Historia świata, w którym żyjemy po brzegi wypełniona jest krwawymi wojnami,
morderstwami na tle rabunkowym jak i seksualnym, przestępstwami różnej maści.
Niezależnie od tego, jak wielką czasem dobroć potrafimy okazać, to i tak życie każdego z nas
uzupełniane jest ciągłą przemocą. By rozróżnić przemoc, niektóre zachowanie zadające
cierpienie od samej agresji, utworzono pojęcie „działania agresywnego”, przez które rozumie
się zachowanie ukierunkowane na spowodowanie fizycznej lub psychicznej szkody. Z tego
względu nie należy mylić agresji z agresywnością. Zdarza się bowiem, że używamy pojęcia
„agresywny” mając nas myśli ludzi np. walczących o swoje prawa, czy sprzeciwiających się
niesprawiedliwościom tego świata, doskonale zdając sobie sprawę, że powyższe działania nie
mają znamion agresji. Poszerzając definicję „agresji” dodać należy, że jest ona działaniem
intencjonalnym, ukierunkowanym na zranienie lub sprawienie bólu, najważniejsze są tu więc
intencje.
Użytecznym okazuje się wprowadzenie swoistego podziału na „agresję wrogą” oraz
„agresję instrumentalną”. Kiedy agresję poprzedza gniew, a celem jej sprawcy jest zadanie
cierpienia swojej ofierze, wówczas mówimy o „agresji wrogiej”. Natomiast jeżeli celem nie
jest ranienie, mimo, że taki skutek zostaje osiągnięty, mówimy o „agresji instrumentalnej”.
Drugi typ obrazują np. wszelkie dyscypliny sportu, gdzie dochodzi do fizycznych uszkodzeń
jednej lub obu z walczących stron, pozostających mimo wszystko w zasadach
obowiązujących w danej dziedzinie rywalizacji (wszelkie zagrywki nie fair świadczą o
wystąpieniu agresji wrogiej).
Wzrost przemocy i przestępczości wśród nieletnich zmusza nas do poszukiwania
odpowiedzi na pytania : jakie są źródła agresji, co może być przyczyną tego zjawiska, a także
sposobów radzenia sobie z nim. Analiza literatury wykazuje, że nie istnieje jeden czynnik
wyjaśniający takie zachowania. Najczęściej spotykamy się z czterema koncepcjami agresji
opracowanymi przez Ch.N. Coffera i M.H. Appley'a. Według jednej z koncepcji agresja jest
instynktem, druga ujmuje ją jako reakcję na frustrację, trzecia traktuje jako nabyty popęd, a
czwarta ukazuje zachowanie agresywne jako wyuczone przez wzmacnianie.
Przedstawiciele instynktownej interpretacji agresji przyjmują, że powstała ona w drodze
ewolucji i jest potrzebna, a nawet konieczna do utrzymania gatunku - jako napęd działania.
Tak rozumiana agresja nie została oczywiście wyuczona, nabyta w toku życia. Człowiek rodzi
Szukasz gotowej pracy ?
To pewna droga do poważnych kłopotów.
Plagiat jest przestępstwem !
Nie ryzykuj ! Nie warto !
Powierz swoje sprawy profesjonalistom.
1
się z gotowym instynktem, nazywanym przez niektórych instynktem walki, niezbędnym do
życia, tak jak np. instynkt głodu. Zdaniem W.M. Dougalla właśnie instynkt walki jest jednym
z ważniejszych, podstawowych instynktów. Stanowi on źródło uczuć gniewu, które są
impulsem powodującym wystąpienie różnych zachowań agresywnych. Gniew powstający na
podłożu instynktu walki jest zjawiskiem pozytywnym z biologicznego punktu widzenia, gdyż
pobudza do zachowań umożliwiających zdobycie przedmiotów potrzebnych danemu
osobnikowi do zaspokojenia jego potrzeb, skłania do obrony przed atakami, umożliwia
utrzymanie dotychczasowego stanu posiadania.
Jedną z najbardziej znanych teorii uznających, że zachowaniem ludzi rządzą instynkty, jest
ocena Z. Freuda. Doszedł on do wniosku, że zasadniczym składnikiem natury człowieka,
decydującym o jego zachowaniu są dwa podstawowe instynkty : instynkt życia i instynkt
śmierci. Są one źródłem sprzecznych tendencji i dążeń. W wyniku ich zwalczania się
powstają wszelkie formy ludzkiej aktywności. Agresja jest również skutkiem sprzeczności
między tymi dwoma głównymi instynktami. Instynkt śmierci, będący źródłem skłonności do
samounicestwienia, jest zwalczany przez instynkt życia. W rezultacie będące przejawem
instynktu śmierci destrukcyjne popędy skierowane na własną osobę, przesuwają się na świat
zewnętrzny, powodując zachowania agresywne, których przedmiotem są różne osoby i
rzeczy.
Według Z. Freuda u człowieka występują trzy zasadnicze poziomy organizacji osobowości
(składniki osobowości) funkcjonujące w odmienny sposób : „id”, „ego”, „superego”. „Id”
(oznacza - to, ono) tworzy się na podłożu elementarnych popędów biologicznych.
Podstawowym mechanizmem funkcjonowania „id” jest zasada przyjemności. „Ego” (jaźń)
kieruje zasada realizmu co przejawia się w uwzględnieniu realnych możliwości działającego
podmiotu i warunków w jakich się on znajduje. Za jego pośrednictwem dokonuje się
poznawanie rzeczywistości. „Superego" (nadjaźń) jest rezultatem społecznego współżycia
między ludźmi, które powoduje wytworzenie się określonych zakazów i nakazów, norm i
zasad postępowania. Konflikty powstające między tymi różnymi składnikami osobowości
prowadzą do frustracji, która pobudza do agresji skierowanej przeciwko określonym osobom
lub przedmiotom. Zdaniem Freuda wszelkie konflikty międzyludzkie są nieuniknione,
ponieważ powstają pod wpływem wrodzonych, niezamierzonych składników natury ludzkiej
- instynktów. Jedyne czynniki hamujące, przeciwdziałające przejawom instynktu agresji to
strach przed karą i użyciem siły.
Współczesna psychologia odrzuca na ogół zbudowaną na instynkcie śmierci teorię Z.
Freuda i traktuje agresję, jako reaktywne objawy instynktów, w powstawaniu których
szczególnie ważną rolę pełnią społeczne doświadczenia dziecka. Instynkt agresji jest
Szukasz gotowej pracy ?
To pewna droga do poważnych kłopotów.
Plagiat jest przestępstwem !
Nie ryzykuj ! Nie warto !
Powierz swoje sprawy profesjonalistom.
2
wrodzony i niezmienny. Natomiast zachowania agresywne wzbudzone przez instynkt są
mniej lub bardziej podatne na wpływy zewnętrzne i mogą być modyfikowane przez
wychowanie. Świadomie uznały to rozróżnienie współczesne nauki biologiczne, które nie
odrzucając istnienia instynktów, oparły na tym rozróżnieniu swoje teorie zmienności
zachowania pod wpływem uczenia się. Jedną z takich nauk jest etologia, nauka o zachowaniu
się zwierząt. Etologia także uważa agresję za instynkt reaktywny. Twórcami etologii byli K.
Lorenz i N. Tinbergen.
Zdaniem K. Lorenza agresja wiąże się z ewolucją. Stanowi narzędzie ewolucji, jest
czynnikiem wyzwalającym ewolucję. Jednocześnie sama podlega ciągłym zmianom
ewolucyjnym. Według niego agresja wewnątrz gatunkowa to „niezbędny do utrzymania życia
i systemu element organizacji wszystkich istot, którego funkcja może ulec wyczerpaniu, i
który może prowadzić do niszczenia życia, ale pomimo to działa dla dobra wielkiej sprawy
życia". Twierdzi on również, iż w obecnych czasach w większym niż dawniej stopniu wyraża
się agresja patologiczna. Jest to jego zdaniem wynik nienadążania ewolucji popędu agresji za
przemianami w nauce, technice, kulturze, a pod ich wpływem w całokształcie życia
społecznego. Człowiek z takim nasileniem popędu agresji, jaki był mu potrzebny (z natury
rzeczy) w okresie kiedy jego narzędzia walki o byt były jeszcze prymitywne, uzyskuje zbyt
szybko takie narzędzia walki, jak np. bomba wodorowa i może jej użyć przeciwko własnemu
gatunkowi.
Spiętrzona agresja musi znaleźć jakieś ujście. Musi zostać wyładowana albo w
bezpośredniej walce, albo w formie zrytualizowanej przez przeniesienie na inny przedmiot. U
ludzi do form agresji zrytualizowanej należą rywalizacja sportowa, rywalizacja w dziedzinie
nauki, itp. Zwolennicy uznający agresję za instynkt dostrzegali zmienność w zachowaniu się
istot żywych i starali się znaleźć dla niej uzasadnienie. Żadna z tych teorii nie uznała zjawiska
agresji za całkowicie szkodliwe społecznie. Wszystkie zasadniczo podkreślały, że zachowania
agresywne mogą występować w formie dopuszczalnej, akceptowanej, a nawet wręcz
korzystnej ze społecznego punktu widzenia. Jednakże ostatnia (etologiczna) próbuje oprzeć
swe rozważania nad przyczynami zmienności zachowań agresywnych na podstawach
naukowych, na naukowej obserwacji praw rządzących tą zmiennością w naturze i sposobów
jej utrwalania.
Mimo, że koncepcja agresji jako instynktu nie została odrzucona i nadal jest przedmiotem
badań, nie znalazła do dziś potwierdzenia na gruncie filozofii i zoopsychologii.
Badania dotyczące genezy agresji były prowadzone również przez psychologów
zajmujących się wpływem frustracji na zachowywanie się . Brak zaspokojenia potrzeb jest
powodem frustracji, w której należy szukać źródeł agresywnego zachowania się.
Szukasz gotowej pracy ?
To pewna droga do poważnych kłopotów.
Plagiat jest przestępstwem !
Nie ryzykuj ! Nie warto !
Powierz swoje sprawy profesjonalistom.
3
Dziecko należy do różnych grup społecznych, w których odgrywa wyznaczone role
społeczne. Stwarza to pewne trudności. Jeżeli dziecko nie potrafi ich pokonać, jeśli nie umie
zachować się zgodnie z oczekiwaniami grupy, np. kiedy nie rozumie tych oczekiwań lub nie
domyśla się ich, spotyka je ze strony grupy kara. Na skutek takich doświadczeń i
negatywnych doznań emocjonalnych towarzyszących niepowodzeniu w pokonywaniu
trudności związanych z pełnieniem roli społecznych, chwiejna jeszcze równowaga procesów
psychicznych dziecka zostaje zakłócona. W pewnych sytuacjach zaczyna ono reagować
stanem frustracji ze wszystkimi jej negatywnymi objawami, dezorganizującymi działanie i
hamującymi, a czasem uniemożliwiającymi rozwój postaw społecznie pozytywnych. W
przypadku gniewu, zachowania agresywne nie stosowane początkowo intencjonalnie mogą
doprowadzić do osiągnięcia celu i przez uzyskaną w ten sposób nagrodę utrwalić się jako
stały rodzaj zachowania.
Teoria związku agresji z frustracją, wiąże się z nazwiskiem J. Dollarda i współpracującego
z nim zespołu psychologów z Uniwersytetu w Yale. Sformułowali oni hipotezę znaną w
literaturze naukowej pod nazwą hipotezy agresji frustracyjnej. Mówi ona, że „pojawienie się
agresji zawsze każe domyślać się frustracji", oraz „każda frustracja zawsze prowadzi do
jednej z form agresji". Zdaniem J. Dollarda i jego współpracowników zachowania agresywne
mogą mieć różny kierunek. Najczęściej są kierowane na rzecz czy osobę będącą przyczyną
frustracji. W takim przypadku mogą usunąć przyczynę i osiągnąć swój cel. Rozwijając swą
teorię J. Dollard konstruuje pewne prawa występowania agresji : siła pobudzenia do agresji
zależy od stopnia frustracji; akty agresji mogą ulec zahamowaniu pod wpływem kary; akty
agresji mogą ulec przeniesieniu; akty otwartej agresji szybciej i skuteczniej niż agresji ukrytej
zmniejszają napięcie frustracyjne.
Przedstawiciele tej teorii (J.Dollard, L.W.Dobb, N.E.Miller, O.H.Mowrer, R.R. Sears)
uważali, że frustracja powstaje wówczas gdy w toku realizacji jakiegoś celu, człowiek
natrafia na przeszkodę udaremniającą tę realizację. Rezultatem frustracji będzie zawsze
agresja. Zachowanie człowieka zmierza zawsze do osiągnięcia jakiegoś bliższego lub
dalszego celu. W toku realizacji mogą jednak wystąpić pewne okoliczności uniemożliwiające
osiągnięcie go. W tym wypadku mamy sytuację frustracyjną, powstającą w wyniku kolizji
dwóch czynników : dążenie człowieka do wykonania pewnej czynności, istnienie przeszkody
uniemożliwiającej jej wykonanie.
Inny przedstawiciel tej teorii L. Bergowitz podkreśla, że treść emocji wywołanej przez
frustrację zależy przede wszystkim od rodzaju frustracji. Inaczej oddziałuje frustracja,
wskutek której organizm może zostać uszkodzony, a inaczej polegająca tylko na przerwaniu
rozpoczętej czynności, nie stwarzająca zagrożenia dla zdrowia czy życia człowieka. W
Szukasz gotowej pracy ?
To pewna droga do poważnych kłopotów.
Plagiat jest przestępstwem !
Nie ryzykuj ! Nie warto !
Powierz swoje sprawy profesjonalistom.
4
pierwszym przypadku zostaje wzbudzony strach i lęk, a w drugim - złość lub gniew. S.
Rosenzweig wykazał, że istnieje szereg różnych reakcji na frustrację, przy czym mogą to być
zarówno reakcje agresywne, jak też nieagresywne. Do agresywnych reakcji frustracyjnych
zalicza niektóre formy reakcji ekstrapunitywnych (kierowanych na inną osobę wybuchy
gniewu, wrogości, przypisywanie innym winy za własne niepowodzenia) i intrapunitywnych
(skierowane na własną osobę, doznawanie poczucia winy, potępienia swoich czynów), a
nieagresywnych - inpunitywnych. Reakcje inpunitywne pozwalają na rozładowanie w
formie nieagresywnych stanów napięcia emocjonalnego wywołanego przez frustrację. D.C.
Mac Cleeland I F.S. Apicella stwierdzili występowanie w sytuacjach frustracyjnych czterech
rodzajów reakcji, którymi są : atak, wycofywanie się, ograniczanie się i substytucja.
Natomiast J. Celeman wyróżnił sytuacje takie jak : atak, ucieczka i kompromis. Jeszcze
inaczej podszedł do tego problemu A.H. Maslow. Zakłada on istnienie różnych rodzajów
frustracji, z których nie wszystkie wywołują agresję. Jego zdaniem agresja jest następstwem
zagrożenia bytu danej jednostki oraz blokady jej najbardziej podstawowych potrzeb.
Frustracja jest skutkiem blokady określonych potrzeb. W powstawaniu agresywnego
zachowania się dzieci i młodzieży szczególnie ważną rolę pełni blokada afiliacji, uznania
społecznego oraz potrzeby samodzielności. Stwierdzono, że w wielu zachowaniach
agresywnych występuje komponent lęku. Lęk może wyzwolić agresję, agresja może być
sposobem jego pokonywania. Może też agresją maskować lęk. Dziecko może też być
agresywne, aby sprawdzić miłość rodziców. Może być agresywne do ludzi okazujących mu
uczucie - gdy bardzo pragnie miłości, ale przeżywa lęk niepewności.
Istnieje kilka, nieznacznie różniących się od siebie koncepcji agresji jako nabytego popędu.
Jedne z nich podkreślają rolę gniewu, drugie - rolę konfliktowych oczekiwań dotyczących
wzmocnienia zachowania agresywnego. J. Dollard i N. Miller sugerują, że gniew jest
wyuczonym popędem, tj. utrzymują, że szarpania, bicie, drapanie oraz wewnętrzne reakcje
trzewne, są wrodzonymi reakcjami gniewnymi na pewne sytuacje. Zachowanie agresywne
jest często konsekwencją gniewu i może być następstwem występowania bodźców
sygnałowych, które aktualnie wywołują gniew. Wykazują oni, że agresja wystąpi wtedy,
kiedy jest najsilniej wyuczoną reakcją na gniew.
Jednym z aspektów agresywnego zachowania, który w ogóle można rozpatrywać w
kategoriach popędowych jest emocjonalna reakcja na gniew. Jeśli reakcja nie ma charakteru
„gniewnej agresji", A. Buss nie widzi możliwości interpretowania jej jako popędu. R.R. Sears
uznaje natomiast możliwość wytworzenia się nowych popędów w wyniku zderzenia się
(konfliktu) dwu jednakowo silnych tendencji - jednej związanej z oczekiwaniem nagrody,
drugiej związanej z przewidywaniem kary za określone zachowanie. Powstają w ten sposób
Szukasz gotowej pracy ?
To pewna droga do poważnych kłopotów.
Plagiat jest przestępstwem !
Nie ryzykuj ! Nie warto !
Powierz swoje sprawy profesjonalistom.
5
popędy zależności i agresji. Oba te popędy mogą się rozwijać we wczesnym dzieciństwie na
podłożu zachowań instrumentalnych znajdujących wzmocnienie w uzyskiwanym
zainteresowaniu i w pomocy dorosłych.
Zachowania instrumentalne typu zależnościowego to objawy niezaradności, bezsilności,
cichy płacz, skarga, prośba, itp. Zachowanie instrumentalne typu agresywnego to : krzyk,
głośny płacz, gwałtowne nieskoordynowane ruchy, hałasowanie, uderzanie przedmiotów,
kopanie ich, szarpanie i odpychanie opiekunów. Jedne i drugie mają na celu zwrócenie
okazywanej pomocy w zaspokojeniu aktualnych potrzeb dziecka. R.R. Sears odróżnia jednak
zachowania instrumentalne od tak samo wyglądających zachowań mających właściwości
popędowe. Te drugie powstają wówczas gdy zachowania czasem są nagradzane, a czasem
karane. Zdaniem autora rozwija się wtedy „wtórny system motywacyjny". Między obu
tendencjami, do przewidywania nagrody i przewidywania kary, występuje konflikt : dążenie
- unikanie. Dzięki niemu powstaje nowy proces, który uważa się za źródło energii nowych
czynników motywacyjnych - zależności agresji. Ch. Coffer i M.H. Appley uważają, że nabyte
popędy zależności i agresywności były początkowo wzbudzone przez rodziców, a potem
także przez innych ludzi.
Koncepcja agresji jako nawyku związana jest głównie z nazwiskiem A. Bandury i R.H.
Waltersa. Głosi ona, że zachowania agresywne są jak wszystkie inne zachowania wyuczone i
to przede wszystkim w oparciu o uwarunkowania instrumentalne oraz o modelowanie.
Według W. Szewczuka nawykiem będziemy nazywali takie zachowanie dobrze utrwalone, do
tego stopnia, że jest już zautomatyzowane i realizowane bez pełnej kontroli świadomości.
Nawykiem nie może być żadna tendencja, czy skłonność.
Zdaniem A. Bussa agresja to nawyk napastowania. Podkreśla on, że agresywność może być
trwałą cechą charakteryzującą całą osobowość człowieka. Określa on także cztery czynniki
determinujące siłę agresywności u danej jednostki. Jednym z nich jest częstotliwość i
intensywność doznanych napaści, frustracji i przykrości. Są to warunki, które poprzedzają
agresję. A. Buss twierdzi, że : „istnieje większe prawdopodobieństwo, że chronicznie
agresywna będzie ta jednostka, na którą działało wiele bodźców wywołujących gniew, niż
jednostka, na którą działało niewiele".
Drugim czynnikiem decydującym o sile agresywności u człowieka jest stopień wzmocnienia
agresywnego czy napastliwego zachowania, jak : zmniejszenie gniewu po „wyładowaniu się"
w postaci zbicia lub zwymyślania kogoś, wyeliminowania przykrych bodźców zewnętrznych
przez użycie siły fizycznej, czy też słownej, osiągnięcie różnych nagród za pośrednictwem
działania w opisany sposób. Nagrody te nie muszą być bezpośrednio związane z przejawami
gniewu, jak wyrządzenie komuś krzywdy. Nagrodą może być pokarm, sukces, dominacja, itp.
Szukasz gotowej pracy ?
To pewna droga do poważnych kłopotów.
Plagiat jest przestępstwem !
Nie ryzykuj ! Nie warto !
Powierz swoje sprawy profesjonalistom.
6
Kara osłabia zachowania agresywne w wyniku jego zahamowania wywołanego przez konflikt
lub zredukowanie siły nawyku. Nie wzmacnianie agresji, tzn. stwarzanie takich sytuacji, w
których zachowania agresywne nie dopuszczają do osiągnięcia nagród, również zmniejsza siłę
nawyku.
Trzecim czynnikiem determinującym siłę agresywności jest fascylitacja. Fascylitacja
według W. Szewczuka to „niewyuczone chwilowo trwające zwiększenie siły wskutek
wystąpienia innego bodźca lub innej reakcji; natomiast w psychologii społecznej oznacza
pobudzenie, wzajemny wpływ członków grupy powodujący wzrost zachowań określonego
rodzaju (...); wzajemne pobudzenie się członków grupy (przez emitowanie podobnych
zachowań) do czynów agresywnych". A. Buss sugeruje, ze rówieśnicy i starsi członkowie
grupy czy rodziny mogą dostarczać modeli zachowania agresywnego, na których dana
jednostka się wzoruje. W bardzo agresywnej grupie, czy rodzinie, jednostka będzie
prawdopodobnie nagradzana za inicjowanie zachowań agresywnych, a także niejednokrotnie
atakowana, w związku z tym często odczuje gniew.
Ostatni czynnik wpływający na agresywność jednostki stanowi jej temperament. Według A.
Bandury i R.H. Waltersa zachowania agresywne stanowią wyuczony sposób zachowania się.
Uważali oni, że to taki sposób postępowanie, który jako reakcja instrumentalna prowadzi
dostatecznie często do zaspokojenia takiej czy innej potrzeby, aby utrwalić się jako sposób
skuteczny, a więc dobry. Głównymi czynnikami pobudzającymi do uczenia się są kontakty
społeczne, obserwacja i naśladownictwo otoczenia. Zachowania, które utrwaliły się, musiały
być wielokrotnie wzmacniane bezpośrednio lub pośrednio. Bezpośrednie wzmacnianie to
takie, kiedy nagroda (np. zaspokojenie potrzeby) dotyczy zachowań samego uczącego się.
Natomiast wzmocnienie pośrednie odnosi się do zachowania innych osób, które są modelami
dla uczącego się.
Utrwalone zachowania agresywne, zdaniem A. Bandury i R.H. Waltersa, mogą być
likwidowane poprzez uczenie. Takie uczenie, a raczej oduczanie, może polegać na
konsekwentnym odmawianiu nagrody albo na aktywnym karaniu. Jeżeli zachowania
agresywne są ignorowane, a inne sposoby prowadzące do zaspokojenia potrzeb są
nagradzane, to zachowanie nie nagrodzone będzie stopniowo zanikać. Kara także może
prowadzić do zaniku zachowań społecznie agresywnych, ponieważ jej działanie polega na
zahamowaniu zachowań. Bywa jednak tak, że wyłącznie stosowanie kary doprowadza nieraz
nie do zahamowania zachowań agresywnych, lecz do wyuczania się sposobów jej unikania.
Stosowanie kar i nagród łącznie może znacznie ułatwić proces uczenia.
Szukasz gotowej pracy ?
To pewna droga do poważnych kłopotów.
Plagiat jest przestępstwem !
Nie ryzykuj ! Nie warto !
Powierz swoje sprawy profesjonalistom.
7
Do powyższego opracowania korzystałem z następujących źródeł:
- Psychologia Społeczna; E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert
- Psychologia – podręcznik akademicki, tom III; J. Sterlau
- Agresja w okresie dorastania; A. Bandura
- Psychologia i życie; P. G. Zimbardo
Szukasz gotowej pracy ?
To pewna droga do poważnych kłopotów.
Plagiat jest przestępstwem !
Nie ryzykuj ! Nie warto !
Powierz swoje sprawy profesjonalistom.
8