Ziemia
advertisement
Organizacja gospodarstwa Gospodarstwo jako jednostka produkcyjna składa się z działu produkcji roślinnej i zwierzęcej. Większe jednostki dysponują także działami przetwórstwa rolno - spożywczego oraz usługowym. Przez dział gospodarstwa rozumiemy te rodzaje aktywności, w których wykorzystywane są podobne metody i środki produkcji. Poszczególne działy dzielą się na gałęzie, czyli zespoły roślin lub działalności o podobnej technologii produkcji oraz grupy zwierząt tego samego gatunku. W przypadku działu produkcji roślinnej można, więc wymienić takie gałęzie jak: zboża, rośliny okopowe, przemysłowe, pastewne, strączkowe, warzywa, sady itp. Do działu produkcji zwierzęcej należy bydło, trzoda chlewna, owce, konie, drób, zwierzęta futerkowe itp. W dużych przedsiębiorstwach rolnych wyróżnia się dział przetwórstwa rolno-spożywczego, w skład którego mogą wchodzić mleczarnie, gorzelnie, przetwórnie owocowo - warzywne, krochmalnie, olejarnie, suszarnie, masarnie itp. Dział usług mogą stanowić warsztaty naprawcze, jednostki transportu, jednostki usług mechanizacyjnych itp. Dział produkcji roślinnej jest działem wytwórczym, gdyż tylko tutaj praca ludzka, oddziałując na przyrodę, daje całkiem nowy produkt. Produkcja zwierzęca polega na przetwarzaniu przez organizmy zwierzęce pasz wyprodukowanych w dziale produkcji roślinnej na bardziej uszlachetnione produkty, takie jak: mięso, mleko, wełna, jaja. W dziale przetwórstwa rolno - spożywczego produkty roślinne i zwierzęce poddawane są oddziaływaniu czynników mechanicznych lub biochemicznych. Podstawową jednostką składową gospodarstwa jest działalność, przez którą rozumie się pozyskiwanie jednolitego produktu z zastosowaniem tej samej technologii produkcji. Jako działalności w gałęzi zboża można wymienić np. pszenicę, jęczmień, żyto, owies itd. W gałęzi bydło można wyróżnić przykładowo produkcję mleka, opas żywca wołowego, wychów jałówek hodowlanych itd. Produkcja roślinna jest podstawowym, surowcowym działem produkcji rolniczej w gospodarstwie. Jej specyficznymi czynnikami wytwórczymi są ziemia i organizmy roślinne zdolne do fotosyntezy, czyli przetwarzania związków nieorganicznych w organiczne. Zasadniczą cechą szczególną produkcji roślinnej jest to, iż wymaga ona znacznych obszarów. Rolnika interesuje głównie gleba, to jest wierzchnia warstwa ziemi, cechująca się większą lub mniejszą żyznością. Chcąc uzyskać dobre wyniki w produkcji roślinnej, trzeba nie tylko utrzymywać jej urodzajność, lecz także stale ją zwiększać. W celu zwiększenia urodzajności gleby należy: prawidłowo wykonywać zabiegi uprawowe, stosować właściwy dobór roślin i ich poprawne zmianowanie, uzupełniać składniki pobrane przez rośliny z gleby poprzez odpowiednie nawożenie, dbać o stosunki wodno - powietrzne w glebie (w razie potrzeby stosować melioracje). W rolnictwie, o odróżnieniu od innych gałęzi gospodarki narodowej, takich jak: przemysł, handel, transport i inne, ziemia spełnia rolę nie tylko miejsca, ale i środka produkcji. Jej cechy szczególne to: nieruchomość (niewzruszalność), czyli stałość położenia; brak możliwości swobodnego przemieszczania ziemi w miejsce bardziej dogodne do gospodarowania; ziemia reprezentuje właściwości naturalne danego rejonu geograficznego i określonej działki ziemi nie można przenieść tam gdzie się chce. niepomnażalność (niepowiększalność) związana z ograniczonymi zasobami ziemi jako środka produkcji niezbędnego do prowadzenia produkcji rolniczej; ograniczenie ilości ziemi występuje mniej lub bardziej wyraźnie w różnych rejonach świata; niezniszczalność polegająca na tym, że przy prowadzeniu racjonalnej działalności rolniczej ziemia nie zużywa się, a nawet może następować zwiększanie jej wartości produkcyjnej; reguła ta nie wyklucza jednak wyjątków wynikających z działania sił przyrody (jak trzęsienia ziemi, erozja) lub świadomego działania człowieka (np. kopalnie odkrywkowe). Niezniszczalność potencjału produkcyjnego gleby wpływa na to, że ziemia jest jednym ze środków produkcji niepodlegających amortyzacji. przestrzenny charakter, wymuszający przystosowanie maszyn do ruchomego procesu pracy (maszyny w znacznej części nie mają stacjonarnego charakteru). Każde gospodarstwo rolne stanowi pewną odrębną jednostkę produkcyjną - ekonomiczną o określonych zasobach ziemi i środków produkcji, położoną w określonych warunkach przyrodniczych i funkcjonującą w określonych warunkach ekonomicznych. Cechą charakterystyczną każdego gospodarstwa jest jego wielkość, chociaż rolnik w dłuższym okresie może powiększyć lub zmniejszyć jego powierzchnię. Do określania powierzchni gospodarstwa stosuje się kilka pojęć, a mianowicie: Powierzchnia ogólna jest to obszar gospodarstwa rolniczego określony jego granicami. Składają się na nią użytki rolne, lasy i parki, wody (stawy), inne grunty i nieużytki (bagna, żwirowiska itp.). Nie wszystkie z wymienionych gruntów muszą być użytkowane rolniczo. Grunty rolne, czyli: użytki rolne oraz grunty pod stawami rybnymi, budynkami gospodarczymi, pasami wiatrochronnymi, ogródkami działkowymi i urządzeniami przeciwerozyjnymi. Są to grunty na których prowadzona jest produkcja rolnicza, niezbędne do jej prowadzenia lub tylko związane z prowadzeniem produkcji. Użytki rolne (UR) są to grunty wykorzystywane do bezpośredniej produkcji rolniczej. W skład użytków rolnych wchodzą grunty orne, trwałe użytki zielone oraz plantacje trwałe. Grunty orne (GO) jest to powierzchnia uprawiana z okresowym przemieszczaniem (odwracaniem, wzruszaniem) gleby. Stanowią one podstawowy areał użytków rolnych. Plantacje trwałe są to grunty obsadzone drzewami i krzewami owocowymi, wikliną i innymi uprawnymi roślinami wieloletnimi. Do plantacji trwałych zaliczane są więc sady, chmielniki, winnice itp. Trwałe użytki zielone (TUZ) są to łąki trwałe i pastwiska naturalne, czyli grunty porośnięte roślinnością trawiastą użytkowaną kośnie lub pastwiskowo. Procentowy udział wszystkich rodzajów gruntów w gospodarstwie nazywamy strukturą użytkowania gruntów. Procentowy udział poszczególnych rodzajów użytków w całej powierzchni użytków rolnych gospodarstwa nazywamy strukturą użytków rolnych. Grunty orne mogą być zamieniane na użytki zielone i odwrotnie. Proces ten nazywamy transformacją użytków rolnych. Z punktu widzenia rolniczego ważna jest ilość użytków rolniczych, ale także ich jakość, bowiem warunki glebowe wywierają bezpośredni wpływ na organizację gospodarstwa i efekty ekonomiczne. Jakość gleb w gospodarstwach jest różna i dlatego powstało kilka sposobów jej oceny. Jednym ze sposobów jest podział gleb na klasy. Grunty orne dzieli się na 6 klas, przy czym w klasach III i IV wyodrębniono klasy a i b a w VI klasę VIz, z gruntami pod zalesienia, natomiast użytki zielone dzieli się na 6 klas, bez dalszego ich dzielenia. Klasy bonitacyjne gleb określają potencjał produkcyjny bez uwzględniania ich rzeczywistej urodzajności jako cechy zależnej od uprawy. Innym sposobem określania jakości gleb jest podział gruntów na kompleksy glebowo - rolnicze, dokonany w oparciu o przydatność do uprawy poszczególnych grup roślin. Do porównywania jakości gleb w poszczególnych gospodarstwach stosuje się wskaźnik bonitacji gleb oraz powierzchnię w hektarach przeliczeniowych. Przy obliczaniu wskaźnika bonitacji gleb korzystamy ze współczynników przeliczeniowych stosowanych do ustalania powierzchni w hektarach przeliczeniowych. Hektar przeliczeniowy odpowiada wartości klasy IV gruntów ornych. Aby obliczyć, ile jest w gospodarstwie hektarów przeliczeniowych, należy pomnożyć liczbę hektarów fizycznych poszczególnych klas przez odpowiadające im współczynniki, a następnie iloczyny zsumować. Gdy w gospodarstwie przeważają dobre gleby to wówczas powierzchnia przeliczeniowa jest większa niż powierzchnia wyrażona w hektarach fizycznych i odwrotnie, gospodarstwa o glebach niskiej jakości charakteryzują się niewielką powierzchnia przeliczeniową. Wskaźnik bonitacji gleb obliczamy dzieląc powierzchnię przeliczeniową przez obszar użytków rolnych wyrażony w hektarach fizycznych analizowanego gospodarstwa. Przy pomocy wskaźnika bonitacji gleb jakość gleb określamy jedną liczbą. Gdy jego wartość wynosi powyżej 1 gospodarstwo posiada gleby stosunkowo dobre, natomiast wskaźnik poniżej jedności charakteryzuje gospodarstwa o gorszej jakości gleb. Do charakteryzowania warunków glebowo-klimatycznych rejonu, czy gospodarstw często stosuje się pojęcie waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Pozwala ono na łączne ujęcie jedną liczbą następujących cech przestrzeni rolniczej: jakość i przydatność rolnicza gleb (klasy bonitacyjne gleb i kompleksy glebowe), agroklimat, stosunki wodne, rzeźba terenu. Pole to wydzielona część gruntów ornych obsiana zazwyczaj tą samą rośliną. Łan natomiast jest to część pola, na której maszyny mogą poruszać się bez przeszkód od początku do końca, bez konieczności nawracania w trakcie przejazdu. Pole może być podzielone na przykład rowem lub drogą polną, a więc będzie składało się z dwóch lub kilku łanów. Ziemia jest czynnikiem produkcji, który ma własną zdolność produkcyjną, którą nazywa się żyznością naturalną. Rzeczywista wydajność z jednostki powierzchni gleby nazywana jest urodzajnością. Zależy ona od żyzności gleby, ale i w znacznej mierze od działalności człowieka, który stosując prawidłową agrotechnikę może ją zwiększać, lub przy nieprawidłowym postępowaniu z gleba zmniejszać. Dobór działalności w produkcji roślinnej jest ściśle uwarunkowany jakością gleby w gospodarstwie. Gleba jest to wierzchnia warstwa ziemi, powstała w wyniku wietrzenia skały macierzystej pod wpływem wody, roślin, zwierząt, człowieka i czynników klimatu, będąca źródłem składników pokarmowych i wody dla roślin. Jej potencjalną zdolność zaspokajania potrzeb roślin nazywamy żyznością. Wyróżniamy żyzność naturalną, związaną z typem gleby i żyzność nabytą, powstałą w wyniku wieloletniej, celowej działalności człowieka. Jednakże niewłaściwa działalność człowieka może doprowadzić do degradacji żyzności gleby, czyli spadku nasilenia wszystkich lub niektórych cech decydujących o żyzności gleby. Pojęciem zbliżonym do żyzności jest urodzajność gleby, przez którą rozumiemy nie potencjalną, lecz rzeczywistą produkcyjność gleby. Urodzajność wynika zarówno z żyzności gleby, jak i stosowanej technologii produkcji. Błędy w technologii, zwłaszcza w zakresie następstwa roślin po sobie, mogą spowodować zmęczenie gleby, przejawiające się spadkiem plonów przy poprawnej (poza następstwem roślin) agrotechnice, a wynikające z nasilenia się chorób i szkodników oraz jednostronnego wyczerpania gleby ze składników pokarmowych. Nazwa rodzaju zmęczenia gleby pochodzi od nazwy rośliny, która to zmęczenie wywołała, np. wykoniczynienie, wyburaczenie, wylnienie. Na dobór roślin w gospodarstwie wpływają, obok warunków naturalnych, cechy ekonomiczne roślin, bowiem rośliny uprawne różnią się: 1) pracochłonnością tj. ilością wymaganych nakładów pracy przy ich uprawie, 2) kapitałochłonnością tj. ilością wymaganych nakładów środków produkcji 3) nadwyżką bezpośrednią z 1 hektara uprawy (różnica wartości produkcji oraz kosztów zmiennych). Biorąc pod uwagę nakłady oraz nadwyżki, jaki przynoszą gospodarstwu poszczególne rośliny, można je podzielić na dwie grupy: rośliny intensywne, wymagające dużych nakładów środków produkcji oraz wysokich nakładów robocizny w przeliczeniu na 1 ha, lecz dające wysoką nadwyżkę bezpośrednią w przeliczeniu na 1 godzinę pracy (robotnikogodzinę); zaliczamy tutaj warzywa, tytoń chmiel, okopowe. rośliny ekstensywne, wymagające niskich nakładów środków produkcji oraz robocizny na 1 ha, ale dające znacznie niższy dochód z 1 ha oraz stosunkowo wysoką nadwyżkę bezpośrednią w przeliczeniu na 1 robotnikogodzinę (ze względu na niskie nakłady pracy na uprawę). Do tej grupy należą rośliny zbożowe oraz rzepak. Gospodarstwa w zależności od zasobów siły roboczej oraz środków produkcji decydują się na uprawę odpowiednich roślin. I tak gospodarstwa małe z dużymi zasobami pracy uprawiają rośliny nakładochłonne, takie jak: warzywa oraz okopowe. Gospodarstwa większe z niedoborami siły roboczej będą uprawiały przede wszystkim zboża. Jednak rolnicy muszą pamiętać o właściwym zmianowaniu w gospodarstwie, bowiem może pojawić się zmęczenie gleby. Zmęczeniu gleby można zapobiec, stosując właściwe następstwo roślin, a więc właściwą kolejność roślin następujących po sobie na tym samym polu. Nie każde następstwo roślin jest jednak dobre. Racjonalne następstwo roślin po sobie w określonej kolejności, z uwzględnieniem ich zróżnicowanych wymagań co do stanowiska oraz jakości stanowiska, jakie pozostawiają po sobie nazywamy zmianowaniem. Zmianowanie dostosowane do warunków i potrzeb konkretnego gospodarstwa, czyli uwzględniające jego warunki klimatyczno-glebowe oraz produkcyjną i agrotechniczną rolę poszczególnych roślin w gospodarstwie, nazywamy płodozmianem. Liczba lat potrzebnych do przejścia wszystkich roślin objętych płodozmianem przez dane pole stanowi rotację. Wycinek zmianowania składający się z kilku roślin, z których pierwsza jest dobrym przedplonem, a ostatnia poprzedza następny dobry przedplon określamy pojęciem członu zmianowania. W niektórych płodozmianach stosowane jest pole wypadające, wyłączone ze zmianowania na kilka lat, przeznaczone do uprawy roślin wieloletnich, np. lucerny. Roślina poprzedzająca nazywa się przedplonem, a następująca po niej rośliną następczą. Nie należy mylić rośliny następczej z poplonem, który oznacza uprawę dodatkowej rośliny po plonie głównym w tym samym roku. Ustalając zmianowanie należy przestrzegać następujących zasad: 1. Po roślinach pobierających z gleby dużo składników pokarmowych wprowadzać do uprawy rośliny mniej wymagające; po roślinach głęboko korzeniących się uprawiać rośliny o płytkim systemie korzeniowym. 2. Ze względu na utrzymanie struktury gleby przeplatać w zmianowaniu rośliny strukturotwórcze (rośliny motylkowe) z roślinami niszczącymi strukturę gruzełkowatą (np. zboża). 3. Rośliny uprawne zostawiają różną ilość resztek pożniwnych, dlatego w zmianowaniu należy umieszczać na przemian takie, które pozostawiają ich więcej oraz takie, które pozostawiają ich mniej. 4. Nie należy uprawiać po sobie roślin wrażliwych na te same choroby czy szkodniki oraz roślin sprzyjających zachwaszczaniu gleby. 5. Po roślinach wąskolistnych (zbożowe), uprawiamy zwykle szerokolistne, a więc okopowe i pastewne. 6. Zwracamy również uwagę na termin siewu, porę dojrzewania i zbioru, gdyż zrozumiałym jest, iż nie można zasiać rośliny następczej, gdy roślina poprzedzająca nie zeszła z pola. Ze względu na udział roślin intensywnych płodozmiany dzielimy na: a) intensywne, z wysokim udziałem tych roślin oraz wykorzystaniem możliwości uprawy poplonów; b) ekstensywne, z wysokim udziałem roślin ekstensywnych (zboża, rośliny pastewne). Z udziałem poszczególnych roślin wiąże się także inny podział płodozmianów, a mianowicie na: 1) płodozmiany polowe (towarowe), z przewagą roślin dostarczających produktów przeznaczonych na sprzedaż, 2) płodozmiany paszowe, nastawione na produkcję pasz dla zwierząt; 3) specjalne: nasienne, warzywne, przeciwerozyjne, doświadczalne. Zgodnie z zasadami stosowania Dobrych Praktyk Rolniczych należy sporządzać bilans substancji organicznej z wykorzystaniem współczynników reprodukcji i degradacji. Współczynniki reprodukcji i degradacji glebowej substancji organicznej Roślina lub nawóz Jednostka Współczynniki reprodukcji (+) lub degradacji (-) dla organiczny gleb lekkich średnich ciężkich czarnych ziem Okopowe 1 ha -1,26 -1,40 -1,54 -1,02 Kukurydza 1 ha -1,12 -1,15 -1,22 -0,91 Zboża, oleiste 1 ha -0,49 -0,53 -0,56 -0,38 Strączkowe 1 ha +0,32 +0,35 +0,38 +0,38 Trawy w polu 1 ha +0,95 +1,05 +1,16 +1,16 Motylkowe, mieszanki 1 ha +1,89 +1,96 +2,10 +2,10 Obornik 1t +0,070 +0,026 Gnojowica 1t +0,180 Słoma 1t Źródło: Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. MRiRW, Warszawa, 2002. Przykładowo w gospodarstwie położonym na glebach ciężkich, w którym prowadzono produkcję zbóż na obszarze 30 ha, rzepaku – 10 ha, kukurydzy na kiszonkę - 5 ha, buraków cukrowych - 2 ha i lucerny - 3 ha, posiadającym zwierzęta produkujące około 580 ton obornika rocznie (w pełni wykorzystywanego do nawożenia pól) bilans uproszczony substancji organicznej jest następujący: 40 ha * (-0,56) + 5 ha * (-1,22) + 2 ha * (-1,54) + 3 ha * 2,10 + 580 t * 0,07 = +15,32 Bilans substancji organicznej analizowanego gospodarstwa jest dodatni, przede wszystkim dzięki rozwiniętej produkcji zwierzęcej. Ekonomiczna ocena płodozmianu. W warunkach gospodarki rynkowej oraz przy istnieniu nakładów ograniczających skutki błędów w stosowanym zmianowaniu (odmiany, pestycydy, nawozy mineralne) nabierają znaczenia metody pozwalające na ekonomiczną ocenę stopnia dobroci poszczególnych działalności, płodozmianów oraz struktury zasiewów. Mogą tu być stosowane kategorie wynikowe całych przedsiębiorstw, jak też różne metody rachunku ekonomicznego, łącznie z porównaniami projektów urządzeniowych gospodarstw. Najbardziej przydatne w różnych sytuacjach decyzyjnych sposoby to: a) przedsiębiorstwo znajduje się w korzystnej sytuacji ekonomicznej, ma utrwaloną sytuację na rynku - za podstawowy cel gospodarowania może być uznane osiągnięcie jak najwyższego wyniku finansowego; w takim przypadku jako kryterium celu przyjmuje się maksymalizację sumy nadwyżek bezpośrednich (różnica między produkcją potencjalnie towarową a kosztami zmiennymi); b) gospodarstwo charakteryzuje niedobór środków pieniężnych na działalność bieżącą - w takim przypadku celem podstawowym rolnika może być jak najlepsze wykorzystanie czynnika znajdującego się w minimum, co uzyska poprzez: - minimalizację poziomu nakładów środków obrotowych na produkcję roślinną, - maksymalizację relacji nadwyżki bezpośredniej do kosztów zmiennych, c) gospodarstwo jest na etapie powstawania, rolnik przejmuje gospodarstwo niedoinwestowane, posiada też niskie zasoby kapitałowe - celem producenta z jednej strony jest minimalizacja nakładów kapitałowych na inwestycje w środki trwałe, z drugiej zaś wymieniona w punkcie b maksymalizacja efektów z ponoszonych kosztów zmiennych. Poprawnie skonstruowane płodozmiany pozwalają na utrzymanie, a nawet zwiększanie urodzajności gleby. Temu służą także melioracje użytków rolnych, nawożenie i ochrona roślin. Nawożenie jest to wzbogacanie gleby w substancję organiczną i składniki pokarmowe, wywierające pozytywny wpływ na wzrost i rozwój roślin. Wyróżniamy następujące rodzaje nawożenia: 1) jednostronne, czyli stosowanie nawozów jednoskładnikowych; 2) podstawowe, nawożenie niezbędne do utrzymania żyzności gleby; 3) uzupełniające, stosowane w celu zaspokojenia szczegółowych potrzeb roślin; 4) pogłówne, mające na celu dokarmianie roślin w trakcie wegetacji; 5) dolistne - dokarmianie roślin w formie oprysku roztworem nawozu mineralnego; coraz częściej stosowane w nowoczesnym rolnictwie, także łącznie z pestycydami; 6) gniazdowe, stosowane punktowo, przy roślinach; 7) rzędowe, gdy nawozy są wysiewane rzędami, razem z siewem nasion; 8) rzutowe - równomierne rozrzucenie nawozów po całej powierzchni; do zwiększania równomierności rozsiewu może być wykorzystane sprężone powietrze. W rolnictwie stosowane jest nawożenie organiczne i mineralne. Nawozy organiczne to głównie odchody zwierząt, masa roślinna po zbiorach (resztki pożniwne), odpady z gospodarstwa rolniczego i domowego, kompost, fekalia, wodorosty oraz nawozy zielone (rośliny uprawiane na przyoranie, na glebach lekkich jest to często łubin). Celem utrzymania żyzności gleby niezbędne jest spełnienie tzw. minimum obornikowego, które wynosi 5-6 t obornika na 1 ha przeciętnie w roku na glebach średniej jakości (im gleba jest słabsza, tym minimum obornikowe jest wyższe). Od XX wieku coraz szerzej są stosowane nawozy mineralne (sztuczne), które nie mają pochodzenia organicznego, lecz zawierają składniki mineralne, też niezbędne dla wzrostu roślin, jednak uzyskane w wyniku procesów chemicznych, rzadziej z kopalin. Wśród składników nawozów mineralnych wyróżniamy makroelementy (azot, potas, fosfor, wapń, magnez, siarka i sód) oraz mikroelementy (pozostałe pierwiastki) pobierane przez rośliny w bardzo małych ilościach, lecz pełniące ważne funkcje biologiczne. W zakresie nawożenia dominującą tendencją staje się odchodzenie od prostego stosowania nawozów, a zastępowanie go precyzyjnym odżywianiem roślin, czyli stosowanie takich nawozów, w takiej ilości i w takich terminach, które dla rośliny są optymalne. Pozwala to na lepsze wykorzystanie nawozów i mniejsze ich zużycie jednostkowe oraz ogranicza skażenie środowiska naturalnego. Odżywianie takie wymaga jednak głębszej wiedzy o fizjologii rozwoju roślin. Przy odżywianiu coraz istotniejszym elementem staje się stosowanie mikroelementów, których roślinom brakuje, a których zapasy wyczerpały się przez lata stosowania jednostronnego nawożenia tylko makroelementami. Kluczowym zadaniem staje się uzupełnianie właśnie mikroelementów, które stają się czynnikiem w minimum (tj. ograniczającym wysokość plonu). Potrzeby pokarmowe roślin odpowiadają, w przybliżeniu, ilości składnika zawartej w uzyskanym plonie. Można je obliczyć mnożąc wielkość oczekiwanego plonu roślin przez pobranie składnika na jednostkę plonu. Pobranie składników na jednostkę plonu niektórych roślin Grupa roślin lub roślina Kg na 100 kg plonu głównego +plon uboczny azot fosfor potas Zboża i inne na ziarno (nasiona) Pszenica ozima 2,37 0,98 1,51 Żyto 2,16 1,00 5,16 Pszenżyto 2,41 1,07 2,11 Jęczmień jary 2,10 0,96 1,64 Kg na 100 kg plonu ubocznego azot fosfor potas 0,52 0,55 0,59 0,55 0,18 0,21 0,23 0,29 1,20 1,42 1,45 1,44 Owies 2,22 1,08 2,19 0,59 Rzepak 5,18 1,97 4,00 1,45 Groch 4,86* 1,35 3,24 1,68 Okopowe i pastewne Ziemniak 0,39 0,14 0,66 0,26 Burak cukrowy 0,40 0,16 0,65 0,36 Kukurydza 0,37 0,14 0,46 Koniczyna 0,51* 0,11 0,53 Lucerna 0,61* 0,14 0,56 Mieszanki z trawami 0,50 0,14 0,58 Trawy w polu 0,51 0,14 0,59 Użytki zielone 0,40 0,11 0,49 * założono, że 50-70% N rośliny motylkowe pobierają przez Rhizobium 0,27 0,30 0,41 1,88 2,04 2,11 0,07 0,09 - 0,41 0,66 - Przykładowo w gospodarstwie, w którym uprawiano pszenicę ozimą (30 ha, plon 5 t/ha), rzepak (10 ha, plon 3t/ha), kukurydzę na kiszonkę (5 ha, plon 40 t/ha), burak cukrowy (2 ha, 50 t/ha), lucernę (3 ha, 30 t/ha) pobranie wynosi: azotu (30*50*2,37)+(10*30*5,18)+(5*400*0,37)+(2*500*0,40)+(3*300*0,61) = 6798 kg/50 ha = 136 kg N z ha fosforu = (30*50*0,98)+(10*30*1,97)+(5*400*0,14)+(2*500*0,16)+(3*300*0,14) = 2627 kg/50 ha = 52,5 kg P2O5 z ha potasu = (30*50*1,51)+(10*30*4,00)+(5*400*0,46)+(2*500*0,65)+(3*300*0,56) = 5539 kg/50 ha = 111 kg K2O z ha Do uproszczonych wyliczeń można przeliczyć plony roślin na jednostki zbożowe i pomnożyć przez średnie pobranie składników na jednostkę zbożową plonu, które wynosi około: 2,2 kg azotu (N), 1,1 fosforu (P2O5) i 2,6 kg potasu (K2O) na jednostkę zbożową plonu. Do oceny efektywności nawożenia mineralnego stosowane są następujące wskaźniki: produkcyjność przeciętna brutto, obliczana przez podzielenie plonu przez dawkę (w kg NPK/ha) nawozu mineralnego; produkcyjność przeciętna netto, która różni się od wskaźnika brutto tym, że plon jest obniżony o jego poziom, jaki można uzyskać bez stosowania nawozów mineralnych, produktywność krańcowa, czyli stosunek przyrostu plonu (P) do przyrostu nawożenia (N); pozwala ona na ustalenie optymalnego poziomu nawożenia mineralnego zgodnie z zasadą: P CN = N CP gdzie: CN - jednostkowa cena nawozu, CP - cena produktu. W przykładowym gospodarstwie o potencjale gleb umożliwiającym osiągnięcie plonu pszenicy ozimej bez nawożenia mineralnego w wysokości 1,8 t/ha, zaś przy nawożeniu 160 kg NPK można osiągnąć plon 6,0 t/ha, a zastosowanie 210 kg NPK zwiększa te możliwości do 7,0 t/ha, wówczas obliczenia będą następujące: produktywność przeciętna brutto (I) = 6 t/ha : 160 kg NPK/ha = 37,5 kg ziarna/kg NPK produktywność przeciętna brutto (II) = 7 t/ha : 210 kg NPK/ha = 33,3 kg ziarna/kg NPK produktywność przeciętna netto (I) = (6 – 1,8 t/ha) : 160 kg NPK/ha = 26,2 kg ziarna/kg NPK produktywność przeciętna netto (II) = (7 – 1,8 t/ha) : 210 kg NPK/ha = 24,8 kg ziarna/kg NPK produktywność krańcowa = (7,0 – 6,0 t/ha) : (210 – 160 kg NPK/ha) = 20 kg ziarna/kg NPK Ochrona roślin jest to celowa działalność człowieka polegająca na zapobieganiu występowania oraz zwalczaniu agrofagów, czyli szkodników i chorób roślin, a także chwastów. Wyróżniamy m.in. następujący podział metod ochrony roślin: 1) higieniczne - zespół działań mających na celu stworzenie warunków uniemożliwiających przetrwanie i rozwój agrofagów, wzmacniających wzrost i plonowanie roślin; 2) biologiczne - wykorzystanie organizmów żywych do zwalczania patogenów roślin; 3) mechaniczne - mechaniczne niszczenie i usuwanie chwastów, wyłapywanie i niszczenie szkodników oraz z usuwanie roślin porażonych chorobami; 4) hodowlano-selekcyjne - hodowla odmian roślin odpornych na określone choroby i szkodniki; 5) chemiczne - wykorzystujące pestycydy, czyli chemiczne środki ochrony roślin, takie jak: herbicydy do zwalczania chwastów, fungicydy przeciw chorobom grzybowym (i niektórym bakteryjnym), zoocydy do zwalczania szkodników (insektycydy przeciw owadom, akarycydy przeciw roztoczom, rodentocydy przeciw gryzoniom, nematocydy przeciw nicieniom, moluskocydy przeciw ślimakom); wśród środków chemicznych należy wymienić także retardanty, czyli regulatory wzrostu roślin, repelenty - środki o działaniu odstraszającym, oraz środki pomocnicze, zwiększające przyczepność cieczy roboczej do opryskiwania (zwilżacze); składnikiem czynnym środków chemicznych jest substancja aktywna. Do ekonomicznej oceny szkodliwości agrofagów oraz efektywności ochrony roślin służą: Wskaźnik szkodliwości patogena (Ws ): Ws = Pn - Po 100 Pn gdzie: Pn - plon osiągany na polu nie porażonym lub przez rośliny nie porażone, Po - plon obniżony występowaniem patogenów. Wskaźnik ekonomicznej efektywności ochrony roślin (We ): We = Op Pn - Po = K K gdzie: Pn jak wyżej, Po jak wyżej, K - koszty zwalczania patogenów, czyli koszty wykonania zabiegów, koszty preparatów oraz ich pozyskania, Op - wartość obniżki plonów, C - cena jednostkowa chronionego produktu. Próg zwalczania agrofagów (Pz) wskazujący minimalne zagęszczenie agrofagów, przy którym opłacalne staje się ich zwalczanie: Pz = K b Pn C s gdzie: K, Pn i C jak wyżej, b - współczynnik regresji między zagęszczeniem agrofagów a zniżką plonu, s - skuteczność zabiegu (%). Udział powierzchni zasiewów poszczególnych roślin (w procentach lub w ha) w całej powierzchni obsianych gruntów ornych nazywamy strukturą zasiewów. W celu przejrzystego pokazania struktury zasiewów często uwzględnia się w niej nie poszczególne działalności (rośliny uprawne), lecz gałęzie (grupy roślin). Jednym z możliwych podziałów jest następujący: z punktu widzenia organizacji (wymagania agrotechniczne) zboża - ozime - jare rośliny motylkowe - drobnonasienne - grubonasienne rośliny okopowe rośliny oleiste rośliny włókniste trawy - na nasiona - na paszę rośliny specjalne rośliny na przyoranie inne z punktu widzenia ekonomiki (produkt końcowy) zboża - konsumpcyjne - pastewne ziemniaki - konsumpcyjne - przemysłowe - pastewne rośliny przemysłowe korzeniowe, w tym buraki cukrowe oleiste włókniste inne rośliny motylkowe - grubonasienne - drobnonasienne trawy na nasiona rośliny pastewne - okopowe - kukurydza na zielonkę - motylkowe: grubonasienne i drobnonasienne - trawy - inne warzywa specjalne rośliny na przyoranie inne Na strukturę zasiewów mają wpływ trzy grupy czynników: 1) warunki przyrodnicze (jakość gleb, klimat) 2) wewnętrzne warunki gospodarstwa (zasoby siły roboczej, pociągowej, środków pieniężnych, itp.) 3) czynniki zewnętrzne, niezależne od prowadzącego produkcję (ceny produktów rolniczych i środków do produkcji, możliwości zaopatrzenia i zbytu itp.) Przykładowe wskaźniki oceny struktury zasiewów: udział roślin zwiększających żyzność gleby w ogólnej powierzchni gruntów ornych; do roślin zaliczamy: okopowe na oborniku, motylkowe i strączkowe, rzepak ozimy, nawozy zielone i trawy, udział powierzchni gruntów ornych nawożonych obornikiem w stosunku do powierzchni gruntów ornych i użytków rolnych, intensywność organizacji produkcji roślinnej, towarowość struktury zasiewów, udział roślin pastewnych, udział poplonów i między plonów w powierzchni zasiewów. Udział roślin, których produkcja przeznaczona jest na sprzedaż w całej powierzchni zasiewów nazywamy towarowością struktury zasiewów. Od powierzchni zasiewów należy odróżnić powierzchnię zbiorów, ponieważ część zasianych roślin nie jest zbierana, np. z powodu zniszczenia przez grad, powódź, wymoknięcie. Rozmiary wytworzonej produkcji roślinnej określane są w formie plonów i zbiorów. Plon jest to masa produktów uzyskanych lub przeznaczonych do zebrania z 1 ha uprawy danej rośliny (w niektórych krajach stosowane są też miary objętościowe, np. w USA buszle). Wyrażany jest w kilogramach, decytonach i tonach na 1 ha. Zbiór jest to masa zebrana lub planowana do zebrania z całej powierzchni uprawy danej rośliny w gospodarstwie. Plony mogą być ustalane dla każdego hektara fizycznego, jak też jako plony przeciętne dla pola, gospodarstwa, przedsiębiorstwa itp.. Do porównania poziomu plonów podstawowych roślin łącznie stosowany jest plon przeliczeniowy (Pp), wyrażający plony zbóż, ziemniaków i buraków cukrowych. Ustalamy go według wzoru: Pp = Z zi Z bc + 7 12 + Pzi + Pbc Z zb + Pzb [dt, t / ha] gdzie: Z - zbiory w dt lub w t, P - powierzchnia zasiewów w ha, zb - zboża, zi - ziemniaki, bc - buraki cukrowe. Współczynniki wynikają z następujących obliczeń: Zmiany relacji plonów ziemniaków i buraków cukrowych wobec plonów zbóż Lata 1934-1938 1947-1949 1950-1955 1956-1960 1961-1965 1966-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2005 zboża Plony ziemniaki 13,7 11,8 12,7 15,1 17,4 20,2 25,5 24,8 27,6 31,3 28,3 28,6 32,3 138 121 117 131 154 176 177 177 168 190 161 183 176 buraki cukrowe 265 180 187 211 267 324 309 280 331 346 328 377 416 Stosunek do plonu zbóż plonów ziemniaków buraków cukrowych 10,1 19,3 10,2 15,2 9,2 14,7 8,7 14,0 8,8 15,3 8,7 16,0 6,9 12,1 7,1 11,2 6,1 12,0 6,1 11,1 5,7 11,5 6,4 13,2 5,4 12,9 Jedną z grup roślin wyróżnianych w strukturze zasiewów są rośliny pastewne, czyli rośliny uprawiane w plonie głównym z przeznaczeniem na pasze. Jakość pasz używanych w żywieniu zwierząt wpływa przede wszystkim na ich wzrost, rozwój, wydajność oraz zdrowotność. Przy złym żywieniu nie ujawnią się wysokojakościowe cechy genetyczne. Świadomie kierując żywieniem można osiągnąć określoną wydajność zwierząt, czyli ich produkcję. Pasze produkowane w gospodarstwie to głównie: pasze objętościowe suche (siano, słoma), pasze soczyste - zielonki, kiszonki, okopowe pastewne, pasze treściwe - ziarno zbóż. Pod względem możliwości wykorzystania pasz przez człowieka pasze dzielimy na: pasze względne - mogą być wykorzystane zarówno przez ludzi jak i przez zwierzęta (zboża, ziemniaki, strączkowe); pasze bezwzględne - mogą być spasane tylko przez zwierzęta, nie ma innej możliwości wykorzystania ich zgodnie z przeznaczeniem. W tej grupie wyróżniamy: pasze bezwzględne pierwotne to pasze niekonkurujące z roślinną produkcją towarową prowadzoną na gruntach ornych, bowiem są one uzyskiwane z trwałych użytków zielonych, których inaczej nie można wykorzystać. Ponadto zalicza się do nich pasze uboczne (liście buraków cukrowych) i odpadkowe (wysłodki, plewy); pasze bezwzględne wtórne są to pasze konkurujące w procesie produkcji o grunty orne oraz inne środki produkcji z roślinami towarowymi. Należą tutaj rośliny pastewne uprawiane w plonie głównym oraz jako poplony. Produkcję i zużycie pasz w gospodarstwie można określić bezpośrednio w jednostkach masy lub wyrazić pośrednio w jednostce powierzchni, z której ją uzyskano. Fizyczna lub przeliczeniowa powierzchnia nosi nazwę powierzchni paszowej, czyli obszaru gruntów w gospodarstwie niezbędnego do racjonalnego prowadzenia produkcji zwierzęcej. Wyróżniamy następujące kategorie powierzchni paszowej: główna powierzchnia paszowa - powierzchnia, na której rośliny pastewne uprawiane są w plonie głównym. Dzieli się ją na: naturalną powierzchnię paszową, którą stanowią łąki trwałe i pastwiska naturalne; specjalną powierzchnię paszową, którą tworzą rośliny pastewne uprawiane w plonie głównym, zboża oraz ziemniaki przeznaczone na paszę; dodatkowa powierzchnia paszowa - dostarczająca pasz w postaci poplonów i plonów ubocznych. Tworzy ją powierzchnia pod wsiewkami, międzyplonami, a ponadto wlicza się połowę powierzchni zajmowanej pod uprawę buraków cukrowych (ze względu na liście wykorzystywane jako paszę); pozagospodarcza powierzchnia paszowa, jest to powierzchnia, która jest niezbędna w celu wyprodukowania pasz pochodzących z zakupu. Przy obliczeniach przyjmuje się poziom plonów, które są typowe dla gospodarstwa. powierzchnia wyżywieniowa - suma głównej, dodatkowej oraz pozagospodarczej powierzchni paszowej. Produktywność powierzchni paszowej mierzy się ilością (plonem pasz) i jakością (MJ, kg białka) pasz uzyskanych z 1 ha poszczególnych obszarów wchodzących w jej skład. Technologia produkcji jest to w uświadomiony sposób opracowany i stosowany zbiór metod przetwarzania przedmiotów pracy w produkty finalne o właściwościach zmienionych w stosunku do surowców wyjściowych. Technologia produkcji rolniczej obejmuje grupę technologii specyficznych dla tego działu gospodarki. Takie zmiany w technologii, które powodują polepszenie warunków i usprawnienie metod pozyskiwania produktów, a w rezultacie stwarzają możliwość zwiększenia efektywności gospodarowania, nazywamy postępem technologicznym. Każdy proces produkcji można zestawić w postaci karty technologicznej, która ujmuje zestawienie zapotrzebowania na siłę roboczą, siłę pociągową, maszyny, a nawet inne nakłady. W produkcji roślinnej karta technologiczna (karta pola) powinna zawierać takie elementy jak: nazwa rośliny, powierzchnia zasiewów w ha, przedplon, jakość gleb, planowany plon, kolejne zabiegi agrotechniczne, ich daty oraz sposób wykonania (rodzaj agregatu, źródła siły pociągowej itp.), czas pracy, ilość zużytych środków produkcji itp. Technologia projektowana lub stosowana przybiera postać procesu technologicznego, a więc uporządkowanego ciągu operacji i zabiegów technologicznych służących uzyskaniu założonego celu produkcji. Przez operację technologiczną rozumiemy część procesu technologicznego, składającą się z kilku zabiegów wykonywanych w czasie określonym przez warunki przyrodnicze i szczególny charakter produkcji rolniczej, np. siewy wiosenne. Za zabieg technologiczny uważamy część operacji, np. siew nasion, wraz z wymogami jakościowymi jej stawianymi. W zależności od tego, czy w procesie technologicznym wykonano wszystkie niezbędne zabiegi w technologicznym (czy też nie) powstaje ciąg technologiczny lub/i luka technologicznych. Kompletność ciągów technologicznych oznacza pełne zabezpieczenie materiałowe i niemateriałowe oraz realizację założonego procesu technologicznego. Kompletność ciągów nie oznacza jednak spełnienia wszystkich wymogów jakościowych. Łączne uwzględnienie założeń ilościowych i jakościowych to przestrzeganie reżimu technologicznego (dyscypliny technologicznej), czyli spełnienie wszystkich wymogów stawianych przez technologię produkcji. Każda luka technologiczna, to jest niezastosowanie zabiegu, stanowi odejście od reżimu technologicznego. Złamanie reżimu technologicznego może mieć także miejsce bez wytworzenia luki technologicznej, np. wykonanie oprysku, lecz niewłaściwym preparatem. Do mierzenia stopnia realizacji założeń technologicznych służy wskaźnik kompleksowości technologii produkcji (Wkt), który można ustalić według wzoru [B. Klepacki 1991]: Wkt = Z w 100 [%] Zp gdzie: Zw - liczba faktycznie wykonanych zabiegów i spełnionych zaleceń jakościowych według ich zestawienia, Zp - pełna, możliwa do wyodrębnienia liczba zabiegów i zaleceń jakościowych. Każda roślina uprawna charakteryzuje się specyficznymi wymaganiami przyrodniczymi i agrotechnicznymi. Część tych wymagań jest wspólna dla większości roślin, mogą różnić się jedynie zakresem poziomu na przykład nawożenia mineralnego, ale niektóre rośliny są jednak bardziej wrażliwe względem pewnych cech. W tabeli został przedstawiony wykaz cech technologii produkcji roślin uprawnych uwzględniający istniejące zalecenia agrotechniczne oraz możliwości stwierdzenia zgodności realizacji technologii produkcji danej rośliny z danymi zebranymi na podstawie kart technologicznych. Wykaz cech przyjętych do oceny kompleksowości technologii produkcji roślinnej 1 + + + + + + + + + + + + + + + + + + - 2 + + + + + + + + + + + + + + + + + - 3 + + + + + + + + + + + + + - 4 + + + + + + + + + + + + + + + + + + - Numer rośliny 5 6 7 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + - 8 + + + + + + + + + + + + + + + + + + - 9 + + + + + + + + + + + + + + + + + 10 + + + + + + + + + + + + + + - 11 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + - 23 21 17 23 21 18 20 22 20 18 18 Nazwa cechy Stosowanie obornika Termin stosowania obornika Dobór kompleksu glebowego Przedplon Odmiana Stopień kwalifikacji Zaprawianie materiału siewnego Termin siewu/sadzenia Norma wysiewu/sadzenia Ścieżki technologiczne Odczyn gleby Nawożenie azotowe Nawożenie fosforowe Nawożenie potasowe Podział azotu na dwie dawki Podział azotu na trzy lub więcej dawek Nawożenie dolistne azotem Nawożenie dolistne mikroelementami Stosunek N:P:K Bronowanie pielęgnacyjne Obredlanie Pielenie mechaniczne Herbicydy przeciw chwastom dwuliściennym Herbicydy przeciw miotle zbożowej Stosowanie fungicydów Stosowanie insektycydów Stosowanie retardantów/ defoliantów Zbiór kombajnem Ogólna liczba cech Numery oznaczają: 1. pszenica ozima, 2. pszenżyto ozime, 3. żyto ozime 4. jęczmień ozimy, 5. jęczmień jary, 6. owies, 7. mieszanka zbożowa, 8. pszenica jara, 9. buraki cukrowe 10. ziemniaki, 11. buraki pastewne. Źródło: Klepacki B. 1996: Wybrane pojęcia z zakresu organizacji gospodarstw, produkcji i pracy w rolnictwie. Wydawnictwo SGGW. W określaniu wskaźnika nie różnicowano poziomu wpływu każdej z cech, chociaż powszechnie wiadomo, iż wpływ ten istnieje, lecz jest zmienny. Lista wszystkich uwzględnianych zabiegów i zaleceń może być różna dla poszczególnych działalności, w zależności od posiadanych informacji o technologii. Nie jest to lista zamknięta. W konkretnej sytuacji można do zestawu włączyć lub z niego wyeliminować niektóre cechy. Wskaźnik prezentuje stopień kompleksowości technologii. Wyższa wielkość wskaźnika oznacza pełniejszą kompleksowość technologii produkcji. Z badań wynika, iż istnieje ścisły związek między kompleksowością technologii a plonami roślin uprawnych. Biotechnologia polega na zintegrowanym zastosowaniu biochemicznych, mikrobiologicznych i technicznych metod manipulowania mikroorganizmami i kulturami tkanek w celach produkcyjnych. Biotechnologię można też określić jako działalność naukową oraz stosowaną, w której wykorzystywane są organizmy żywe lub ich części, do uzyskania wyższej efektywności produkcji. Biotechnologia jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin, a jednocześnie charakteryzuje ją szerokie spektrum wykorzystania. Jej osiągnięcia mogą być stosowane w rolnictwie, przemyśle rolno-spożywczym i farmaceutycznym, diagnostyce medycznej i weterynaryjnej, przemyśle chemicznym i fermentacyjnym, ochronie środowiska itd. Biotechnologia tradycyjna, znana i stosowana już od dawna (choć bez stosowania nazwy biotechnologia) to wykorzystanie drożdży i bakterii w piekarnictwie, mleczarstwie, piwowarstwie i winiarstwie. Jej przykładami w rolnictwie mogą być: zakiszanie pasz, klasyczne krzyżowanie roślin celem uzyskania nowych odmian, wykorzystywanie bakterii wiążących azot z powietrza. Biotechnologia nowoczesna obejmuje wiele kierunków, z których najważniejsze to: 1) w produkcji roślinnej: modyfikacje roślin w celu uzyskania korzystniejszych ich cech użytkowych jako surowców oraz zwiększenie odporności roślin na warunki rozwoju (siedlisko, szkodniki, choroby itp.); zaszczepienie mikroorganizmów współżyjących z roślinami do nowych grup roślin, np. zbóż, wyselekcjonowanie roślin charakteryzujących się znacznie wyższym wykorzystaniem energii słonecznej niż rośliny dotychczas uprawiane; w rolnictwie tradycyjnym rośliny wykorzystują zaledwie ok. 0,25% energii słonecznej padającej na łan, czyli ok. 0,50% energii fotosyntetycznie aktywnej; uodpornienie roślin uprawnych na herbicydy i zasolenie gleb; bezwirusowe rozmnażanie materiału matecznego; synteza biopreparatów do ochrony roślin; zastosowanie naturalnych regulatorów wzrostu; wykorzystanie organizmów glebowych do zwiększenia produkcyjności gleby (dżdżownice); wykorzystanie bakterii w ochronie roślin; 2) w produkcji pasz: produkcja biomasy przy wykorzystaniu bakterii lub drożdży; stosowanie dodatków do zakiszania pasz; drożdżowanie ziemniaków; wstępne preparowanie pasz enzymami, w celu poprawy ich przyswajalności; obniżenie toksyczności pasz przez ich zakiszanie, np. śruty rzepakowej, melasowanie słomy połączone z jej fermentacją. Jedną z głównych przyczyn rozwoju biotechnologii jest znaczny postęp w zakresie modyfikacji genetycznej, w ramach której szczególna rola przypada selekcji kultur tkanek i komórek oraz inżynierii genetycznej. Kalkulacje rolnicze jest to rachunek umożliwiający określenie efektów, jakie może dać działalność w zależności od tego, w jaki sposób jest ona prowadzona w gospodarstwie. W kalkulacjach część elementów rachunku jest szacowana, ustalana na podstawie przewidywań, czyli ogólnie rzecz ujmując kalkulowania. Rozróżnia się kalkulacje pełne i kalkulacje niepełne. Szczególną odmianą kalkulacji niepełnych są kalkulacje różnicowe. Do kalkulacji pełnych zaliczamy takie kalkulacje, które obejmują wszystkie składniki kosztów. W ich efekcie dochodzimy do ustalenia kosztów jednostkowych produkcji. W kalkulacjach niepełnych posługujemy się tylko tymi składnikami kosztów, które są potrzebne do podjęcia decyzji. Kalkulacje różnicowe wykazują względną opłacalność różnych porównywanych ze sobą gałęzi produkcji, poziomów intensywności czy sposobów wykonania prac. Uproszczony schemat kalkulacji przedstawia się następująco: 1. Wartość produkcji potencjalnie towarowej Minus 2. Koszty zmienne równa się 3. Nadwyżka bezpośrednia Najprostszą metodą porównania opłacalności kilku działalności jest sporządzenie kalkulacji niepełnej. Przykład. Kalkulacje nadwyżki bezpośredniej dla pszenicy Wyszczególnienie Jednostka Ilość Cena miary ziarno dt 55 50 słoma dt 70 Razem produkcja potencjalnie towarowa Koszty zmienne Materiał siewny dt 2 50 Nawozy azotowe kg 70 1 fosforowe kg 60 1.72 potasowe kg 80 0.05 Środki ochrony roślin Glean g 25 2.44 Chwastox l 3 7 Nakłady siły cnh 14 7 pociągowej Nakłady pracy rbh 23 Usługi Zbiór kombajnem h 1.5 90 Zbiór słomy h 1.3 40 Razem koszty Nadwyżka bezpośrednia na 1 ha Wartość 2750 2750 100 70 103.2 4 61 21 98 135 52 644.2 2105.8 Nadwyżka bezpośrednia na 1 rbh Nadwyżka bezpośrednia na 1 zł kosztów zmiennych 91.6 3.3 Kalkulacje różnicowe Obliczanie nadwyżek bezpośrednich pozwala na porównanie relatywnej opłacalności znacznej liczby działalności równocześnie. Nie zawsze jest to potrzebne. W gospodarstwie często powstaje konieczność określenia, która z dwóch działalności, czy technologii produkcji jest bardziej korzystna. Przy podejmowaniu takich decyzji pomocne są kalkulacje różnicowe, tj. kalkulacje polegające na porównywaniu elementów różniących dwie działalności, technologie, poziomy intensywności itd. Przy obliczeniach dotyczących kalkulacji różnicowych często nie uwzględnia się wartości produktów ubocznych, takich jak: słoma, obornika, wywar itp. Jednak nie zawsze mogą być one pomijane, bowiem czasami ich nadmiar może powodować wzrost kosztów i wtedy należy je włączyć do obliczeń. Przykład 1. Rachunek ekonomiczny w ocenie opłacalności zmian technologii produkcji. Straty powodowane przez patogeny grzybowe w produkcji pszenicy ozimej wynoszą 11,8 dt/ha. Określić opłacalność zastosowania fungicydów, zmniejszających straty o 80%, cena pszenicy 50 zł/dt. Lp. I. II 1. 2. 3. 4. Wyszczególnienie Dodatkowa produkcja (11,8*50*0,8) Koszty środków ochrony: Tilt (0,5 l/ha * 112 zł/l) Bayleton (0,5 kg/ha * 116 zł/kg) Koszty oprysku - usługa (2 h* 20 zł) Koszty zbioru dodatkowego ziarna Razem Różnica Sumy szczegółowe w zł 472 Zastosowanie fungicydów na 1 ha spowoduje: wzrost kosztów, spadek spadek przychodów kosztów, wzrost przychodów 472 56 58 56 58 40 40 15 15 x x 169 303 472 X Z obliczeń przedstawionych w tabeli wynika, że dodatkowe korzyści finansowe wynikające z zastosowania fungicydów wynoszą 303 zł, czyli 6,06 dt pszenicy ozimej. Na podstawie przeprowadzonych obliczeń należy stwierdzić, że zastosowanie ochrony przeciwko grzybom przy podanych założeniach było opłacalne Przykład 2. Rachunek ekonomiczny w ocenie opłacalności zwiększania nawożenia mineralnego pszenicy z 170 do 220 kg NPK na 1 ha. Założenie: Stwierdzono, że przy poziomie nawożenia do 100 kg NPK/ha zwiększenie nawożenia o 1 kg powoduje wzrost plonu ziarna o około 5 kg, natomiast przy poziomie nawożenia między 170 a 220 kg NPK/ha następuje przyrost plonu tylko o 1 kg ziarna pszenicy. Lp. Wyszczególnienie Sumy szczegółowe w zł I. II 1. Produkcja (50 kg*0,5 zł/kg) Koszty: nawozy mineralne (50 kg* 1,0) koszty wysiewu koszty zbioru dodatkowych 50 kg ziarna Razem Różnica 25 2. 3. Zwiększenie nawożenia pszenicy z 170 do 220 kg NPK na 1 ha spowoduje: wzrost kosztów, spadek spadek kosztów, przychodów wzrost przychodów 25 50 50 1 2,5 1 2,5 x x 53,5 x 25 28,5 Z obliczeń wynika, że w przedstawionych warunkach cenowych zwiększenie nawożenia z 170 do 220 kg NPK na 1 ha jest nieopłacalne. Nie jest więc celowe przy podanych założeniach zwiększanie nawożenia aż do 220 kg NPK/ha. Kalkulacje różnicowe mogą dotyczyć zastępowania jednej działalności inną, rozszerzenia produkcji zwierzęcej kosztem zmniejszenia powierzchni przeznaczonych pod uprawę roślin towarowych itp. Ekonomiczne aspekty istotne przy wyznaczaniu optimum nawożenia mineralnego: zaopatrzenie w składniki pokarmowe, czyli określenie poziomu intensywności nawożenia, zestawienie składników pokarmowych i ich rozdział przy danych cechach stanowiska, systemach uprawy; optymalizacja zaopatrzenia w nawozy i ustalenie dla danego gospodarstwa sposobu wysiewu nawozów przy uwzględnieniu zapotrzebowania innych, konkurujących zadań gospodarskich na siłę roboczą i środki produkcji (najkorzystniejszy ze względu na koszty system nawożenia). Część tabelaryczna Charakterystyka potencjału rolnictwa krajów Unii Europejskiej w 1998 r. Kraj Udział w powierzchni Udział rodzajów użytków w UR [%] Pow. użytków rolnych ogólnej [%] w UR GO TUZ GO trwałe tys. ha UE (15) plantacje 142501 43,9 23,3 39,3 7,7 53,0 Austria 3422 40,8 16,7 56,8 2,4 40,8 Belgia/ 1518 45,9 24,5 45,2 1,3 53,5 Dania 2672 62,0 54,9 11,2 0,3 88,5 Finlandia 2284 6,8 6,4 5,0 0,1 94,9 Francja 29944 54,3 33,3 34,8 3,9 61,3 Grecja 9091 68,9 21,5 56,6 12,1 31,3 Hiszpania 30080 59,4 28,2 36,5 16,0 47,5 Holandia 1973 48,3 22,2 52,3 1,8 45,9 Irlandia 4414 62,8 19,3 69,2 0,1 30,7 Niemcy 17373 48,7 33,3 30,3 1,3 68,4 Portugalia 3572 38,8 20,4 27,8 19,6 52,6 Szwecja 3272 7,3 6,2 14,9 0,0 85,1 W.Brytania 17509 71,5 25,6 64,0 0,2 35,8 Włochy 15377 51,0 27,5 28,3 17,9 53,8 Polska 18443 59,0 45,1 22,0 2,1 75,9 Luksemburg Źródło: opracowanie własne na podstawie FAOSTAT Powierzchnia użytków rolnych w Polsce z podziałem na rodzaje użytków oraz struktura użytków rolnych (stan czerwcowy) Lata 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2002 2003 2004 2005 Jednostka Użytki miary rolne Grunty orne Łąki Pastwiska Sady tys. ha 20403 15961 2390 1790 262 % 100 78,2 11,7 8,8 1,3 tys. ha 19946 15196 2539 1673 229 % 100 77,4 12,9 8,5 1,2 tys. ha 19543 15088 2523 1694 238 % 100 77,2 12,9 8,7 1,2 tys. ha 19209 14781 2545 1580 303 % 100 76,9 13,2 8,2 1,6 tys. ha 18947 14621 2503 1543 280 % 100 77,2 13,2 8,1 1,5 tys. ha 18844 14511 2518 1551 264 % 100 77,0 13,4 8,2 1,4 tys. ha 18720 14388 2475 1585 272 % 100 76,9 13,2 8,5 1,5 tys. ha 18622 14286 2417 1629 290 % 100 76,7 13,0 8,7 1,6 tys. ha 17812 13683 2503 1369 257 % 100 76,8 14,1 7,7 1,4 tys. ha 16899 13067 2531 1030 271 % 100 77,3 15,0 6,1 1,6 tys. ha 16169 12650 2341 928 250 % 100 78,2 14,5 5,7 1,5 tys. ha 16327 12685 2390 975 277 % 100 77,7 14,6 6,0 1,7 tys. ha 15906 12222 2529 858 297 % 100 76,8 15,9 5,4 1,9 Źródło: Roczniki Statystyczne GUS Rodzaje użytków: Zmiany w powierzchni i strukturze zasiewów Powierzchnia gałęzi w tys. ha Lata Zboża Strączko Ziemniak we Przemy- Pastew- Pozosta- Razem słowe ne łe zasiewy Odłogi 1950 9541 564 2616 612 1400 277 15010 - 1955 9351 585 2702 791 1631 331 15391 - 1960 9224 347 2876 720 1776 378 15321 640 1965 8558 398 2803 987 2142 464 15136 60 1970 8346 285 2732 929 2141 528 14961 127 1975 7864 229 2581 966 2526 508 14674 107 1980 7847 188 2344 960 2628 544 14511 110 1985 8205 300 2095 1017 2321 512 14450 61 1990 8531 318 1835 1028 2005 525 14242 146 1995 8571 148 1522 1055 1087 509 12892 1394 2000 8814 141 1251 809 913 480 12408 1275 2002 8294 100 803 775 492 300 10764 2303 2003 8163 109 766 764 697 390 10889 1761 2004 8377 108 713 887 783 417 11285 1400 2005 8329 119 588 880 837 440 11193 1029 Udział gałęzi produkcji roślinnej w % 1950 63,6 3,8 17,4 4,1 9,3 1,8 100,0 - 1955 60,8 3,8 17,6 5,1 10,6 2,2 100,0 - 1960 60,2 2,3 18,8 4,7 11,6 2,5 100,0 4,0 1965 55,7 2,6 18,3 6,4 14,0 3,0 100,0 0,4 1970 55,8 1,9 18,3 6,2 14,3 3,5 100,0 0,8 1975 53,6 1,6 17,6 6,6 17,2 3,5 100,0 0,7 1980 54,1 1,3 16,2 6,6 18,1 3,7 100,0 0,8 1985 56,8 2,1 14,5 7,0 16,1 3,5 100,0 0,4 1990 59,9 2,2 12,9 7,2 14,1 3,7 100,0 1,0 1995 66,5 1,1 11,8 8,2 8,4 3,9 100,0 9,8 2000 71,0 1,1 10,1 6,5 7,4 3,9 100,0 10,3 2002 77,1 0,9 7,5 7,2 4,6 2,8 100,0 21,4 2003 75,0 1,0 7,0 7,0 6,4 3,6 100,0 16,2 2004 74,2 0,9 6,4 7,9 6,9 3,7 100,0 12,4 5,2 7,9 7,5 3,9 100,0 9,2 2005 74,5 1,0 Źródło: Roczniki Statystyczne GUS Zestawienie poziomu nadwyżki bezpośredniej produkcji pszenicy w latach 1994-2005 Wielkości w roku: Wyszczególnienie J.m. 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Plon (netto) dt/ha 38,2 42,4 39,2 35,6 42,0 37,2 36,6 41,9 45,7 40,4 55,6 Cena zł/dt 24,4 35,4 58,1 51,5 46,6 44,2 50,8 54,4 47,1 49,1 47,96 Wartość produkcji zł/ha 930 1500 2277 1833 1956 1645 1860 2280 2150 1982 2960 Koszty bezpośrednie zł/ha 264 371 433 562 524 586 740 746 760 782 1190 Nadwyżka bezpośrednia zł/ha 665 1129 1844 1271 1432 1058 1120 1534 1390 1201 1770 Źródło: IERiGŻ-PIB Poziom nadwyżki bezpośredniej wybranych działalności produkcji roślinnej w latach 19942005 Wartość nadwyżki bezpośredniej [zł] w roku: Roślina 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Pszenica 665 1129 1844 1271 1432 1058 1120 1534 1390 1201 1770 1003 Żyto 233 354 616 545 485 390 403 762 670 577 840 837 Jęczmień 448 804 1357 962 886 878 833 1143 1003 897 1362 859 cukrowy 1328 2672 3049 2850 2863 2560 2853 2619 3744 3369 6650 5616 Ziemniak 958 2417 2016 1561 2315 2215 4314 4120 5340 5005 3543 1483 996 Rzepak Źródło: IERiGŻ-PIB 710 735 897 1386 307 928 1263 1101 1119 1761 1695 Burak Wskaźnik opłacalności bezpośredniej wybranych działalności w latach 1994-2004 Wielkość wskaźnika opłacalności bezpośredniej w roku: Roślina 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Pszenica 3,52 4,04 5,25 3,26 3,73 2,81 2,51 3,06 2,83 2,53 2,47 Żyto 2,55 2,59 3,52 2,81 2,76 2,28 2,27 3,40 3,07 2,72 2,35 Jęczmień 3,05 3,70 4,69 3,09 3,03 3,04 2,57 3,07 2,78 2,54 2,50 cukrowy 3,16 4,31 4,04 3,37 2,90 2,68 2,41 2,24 2,73 2,51 2,93 Ziemniak 4,38 6,94 4,92 4,01 4,86 4,17 5,83 4,80 5,61 5,22 2,25 Rzepak 3,47 2,30 2,32 2,80 3,12 1,38 2,13 2,28 2,08 2,05 1,94 Burak Źródło: obliczenia własne na podstawie danych IERiGŻ-PIB Poziom nadwyżki bezpośredniej w przeliczeniu na godzinę pracy dla wybranych działalności w latach 1994-2005 Wielkości w roku [zł/rbh]: Roślina 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2003 2004 2005 Pszenica 7,72 14,43 25,55 20,53 26,82 20,12 45,93 41,74 35,82 53,2 60,8 Żyto 2,93 4,55 8,56 8,28 8,95 6,87 22,68 19,94 17,02 25,1 61,5 Jęczmień 6,07 12,81 21,46 18,21 19,00 18,84 36,99 32,46 28,94 44,2 71,0 cukrowy 3,71 8,03 9,95 11,63 12,58 10,89 19,95 28,51 25,66 50,6 61,0 Ziemniak 3,06 7,74 6,95 5,60 8,94 7,96 20,78 27,46 25,54 27,4 21,2 Rzepak 9,71 12,91 11,02 17,05 26,91 8,66 54,21 47,25 48,03 75,6 137,8 Burak Źródło: obliczenia własne na podstawie danych IERiGŻ-PIB Ekonomika produkcji roślinnej - Anna Grontkowska Zmiany plonów ważniejszych roślin uprawnych w Polsce [dt/ha] Lata Zboża Pszenica Żyto Jęczmień Owies ogółem Kukurydza Ziemniak na ziarno Burak Rzepak Tytoń Chmiel Len Siano włóknisty łąkowe cukrowy 1947-49 11,8 11,1 11,7 11,7 12,8 . 121 180 . . . . . 1950-55 12,7 13,1 12,3 13,4 13,0 15,0 117 187 7,1 14,1 7,1 21,1 26,7 1956-60 15,1 16,1 14,6 16,2 15,2 23,1 131 211 10,6 12,5 7,2 22,9 32,2 1961-65 17,4 19,7 16,4 19,4 17,1 23,5 154 267 14,5 15,6 10,0 27,5 35,2 1966-70 20,2 23,2 18,3 23,0 20,5 24,1 176 324 18,5 17,5 10,2 32,4 47,1 1971-75 25,5 28,2 23,1 28,6 24,5 42,6 177 309 18,3 16,3 11,0 35,8 58,8 1976-80 24,8 29,3 21,6 27,6 22,8 40,0 177 280 19,5 15,9 10,0 32,8 57,4 1981-85 27,6 32,9 24,7 30,5 24,9 41,4 168 331 21,1 19,9 12,4 35,0 58,5 1986-90 31,3 37,5 25,7 33,2 27,4 48,9 190 346 25,4 22,5 10,3 35,1 60,2 1991-95 19962000 28,3 34,0 23,2 28,7 22,9 45,2 161 328 20,5 19,7 10,6 24,1 47,9 28,6 34,0 22,7 29,9 24,4 57,1 183 377 20,7 20,3 12,3 22,5 43,8 2000 25,3 32,3 18,8 25,4 18,9 60,6 194 394 21,9 21,0 12,9 19,4 36,0 2002 32,4 38,5 24,6 32,1 24,6 61,6 193 443 21,7 20,1 10,9 19,8 39,7 2003 28,7 34,0 21,4 27,9 22,4 52,9 179 410 18,6 21,3 14,1 21,3 35,3 2004 35,4 42,8 27,6 35,2 27,5 56,9 196 428 30,3 16,8 12,9 25,0 42,3 2005 32,3 39,5 24,1 Źródło: Roczniki Statystyczne GUS 32,2 24,6 57,3 176 416 26,3 22,5 12,9 19,8 39,9 27 Ekonomika produkcji roślinnej - Anna Grontkowska Powierzchnie zasiewów roślin uprawnych w Polsce [tys. ha] oraz struktura zasiewów Lata Pszeni ca ozima Pszeni ca jara Żyto Jęczmi Jęczmi eń eń jary ozimy 1950 991 489 5080 1955 1091 340 4952 1960 1049 312 5122 1965 1350 267 4447 1970 1746 239 3413 1975 1429 413 2792 1980 1371 238 3039 1985 1518 367 3083 1990 1655 626 2314 1995 1843 564 2452 2000 1947 688 2130 2002 1961 453 1560 2003 1948 460 1479 2004 1897 414 1549 2005 1851 367 1415 Udział roślin w strukturze zasiewów w % 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 6,6 7,1 6,8 8,8 11,7 9,7 9,4 10,5 11,6 3,3 2,2 2,0 1,7 1,6 2,8 1,6 2,5 4,4 33,8 32,2 33,4 29,0 22,8 19,0 20,9 21,3 16,2 Owies 58 90 53 45 28 32 142 146 192 187 137 178 109 129 144 777 732 664 643 896 1302 1180 1096 982 861 959 873 907 885 969 1698 1641 1641 1314 1530 1291 997 995 747 595 566 605 527 520 539 0,4 0,6 0,3 0,3 0,2 0,2 1,0 1,0 1,3 5,2 4,8 4,3 4,2 6,0 8,9 8,1 7,6 6,9 11,3 10,7 10,7 8,6 10,2 8,8 6,9 6,9 5,2 Pszen- Miesza Kukurydz Burak Rzepa żyto n-ka a na cukrow k zboż. ziarno y ozimy . 749 616 695 944 986 1058 1195 5,3 Tyto Chmi Kukuryd ń el za na pasze Len 268 262 256 265 405 543 737 921 1169 1366 1478 1365 1454 1461 1437 4 72 17 7 5 15 16 16 59 48 152 319 356 412 339 287 392 401 476 408 496 460 436 440 384 333 303 286 297 286 140 146 107 274 298 309 320 467 500 606 437 439 426 538 550 18 32 38 41 47 50 52 52 28 19 14 10 10 17 15 0.7 1.9 2.3 2.5 2.4 2.4 2.5 2.4 2.1 2.3 1,9 2,2 2,2 2,2 2,3 . 18 111 115 156 438 668 308 325 133 162 196 239 290 326 120 115 95 114 98 79 82 43 30 14 4,1 5,1 2,9 3,5 6,0 1,8 1,7 1,7 1,7 2,7 3,7 5,1 6,4 8,2 0,0 0,5 0,1 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1 0,4 1,9 2,5 2,6 3,1 2,7 3,4 3,2 3,0 3,1 0,9 0,9 0,7 1,8 2,0 2,1 2,2 3,2 3,5 0,1 0,2 0,2 0,3 0,3 0,3 0,4 0,4 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,7 0,7 1,0 3,0 4,6 2,1 2,3 0,8 0,7 0,6 0,7 0,7 0,5 0,6 0,3 0,2 28 Ekonomika produkcji roślinnej - Anna Grontkowska 1995 14,3 4,4 19,0 2000 15,7 5,5 17,2 2002 18,2 4,2 14,5 2003 17,9 4,2 13,6 2004 16,8 3,7 13,7 2005 16,5 3,3 12,6 Źródło: Roczniki Statystyczne GUS 1,5 1,1 1,7 1,0 1,1 1,3 6,7 7,7 8,1 8,3 7,8 8,7 4,6 4,6 5,6 4,8 4,6 4,8 4,8 5,6 8,8 9,1 9,4 10,7 10,6 11,9 12,7 13,4 12,9 12,8 0,4 1,2 3,0 3,3 3,7 3,0 3,0 2,7 2,8 2,6 2,6 2,6 4,7 3,5 4,1 3,9 4,8 4,9 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 1,3 1,8 2,2 2,6 2,9 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 Ceny wybranych produktów rolniczych w Polsce [zł] Lata Pszenica Żyto Jęczmień Pszen- Ziemniak Ziemniak Burak Rzepak żyto jadalny przemysł. cukrowy Tytoń Len 1970 365 251 331 - 89 51 60 791 3062 4211 1980 521 425 507 - 455 201 142 1168 6596 10730 1985 2459 1855 2397 - 924 615 408 4588 21815 30107 Denominacja (1PLN = 10000 „starych” zł) 1990 8,07 6,05 7,12 5,49 2,21 1,36 1,70 12,23 70,94 93,68 1991 7,87 4,84 6,81 5,69 4,54 2,10 2,28 14,47 111,86 77,53 1992 16,32 8,69 12,16 10,70 12,24 8,82 3,99 23,30 124,64 102,72 1993 23,99 17,22 20,37 18,70 7,40 4,99 4,38 38,28 158,92 162,66 1994 24,80 17,45 21,20 19,85 17,14 7,59 5,45 61,73 251,94 274,54 1995 35,36 22,54 30,20 27,78 30,29 18,23 8,08 56,68 299,17 310,05 1996 57,19 35,93 47,06 43,28 22,47 12,78 9,10 85,45 388,82 261,32 1997 50,85 37,12 41,83 39,83 27,07 10,41 9,49 86,54 487,03 272,08 1998 46,83 32,08 37,65 35,70 25,51 14,35 9,66 89,57 599,99 348,17 1999 42,98 30,13 38,42 34,78 31,31 15,59 9,98 64,28 580,76 426,37 2000 50,82 36,15 50,11 46,09 34,86 15,75 10,19 80,63 512,29 586,23 2001 50,42 36,46 48,04 40,28 32,27 20,54 11,12 82,17 509,96 525,01 29 Ekonomika produkcji roślinnej - Anna Grontkowska 2002 43,61 33,19 43,72 37,01 34,34 21,28 11,21 85,35 548,00 493,58 2003 45,51 35,35 48,18 43,63 33,89 22,15 12,42 101,66 451,80 524,41 2004 47,19 35,17 48,91 41,45 33,09 22,39 18,70 86,47 369,40 558,95 2005 36,69 27,64 37,34 30,85 37,05 15,96 17,53 77,33 352,23 419,13 Źródło: Roczniki Statystyczne GUS 30 Ekonomika produkcji roślinnej - Anna Grontkowska Relacje cen środków do produkcji dla rolnictwa do cen skupu produktów Wyszczególnienie 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1998 1999 2000 2002 2003 2004 2005 Ciągnik "Ursus 2812" - szt. 583 364 371 560 520 420 592 727 684 946 968 1174 1714 Siewnik zbożowy ciągnikowy - szt. 92,4 58,4 68,1 93,0 87,8 65,0 106 130 117 165 164 215 342 Kopaczka ciągnikowa elewatorowa - szt. 134 92,6 97,6 118 105 74,9 111 122 103 138 139 170 263 Pług ciągnikowy 2 skibowy - szt. 43,1 29,3 26,1 26,7 20,5 13,4 20,6 24,5 21,5 24,3 22,6 30,3 110 Saletra amonowa 34% N – q 2,2 1,1 0,86 1,1 0,95 0,68 0,93 1,0 0,88 1,3 1,3 1,5 2,1 Superfosfat granulowany 19% P2O5 - q 1,2 0,81 0,7 0,87 0,77 0,54 0,84 0,96 0,88 1,2 1,1 1,1 1,5 Fosforan amonu 18%N I 46% P2O5 - q 3,2 1,9 1,5 1,8 1,6 1,3 2,0 2,3 2,0 2,4 2,2 2,3 3,0 Polifoska 8%N, 24% P2O5, 24% K2O -q, 3,1 1,7 1,4 1,7 1,5 1,0 1,6 1,9 1,7 2,2 2,2 2,2 2,9 Zolone – l 1,7 1,4 1,2 1,4 1,2 0,82 1,6 1,9 1,2 1,5 1,5 1,4 1,7 Olej napędowy letni – hl 3,9 2,9 3,0 3,6 2,8 2,1 3,2 4,2 5,0 6,0 6,2 6,8 10,3 Węgiel kamienny – t 7,8 5,4 5,6 7,3 6,1 4,9 7,6 8,2 7,6 10,2 9,8 9,7 12,8 Cement portlandzki- t 5,9 3,6 3,1 4,1 3,9 2,8 4,0 4,9 4,7 6,9 6,9 7,3 9,7 Mieszanka paszowa dla bydła „B” - q 1,4 1,0 1,3 1,4 1,2 1,0 1,4 1,5 1,4 1,8 1,7 1,9 2,2 Mieszanka dla tuczników „T-2” – q 1,7 1,2 1,4 1,5 1,3 1,1 1,5 1,6 1,5 1,8 1,8 2,0 2,3 Pszenica (ziarno siewne) – q 1,6 1,2 1,5 1,6 1,4 1,3 1,7 1,7 1,7 2,1 2,2 2,4 2,6 0,87 1,3 1,2 0,91 1,8 1,4 1,1 1,0 1,6 1,8 1,5 1,6 2,2 ceny środków produkcji wyrażone w dt pszenicy Ziemniaki (sadzeniaki) – q Źródło: Roczniki Statystyczne GUS 31
