Prawo osobowe - systematyka

Prawo rzymskie – prawo rodzinne II
dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny
Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego
Dyżur: wtorek, godz. 10.00-11.00, sala 4039 WPiA
Kontakt:
Telefon: +48 58 523 29 50
E-mail: [email protected]
E-mail do sekretariatu: [email protected]
Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51
Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/
Dalsze informacje:
http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski
Zmiany pojmowania patria potestas
w II w. n.e. precyzowanie treści władzy ojcowskiej
(już u schyłku republiki nie tylko w perspektywie
uprawnień ojca).
Przekonanie, że członkowie rodziny winni sobie
pietas – miłość, przywiązanie, szacunek i uległość –
przenoszono także na dzierżyciela władzy i zaczęto
mówić po jego stronie o officium pietatis, czyli
obowiązku troszczenia się (stąd obowiązek
alimentacyjny – proces kognicyjny)
tendencja do ograniczania władzy ojcowskiej na
rzecz obowiązków – troskliwość wobec potomstwa
to uniwersalne kryterium wyboru partnera u ludzi
(UWAGA: kobiety silniejsza rola w wyborze partnera
w społeczeństwach przedrolniczych).
Sexual Strategies Theory: An Evolutionary
Perspective of Human
Mating
David M. Buss, Ewolucja pożądania. Jak ludzie dobierają się w
pary?, Gdańsk 2003
Ł. Budzicz, „Dlaczego pojawia się miłość? Ewolucja
monogamicznego systemu kojarzenia się u ludzi,
Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych 60 (2011), s. 333-343
http://kosmos.icm.edu.pl/PDF/2011/333.pdf
B. Pawłowski (red.), Biologia atrakcyjności człowieka,
Warszawa 2009
R. Dunbar, Anatomia miłości i zdrady. Co nauka
mówi o namiętnościach człowieka?
Kraków 2016
Zmiany patria potestas związane ze spadkiem znaczenia
rodziny agnacyjnej na rzecz rodziny kognacyjnej,
opartej na więzach krwi (dzięki edyktom pretorskim) –
najważniejsze w zakresie prawa spadkowego i
prowadzące do zabezpieczenia praw krewnych a
zarazem utrzymaniu jedności nazwiska, majątku
rodzinnego, utrzymaniu kultu rodzinnego (wymiar
religijny) oraz pełnionych przez rodzinę obowiązków
społecznych (m.in. wojskowość) – formuła bardziej
naturalna (altruizm krewniaczy) i stąd ograniczenie, ale
nie zniesienie władzy ojcowskiej
obowiązkiem każdego pater familias troska o następców,
którzy mogliby przejąć i pomnożyć dorobek
poprzednich pokoleń, który miał służyć nie tylko
rodzinie ale i zbiorowości obywatelskiej
Peculium
Synowi rodziny, a nawet zaufanemu niewolnikowi, oddawano już we
wczesnej republice w faktyczny zarząd pewną masę majątkową, wydzieloną
w sensie rachunkowym – peculium (mały majątek).
własność pater familias i w każdej chwili, bez żadnego skrępowania, mogła
być przez niego odebrana – ademptio peculii.
ekonomicznie należała do syna, który zarządzał majątkiem w węższym albo
szerszym zakresie i pobierał z niego dochody.
Mógł nawet wchodzić w stosunki obligacyjne z ojcem, choć tylko jako
zobowiązania naturalne, a więc niezaskarżalne.
Przysporzenia dokonywane przez każdą z osób znajdujących się pod patria
potestas przypadały ojcu.
Ius civile - patres familias ograniczona odpowiedzialność za podjęte bez
ich zgody czy wiedzy działania osób pod władzą
modyfikacje w prawie pretorskim – skargi (actiones), na których podstawie
pater familias mógł odpowiadać za zobowiązania osób podległych swej
władzy
Odpowiedzialność za czyny niedozwolone delikty
Skargi kierowano do pater familias, który albo odpowiadał
w pełnej wysokości, albo przez mancypację wydawał sprawcę –
noxae datio (odpowiedzialność noksalna – wobec wszystkich osób
podległych władzy)
Od II w. n.e. odpowiedzialność noksalną ponoszono głównie
za niewolników, gdyż juryści pozwalali, aby synowie sami
odpowiadali za delikty
Odpowiedzialność noksalna za osoby alieni iuris zaniknęła
najprawdopodobniej w IV w. ( nie zna jej prawo justyniańskie).
Żołnierze – przywileje od czasów Augusta
peculium castrense (‚,obozowe”)
majątek nabyty w wojsku: łącznie z tym, co
otrzymali od rodziców lub krewnych, i wszystkim,
czego nie mieliby inaczej, jak dzięki służbie –
wojsko jedną z podstaw władzy cesarskiej
(„dyktatura militarna nazywana konwencjonalnie
cesarstwem” – A. Ziółkowski)
Ojciec dziedziczył je po nich, jeśli testamentowo
nie rozrządzili nim inaczej
W prawie klasycznym szczególna sytuacja prawna
majątku posagowego (dos), który zawsze był własnością
męża ale ograniczenia dysponowania.
Dalsze zmiany – od IV w. n.e.
ustawodawstwo cesarskie wyróżnia:
- bona materna (pochodzące ze spadku po matce), tzw. lucra
nuptialia, obejmujące posag i darowiznę przed małżeństwem –
ochrona interesów majątkowych dzieci (biologia?)
- bona adventicia, które podlegli władzy ojcowskiej otrzymali z innych
źródeł – dzięki własnej pracy lub obdarowaniu.
Dopiero wówczas problem pieczy nad majątkiem dziecka. We
wskazanych przypadkach w prawie rzymskim właścicielami stawały
się osoby alieni iuris, ojciec miał zaś ich dobra w użytkowaniu.
Konstantyn Wielki na wzór peculium castrense - odrębne masy
majątkowe - dobra uzyskiwane w służbie cywilnej i przez
duchownych. Można było nimi rozporządzać oraz dysponować w
testamencie,
czasem
dopuszczano
nawet
dziedziczenie
beztestamentowe (wpływy chrześcijańskie?).
Justynian Wielki - peculium quasi castrense, ale nawet jemu nie
udało się ich w pełni ujednolicić (szczególne przywileje żołnierzy i
weteranów)
Wejście pod władzę ojcowską
Urodzenie w małżeństwie stanowiło podstawowy sposób
znalezienia się pod władzą ojcowską.
Praktykowane zwyczajowo podnoszenie noworodka
– tollere liberum – służyło nawet nie tyle uznaniu dziecka, co
wyrażeniu woli, że nie zamierza się go porzucić (nie było
odrębną instytucją prawną - sporne).
Domniemania ułatwiające określenie, czy dana osoba weszła
pod władzę ojcowską (faktyczne a nie prawne – to dopiero
średniowiecze):
- zasada mater semper certa est, pater is est, quem nuptiae
demonstrant z dopuszczeniem dowodu przeciwnego
biologiczne korzenie obsesji mężczyzn – strach przed
wychowywaniem bękartów (anti-cuckoldry tactics – zob. S. M. Platek, T. K.
Shackelford, Female Infidelity and Paternal Uncertainty – Evolutionary Perspectives
on Male Anti-Cuckoldry Tactics, Cambridge 2006)
- tylko na te dzieci, które urodziły się nie wcześniej niż w 182
dniu od początku małżeństwa i nie później niż w 300 dniu od
jego zakończenia – naturalne doświadczenie i Hipokrates (ok.
460-370 p.n.e.)
-nawiązania w późniejszym prawie–celem ustalenie ojcostwa a nie wejście
pod patria potestas
Domniemania w interesie dziecka, dla którego nie
tylko z majątkowych względów zawsze lepiej było
ze związku legalnego
Początkowo na podstawie
dodatkowa ochrona dziecka
prawa
pretorskiego
Za panowania cesarza Wespazjana (pan. 69-79)
senatus consultum Plancianum, na którego
podstawie, jeśli żona w ciągu 30 dni od zakończenia
małżeństwa zawiadomiła, że jest w ciąży, były mąż
mógł albo zaprzeczyć ojcostwu, albo wysłać
custodes, którzy mieli je stwierdzić.
Gdyby nie podjął żadnych kroków, można go było
zmusić do uznania dziecka i alimentacji – w
postępowaniu extra ordinem.
Pod patria potestas wejść można również przez
adopcję. Biologiczne korzenie adopcji
dwa jej rodzaje, wyróżnione ze względu na status familiae
adoptowanego.
Adrogatio - nabycie władzy ojcowskiej nad osobą sui iuris,
Adoptio - w ścisłym znaczeniu – nad osobą alieni iuris.
Wiek adoptowanego nie miał znaczenia – odmiennie niż w często w
prawach współczesnych (polskie - tylko małoletni)
Celem adopcji – piecza nad małoletnim ale przede wszystkim jednak
powodowała wejście do rodziny agnacyjnej i pokrewieństwo
kognicyjne w linii prostej pierwszego stopnia ze wszystkimi tego
społecznymi, prawnymi, a nawet politycznymi konsekwencjami
plebejusze przenikający w skład patrycjuszy i odwrotnie; przez
cesarza stanowiło w epoce prawa klasycznego – pryncypat - typowy
sposób wskazania następcy; brak dynastii ale sentyment dynastyczny
.
Sposoby adopcji
adoptio per populum – adopcji przez lud (adoptio auctoritate
populi – adopcja władzą ludu) - adrogatio
Do adopcji ojca rodziny przez innego dochodziło na
zgromadzeniu ludowym – comitia curiata (później 30 liktorów
reprezentujących kurie),
woływał je zwykle konsul, pretor lub Pontifex Maximus dwa
razy w roku: 24 marca i 24 maja.
Adrogujący wprowadzał adrogowanego do swej kurii, na co
potrzebował zgody zgromadzenia.
aby uniknąć wątpliwości czy nie zamierza zagarnąć majątku
lub uniknąć rozliczenia się ze sprawowanej wcześniej opieki
nad niedojrzałym – przysięga (od I w. p.n.e.)
Zastąpienie tej adrogacji przez adoptio per rescriptum
principis, w początkach dominatu całkiem wyparła adoptio
per populum.
Adrogowanie/ arrogowanie - ograniczenia
Tylko w Rzymie – miejsce zgromadzeń kurialnych - Forum Romanum
Wykluczone kobiety – niemożność udziału w zgromadzeniu ludowym i
głosowania – tylko mężczyźni ius suffragii ( od czasu zastąpienia
zgromadzenia kurialnego przez 30 lektorów możliwe)
Niedojrzali (impuberes) – pierwsza Nerona przez Klaudiusza (pan 41-54);
Antoninus Pius (pan. 138-161) – iusta causa adoptionis
Arrogującym – dopuszczenie kobiet od czasów Dioklecjana (pan. 284-305) matka, która straciła swoje dzieci
Pojawienie się wymagania by arrogujący nie miał własnych dzieci i nie mógł się
spodziewać własnego potomstwa (nie zawsze przestrzegany; ale zakaz –
kastraci – formalnie zakazana w państwie rzymskim)
koniec okresu klasycznego (II/III w.) przeważył pogląd o niedopuszczalności
adoptio osoby starszej od adoptującego i pojawiło się wymaganie
zachowania odpowiedniej różnicy wieku Instytucje justyniańskie wymóg
różnicy wieku pełnej dojrzałości, tj. 18 lat. (analogie współczesne; prawo
polskie nie definiuje)
adoptio imperio magistratus - datio in adoptionem
Przejście władzy ojcowskiej ustawy – wykorzystanie XII Tablic: „jeśli ojciec
syna odda na sprzedaż po raz trzeci, niech syn będzie wolny od ojca” (IV
2b).
Dobierano zaufaną osobę, czyli fiducjariusza, która pomagała, przyjmując
trzykrotnie w drodze mancypacji oddawanego do adopcji.
Ten ostatni nie dokonywał manumissio, lecz przez mancypację przekazywał
oddawanego do adopcji dotychczasowemu pater familias.
Pozorowany proces – in iure cessio – adoptujący występował jako powód,
domagający się wydania dziecka. Wobec uznania jego roszczenia przez
pozwanego urzędnik dokonywał przysądzenia – addictio.
adoptio z uwagi na swą formę mogła odbywać się i w prowincjach, przed
namiestnikiem – arrogacja tylko w Rzymie!
w
przypadku innych dzieci niż synowie wystarczała jednokrotna
mancypacja, zgodnie z interpretacją ustawy XII Tablic (T. 4.2b)
Adoptowanym mogła być kobieta lub mężczyzna, dojrzały lub niedojrzały.
Zmiany adoptio imperio magistratus - datio in adoptionem
Koniec okresu klasycznego - prywatna umowa ojców, potwierdzana pismem
(forma kontraktowa znana też i później; orzeczenie sądu np. w Polsce
dopiero 1950 r.). W czasach justyniańskich oświadczenie, składane do
protokołu we właściwym urzędzie w obecności adoptowanego (o ile był
dojrzały, wymagano jego zgody chociaż adoptio w znaczeniu ścisłym
formalnie nie zostawiała miejsca na pytanie adoptowanego)
Justynian (pan. 527-565) rozróżnienie:
- adoptio plena (krewny wstępny dziecka)
- adoptio minus plena (obcy) - adoptowany nabywał jedynie prawo do
dziedziczenia beztestamentowego po adoptującym, a we własnej rodzinie
zachowywał
dotychczasową
pozycję
spadkową
(ochrona
przed
nadużywaniem adopcji i emancypacji przez pater familias)
Stąd analogie do przysposobienia pełnego (tylko to znane dziś prawu
polskiemu) i niepełnego (powstaje więź między przysposabiającym a
przysposabianym i jego zstępnymi, nie powstają natomiast żadne prawa i
obowiązki z krewnymi przysposabiającego; przysposabiany zyskuje nowy
stan cywilny, ale nie traci dotychczasowego).
Legitymacja - legitimatio
Epoka poklasyczna (po 235 r.) prawo cesarskie: stworzyło jeszcze jeden sposób
wejścia pod władzę ojcowską – legitimatio.
Dziecku z konkubinatu nadawano pozycję urodzonego w małżeństwie
Upośledzenia dzieci nieślubnych – aż do XIX w. (obecnie zna jeszcze prawo
włoskie) – UNIWERSALNOŚĆ
Typy:
- legitimatio per subsequens matrimonium. (Konstantyn Wielki pan. 306-337) –
sporna motywacja chrześcijańska; od Justyniana I za zgodą dziecka
- legitimatio per rescriptum principis (Justynian Wielki) - o ile ojciec nie miał
dzieci małżeńskich; dziecko dopiero po śmierci ojca, status urodzonego w
małżeństwie zyskiwało tylko w przypadku, gdy zostało przez ojca
ustanowione dziedzicem
- legitimatio per oblationem curiae - w drodze przysporzenia majątkowego na
rzecz dziecka z konkubinatu przez ojca naturalnego, z zastrzeżeniem objęcia
funkcji kuriała (członka ordo decurionum) - nie tworzyła prawnie więzi
rodzinnej z krewnymi ojca.
Opieka/ kuratela a patria potestas
Tutela - opieka prawna całościowa i trwała ochrona
osobistych i majątkowych interesów osoby poddanej
opiece osoby sui iuris (zastępowała prawną więź rodzinną
- agnatio)
cura – kuratela - ochrona praw i interesów majątkowych
osób sui iuris, gdy takiej kurateli potrzebowały
honorowo – pierwotnie obowiązek rodzinny, później
obywatelski obowiązek (minimum egzystencji)
Podobnie jak władzę ojcowską, mogli je sprawować jedynie
mężczyźni
Tylko do ustawowej opieki nad niedojrzałym dopuszczano w
prawie poklasycznym matkę, a za Justyniana nawet
babkę – pod wpływem wzorów hellenistycznych (?)
Okres późnoantyczny - opiekunami nie mogą być żołnierze, zakonnicy,
osoby pozostające w niezgodzie z ojcem lub narzucający się do
sprawowania opieki
Rzymskie definicje małżeństwa
Modestyn III w. - nuptiae sunt coniunctio maris et feminae et consortium
omnis vitae divini et humani iuris – „małżeństwo jest złączeniem męża i
żony i na podstawie boskiego oraz ludzkiego prawa wspólnotą całego
życia” (D. 23,2,1).
Późna definicja – brak potrzeby definiowania spraw oczywistych oraz
Omnis definitio in iure civili periculosa est: parum est enim, ut non
subverti posset. – „Wszelka definicja w prawie cywilnym jest ryzykowna,
rzadko bowiem jest tak, że nie można jej obalić” (D. 50,17,102).
Instytucjach cesarza Justyniana I z 533 r.– zaczerpnięta została
przypuszczalnie z prac rzymskich prawników Florentinusa i Ulpiana,
żyjących przed Modestinusem. : Nuptiae autem sive matrimonium est viri
et mulieris coniunctio individuam consuetudinem vitae continens –
„Małżeństwo zaś lub związek małżeński jest to związek mężczyzny i
kobiety, obejmujący niepodzielną wspólnotę życia” (I. 1,9,1).
Małżeństwo w Rzymie było zawsze monogamicznym związkiem
heteroseksualnym, związkiem jednego mężczyzny z jedną kobietą.
Brak zachowanej definicji sprzed III w. nie oznacza, że dopuszczano jako
matrimonium związków homoseksualnych. MATRIMONIUM – MATER
„Istniały więc dwie największe hańby: mężczyzna, który w swej
niewolniczej uległości pozwalał, by jego usta sprawiały rozkosz kobiecie,
i wolny człowiek, który szanował się i posuwał swą bierność
(‘impudicitia’) do tego, że dawał się posiąść. Pederastia, jak wiemy, była
tylko drobnym grzeszkiem, dopóki była aktywnym związkiem człowieka
wolnego z niewolnikiem.” (P. Veyne, [w:] Historia życia prywatnego, tom
1, tłum. K. Arustowska, M. Rostworowska, Wrocław 1998, s. 195).
Prawo rzymskie – stuprum – ale niekaralność zachowań
homoerotycznych wobec niewolonych
Zachowania homoseksualne podlegały represji karnej od czasów
antycznych – pod wpływem tradycji chrześcijańskich
Dopuszczalność legalizacji związków jednopłciowych – dyskusja dopiero
schyłek XX w.
iustum matrimonium - matrimonium iuris civilis
małżeństwo znane ius gentium - matrimonium iuris gentium (wolne osoby).
zasada personalności prawa - skutki prawne tylko ze związkiem, uznanym za
małżeństwo przez prawo rzymskie (wolne osoby): zmiana status civitatis –
matrimonium iustum staje się matrimonium iuris gentium
Inne związki trwałe
Concubinatus
trwały związek jednego wolnego mężczyzny i jednej wolnej kobiety utrzymywany
przez nich z założenia jako nie będący małżeństwem (gdy tworzyli go kobieta i
mężczyzna, którzy nie mieli affectio maritalis) lub brak conubium
lex Iulia de adulteriis coercendis z 18 r. p.n.e. karano adulterium (cudzołóstwo), za
które uznawano tylko współżycie przez zamężną kobietę z mężczyzną, nie
będącym jej mężem – uznanie prawne konkubinatu
Zazwyczaj był ich jedynym związkiem w danym czasie - formalnie dopiero
Konstantyn Wielki w 326 r. concubinatus podczas trwania małżeństwa uznał za
jednoznacznie niedopuszczalny (pogorszenie sytuacji konkubiny i zachęty do
wchodzenia w legalne związki – legitimatio per subsequens matrimonium);
Justynian I – konkubinat niższą formą małżeństwa
Contubernium – związek osób niewolnych (od języka wojskowego - pobyt we
wspólnym namiocie) - zmiana status libertatis (popadnięcie w niewolę) –
matrimonium staje się contubernium
Matrimonium iustum:
- związkiem faktycznym
– powstawało i trwało (nieistotne zawarcie)
- charakter prywatny (nieformalny)
- świecki
Przesłanki:
- kryterium obiektywne: wiek - kobieta musiała
ukończyć 12 lat, natomiast od mężczyzny oprócz wieku
14 lat, wymaganego przez Prokulianów, Sabinianie
domagali się kontroli fizycznej dojrzałości do
małżeństwa (odrzucony) – w praktyce wyższe granice
wieku (archeologia/epigrafika)
- kryterium subiektywne - affectio maritalis - trwała
wola każdej ze stron pozostawania w małżeństwie –
rozwód wpisany w istotę małżeństwa
- kryterium prawne - conubium – liczne zakazy
małżeńskie
Conubium – prawna możliwość istnienia ważnego iustum
matrimonium
- zakaz patrycjusze-plebejusze (zniesiony 445 r. p.n.e. lex Canuleia)
- zakazy małżeńskie wobec senatorów – od Augusta (lex Iulia de maritandis
ordinibus z 18 r. p.n.e.), modyfikowane w okresie późnoantycznym – z osobami
niegodnymi – z przedstawicielkami wielu zawodów i wyzwolenicami (zniesione
ostatecznie za Justyna I – Justynian i Teodora)
- Latyni i peregryni wyjątkowo zgoda (prawo mieli Latini veteres i colonarii)
- zakazy wobec żołnierzy – okres pryncypatu (zniesiony początek III w. n.e.)
- zakaz małżeństw
(propaństwowe)
z
mieszkankami
prowincji
–
urzędnicy
rzymscy
- od Marka Aureliusza zakaz małżeństw między opiekunem a podopieczną,
później też kurator (modyfikacje – liberalizacja; wymóg zachowania dziewictwa)
- okres chrześcijański - zakaz małżeństw między chrześcijanami a Żydami,
rodzicom chrzestnymi z chrześniakami - tzw. pokrewieństwo duchowe
- dyskusyjny zakaz małżeństw z barbarzyńcami – IV/V w.
- za Justyniana I - cudzołożnica skazana sądownie i wyrzucona przez męża
-
porywacz z uprowadzoną kobietą – od stuprum po crimen raptus virginis
późnoantyczne regulacje – zwł. C.Th. 9.24.1 (a. 318?/326?); C. 9.13.1. (a. 531)
– brak przestępstwa zgwałcenia
Conubium nie mieli również krewni, a ich małżeństwo jako
kazirodcze (incestum) nie wywoływało skutków
Pierwotnie zakaz obejmował krewnych do szóstego
pokrewieństwa włącznie, później tylko do czwartego
stopnia
Wyjątek wprowadził cesarz Klaudiusz: senatus consultum z 49 r.
pozwoliło stryjowi pojąć bratanicę za żonę (Klaudiusz poślubił Agrypinę –
swoją bratanicę!; obwiązywało aż do 342 r.)
W okresie poklasycznym - brak wzajemnej zdolności do małżeństwa
między dziećmi rodzeństwa (czyli z powrotem w pełni obowiązywał
zakaz małżeństw krewnych do czwartego stopnia włącznie).
Ponadto brak conubium - powinowactwo (adfinitas), czyli relacja przez
współmałżonka – tylko w najbliższym kręgu: ojczym – pasierbica,
macocha – pasierb, teść – synowa, zięć – teściowa
Biologia a incestum