(agrotinae) dla kukurydzy - IOR

Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (2) 2011
WYSTĘPOWANIE ORAZ SZKODLIWOŚĆ ROLNIC
(AGROTINAE) DLA KUKURYDZY (ZEA MAYS L.)
W POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ POLSCE
W LATACH 2004–2010
PAWEŁ K. BEREŚ
Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy
Terenowa Stacja Doświadczalna
Langiewicza 28, 35-101 Rzeszów
[email protected]
I. WSTĘP
Zasiewom kukurydzy (Zea mays L.) w Polsce zagraża obecnie ponad 20 gatunków
szkodników (Bereś i Pruszyński 2008). Szczególnie liczną i ważną gospodarczo grupę
stanowią przedstawiciele rzędu motyli (Lepidoptera) z rodziny sówkowate (Noctuidae), które w Polsce obejmują 473 gatunki (Buszko i Nowacki 2000). Wśród sówkowatych największe zagrożenie dla kukurydzy stanowi podrodzina rolnice (Agrotinae),
których gąsienice uszkadzają zarówno podziemne, jak i nadziemne części roślin,
w tym kolby (Dubniak i Kania 1961; Lisowicz i Tekiela 2004). Rolnice będąc
w większości gatunkami polifagicznymi rozpoczęły uszkadzać zasiewy kukurydzy już
od lat pięćdziesiątych dwudziestego wieku (Kania 1962).
O szkodliwości rolnic decyduje przede wszystkim ich liczebność, na którą duży
wpływ mają warunki meteorologiczne. Szczególnie korzystne są mroźne zimy z dużą
okrywą śnieżną, ciepłe i suche wiosny oraz okres letni, a także suche jesienie (Walczak i Jakubowska 2001). Z badań cytowanych autorek wynika również, że masowe
pojawy rolnic (gradacje) i związana z tym ich duża szkodliwość odbywają się w cyklach kilkuletnich co 3, 5, 7, a nawet 10 lat.
W ochronie upraw przed rolnicami niezmiernie ważny jest systematycznie prowadzony monitoring zmian w ich liczebności. Jednym z najskuteczniejszych sposobów
pozwalających śledzić nalot motyli i jego intensywność jest użycie pułapek świetlnych tzw. samołówek (Jakubowska i Walczak 2005). Z uwagi jednak na cenę oraz
sposób eksploatacji tych urządzeń, a zwłaszcza konieczność dysponowania źródłem
energii do ich uruchomienia, samołówki są stosowane na niewielką skalę.
Z praktycznego punktu widzenia najprostsze w zastosowaniu przez rolników
w warunkach polowych są pułapki feromonowe, których zasada działania opiera się
na wydzielaniu specyficznego związku (najczęściej feromonu płciowego, rzadziej
imitującego zapach pokarmu), który zwabia osobniki do pułapki. Urządzenia takie
594
Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (2) 2011
z powodzeniem są stosowane między innymi w uprawach warzyw do monitorowania
lotu szkodliwych gatunków (Rogowska i Wrzodak 2006).
Celem badań było określenie szkodliwości rolnic dla roślin kukurydzy oraz zbadanie przydatności dostępnych na polskim rynku pułapek feromonowych do monitorowania intensywności nalotu motyli Agrotinae na plantacje tej rośliny.
II. MATERIAŁ I METODY
Badania wykonano na Podkarpaciu w latach 2004–2010 w Krzeczowicach oraz
2008–2010 w Terliczce, Nienadówce, Głuchowie. Obserwacje prowadzono na średniowczesnych mieszańcach kukurydzy (FAO 230–240). Do monitoringu występowania motyli Agrotinae użyto pułapki feromonowe Medchem typu delta z dyspenserami feromonowymi firmy Csalomon® przeznaczonymi do odłowu samców rolnicy
zbożówki (Agrotis segetum Den. & Schiff.), rolnicy czopówki (Agrotis exclamationis
L.), rolnicy gwoździówki (Agrotis ypsilon Rott.) oraz rolnicy panewki (Amathes
c-nigrum L.). Pułapki umieszczano na plantacji począwszy od maja w odległości
40–50 metrów jedna od drugiej, stosując łącznie od 4 do 6 sztuk na 1 ha uprawy.
Systematycznie 2–3 razy w tygodniu sprawdzano podłogi lepowe odnotowując liczbę
złowionych samców poszczególnych gatunków. Co 3–4 tygodnie wymieniano dyspensery, natomiast podłogi lepowe w miarę potrzeby. Monitoring z wykorzystaniem
pułapek feromonowych kończono w trzeciej dekadzie sierpnia.
Bezpośrednią szkodliwość gąsienic rolnic dla roślin kukurydzy oceniano dwukrotnie w sezonie wegetacyjnym:
– w drugiej połowie czerwca lub na początku lipca, gdy rośliny były w fazie BBCH
31–51 (Adamczewski i Matysiak 2002) przeglądano w czterech miejscach pola po
100 roślin poszukując objawów żerowania szkodnika na liściach oraz u podstawy
łodygi. Ponadto każdą roślinę wykazującą wizualne objawy uszkodzenia systemu
korzeniowego wykopywano, a następnie pomiędzy korzeniami oraz w otaczającej
je glebie poszukiwano gąsienic i śladów ich żerowania w postaci ogryzionych korzeni właściwych i podporowych,
– w drugiej połowie sierpnia, gdy rośliny były w początkowej fazie dojrzałości woskowej ziarniaków (BBCH 83) przeglądano po 100 kolb w czterech miejscach
uprawy w poszukiwaniu gąsienic drugiego pokolenia i objawów ich żerowania.
III. WYNIKI I DYSKUSJA
W latach badań warunki meteorologiczne były bardzo zróżnicowane. Szczególnie
korzystne dla rozwoju rolnic stwierdzono w latach 2005–2007. W tym to okresie
w rejonie badań odnotowano wysokie temperatury oraz umiarkowane opady, które
sprzyjały lotom motyli oraz żerowaniu gąsienic. W 2007 roku ponadto intensywne
opady deszczu w lipcu przyczyniły się do zwiększonego wylegania roślin, których
system korzeni właściwych i podporowych został zredukowany przez gąsienice.
Na podstawie wykonanego monitoringu z wykorzystaniem pułapek feromonowych stwierdzono wysoką przydatność tych urządzeń do kontrolowania liczebności
Występowanie i szkodliwość rolnic na kukurydzy
595
596
Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (2) 2011
motyli Agrotinae w zasiewach kukurydzy. Nalot motyli pierwszej generacji na plantacje rozpoczynał się najczęściej w maju (lata 2006–2007, 2010) lub na początku
czerwca (2008–2009), natomiast szczyt liczebności przypadał w czerwcu. Osobniki
dorosłe drugiego pokolenia obserwowano w pułapkach w pierwszej dekadzie sierpnia
(2005–2006, 2007) lub drugiej dekadzie tego miesiąca w pozostałych latach. W latach
badań zwykle najliczniejsze było pierwsze pokolenie szkodnika.
Na podstawie przeprowadzonego monitoringu przy użyciu pułapek feromonowych
wykazano obecność wszystkich czterech badanych gatunków rolnic w zasiewach
kukurydzy. Najliczniejszym była A. segetum (tab. 1, 2). Jej dominację w odłowach
potwierdzają również i inni autorzy zajmujący się problematyką rolnic w różnych
uprawach (Walczak i Jakubowska 2001; Jakubowska i Walczak 2005). Również
w Bułgarii A. segetum razem z A. ypsilon są powszechnie występującymi szkodnikami
kukurydzy (Geringov 1989). Najniższą liczebnością we wszystkich analizowanych
miejscowościach odznaczał się A. c-nigrum.
Tabela 2. Liczebność motyli Agrotinae odłowionych do pułapek feromonowych w Terliczce,
Nienadówce i Głuchowie w latach 2008–2010
Table 2. Number of Agrotinae moths caught in pheromone traps in Terliczka, Nienadówka and
Głuchów in the years 2008–2010
Miejscowość
Location
Terliczka
Nienadówka
Głuchów
Skład gatunkowy
Species composition
Liczba odłowionych motyli w latach:
Number of moths caught, in the years:
2008
2009
[%]
[szt.]
[pcs]
A. segetum
47,9
A. exclamationis
20,4
2010
[%]
[szt.]
[pcs]
[%]
[szt.]
[pcs]
94
62,2
28
73,7
14
40
13,3
6
5,3
1
A. ypsilon
13,8
27
15,6
7
21,0
4
A. c-nigrum
17,9
35
8,9
4
0,0
0
A. segetum
68,1
32
76,2
16
85,7
6
A. exclamationis
10,6
5
9,5
2
14,3
1
A. ypsilon
17,0
8
0,0
0
0,0
0
A. c-nigrum
4,3
2
14,3
3
0,0
0
A. segetum
61,9
13
76,5
13
43,7
7
A. exclamationis
28,6
6
17,6
3
12,5
2
A. ypsilon
0,0
0
0,0
0
25,0
4
A. c-nigrum
9,5
2
5,9
1
18,8
3
Na liczebność poszczególnych gatunków motyli z podrodziny Agrotinae istotny
wpływ mogły mieć zasiewy innych roślin żywicielskich otaczające monitorowane
plantacje kukurydzy. Największą liczbę motyli rolnic odłowiono w Krzeczowicach
Występowanie i szkodliwość rolnic na kukurydzy
597
i Terliczce, gdzie jako sąsiadujące uprawy dominowały: rzepak ozimy i pszenica
ozima.
Szkodliwość gąsienic była zróżnicowana w latach badań. Największe zagrożenie
dla roślin kukurydzy stanowiły one w 2007 roku, kiedy to w Krzeczowicach obserwowano gradację motyli. W omawianym roku uszkodziły średnio 18,5% roślin
(tab. 3). W pozostałych latach średni procent roślin uszkodzonych w analizowanych
miejscowościach nie przekraczał 7,0%. Rolnice obok uszkadzania korzeni właściwych, korzeni podporowych, blaszek liściowych oraz łodyg kukurydzy żerowały
również na kolbach. Po raz pierwszy w województwie podkarpackim gąsienice żerujące na miękkich ziarniakach odnotowali w 2003 roku Lisowicz i Tekiela (2004). Ich
szkodliwość polegała na wyjadaniu miękkiego ziarna od czubka kolby w dół (bez
naruszania osadki) oraz silnym zanieczyszczeniu miejsca żeru odchodami, na których
rozwijały się grzyby saprofityczne. W analizowanym siedmioleciu najwięcej uszkodzonych kolb zanotowano w 2007 roku w Krzeczowicach – średnio 11,0% (tab. 3).
W pozostałych latach procent kolb opanowanych przez rolnice nie przekraczał 4,5.
Tabela 3. Szkodliwość rolnic dla roślin kukurydzy w latach 2004–2010
Table 3. Cutworms harmfulness for maize plants in the years 2004–2010
Miejscowość
Location
Krzeczowice
Terliczka
Nienadówka
Głuchów
Procent
uszkodzonych
% damaged
2004
2005
2006
roślin – plants
0,0
0,0
1,2
18,5
2,5
0,4
0,7
kolb – cobs
1,5
4,5
3,0
11,0
1,5
0,5
0,9
roślin – plants
–
–
–
–
7,0
0,9
0,5
kolb – cobs
–
–
–
–
2,0
1,5
0,7
roślin – plants
–
–
–
–
1,6
0,2
0,2
kolb – cobs
–
–
–
–
0,3
0,05
0,0
roślin – plants
–
–
–
–
0,2
0,1
0,8
kolb – cobs
–
–
–
–
0,0
0,0
0,0
Średnio w latach – Mean in years
2007
2008
2009
2010
IV. WNIOSKI
1. Wysoką liczebność rolnic odnotowano jedynie w 2007 roku w Krzeczowicach.
W pozostałych latach badań liczebność szkodnika utrzymywała się na niskim lub
średnim poziomie.
2. Spośród odławianych do pułapek feromonowych gatunków najliczniejszym była
rolnica zbożówka (A. segetum).
3. W latach badań gąsienice uszkodziły od 0,1 do 18,5% roślin oraz od 0,05 do
11,0% kolb.
4. Z uwagi na trudność w prognozowaniu masowego pojawu tych szkodników, konieczny jest stały monitoring występowania motyli najważniejszych gatunków
m.in. z wykorzystaniem pułapek feromonowych.
598
Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (2) 2011
V. LITERATURA
Adamczewski K., Matysiak K. 2002. Kukurydza Zea mays L. s. 20–21. W: „Klucz do określania faz rozwojowych roślin jedno- i dwuliściennych w skali BBCH” [K. Adamczewski,
K. Matysiak – tłumaczenie i adaptacja]. Wyd. I, Inst. Ochr. Roślin, Poznań, 134 ss.
Bereś P.K., Pruszyński G. 2008. Ochrona kukurydzy przed szkodnikami w produkcji integrowanej. Acta Sci. Pol., Agricultura 7 (4): 19–32.
Buszko J., Nowacki J. 2000. The Lepidoptera of Poland. A Distributional Checklist. Polish
Entomological Monographs. Wyd. I. Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Poznań, 178 ss.
Dubniak H., Kania C. 1961. Ochrona Kukurydzy. PWRiL, Warszawa, 156 ss.
Geringov L. 1989. Insect pests of maize in Bulgaria and their control. Acta Phyt. Entomol.
Hung. 24 (1–2): 81–84.
Jakubowska M., Walczak F. 2005. Dynamika lotów oraz nasilenie występowania rolnic w Polsce na tle warunków meteorologicznych w latach 2003–2004. Prog. Plant Protection/Post.
Ochr. Roślin 45 (2): 733–738.
Kania C. 1962. Szkodliwa entomofauna kukurydzy obserwowana w okolicach Wrocławia
w latach 1956–1959. Część II. Pol. Pismo Entomol., Seria B, 3–4 (27–28): 183–216.
Lisowicz F., Tekiela A. 2004. Szkodniki i choroby kukurydzy oraz ich zwalczanie.
s. 52–64. W: „Technologia Produkcji Kukurydzy” (A. Dubas, red.). Wieś Jutra, Warszawa,
133 ss.
Rogowska M., Wrzodak R. 2006. Nowe feromony do stosowania w ochronie roślin warzywnych przed szkodnikami. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 46 (2): 363–366.
Walczak F., Jakubowska M. 2001. Wzrost szkodliwości rolnic (Agrotinae) w Polsce. Prog.
Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 41 (2): 386–390.
PAWEŁ K. BEREŚ
OCCURRENCE AND HARMFULNESS OF CUTWORMS (AGROTINAE)
ON MAIZE (ZEA MAYS L.) IN SOUTH-EAST POLAND IN 2004–2010
SUMMARY
In years 2004–2010, in the monitored maize plantations the following species of cutworms
were caught to pheromone traps: turnip moth (Agrotis segetum Schiff.), heart and dart (Agrotis
exclamationis L.), spotted cutworm (Amathes c-nigrum L.) and black cutworm (Agrotis ypsilon
Rott.). A species dominating in the catches was A. segetum.
The harmfulness of cutworms varied. The highest damage was recorded in Krzeczowice in
2007, where caterpillars damaged 18.5% of plants and 11.0% of cobs, on average. In other
years the percentage of damaged plants did not exceed 7.0% on average, while of cobs, 4.5% on
average.
Key words: Agrotinae, cutworms, maize, harmfulness, occurrence