Profilaktyka pierwotna przez zdrową dietę
advertisement
Profilaktyka pierwotna przez zdrową dietę (dieta w walce z rakiem) Praca pod redakcją: Agnieszka Dyzmann-Sroka Agnieszka Jędrzejczak Anna Kubiak Maciej Trojanowski Projekt finansowany ze środków Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych w ramach zadania „Prewencja pierwotna chorób nowotworowych w populacji Wielkopolski w latach 2007-2018”. Poznań 2008 Motto „Jeżeli nie palisz i pijesz alkohol w sposób bardzo umiarkowany, najważniejszym czynnikiem kształtującym Twoje zdrowie jest dieta” prof. dr hab. n. med. Witold Zatoński Spis treści Część Pierwsza Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1. Nowotwory złośliwe jako istotny problem społeczny i epidemiologiczny . . . . . 8 2. Czym jest nowotwór? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 3. Zapobieganie zachorowaniu poprzez odżywianie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Część Druga Co to znaczy zdrowa dieta? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 1. Z czego powinna składać się codzienna dieta? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Przechowywanie i przygotowywanie pokarmów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 3. Niezbędne składniki pożywienia Część Trzecia Dieta przeciwrakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 1. Kapusta - a właściwie przeciwrakowe właściwości roślin kapustowatych 3. Przyprawy 22 . . . 48 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 4. Zielona herbata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 5. Owoce najlepsze na podwieczorek 6. Warzywa na przekąskę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 7. Cała prawda o winie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 9 8. Czekolada na osłodę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Część Czwarta Wiedza jako najlepszy sprzymierzeniec w walce z rakiem . . . . . . . . . . . 71 Wstęp N owotwory złośliwe zwane potocznie RAKIEM stanowią w większości krajów rozwiniętych istotny problem epidemiologiczny i społeczny. Problemem specyficznym dla naszego kraju jest niska skuteczność leczenia (jak wykazują statystyki zaledwie 30% ludzi chorych na raka udaje się wyleczyć). Niska skuteczność leczenia spowodowana jest przede wszystkim niechęcią Polaków do zgłaszania się na badania profilaktyczne (większość Polaków zgłasza się do onkologa, gdy rak jest już zaawansowany, wtedy leczenie jest trudniejsze a szanse na całkowite wyleczenie niskie). To strach sprawia, że ludzie unikają wczesnej diagnostyki. Na skutek niedostatecznej i nieskutecznej edukacji społeczeństwa Polacy nie wierzą w skuteczność leczenia onkologicznego i nie stosują w praktyce zaleceń zdrowego stylu życia. Dlatego bardzo ważnym zadaniem dla onkologów i epidemiologów jest edukacja zdrowotna społeczeństwa i stopniowe zmienianie przekonań Polaków. Zmianie przekonań powinno pomóc „wychodzenie specjalistów w teren” tak jak to czynią specjaliści z Wielkopolskiego Centrum Onkologii, którzy organizują festyny zdrowotne i w dni wolne od pracy spotykają się z Wielkopolanami, organizują spotkania w zakładach pracy, szkołach, kołach gospodyń wiejskich. Ważnym elementem „oswajania lęku przed rakiem” są także „dni drzwi otwartych” organizowane przez Polskie Towarzystwo Unii Onkologii od ośmiu lat w całej Polsce. Podczas tych lutowych akcji każdy może przyjść i zobaczyć szpital onkologiczny, porozmawiać ze specjalistami, przebadać się. Niniejsza publikacja ma na celu edukację zdrowotną. To ważne by ludzie wiedzieli, że prawidłowa dieta odgrywa niezwykle istotną rolę w profilaktyce przeciwnowotworowej. Naukowcy szacują, iż czynniki genetyczne (na które nie mamy wpływu) stanowią zaledwie 15% czynników zwiększających ryzyko zachorowania na raka. Szanowni Państwo, pamiętajcie, że POPRZEZ STYL ŻYCIA PONOSIMY ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA NASZE ZDROWIE. Istotnym elementem tego stylu jest DIETA. Warto zadbać o to, by była nie tylko smaczna, lecz również zdrowa. Z wyrazami szacunku Agnieszka Dyzmann-Sroka Część Pierwsza Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć 1. Nowotwory złośliwe jako istotny problem społeczny i epidemiologiczny W ciągu ostatnich 100 lat XX wieku nastąpiły ogromne zmiany stanu zdrowia populacji ludzkiej. W większości krajów świata, zarówno rozwiniętych jak i rozwijających się, obserwuje się stały spadek przedwczesnej umieralności. W Wielkiej Brytanii w 1880 roku około 50% mieszkańców umierało przed ukończeniem 40 roku życia, w 1950 r. w tej grupie wiekowej umierało już tylko 10% ludności, a w 1985 roku zgony przed 40 rokiem życia stanowiły mniej niż 3% ludności (tab. 1). Wzrasta także odsetek populacji dożywającej 70 roku życia. W 1880 roku aż 75% populacji Brytyjczyków nie dożywało 70 r.ż., sto lat później odsetek zgonów w tej grupie wiekowej zmniejszył się do 30%. Wiek 1880 rok 1985 rok < 40 r.ż. 50% 3% < 70 r.ż. 75% 30% < 100 r.ż. ~100% ~100% Tabela 1. Porównanie umieralności populacji Wielkiej Brytanii w latach 1880-1985 W wielu krajach rozwiniętych skuteczne zapobieganie chorobom układu krążenia i niektórym nowotworom spowodowało w latach 70-tych i 80-tych spadek przedwczesnej umieralności osób w średnim wieku. W Szwecji na początku lat 90-tych przed 65 rokiem życia umierała już tylko, co dziesiąta kobieta (11,8%) i co piąty mężczyzna (19,8%). Poprawa stanu zdrowotnego prowadzi do stałego zmniejszania się przedwczesnej umieralności a także do koncentracji umieralności w starszych grupach wiekowych. Podobne zmiany zaszły w możliwym do oceny okresie w Polsce (tab. 2). Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że prawdopodobieństwo zgonu mężczyzn i kobiet na początku lat trzydziestych było bardzo podobne i wynosiło: przed 40 rokiem życia odpowiednio 57% i 56% a przed 70 rokiem życia – odpowiednio 84% i 81%. Wynikało to prawdopodobnie z faktu, że umieralność w owym czasie spowodowana była przede wszystkim chorobami infekcyjnymi, które w równym stopniu dotyczyły obu płci. Wyższy procent umieralności mężczyzn w stosunku do kobiet w 1991 roku (ryzyko zgonu mężczyzn przed ukończeniem 70 r. ż. wynosi 59%, a u kobiet 33%) wynika przede wszystkim z różnic w umieralności z powodu chorób przewlekłych (np. układu krążeniowo-naczyniowego, nowotworów) i zgonów nagłych. Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć Polska Mężczyźni Kobiety Wiek 1931 rok 1991 rok 1931 rok 1991 rok < 40 r.ż. 57% 11% 56% 5% < 70 r.ż. 84% 59% 81% 33% < 100 r.ż. ~100% ~100% ~100% ~100% Tabela 2. Porównanie umieralności populacji Polski w latach 1931-1991 według płci Zgodnie z informacjami Głównego Urzędu Statystycznego – bezpośrednio po II wojnie światowej poziom umieralności w Polsce był bardzo wysoki. W 1950 r. przeciętna długość życia mężczyzn wynosiła nieco ponad 56 lat, natomiast kobiet prawie 62 lata. W 2005 roku przeciętna długość życia mężczyzny wynosi prawie 72 lata, kobiety 79 lat. Mimo pozytywnych zmian przeciętnego trwania życia, Polska nadal wypada niekorzystnie na tle czołówki krajów europejskich. Wiek dożywania Polaków jest krótszy o kilka lat – mężczyźni żyją krócej o 7-8 lat, kobiety o 4-5 lat. Wśród 44 krajów nasz kraj znajduje się dopiero w trzeciej dziesiątce: mężczyźni 28 lokata, kobiety 23. W krajach wysoko rozwiniętych, położonych głównie w zachodniej części Europy oraz w krajach skandynawskich ludzie żyją o kilka lat dłużej niż w krajach Europy Środkowej. W porównaniu z krajami Europy Wschodniej różnica ta sięga nawet kilkunastu lat. Najdłużej żyją mężczyźni w Irlandii (79,2 lat), Lichtensteinie (78,7), Szwajcarii (78,6) i Szwecji (78,4); najkrócej w Rosji – 59 lat. Wśród kobiet za długowieczne można uznać Hiszpanki, Francuzki i Szwajcarki. Przeciętne trwanie ich życia przekracza 83,5 lata. Najkrócej w Europie żyją Azerbejdżanki i Mołdawianki – 70 lat oraz Turczynki – 71 lat. Z danych GUS wynika, iż w Polsce prawie 80% zgonów spowodowanych jest chorobami określanymi mianem cywilizacyjnych (są to choroby układu krążenia, nowotwory złośliwe oraz wypadki, urazy i zatrucia). W 2005 roku choroby układu krążenia stanowiły niewiele około 46% zgonów, podczas gdy na początku lat 90-tych były przyczyną ponad 52% ogółu zgonów. Niekorzystnym zjawiskiem jest wzrost liczby zgonów spowodowanych chorobami nowotworowymi. Nowotwory złośliwe stanowią istotny problem zdrowotny o zasięgu globalnym. W 2002 roku na świecie odnotowano ogółem 10 862 496 zachorowań i 6 723 887 zgonów spowodowanych nowotworami złośliwymi. Według danych szacunkowych Komisji Ekspertów Onkologii Unii Europejskiej liczba nowych zachorowań na nowotwory złośliwe wynosiła w 2000 roku w UE 1 892 000. Zapadalność była prawie równa u obu płci, z niewielką przewagą u mężczyzn ( 1 014 000 mężczyźni, 878 000 kobiety). Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć 2000 rok Typ nowotworu nowotwór jelita grubego nowotwór płuca nowotwór żołądka Mężczyźni Liczba zachorowań Kobiety Liczba zgonów Liczba zacho- Liczba rowań zgonów 123 000 70 000 135 000 68 000 192 000 183 000 49 000 49 000 57 000 45 000 38 000 32 500 Tabela 3. Dane szacunkowe UE dotyczące 3 najczęstszych lokalizacji nowotworów, według płci Od szeregu lat epidemiolodzy obserwują niepokojącą tendencję wzrostową zachorowalności na nowotwory złośliwe. Przyczyn tego zjawiska należy szukać przede wszystkim w zmianach, jakie zachodzą w strukturze demograficznej ludności świata. Ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe rośnie z wiekiem. W ósmej dekadzie życia jest wyższe o dwa rzędy niż w czwartej. Wzrost zarejestrowanych zachorowań i zgonów spowodowanych chorobami nowotworowymi jest prostą konsekwencją starzenia się społeczeństw, jak wynika z przytoczonych danych GUS coraz więcej mężczyzn i kobiet żyje coraz dłużej. Drugi z czynników wpływających na ryzyko zachorowania na nowotwór złośliwy to wzrost liczby mieszkańców miast, co wiąże się z ekspozycją na działanie związków kancerogennych obecnych w wyższym stężeniu w środowisku aglomeracji miejskich (w krajach uprzemysłowionych około 4% wszystkich nowotworów złośliwych jest następstwem ekspozycji zawodowej). Trzeci z czynników – edukacja prozdrowotna – warunkuje między innymi świadomość ryzyka zachorowania, która współwyznacza czas jaki upływa od zauważenia objawów chorobowych do rozpoznania i podjęcia leczenia. Według danych WHO jedynie w 1/3 przypadków leczenie jest podejmowane w początkowym stadium zaawansowania choroby nowotworowej, co warunkuje jego skuteczność. W Polsce podobnie, jak w wielu innych krajach – nowotwory złośliwe stały się obecnie jednym z głównych schorzeń przewlekłych i istotną przyczyną zgonów. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż jeszcze na początku lat 50-tych nowotwory złośliwe nie stanowiły 10 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć istotnego epidemiologicznie problemu w Polsce. Zgodnie z danymi GUS w 1951 roku nowotwory złośliwe stanowiły dopiero 7 przyczynę zgonów Polaków (rysunek nr 1). 40,0% 37,0% 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 12,8% 11,9% 9,1% 10,0% 6,8% 5,0% 0,0% róż ne objawy, s tarcz oś ć ch. układu oddechowego ch. układu krąż enia ch. układu trawiennego ch. z akaź ne i pas oż ytnicz e Rysunek 1. Struktura umieralności w Polsce w 1951 roku – obie płcie W 1963 roku nowotwory złośliwe były już przyczyną aż 14% zgonów, w 1990 roku były przyczyną prawie 19% zgonów, a obecnie prawie 25%. Pośród czterech najczęstszych przyczyn zgonów zarówno u kobiet jak i mężczyzn pierwsze miejsce zajmują od czterdziestu lat - choroby układu krążenia, drugie nowotwory złośliwe, trzecie zgony z przyczyn nagłych i wreszcie czwarte - choroby zakaźne. W 2005 roku nowotwory złośliwe stanowiły drugą przyczynę zgonów w Polsce, powodując ponad 26% zgonów u mężczyzn i 23% zgonów u kobiet. Najważniejszym wyróżnikiem polskiej populacji na tle innych krajów europejskich staje się wysoka częstość zachorowań na nowotwory złośliwe przed 65 rokiem życia oraz to, że nowotwory złośliwe są główną przyczyną zgonów przed 65 rokiem życia. Obserwowane od wielu lat trendy zachodzące w częstości zachorowań i zgonów na nowotwory złośliwe w Polsce, uwidaczniają zmiany zachorowań i zgonów związane z ekspozycją na czynniki rakotwórcze dymu tytoniowego. 11 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć W populacji mężczyzn nastąpiły w ostatnich dekadach korzystne zmiany polegające na zmniejszeniu odsetka palących, co miało odbicie w zmniejszeniu częstości zachorowań (i zgonów) na nowotwory płuca. Ten korzystny trend dotyczył początkowo młodych mężczyzn, następnie od początku lat 90-tych także mężczyzn w średnim wieku. Niestety nadal nowotwory złośliwe płuca są najczęstszym nowotworem złośliwym u mężczyzn, stanowiąc około 1/3 zachorowań i zgonów z powodu nowotworów. Drugim, co do częstości występowania schorzeniem są nowotwory jelita grubego. Następnie żołądek i gruczoł krokowy. W populacji kobiet najczęstszym umiejscowieniem nowotworów są: pierś, płuco i jelito grube. Prawdopodobnie w najbliższej dekadzie rak płuca stanie się najczęstszym nowotworem u kobiet. W 2002 roku rak płuca stanowił pierwszą przyczynę zgonów w 6 województwach, w 2005 w 7 (na 16 województw). Niestety stale wysoka pozostaje także umieralność z powodu nowotworów szyjki macicy, która w innych krajach europejskich (np. w Finlandii, Szwecji) jest schorzeniem niezwykle rzadkim. W Polsce o wysokim zagrożeniu populacji nowotworami złośliwymi decydują dwa zjawiska: - wielkość ekspozycji na czynniki ryzyka (dym tytoniowy w pierwszym rzędzie), - niska skuteczność programów wczesnej diagnostyki i leczenia nowotworów szyjki macicy, piersi i jelita grubego. Bezwzględna liczba nowotworów złośliwych w Polsce stale rośnie. W 1963 roku zarejestrowano 15 864 nowych zachorowań na nowotwory złośliwe u mężczyzn oraz 19 464 u kobiet. W 2005 roku było ich odpowiednio 63 984 i 61 688. W ciągu 43 lat nastąpił ponad trzykrotny wzrost zachorowalności. Zachorowalność na nowotwory złośliwe w Polsce Rok Razem Mężczyźni Kobiety 1963 35.328 15.864 19.464 1990 83.470 44.984 38.486 2005 125.672 63.984 61.688 obserwujemy ponad trzykrotny wzrost zachorowalności 3,56 4,03 Tabela 4. Zachorowalność na nowotwory złośliwe w Polsce 1963-2005 12 3,17 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć Stały wzrost liczby zgonów na nowotwory złośliwe jest jedną z charakterystycznych cech nowotworów złośliwych w Polsce. W 1963 roku odnotowano w Polsce 16 945 zgonów u mężczyzn oraz 17 555 u kobiet. W populacji mężczyzn liczba zgonów uległa podwojeniu w ciągu trzech dziesięcioleci i osiągnęła 42 077 w 1990 roku. Liczba kobiet, które zmarły na nowotwory złośliwe również wzrosła, ale wzrost ten nie był tak duży jak u mężczyzn, zaś w 1990 roku jest o ponad 10 000 zgonów niższa (30 837). Liczba zgonów na nowotwory złośliwe w Polsce w 1990 roku wynosiła 72 914 (Zatonski and Tyczyński, 1993) w 2005 roku wynosiła już 90 396 (tj. 51 015 świadectw zgonów u mężczyzn i 39 345 u kobiet). W ciągu 43 lat nastąpił ponad dwukrotny wzrost liczby zgonów spowodowanych chorobami nowotworowymi. Umieralność na nowotwory złośliwe w Polsce Rok Razem Mężczyźni Kobiety 1963 34.500 16.945 17.555 1990 72.914 42.077 30.837 2005 90.396 51.015 39.345 obserwujemy ponad dwukrotny wzrost umieralności 2,62 3,01 2,24 Tabela 5. Umieralność na nowotwory złośliwe w Polsce 1963-2005 Zachorowania – Polska – 2005 rok – Kobiety i Mężczyźni Mężczyźni Opis C34 C61 C67 Nowotwór złośliwy oskrzela i płuca N. z. gruczołu krokowego N. z. pęcherza moczowego Kobiety Liczba bez. Opis Nowotwór złośliwy Liczba bez. 15 248 C50 7 095 C34 N. z. oskrzela i płuca 4 797 4 125 C54 N. z. trzonu macicy 4 196 sutka 13 385 C18 N. z. okrężnicy 4 072 C18 N. z. okrężnicy 3 821 C16 N. z. żołądka 3 309 C56 N. z. jajnika 3 355 N. z. odbytnicy 3 043 C53 N. z. szyjki macicy 3 263 2 260 C20 N. z. odbytnicy 2 092 C20 N. z. nerki z wyC64 jątkiem miedniczki nerkowej 13 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć C32 N. z. krtani 2 228 C16 N. z. żołądka 1 872 C25 N. z. trzustki 1 617 C25 N. z. trzustki 1 581 N. z. nerki z wyC71 N. z. mózgu 1 359 C64 jątkiem miedniczki 1 479 nerkowej Tabela 6. Najczęstsze zachorowania na nowotwory złośliwe w 2005 r. - Polska Zgony – Polska – 2005 rok – Kobiety i Mężczyźni Mężczyźni Opis C34 C61 Nowotwór złośliwy oskrzela i płuca N. z. gruczołu krokowego Kobiety Liczba bez. Opis Nowotwór złośliwy Liczba bez. 16 522 C50 3 592 C34 N. z. oskrzela i płuca 4 933 sutka 5 112 C16 N. z. żołądka 3 562 C18 N .z. okrężnicy 3 135 C18 N. z. okrężnicy 3 177 C56 N. z. jajnika 2 357 2 158 C25 N. z. trzustki 1 982 N. z. trzustki 2 090 C16 N. z. żołądka 1 955 N. z. krtani 1 542 C53 N. z. szyjki macicy 1 796 1 489 C71 N. z. mózgu 1 286 C67 C25 C32 N. z. pęcherza moczowego N. z. nerki z wyC64 jątkiem miedniczki nerkowej C71 N. z. mózgu 1 362 C23 C20 N. z. odbytnicy 1 301 C20 N. z. pęcherzyka żółciowego N. z. odbytnicy Tabela 7. Najczęstsze zgony na nowotwory złośliwe w 2005 r. - Polska 14 1 000 983 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć 2. Czym jest nowotwór? N owotwór to choroba o podłożu genetycznym. Proces nowotworowy spowodowany jest nakładającymi się zmianami oraz zaburzeniami w strukturze DNA komórki. Różni się ona od zdrowej niezmienionej komórki organizmu tym, że ma zdolność do migracji wewnątrz organizmu (tworzenie przerzutów), oraz tym, że jest nieśmiertelna (ma nieograniczony potencjał rozrostu). Większość przypadków rozrostów nowotworów to rozrosty monoklinalne (wywodzące się z jednej komórki). Przeciętny czas rozwoju guza nowotworowego o średnicy 1 cm wynosi 5 lat, jednak w przypadku najbardziej agresywnych odmian może on wynieść kilka miesięcy. Rozwój nowotworów determinują różne rodzaje czynników: Czynniki chemiczne Należy do nich wiele typów związków, które dzielimy na czynniki inicjujące i czynniki promujące proces nowotworowy, substancje działające bezpośrednio oraz prekancerogeny (wymagają aktywacji metabolicznej w organizmie). Do czynników inicjujących bezpośrednio należą substancje alkilujące i acylujące. Są one często stosowane w chemioterapii nowotworów i mogą powodować w odległej przyszłości chłoniaki nieziarnicze, ostre białaczki szpikowe i raka pęcherza moczowego. Korzyść terapeutyczna przewyższa jednak ewentualne działania niepożądane. Prekancerogeny stanowią większość znanych obecnie substancji chemicznych, które są odpowiedzialne za powstawanie nowotworów. Zaliczamy do nich: aromatyczne policykliczne węglowodory ➥ (np. benzopiren) stanowią najlepiej poznaną grupę karcinogenów. Wywołują one wiele typów nowotworów takich jak: mięsaki, raki płuca, nerki, pęcherz, prostaty. Charakterystyczne dla tych związków jest ich działanie miejscowe. Związki te zawarte są w dymie tytoniowym, smażonych i wędzonych potrawach. Nowotwory wywołane przez aromatyczne policykliczne węglowodory są w większości zwiane z naszym stylem życia oraz dietą. 15 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć ➥ • aromatyczne aminy i barwniki azowe (np. benzydyna, żółcień masłowa, czerwień szkarłatna) wykazują działania rakotwórcze na wątrobę. W początkowej fazie wywołują włóknienie i marskość wątroby, a następnie prowadzą do powstawania nowotworów wątrobokomórkowych i raków z przewodów żółciowych. ➥ • roślinne kancerogeny np. aflatoksyna B1 wytwarzana przez grzyba pleśnio- wego, który rozwija się w źle przechowywanych ziarnach zbóż i orzeszkach ziemnych. Toksyna ta ma zdolność indukowania raka wątrobokomórkowego, która często jest związana z WZW typu B. ➥ • związki prekursorowe nitrozamin i nitrozamidów zawarte są w większości produktów żywnościowych. W organizmie człowieka bakterie żyjące w przewodzie pokarmowym na azotany i azotyny. Związki te prowadzą do powstawania raków przewodu pokarmowego, w szczególności nowotworów żołądka. ➥ • inne czynniki chemiczne, najczęściej są związane z narażeniem zawodowym, na związki takie jak: przemysłu barwnikowego i gumowego, chrom, nikiel, azbest, arsen, chlorku winylu. Czynniki fizyczne Do rakotwórczych czynników fizycznych zaliczamy promieniowanie jonizujące, ultrafioletowe oraz radon (coraz więcej naukowców uważa, że karcinogenne działanie ma także promieniowanie elektromagnetyczne, jednak badania w tym kierunku ciągle trwają). ➥ • promieniowanie jonizujące, wszystkie jego typy (elektromagnetyczne: γ i X, cząsteczkowe: α, β) są czynnikami wywołującymi nowotwory takie jak: białaczki (oprócz przewlekłej białaczki limfatycznej), nowotwory skóry, płuc, ślinianek, sutka oraz tarczycy u młodych osób. ➥ • promieniowanie ultrafioletowe, wpływa niekorzystnie między innymi na skórę. Wywołuje nowotwory podstawno komórkowe, płaskonabłonkowe oraz czerniaki. Najgroźniejsze są promienie UVB, które powoduje zmiany w DNA i w konsekwencji mutacje w komórkach skóry. ➥ • radon, jest to promieniotwórczy gaz, wystę- pujący naturalnie w przyrodzie oraz uwalniany w procesie spalania niektórych materiałów budowlanych. Odpowiada on za około 40-50% dawki promieniowania, którą otrzymuje mieszkaniec Polski. Produkty rozpadu izotopu radonu odpowiedzialny jest za powstawanie raka płuc. 16 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć ➥ • promieniowanie elektromagnetyczne, cały czas nie ma jednoznacznych infor- macji na temat jego wpływu na ludzki organizm i ewentualne rakotwórcze działanie. Pojawienie się telefonów komórkowych zwiększyło znaczenie tego problemu, w związku z tym należy zachować ostrożność w ich użytkowaniu. Przede wszystkim należy ograniczyć do minimum korzystanie z nich przez dzieci. Czynniki wirusowe i bakteryjne Czynniki wirusowe i bakteryjne są uważane za przyczynę wielu nowotworów, szacuje się, że u ludzi aż 15% wszystkich raków wywołują onkowirusy. Do takich wirusów i bakterii zaliczamy: ➥ • wirus brodawczaka ludzkiego (HPV), typ 16 i 18 odpowiada za około 85% przy- padków raka szyjki macicy, ➥ • wirus Epsteina – Barra (EBV), wywołuje mononukleozę. Po wyzdrowieniu wirus pozostaje w organizmie w postaci latentnej (w okresie utajenia) w limfocytach B, migdałkach podniebiennych, nabłonku jamy nosowej i gardła. Reaktywacja EBV może prowadzić do monoklonalnego rozrostu limfocytów i w konsekwencji do nowotworów takich jak: ziarnica złośliwa, chłoniak Burkitta, rakiem migdałków podniebiennych i ślinianek przyusznych. U chorych z AIDS i ludzi po przeszczepach może wywoływać chłoniaki ośrodkowego układu nerwowego, ➥ • wirus zapalenia wątroby typu B i C, wirusy te powodują zmiany w miąższu wątroby i w konsekwencji mogą prowadzić od transformacji nowotworowych hepatocytów (komórek wątroby). ➥ • wirus mięsaka Kaposiego (KSHV), inaczej zwany HHV-8 (human herpes virus), uważany jest za przyczynę mięsaka Kaposiego zarówno u osób stosujących immunoterapię lub też nie. ➥ • wirus ludzkiej białaczki T-komórkowej typu 1 i typu 2 (HTLV-1 i 2) może pro- wadzić między innymi do powstawania ostrej białaczki z limfocytów T oraz chłoniaków z limfocytów T u dorosłych. ➥ • bakteria Helicobacter pylori, jej działania karcinogenne jest spowodowane przede wszystkim ciągłym podrażnianiem przez nią błony śluzowej żołądka, co skutkuje utrzymywaniem się przewlekłego stanu zapalnego. Dowiedziono, że przyczynia się to powstania przede wszystkim chłoniaków żołądka (chłoniak typu MALT z limfocytów B) i raka żołądka (utkanie jelitowe). 17 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć Leki hormonalne Leki hormonalne stosuje się między innymi w antykoncepcji, hormonalnej terapii zastępczej (HTZ), leczeniu nowotworów. Mają one wpływ na występowanie nowotworów. Antykoncepcja. Stosowanie hormonalnej antykoncepcji obniża ryzyko wystąpienia raka endometrium (trzonu macicy) oraz raka jajnika. Wieloletnie stosowanie tej metody zapobiegania ciąży przez kobiety palące papierosy oraz młode nieródki zwiększa ryzyko raka piersi. Hormonalna terapia zastępcza musi być stosowana pod ścisła kontrolą lekarza. Terapia prowadzona samymi estrogenami może być powodem wystąpienia nowotworów takich jak: rak jajnika, raka piersi, raka endometrium (trzonu macicy). Wykorzystanie w leczeniu estrogenów powinno być równoważone gestagenami. Leczenie nowotworów. Jednym z leków hormonalnych wykorzystywanych w leczeniu nowotworów jest Tamoksifen. Jego stosowanie może prowadzić do zwiększonego ryzyka raka endometrium. Obniża ryzyko wystąpienia raka piersi i jajnika. 3. Zapobieganie zachorowaniu poprzez odżywianie O cenia się, że trzydzieści procent wszystkich typów raka ma bezpośredni związek z indywidualną dietą. Wysokość tego odsetka może się wydawać zaskakująco duża przeciętnemu Polakowi, gdyż z przeprowadzanych badań wynika, że subiektywne odczucia ludzi są sprzeczne z wynikami badań naukowych. Jak pisze Beliveau [Beliveau R. i Gingras D, 2007] ludzie postrzegają raka jako chorobę wywoływaną przez czynniki pozostające poza kontrolą: osiemdziesiąt procent sądzi, że do zachorowania przyczyniają się czynniki środowiskowe. Większość respondentów (92%) kojarzy z rakiem palenie tytoniu, a zdaniem mniej niż połowy badanych ryzyko zachorowania zwiększa niewłaściwe odżywianie. Z badań, na które powołuje się Beliveau wynika niestety że ludzie nie bardzo wierzą w możliwość zapobiegania rakowi, połowa z nich twierdzi, że jest to mało prawdopodobne lub wręcz wykluczone. Mimo, iż poszczególne badania dotyczące czynników zwiększających ryzyko zachorowania na raka różnią się w niektórych punktach, pierwsze dwa i tym samym najważniejsze czynniki ryzyka pozostają niezmienne: na pierwszym miejscu znajduje się palenie tytoniu (30%), na drugim nieodpowiednie odżywianie (30%). 18 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć Dla przykładu w pracy Kordka [Kordek R. i współ. 2003] szacunkowy uśredniony udział wśród przyczyn powstawania nowotworów kształtuje się następująco: Rysunek 2. Główne czynniki powodujące nowotwory [Kordek R. i współ. 2003] Nieco inny podział czynników ryzyka przedstawia Beliveau [Beliveau R. i Gingras D, 2007]: Rysunek 3. Czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na raka [Beliveau R and Gingras D. 2007] 19 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy naszego wroga, aby umieć z nim walczyć W swojej pracy Beliveau [Beliveau R. i Gingras D. 2007] powołuje się na wyniki ponad dwustu badań (tabela 8) z których osiemdziesiąt procent wykazało że znaczny udział owoców (tj. co najmniej 2 porcje dziennie) i warzyw (tj. co najmniej 3 porcje dziennie) w sposób istotny zmniejsza ryzyko zachorowania na raka. Badane pokarmy Zaobser- Łączna (Źródło: Światowy Fundusz Badań wowane liczba badań nad Rakiem / zmniejszenie zmniejszenie Amerykański Instytut Badań nad ryzyka zacho- ryzyka zacho- Rakiem, 1997) rowania rowania warzywa ogółem 59 74 80 owoce ogółem 36 56 64 warzywa surowe 40 46 87 38 55 69 27 35 77 warzywa zielone 68 88 77 marchew 59 73 81 pomidory 36 51 71 owoce cytrusowe 27 41 66 warzywa z rodziny kapustnych np. brokuły, kapusta, kalafior warzywa z rodziny czosnkowatych np. czosnek, cebula, por % badań wskazujących na Tabela 8. Badania nad związkiem między spożyciem owoców i warzyw a rozwojem raka Biorąc pod uwagę powyższe wyniki bardzo ważnym staje się uświadomienie społeczeństwu jak ważny wpływ na obniżenie ryzyka zachorowania na raka ma właściwa dieta. 20 Część Druga Co to znaczy zdrowa dieta? Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Co to znaczy zdrowa dieta?z nim walczyć naszego wroga, aby umieć 1. Z czego powinna składać się codzienna dieta? P rawidłowe żywienie polega na dostarczaniu organizmowi niezbędnych składników odżywczych czyli energii oraz składników niezbędnych do utrzymania zdrowia i wszystkich funkcji organizmu. Składniki odżywcze ze względu na swoje podstawowe funkcje dzielą się na 3 grupy: ➥ ➥ ➥ energetyczne: węglowodany, tłuszcze (w mniejszym stopniu białko) budulcowe: białko, składniki mineralne, kwasy tłuszczowe regulujące: witaminy, składniki mineralne Nie istnieje produkt spożywczy, który zawierałby wszystkie niezbędne składniki odżywcze w odpowiednich, potrzebnych dla organizmu ilościach. Tylko wykorzystanie wielu różnych produktów pozwala na właściwe zbilansowanie diety. Rysunek 4. Piramida żywienia 22 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Coaby to znaczy dieta? naszego wroga, umieć zdrowa z nim walczyć Aby zapewnić organizmowi dostarczenie wszystkich niezbędnych składników odżywczych, należy uwzględnić w codziennym jadłospisie następujące grupy produktów spożywczych: Produkty zbożowe Produkty zbożowe (węglowodanowe) powinny być składnikiem większości posiłków. Zaleca się, aby produkty zbożowe pochodziły z jak najmniej przetworzonych mąk gruboziarnistych, razowych. Produkty takie są nie tylko źródłem skrobi (węglowodany złożone), ale także błonnika regulującego pracę przewodu pokarmowego oraz witamin z grupy B: B1, B2, B6 i PP. Zawierają też pewne ilości składników mineralnych i białka. Produkty spożywcze z tej grupy to pieczywo pełnoziarniste, ryż, kasza gryczana i jęczmienna. Natomiast produkty zbożowe wysoko przetworzone np. białe pieczywo – bułki, tosty powinny być spożywane od czasu do czasu. Tłuszcze Tłuszcze obok węglowodanów powinny stanowić główne źródło energii w codziennej diecie. Zaleca się spożywanie olejów: słonecznikowego, sojowego, rzepakowego, oliwę z oliwek oraz wysokiej jakości margaryny oraz masła. Tłuszcze roślinne są podstawowym źródłem niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, dlatego powinny być częścią codziennej diety. Ponad 50% spożywanego przeciętnie tłuszczu to tłuszcz ukryty, występujący w produktach, lecz niewidoczny. Jest to w przeważającej ilości tłuszcz niekorzystny dla zdrowia. Warzywa i owoce Warzywa zaleca się spożywać codziennie 3-5 razy a owoce 2-3 razy dziennie (są bardziej kaloryczne). Warzywa i owoce są bogatym źródłem witamin, składników mineralnych i błonnika. Witaminy i flawonoidy zawarte w warzywach i owocach mają działanie przeciwnowotworowe i przeciwmiażdżycowe. Potas występujący w znaczących ilościach w warzywach reguluje ciśnienie krwi. Błonnik w nich zawarty nie tylko reguluje pracę przewodu pokarmowego i zapobiega zaparciom, ale także obniża stężenie cholesterolu w surowicy krwi i poprawia tolerancje glukozy (chroni przed cukrzycą). 23 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Co to znaczy zdrowa dieta?z nim walczyć naszego wroga, aby umieć Orzechy i nasiona roślin strączkowych Orzechy (laskowe, włoskie, pistacjowe) i nasiona roślin strączkowych (bób, fasola, groch, soczewica, soja) zaleca się spożywać 1-3 sztuk dziennie. Orzechy są źródłem jedno i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, błonnika, magnezu i witamin. Należy pamiętać, że orzechy są bogato kaloryczne i zaleca się spożywanie nie więcej niż 8-10 sztuk dziennie. Nasiona roślin strączkowych to dobre źródło witamin z grupy B, w tym kwasu foliowego, a także potasu. Są także dobrym źródłem wysokowartościowego białka. Ryby, drób i jajka Ryby, drób i jajka zaleca się spożywać naprzemiennie, niekoniecznie codziennie. Są to produkty bogate w białko. Ryby i drób zawierają mniej tłuszczów nasyconych a więcej nienasyconych w porównaniu z mięsem czerwonym. Zaleca się spożywanie ryb, szczególnie morskich 2 razy w tygodniu, zamiast mięsa, ze względu na zawartość bardzo korzystnych nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3, które zapobiegają chorobom sercowo-naczyniowym, a także mają korzystny wpływ na centralny układ nerwowy Mleko i przetwory mleczne Zaleca się jedną lub dwie porcje niskotłuszczowych produktów mlecznych dziennie. Produkty mleczne są źródłem łatwo przyswajalnego wapnia, na które zapotrzebowanie w okresie intensywnego wzrostu (dojrzewanie) jest u nastolatków wysokie i wynosi 800-1200 mg/dobę. Mleko jest również źródłem wysokowartościowego białka i witamin z grupy B. Bardzo korzystne jest stosowanie obok mleka sfermentowanych napojów mlecznych (kefiry, jogurty) i sery twarogowe. Należy uważać na sery żółte gdyż mają wysoką zawartość tłuszczu, cholesterolu i soli. Mięso czerwone, makarony, ryż biały i białe pieczywo Mięso czerwone, makarony, ryż biały i białe pieczywo są produktami do spożywania sporadycznego, od czasu do czasu. Są źródłem znacznych ilości kalorii przy ich niewielkiej wartości odżywczej. Również słodycze należą do grupy produktów spożywczych, których ilości powinniśmy bardzo kontrolować. 24 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Coaby to znaczy dieta? naszego wroga, umieć zdrowa z nim walczyć Woda Jest niezbędnym składnikiem pożywienia ze względu na rolę w regulowaniu temperatury ciała, transporcie składników odżywczych oraz w reakcjach biochemicznych w organizmie. Wodę przyjmuje się w postaci: różnych płynów (zalecana ilość to 1,5 l/dobę) oraz wraz z żywnością – wiele produktów ją zawiera, głównie owoce i warzywa (średnio do 0,7 l/dobę). Zwiększona ilość płynów jest konieczna w czasie upałów oraz podczas chorób przebiegających z gorączką, albo wymiotami lub biegunką. Również przy dużej aktywności fizycznej i poceniu się należy uzupełniać wodę w większej niż zwykle ilości. Uwaga - w naszej diecie powinniśmy ściśle kontrolować i unikać spożycia produktów takich jak: ➥ ➥ Cukier, słodycze, „fast foody”: dostarczają tzw. pustych kalorii, Sól: nadmiar soli kuchennej zwiększa ryzyko nadciśnienia, a także nowotworu żołądka. Aby zmniejszyć ilość soli ( zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia nie więcej niż 6 g dziennie) , należy jak najrzadziej kupować potrawy solone i konserwowane, nie dodawać soli do potraw, zastępować ją np. ziołami. Należy pamiętać, że bardzo dużo soli znajduje się w wędlinach i pieczywie. Zdarza się, że niektóre produkty występują sezonowo. Ponad to, aby urozmaicić posiłki powinniśmy wiedzieć, że przy zamianie produktów obowiązuje stała zasada: nie można zastępować produktów należących do jednych grup produktami z innej. Wyjątek stanowią grypy produktów białkowych, między którymi można zastosować wymianę np. mięso można zamienić na ser lub jaja. Prawidłowe żywienie to nie tylko dostarczanie organizmowi wszystkich niezbędnych składników pokarmowych, ważna jest także regularność posiłków - ich liczba i rozłożenie w ciągu dnia. Powinno spożywać się średnio 4-5 posiłków dziennie, najlepiej o stałych porach dnia. Spożywanie posiłków rzadsze niż 3 w ciągu dnia powoduje obniżenie stężenia glukozy we krwi (hipoglikemię), co wywołuje uczucie głodu, zmęczenia, pogarsza koncentracje uwagi. Czasem mogą wystąpić bóle brzucha i inne dolegliwości. 25 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Co to znaczy zdrowa dieta?z nim walczyć naszego wroga, aby umieć Procentowy podział całodziennego zapotrzebowania Rodzaj posiłku energetycznego na poszczególne posiłki 3 posiłkach 4 posiłki 5 posiłków dziennie dzienne dziennie 30-35 25-30 25-30 5-10 5-10 35-40 35-40 35-40 I śniadanie II śniadanie Obiad Podwieczorek Kolacja 5-10 25-30 25-30 Tabela 9. Procentowy podział kalorii na posiłki Na koniec kilka zasad prawidłowego żywienia w pigułce: 1. Jedz powoli. 2. Przed każdym posiłkiem pij szklankę wody. 3. Unikaj tłustych potraw. 4. Jedz mniejsze porcje. 5. Unikaj potraw smażonych. 6. Używaj mniej soli. 7. Staraj się jeść więcej potraw zawierających błonnik. 8. Staraj się jeść niskokaloryczne i ubogie w węglowodany warzywa. 9. Jako przekąski wykorzystuj owoce i warzywa. 10. Ogranicz picie kawy. Najlepiej zastępuj kawę i mocną herbatę – wodą mineralną. 11. Ostatni posiłek zjadaj nie później niż o godz.18:00. 26 15-20 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Coaby to znaczy dieta? naszego wroga, umieć zdrowa z nim walczyć 2. Przechowywanie i przygotowywanie pokarmów Sposoby utrwalania żywności Suszenie W trakcie suszenia pozbawia się produkty wody, co zapobiega rozwojowi drobnoustrojów oraz wstrzymuje aktywność wielu enzymów. W produkcie suszonym hamowany jest przebieg reakcji chemicznych między składnikami, co zapobiega psuciu się przetworów. Niestety suszenie w warunkach normalnych przyczynia się do utraty witaminy C. Mrożenie To przechowywanie produktów w temperaturze do -18˚C. Dla każdego produktu określa się maksymalny czas przechowywania. W produktach mrożonych składniki odżywcze są na ogół dobrze zachowane. W przypadku warzyw zamrożenie pozwala na zachowanie większej ilości składników odżywczych (jeśli do zamrożenia dochodzi zaraz po zbiorze). Mrożenie nie może być wykorzystywane w przechowywaniu mleka, śmietany, grzybów i ogórków. Blanszowanie To proces poprzedzający mrożenie polegający na krótkotrwałym (trwającym kilka minut) ogrzaniu warzyw w temperaturze 85-100˚C. Blanszowanie unieczynnia enzymy tkankowe zapobiegając zmianom zabarwienia oraz walorów smakowych mrożonych warzyw. Dodatkowo niszczone są bakterie. Blanszowaniu poddaje się warzywa liściaste, groch, fasolę, szparagi, kukurydzę, kalafior i brokuły. Proces ten nie jest konieczny dla marchwi, papryki, owoców, cebuli, czosnku oraz pietruszki. Wędzenie Jest jedną z najstarszych metod konserwowania żywności. Proces wędzenia poprzedza peklowanie lub marynowanie produktów. Charakterystyczny smak i zapach żywności wędzonej pochodzi od związków chemicznych zawartych w dymie. Związki te spowalniają proces utleniania mięsa nadając mu dodatkowo pewnych wartości smakowo zapachowych. Niestety niektóre z tych substancji mogą mieć niekorzystne działanie dla naszego organizmu. Wędzi się m.in. ryby, mięso i sery. 27 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Co to znaczy zdrowa dieta?z nim walczyć naszego wroga, aby umieć Jak przechowywać produkty? Owoce i warzywa Najlepiej trzymać je w temperaturze około 10˚C. (niższa temperatura jest niewskazana dla owoców tropikalnych oraz pomidorów i ogórków). Warzywa i owoce przechowujemy w pojemnikach z niezbyt szczelną pokrywką umożliwiającą przepływ powietrza. Warzywa korzeniowe, ziemniaki oraz owoce o większej trwałości np. jabłka, można przechowywać kilka dni w dolnych pólkach szafek. Jeżeli chcemy przechowywać owoce i warzywa przez dłuższy okres wymaga to odpowiedniego miejsca z temperaturą od 2 do 10˚C. Przetwory owocowe i warzywne przechowujemy w temperaturze poniżej 15˚C. bez dostępu światła. Mięso surowe, przetwory mięsne i drób Surowe mięso najlepiej jest przechowywać po szybkim schodzeniu do temp 0-2˚C. Zawsze przed włożeniem do lodówki mięso powinno być umyte i osuszone, najlepiej przechowywane w odpowiednich pojemnikach. Należy pamiętać o tym, by w lodówce surowego mięsa nie stawiać na tej samej półce, co potrawy gotowe. Jeśli chcemy przechowywać mięso dłużej najlepiej je zamrozić. Ryby Najlepiej zjadać w dniu zakupu, ewentualnie nazajutrz po oczyszczeniu, umyciu i umieszczeniu w odpowiednim pojemniku w temperaturze około 0˚C. Ryby wędzone powinny być przechowywane na wyższych półkach. Owijając je w folię spożywczą unikniemy przechodzenia zapachu na inne potrawy. Ryba z konserwy nie powinna być w niej przechowywana po otarciu, najlepiej przełożyć ją na talerzyk. Surowe ryby możemy przechowywać dłużej po zamrożeniu. Przed zamrożeniem najpierw je myjemy i patroszymy. Jaja Okres przechowywania jajek w lodówce może wynosić około 2-3 tygodnie. Ważne jest ,żeby jaja przed włożeniem do lodówki nie były myte (naturalna otoczka na skorupce, jest barierą dla bakterii). W czasie długotrwałego przechowywania jaj do ich wnętrza przez pory skorupki wnikają bakterie. Ich rozwój zachodzi szybciej w żółtku, niż w białku. Prowadzi to do zmiany zapachu jajka, zwiększenia się komory powietrza i rozrzedzenia jaja. 28 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Coaby to znaczy dieta? naszego wroga, umieć zdrowa z nim walczyć Nabiał Mleko i produkty mleczarskie ulegają szybkiemu psuciu się w wyniku działalności drobnoustrojów. Szybkość występowania zmian zależy od ilości, rodzaju mikroflory i temperatury przechowywania. Istotne jest przede wszystkim zapoznanie się z terminem przydatności do spożycia podczas zakupów. Mleko UHT oraz napoje mleczne w zamkniętych kartonach mają stosunkowo długie terminy ważności. Po otwarciu nadają się do spożycia bez przegotowania do 12 godzin. Jogurty i kefiry muszą być przechowywane w warunkach chłodniczych z terminem ważności jak na opakowaniu. Sery żółte przechowuje się przez kilka dni, stosując do tego folię spożywczą. Sery twarogowe są mało trwałe, obowiązuje termin ważności jak na opakowaniu zazwyczaj 48 h. Okres przechowywania twarogu wydłuży się, jeśli zakupimy ten w hermetycznie zamkniętym opakowaniu foliowym. Produkty zbożowe Chleb jak i inne rodzaje pieczywa są produktami charakteryzującymi się niską trwałością, a proces psucia spowodowany jest czerstwieniem lub pleśnieniem w wyniku czego dochodzi do zmian smaku i zapachu. Proces czerstwienia przebiega najszybciej w temperaturze bliskiej 0˚C. Stąd chleba nie przechowuje się w lodówce. Natomiast zamrożenie pieczywa do - 20˚C hamuje procesy psucia się i umożliwia przechowywanie przez kilka miesięcy bez obawy o utratę walorów smakowych. Za ogólnie przyjętą formę przechowywani przetworów mącznych uważa się mrożenie i wykorzystuje się tą metodę w przypadku: pierogów, pyz, knedli, ciast i pizzy. Tłuszcze Olej może być przechowywany w lodówce do 2-3 miesięcy (najkorzystniej w temperaturze 4-6˚C, z ograniczonym dostępem światła). Najwięcej trudności sprawia przechowywanie masła. Przetwory takie jak margaryna, masło powinny być trzymane w lodówce przez czas zgodny z terminem ważności umieszczony na opakowaniu. Smalec jest tłuszczem o większej trwałości. Jest mniej podatny na utlenianie i hydrolizę dzięki czemu w temperaturze -6 do -8˚C może być przechowywany nawet do roku. Podczas przechowywania produktów tłuszczowych zachodzą reakcje chemiczne i enzymatyczne, które powodują zmiany jakości prowadzące do jełczenia. Warunki takie jak: temperatura, światło, dostęp tlenu atmosferycznego oraz rodzaj opakowania decydują o czasie przechowywania tłuszczów. 29 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Co to znaczy zdrowa dieta?z nim walczyć naszego wroga, aby umieć W LODÓWCE W ZAMRAŻARCE mięso surowe wołowina 2-3 dni 2-3 miesiące wieprzowina 2-3 dni 1-2 miesiące drób 2-3 dni 2-3 miesiące cielęcina 2-3 dni 2-3 miesiące 2-3 dni 2-3 miesiące baranina mięso przetworzone pieczona wołowina 8 miesięcy kiełbasa, szynka 1-2 miesiące pieczona cielęcina 6 miesięcy ryby surowa (tłusta / chuda) 3-4 dni gotowana 1-2 dni krewetki 4 / 6 miesięcy 1-2 dni produkty mleczne masło (zamk./otw.) 2 tyg. / 1 tydzień 6 miesięcy 6 miesięcy margaryna 1 tydzień serek wiejski, topiony termin ważności mleko, jogurty termin ważności ser żółty 6-12 dni 3-4 miesiące warzywa ogórki 10 dni 1 rok pomidory, papryka 7 dni 1 rok sałata 7 dni 1 rok groszek, brukselka 5 dni 1 rok pieczarki 5 dni 1 rok szparagi, brokuły 2-3 dni 1 rok marchewka 2-4 tyg. 1 rok kalafior 1-2 dni 1 rok kapusta, seler 2 tyg. 1 rok buraki 3 tyg. 1 rok ziemniaki 1-2 tyg. 1 rok Tabela 10. Tabela trwałości produktów 30 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Coaby to znaczy dieta? naszego wroga, umieć zdrowa z nim walczyć Gotuj zdrowo Żeby przygotowywać jedzenie w zdrowy, a przy tym smaczny sposób, nie trzeba posiadać umiejętności mistrza kuchni. Nie jest konieczny także zakup drogich akcesoriów. Wystarczy opanować kilka prostych technik, możliwych do wykonania w niemal każdym domu. Nauczenie się ich sprawi, że nasze dania zachowają pełnię smaku i bogactwo aromatu bez konieczności użycia dużych ilości soli i tłuszczu. Duszenie Przed duszeniem produkty (czy to mięso, czy warzywa) należy delikatnie podsmażyć na patelni (polecamy te z nieprzywierającym dnem, gdyż pozwolą nam ograniczyć czy wręcz wyeliminować użycie tłuszczu). Następnie dolewamy niewielką ilość wody, bulionu, octu winnego bądź innego aromatycznego płynu i pod przykryciem zostawiamy na wolnym ogniu. W niektórych przepisach z użytej wody czy bulionu przyrządza się aromatyczny, pożywny sos. Gotowanie Żeby składniki nie traciły wartości odżywczych, należy je gotować w jak najmniejszej objętości płynu – właśnie dlatego garnek czy rondel powinny odpowiadać wielkością i kształtem przyrządzanemu produktowi. Zamiast wody można użyć bulionu, które nadadzą warzywom, owocom morza czy mięsu bogatego aromatu. Gotowanie pod przykrywką pozwoli nam do minimum ograniczyć użycie płynu. Gotowanie na parze Jest to bardzo zdrowy sposób przyrządzania żywności, dzięki któremu nie traci ona wielu cennych składników. Żeby móc go zastosować we własnej kuchni, nie trzeba wcale kupować drogich urządzeń do gotowania na parze – wystarczy perforowany koszyk, który będziemy mogli zawiesić na brzegach garnka z wrzącą wodą. Do wody możemy dodać aromatycznych ziół lub zastąpić ją bulionem – dzięki temu nasze potrawy zdecydowanie zyskają na charakterze. 31 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Co to znaczy zdrowa dieta?z nim walczyć naszego wroga, aby umieć Pieczenie W ten sposób można przyrządzać owoce morza, mięsa, a w niższych temperaturach także pokrojone na równe części warzywa. Większość produktów nie wymaga do pieczenia dodatku tłuszczu, choć często – żeby zabezpieczyć je przed zbytnim wysychaniem – konieczne jest posmarowanie ich powierzchni np. olejem. Mięsa i owoce morza najzdrowiej jest piec na wyposażonej w ruszt brytfance – dzięki temu podczas pieczenia duża część tłuszczu zostanie z nich wytopiona. Smażenie Jeśli posiadamy dobrej jakości patelnię o grubym, nieprzywierającym dnie, możemy smażyć eliminując zupełnie użycie tłuszczu. Zamiast oleju wystarczy dodać odrobinę wody lub bulionu, który wzbogaci smak smażonych produktów. Grillowanie Grillowania potraw w tradycyjny sposób należy unikać. Zdrowym sposobem przyrządzania żywności będzie grillowanie potraw w folii aluminiowej. Do grillowania najzdrowszy jest węgiel drzewny, a jako podpałki nie powinniśmy używać denaturatu czy benzyny, lecz jedynie specjalnie przeznaczone do tego celu płyny i kostki. Żywność należy kłaść na ruszt dopiero, gdy węgle dobrze się rozżarzą i pokryją delikatną warstewką popiołu. 3. Niezbędne składniki pożywienia N owotwory stanowią jedną z najczęstszych przyczyn zgonów w krajach rozwiniętych. Zarówno zachorowalność jak i umieralność rośnie w coraz szybszym tempie. Części czynników, które zwiększają ryzyko zachorowania na raka np. takich jak zanieczyszczenie środowiska – nie jesteśmy w stanie uniknąć. Niemniej dieta jest jednym z czynników, który w sposób istotny może obniżyć ryzyko zachorowania i co ważne należy do obszarów, na który każdy z nas ma wpływ. Jedzenie, które spożywamy może stać się naszym sprzymierzeńcem i wpłynąć korzystnie na nasze zdrowie. Przy obecnym trybie życia (pośpiech, nieregularne spożywanie mało wartościowych posiłków) zamiast zjeść zdrową sałatkę wolimy połknąć kilka witamin w pigułce. Jednakże postępowanie takie nie jest do końca korzystne dla naszego organizmu, gdyż żadna tabletka nie zastąpi witamin i składników mineralnych występujących w spożywanym pokarmie. 32 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Coaby to znaczy dieta? naszego wroga, umieć zdrowa z nim walczyć Witaminy - są obecnymi w pożywieniu związkami organicznymi, bez których niemożliwe byłoby prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Ciekawym jest fakt, że już Starożytni Grecy i Rzymianie potrafili wyleczyć m.in. kurzą ślepotę za pomocą ekstraktów z wątroby zwierzęcej, jednakże samą nazwę „witaminy” nadał polski naukowiec Kazimierz Funk w 1911 roku. Ich niedobór prowadzi do wielu zaburzeń organizmu (np. brak witamin z grupy B może powodować drażliwość, trudności ze snem czy zwiększony apetyt na słodycze) lub wręcz chorób (np. znaczny niedobór witaminy A powoduje tzw. kurzą ślepotę) . Tak naprawdę prawidłowa ilość spożywanych witamin nie została określona, gdyż zależy m.in. od wieku czy płci osoby i od tego jaki tryb życia prowadzi. Poza nielicznymi wyjątkami (jak np. witamina D3, A czy PP), witaminy muszą być dostarczane z pożywieniem lub w postaci farmaceutyków, jednakże, ta pierwsza forma jest znacznie korzystniejsza dla zdrowia. Przypuszcza się, że awitaminozy (choroby spowodowane brakiem witamin w organizmie) prowadzą do większego ryzyka zachorowania na choroby cywilizacyjne, do których zalicza się m.in. różnego rodzaju nowotwory. Poniżej podano podstawowy podział witamin: Witaminy rozpuszczalne w wodzie: Witamina C (kwas askorbinowy) Bardzo nietrwała: niszczy ją światło słoneczne, wysoka temperatura, kontakt z powietrzem. W pożywieniu mogą występować duże straty wit. C, np. w trakcie przygotowywania surówki straty mogą wynieść ok. 20%, ale już w trakcie gotowania mogą sięgać nawet 50%. Dodatkowo jej wchłanianie utrudnia przyjmowanie przez Informacje dłuższy czas kwasu acetylosalicylowego (polopiryna, aspiryna itp.) ogólne i doustnych środków antykoncepcyjnych. Organizm ludzki nie potrafi jej magazynować, powinno się więc dostarczać ją z pożywieniem kilka razy dziennie. Jest silnym przeciwutleniaczem, czyli neutralizuje wolne rodniki uszkadzające komórki ciała, uczestniczy w tworzeniu kolagenu, dzięki któremu skóra zachowuje jędrność, młody wygląd i blask. - chroni pośrednio przed anemią (udział przy wchłanianiu żelaza), Działanie - wzmacnia system odpornościowy, - przeciwdziała chorobom serca, 33 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Co to znaczy zdrowa dieta?z nim walczyć naszego wroga, aby umieć - uszczelnia naczynia krwionośne i błony komórkowe, - podnosi sprawność intelektualną, - bierze udział w gojeniu się ran, - bierze udział w pokonywaniu stresu, - uważa się, że hamuje wczesne stadia karcynogenezy, szczególnie w przewodzie pokarmowym. - podatność na infekcje, Skutki - ospałość i zmęczenie, niedoboru - skóra traci jędrność i starzeje się szybciej, - pękanie naczynek, krwawienia z dziąseł, bóle stawowe. Świeże warzywa i owoce: - czarna porzeczka, truskawki, - owoce róży, - natka pietruszki, Główne źródła - cytrusy, - papryka, - melony, - kapusta włoska, - brokuły, - kalafior, brukselka, kartofle, cebula, rzepa. Dzienne zapotrzebowanie organizmu człowieka na witaminę C Zapotrzebo- jest duże, bo wynosi średnio 50-100 mg. Wzrasta podczas stresu wanie i wysiłku fizycznego, u palaczy, osób starszych, kobiet w ciąży i karmiących. Tabela 11. Witaminy rozpuszczalne w wodzie Witaminy z grupy B Witaminy przede wszystkim działają wspomagająco przy procesach wytwarzania energii w organizmie, poprzez, uczestniczenie w procesach przemiany węglowodanów w glukozę. Drugą ważną funkcją tej grupy witamin jest warunkowanie prawidłowej pracy układu nerwowego. Dodatkowo przyczyniają się do wzmocnienia błon komórkowych. Przy niedoborach najlepiej jest stosować witaminy B complex. Jednakże przyjmowanie ich powinno odbywać się pod stałą kontrolą, gdyż nadmiar witamin z tej grupy (mimo że nie są ona magazynowane w organizmie) może niekorzystnie wpływać na funkcjonowanie wątroby. 34 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Coaby to znaczy dieta? naszego wroga, umieć zdrowa z nim walczyć Witamina B1 (tiamina) Informacje Jedna z najwcześniej poznanych i opisanych witamin. Zwana ogólne „witaminą intelektu”. Ulega rozkładowi pod wpływem wysokiej temp. Działanie - wspomaga prawidłową pracę systemu nerwowego, - prawidłowa praca układu nerwowego i praca mięśni, - zapewnia właściwe spalanie węglowodanów i tłuszczów, - zmęczenie, - drażliwość, - utrata apetytu, wagi, - nastroje depresyjne, Skutki - świąd skóry. niedoboru Długotrwały niedobór: - zapalenie nerwów, - zanik mięśni, - paraliż kończyn,(tzw. choroba beri-beri). Zwiększa ryzyko raka wątroby! Główne źródła Zapotrzebowanie Drożdże, jaja, pełne ziarno zbóż, dziki ryż, pestki słonecznika, suszone owoce, orzechy i rośliny strączkowe, migdały. Dzienne zapotrzebowanie wynosi 1-2 mg. Witamina B2 (ryboflawina) Informacje ogólne Jest to żółty barwnik, występujący u roślin i zwierząt. Nie rozkłada się w czasie gotowania, ale traci aktywność pod wpływem światła. - działa korzystnie na stan komórek oraz przemianę materii, Działanie - tworzenie się czerwonych ciałek krwi i samej krwi, - regulacja funkcjonowania błon śluzowych. - nadwrażliwość na światło, - pieczenie oczu, - zawroty głowy, Skutki niedoboru - pękanie skóry w kącikach ust i zmiany chorobowe w jamie ustnej, Może także wywołać: - szorstkość skóry, - łojotok, - niedokrwistość. Zwiększa ryzyko raka wątroby! 35 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Co to znaczy zdrowa dieta?z nim walczyć naszego wroga, aby umieć Najbogatsze źródła to drożdże, grzyby, mięso, wątroba, tłuste Główne źródła mleko, żółty ser, makrela, fasola, groch, szpinak, orzechy włoskie, niektóre wodorosty. Zapotrze- Dzienne zapotrzebowanie wynosi 1,0-2,0 mg, ale wzrasta w sytu- bowanie acjach stresowych, wzmożonej aktywności i wzrostu. Witamina B3 (kwas nikotynowy, niacyna, wit. PP) Jest odporna na działanie wysokiej temperatury i tlenu. Dawniej niedobór witaminy B3 był przyczyną choroby skóry, zwanej Informacje ogólne pelagrą lub rumieniem lombardzkim. Obecnie ze względu na powszechne występowanie w produktach spożywczych - bardzo rzadko występują objawy awitaminozy. Może być dostarczana organizmowi wraz z pożywieniem, ale jest także wytwarzana z tryptofanu w organizmie. - prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego, pokarmowego i skóry, - synteza m.in. testosteronu, insuliny i estrogenów, - udział w procesach utleniania komórkowego oraz w przemianie Działanie węglowodanów, tłuszczów i białek, - zapewnia stały poziom cukru, cholesterolu i trójglicerydów we krwi, - zapobiega migrenie, uśmierza ból głowy, usprawnia krążenie krwi, obniża wysokie ciśnienie. - biegunka i zaburzenia układu nerwowego, Skutki niedoboru - zmęczenie, brak apetytu, - przebarwienia na skórze w postaci rumienia, - zawroty głowy, zaniki pamięci. Zwiększa ryzyko raka wątroby! Wątroba, wołowina, ryby, mleko, jaja, świeże warzywa, pełne ziarno Główne źródła zbóż, otręby i drożdże, orzeszki ziemne, nasiona słonecznika i sezamu. Zapotrzebowanie Dzienne zapotrzebowanie wynosi 10-20 mg. Witamina B5 (kwas pantotenowy, pantenol) 36 Informacje Na ogólne spożywczych, nie obserwuje się u ludzi niedoborów tej witaminy. skutek częstego występowania w różnych artykułach Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Coaby to znaczy dieta? naszego wroga, umieć zdrowa z nim walczyć - wpływa na przemianę materii, - przyspiesza regenerację skóry, uelastycznia ją i wygładza, Działanie - wpływa na porost włosów, - steruje gospodarką hormonalną, - wspomaga właściwe funkcjonowanie nadnerczy. - stany zapalne skóry, Skutki niedo- - siwienie i wypadanie włosów, boru - osłabienie odporności Zwiększa ryzyko raka wątroby! Drożdże, wątroba, czerwone mięso, ryby, drób, jaja, grzyby, groch, Główne źródła soja, pełne ziarna zbóż, kapusta, kalafior, brokuł, orzeszki ziemne, pomidory Zapotrzebowanie Dzienne zapotrzebowanie ocenia się na ok. 5-10 mg. Witamina B6 (pirydoksyna, adermina) Informacje ogólne W czasie ciąży, karmienia piersią czy przy nadczynności tarczycy zapotrzebowanie na wit. B6 zwiększa się. Niestety przemysłowe przygotowywanie żywności niszczy zawartą w niej wit. B6. - funkcjonowanie centralnego systemu nerwowego, - zmniejsza objawy stresu, - koi podrażnienia skóry i pomaga walczyć z trądzikiem (regulacja Działanie pracy gruczołów łojowych) - niezbędny do wytwarzania czerwonych krwinek i przeciwciał, - duże dawki zmniejszają napięcie przedmiesiączkowe i bóle miesiączkowe. - utrata apetytu, - biegunka, - skłonność do wymiotów, Skutki niedoboru - zmęczenie, - nadpobudliwość, - skurcze mięśni, - wypryski, - niedokrwistość Zwiekasza ryzyko raka wątroby i raka szyjki macicy! Główne źródła Ziarna zbóż, banany, ryby, wątroba, drób, mleko, żółtko jaja, roślin strączkowych, awokado. 37 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Co to znaczy zdrowa dieta?z nim walczyć naszego wroga, aby umieć Zapotrze- Średnie dobowe zapotrzebowanie wynosi około 2 mg. bowanie Witamina B7 (biotyna, zwana też witaminą H lub koenzymem R) Informacje Jest termostabilna w środowisku obojętnym, natomiast rozkłada ogólne się pod wpływem działania silnych kwasów i zasad. - niezbędna do syntezy kwasu askorbinowego, - udział w metabolizmie białek i tłuszczów - utrzymuje prawidłowy stan skóry, reguluje pracę gruczołów łojowych, normalizuje tłustą cerę, Działanie - silne działanie przeciwzmarszczkowe, - wspomaga pracę tarczycy. - przywraca włosom sprężystość, powstrzymuje ich siwienie i wypadanie. - zmiany na skórze (suchość, bladości), - łojotok, łupież, - siwienie i wypadanie włosów, Skutki niedoboru - bóle mięśni, - osłabienie, - apatia, - stany lękowe. Niedobór może powstać, gdy spożywa się surowe białko jaj. zwiększa ryzyko raka wątroby! Znajduje się w drożdżach, żółtku jaj, mleku, jogurcie, wątrobie, Główne źródła pełnym ziarnie zbóż, soi, suszonych owocach, orzechach laskowych, bananach, kalafiorze. Zapotrze- Przypuszczalne dzienne zapotrzebowanie człowieka na biotynę bowanie wynosi około 0,1 mg, ale wzrasta, jeśli spożywa się surowe jaja. Witamina B11 (kwas foliowy, folacyna, zwana też witaminą M) Nazwa pochodzi od liścia szpinaku z którego została po raz pierwszy wyizolowana. Kwas foliowy jest wrażliwy na światło i czynniki Informacje ogólne utleniające. Co najmniej 3 miesiące przed planowanym zajściem w ciążę powinno się zwiększyć ilość dostarczanego organizmowi kwasu foliowego, by dzięki niemu prawidłowo rozwijał się układ nerwowy płodu, co zapobiegnie powstaniu groźnych wad rozwojowych. 38 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Coaby to znaczy dieta? naszego wroga, umieć zdrowa z nim walczyć - jest niezbędna do wytwarzania czerwonych krwinek w szpiku kostnym, Działanie - bierze udział w przemianie materii, - zapobiega chorobom serca, - blokuje dysplazję tzn. procesy uzłośliwiania się komórek w trakcie ich podziałów. Niedobór u człowieka objawia się: - przedwczesnym siwieniem włosów, Skutki niedoboru - trudnościami w zasypianiu, - nadpobudliwością, - zmianami w obrazie krwi. Jej niedobór prowadzi również do anemii megaloblastycznej. Zwiększa ryzyko raka wątroby! Bogatym źródłem są przede wszystkim zielone części roślin (jarmuż, szpinak, brokuł, sałata) oraz szparagi, rzepa, kukurydza, orzechy, drożdże. Jednak niedobór kwasu foliowego (zwłaszcza u kobiet) jest dość częstym zjawiskiem, a przyczyny to: Główne źródła - niewłaściwa dieta, uboga w zielone warzywa liściaste, mięso, cytrusy, - straty witaminy podczas mycia i przetwarzania żywności, - nadużywanie alkoholu i leków, - zaburzenia procesu wchłaniania w przewodzie pokarmowym, - stany fizjologiczne, ciąża i laktacja. Zapotrzebowanie Dzienne zapotrzebowanie wynosi 0,2-0,4 mg. Witamina B12 (kobalamina) Głównym źródłem tej witaminy są pokarmy odzwierzęce, dlatego Informacje wegetarianie mogą potrzebować uzupełniania niedoborów tej ogólne witaminy. Natomiast u osób starszych występują trudności przy wchłanianiu tej witaminy. Spełnia ogromnie ważną rolę w metabolizmie organizmu ludzkiego, bo aktywując kwas foliowy współdziała z nim w budowie Działanie czerwonych krwinek. Jest czynnikiem zapobiegającym anemii złośliwej, zaburzeniom wzrostu, korzystnie wpływa na skład krwi i stan systemu nerwowego. 39 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Co to znaczy zdrowa dieta?z nim walczyć naszego wroga, aby umieć Objawy niedoboru - stany zapalne jamy ustnej, Skutki niedoboru - zmęczenie, - nerwowość, - wahania nastroju, - pogorszenie pamięci i możliwości koncentracji. Zwiększa ryzyko raka wątroby! Występowanie tej witaminy jest bardzo ograniczone w roślinach jej brak lub występuje w ilościach śladowych, co jest wyjątkiem wśród witamin, a w produktach pochodzenia zwierzęcego jej stężenie Główne źródła jest bardzo niskie. Za dobre źródła uważa się produkty pochodzenia zwierzęcego, a zwłaszcza wątrobę, mięso wołowe i baranie, mleko, jogurt, żółtko jaja, a także tłuste ryby. W niewielkim stopniu jest wytwarzana przez bakterie w przewodzie pokarmowym. Zapotrze- Prawdopodobne dobowe zapotrzebowanie na witaminę B12 wynosi bowanie 0,002-0,004 mg i zależy od stanu fizjologicznego człowieka. Tabela 12. Witaminy z grupy B Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach W trakcie terapii antynowotworowej często zdarzają się zaburzenia przyswajania tłuszczów. To bezpośrednio powoduje utrudnione wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, gdyż do prawidłowej ich absorpcji niezbędna jest obecność tłuszczy. Dlatego też często w trakcie leczenia nowotworów zdarzają się niedobory tej grupy witamin. Witaminy z tej grupy mogą być częściowo magazynowane i są bardziej stabilne niż witaminy rozpuszczalne w wodzie. 40 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Coaby to znaczy dieta? naszego wroga, umieć zdrowa z nim walczyć Witamina A - akseroftol Informacje ogólne Odgrywa tak dużą rolę u młodych, rosnących organizmów, że jest nawet nazywana „witaminą wzrostową”. Współdziała z hormonem wzrostu. Jest niezbędna dla posiadania silnych kości, zdrowych zębów i skóry, a także do zachowania zdrowych włosów i paznokci, regeneracji naskórka. Ma kluczowy wpływ dla układu nerwowego i różnych funkcji z nim związanych, jak np. wzrok. Jest tak istotna dla siatkówki oka retiny, że nazywana jest także retinolem. Pomocna Działanie w zwalczaniu infekcji. Jej stałe stężenie we krwi może zmniejszać ryzyko zachorowania na niektóre postacie nowotworów (rak piersi, szyjki macicy, żołądka, płuc). Hamuje proces rozwoju guzów rakowych. Przyspiesza odnowę komórek skóry i sprawia, że rysy wygładzają się. Jest witaminą, która chroni skórę przed szkodliwym wpływem promieni UV. Jej niedobór, a także nadmiar, powoduje utratę apetytu, suchość i świąd skóry, wypadanie włosów, gorsze gojenie się ran, ”kurzą Skutki niedo- ślepotę”, czyli złe widzenie o zmroku, zahamowuje wzrost. boru Zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwory, ponieważ cofa zmiany przednowotworowe, hamuje rozwój guzów. Osłabia tworzenie przeciwciał. Retinol, czyli biologicznie czynna witamina A, znajduje się w żywności pochodzenia zwierzęcego: w żółtkach jaj, pełnotłustym mleku i jego przetworach, wątrobie, tłustych morskich rybach, tranie. Główne źródła ß-karoten - czyli prowitamina A to jej roślinna wersja, która w organizmie człowieka zamienia się w retinol. Występuje w warzywach i owocach o zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym kolorze - w marchwi, pomidorach, rzodkiewkach, brokułach, papryce, morelach, truskawkach, arbuzach. Dobowe zapotrzebowanie wynosi średnio 4.000-5.000 j. Witamina A może być magazynowana w organizmie, należy więc Zapotrzebo- uważać przy suplementacji. Natomiast przy spożywaniu produktów wanie roślinnych o dużej zawartości karotenu nie grozi nam przedawkowanie. 41 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Co to znaczy zdrowa dieta?z nim walczyć naszego wroga, aby umieć Witamina D - kalcyferol Występuje w organizmach w postaci tzw. prowitamin (np. cholekalcyferolu, czyli witaminy D3, ergosterolu, czyli witaInformacje ogólne miny D2, karcytriolu), będących pochodnymi cholesterolu. Witamina D jest odporna na działanie podwyższonej temperatury i długie przechowywanie produktów spożywczych. Jest stosunkowo trwała w środowisku zasadowym, natomiast wrażliwa na działanie kwasu. Odgrywa podstawową rolę w procesie budowy kości i zębów poprzez wspomaganie wchłaniania wapnia i fosforu, wpływa na prawidłowe działanie systemu nerwowego. Nasza skóra, pod Działanie wpływem promieni słonecznych, sama produkuje tę witaminę. Jest ona hormonem regulującym równowagę minerałów, a jednocześnie odgrywa pewną rolę w procesach różnicowania się i rozwoju komórek. Zimą, gdy dni są krótkie i rzadko słoneczne, łatwo o jej niedobór. U dorosłych objawia się on: - nerwowością, - bezsennością, Skutki niedoboru - powoduje osteomalację, - rozmiękczanie kości i osteoporozę, - zrzeszotowienie kości. U dzieci i młodzieży niedobór witaminy D prowadzi do: - choroby zwanej krzywicą, - pogłębia próchnicę zębów, - utrudnia zrastanie się złamanych kości. Dobrym źródłem są: światło słoneczne, żółtka jaj, mleko (zarówno Główne źródła krowie jak i sojowe), sery, masło, śmietana, podroby, tłuste ryby i oczywiście tran, pestki słonecznika, fasolka szparagowa i brokuły, kiełki pszenicy. Wielkość zapotrzebowania na witaminę D zależy od wielu czyn- Zapotrzebowanie ników, a przede wszystkim od wieku, ilości witaminy D powstałej w skórze pod wpływem naświetlania ultrafioletem, ilości i wzajemnej proporcji wapnia i fosforu w diecie. Przyjmuje się, że średnie zapotrzebowanie na witaminę D wynosi 500 j.m. 42 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Coaby to znaczy dieta? naszego wroga, umieć zdrowa z nim walczyć Witamina E - tokoferol Określana jest jako „witamina młodości”, gdyż hamuje starzenie Informacje ogólne się organizmu. Pełni rolę ochronną, bierze udział w zaopatrywaniu organizmu w tlen. Zmniejsza ryzyko zachorowań na choroby serca oraz może odwracać powstawanie miażdżycy. Działa wzmacniająco na komórki skóry, wątroby, komórki nerwowe. Odnawia lipidy międzykomórkowe, nazywane cementem skóry, poprawia kondycję naczyń krwionośnych. Jest odpowiedzialna za prawidłowe funkcjonowanie narządów rozrodczych, współdziała przy wytwarzaniu czerwonych ciałek krwi. Działanie Jako antyutleniacz wywiera korzystne działanie na komórki, wychwytując wolne rodniki i uniemożliwiając im niszczenie włókien kolagenowych, od których zależy jędrność skóry. Chroni przed wolnymi rodnikami na tyle skutecznie, że zyskała sobie miano “witaminy młodości”. Objawy niedoboru: - trudności z koncentracją, Skutki niedoboru - nadpobudliwość, - osłabienie wzroku, - zmęczenie, - sucha skóra z tendencja do szybszego pojawiania się zmarszczek. Zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwory i białaczkę! Znajduje się w nieoczyszczonych olejach roślinnych, pełnym ziar- Główne źródła nie zbóż, migdałach, pestkach słonecznika, orzechach włoskich i ziemnych, sałacie, kapuście, warzywach strączkowych, żółtkach jaj, maśle, bananach. Zapotrze- Dobowe zapotrzebowanie nie jest dokładnie określone, a zgodnie bowanie z aktualnymi danymi wynosi 6-10 mg. Witamina K - filochinon W wątrobie pełni rolę koenzymu w reakcjach tworzenia czynników Informacje krzepliwości i może zakłócać działanie antykoagulantów. Może ogólne działać toksycznie na komórki rakowe, bez szkody dla komórek normalnych. Działanie - jest niezbędna do syntezy czynników krzepnięcia w wątrobie, przede wszystkim protrombiny. 43 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Co to znaczy zdrowa dieta?z nim walczyć naszego wroga, aby umieć - jej obecność jest istotna dla gospodarki wapniowej i mineralizacji tkanek, - zmniejsza kruchość naczyń krwionośnych, - zapobiega tworzeniu się wybroczyn (tzw. pajączków), - poprawia koloryt skóry. Objawy niedoboru to obfite miesiączki, skłonność do wybroczyn, Skutki nie- trudne gojenie się ran. doboru Przyczyną niedoboru witaminy K może być długotrwała kuracja antybiotykami, które niszczą florę bakteryjną przewodu pokarmowego. Witamina K znajduje się w wieprzowinie, wątrobie, żółtkach jaj, zielonych warzywach, natce pietruszki, sałacie, otrębach pszen- Główne źródła nych, serze, czy w owocach takich jak winogrona, banany, brzoskwinie, pomarańcze i grejpfruty. Jest wytwarzana także przez bakterie jelitowe bytujące w naszym przewodzie pokarmowym. Zapotrze- Dobowe zapotrzebowanie wynosi w granicach 0,1-0,2 mg. bowanie Max 1 mg dziennie. Witamina F Witaminą F nazywany jest zespół nienasyconych kwasów Informacje tłuszczowych: linolowego, linolenowego i arachidowego. Związki ogólne te są budulcami komórek, wchodzą w skład błon komórkowych, zapewniając im lepszą trwałość. Działanie Wpływają na prawidłowy stan skóry i włosów, pobudzają wzrost. U ludzi rzadko stwierdza się niedobory. Ich niedobór powoduje Skutki nie- wiotczenie, łuszczenie się skóry oraz łamliwość włosów i paznokci. doboru Niedobór w diecie sprzyja rozwojowi miażdżycy tętnic oraz powoduje zaburzenia wzrostu. Występują głównie w olejach roślinnych, a zwłaszcza w oleju lnianym, oleju z wiesiołka i z nasion ogórecznika, a także w war- Główne źródła zywach zielonych: brokułach, szpinaku, brukselce, czy owocach: avokado, winogrona. Ich obecność zauważamy w tłustych rybach morskich oraz przetworach mlecznych. Zapotrzebowanie Dobowe zapotrzebowanie na nie wynosi około 200 mg. Tabela 13. Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach 44 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Coaby to znaczy dieta? naszego wroga, umieć zdrowa z nim walczyć Żywność funkcjonalna Żywność funkcjonalna: jakkolwiek ten termin może brzmieć futurystycznie, dla wielu z nas nie jest obcy. Jest to oczywiście nadal żywność ale została zaprojektowana aby zapewnić dodatkowe korzyści zdrowotne w stosunku do żywności tradycyjnej. W miarę jak nauka o żywieniu odchodzi od koncepcji „właściwego żywienia” w stronę „żywienia optymalnego”, opracowywane są nowe rodzaje produktów, które mają potencjał poprawy dobrostanu umysłowego i fizycznego a także zmniejszenia ryzyka niektórych chorób. Podejście naukowe jest nieodzowne, dlatego też kluczowe podmioty z europejskiego środowiska naukowego, organizacji rządowych i pozarządowych oraz przemysłu spożywczego stworzyły platformę dla ustanowienia fundamentalnych pojęć dla żywności funkcjonalnej. Wszystkie rodzaje żywności funkcjonalnej mają wspólny mianownik. Wpływają korzystnie na jedną lub więcej funkcji w organizmie i są spożywane jako składnik normalnej diety. Żywność funkcjonalna zazwyczaj wygląda, pachnie i smakuje tak samo jak jej tradycyjne odpowiedniki. Podczas gdy konsumenci europejscy dopiero teraz przyzwyczajają się do takich innowacyjnych rodzajów żywności, w Japonii ludzie korzystają z nich od dziesięcioleci. Dzięki temu świadomie wpływają na swoje zdrowie. Wielu naukowców uważa, że żywność funkcjonalna może spełniać szczególne zadania w niektórych okresach życia człowieka. Spożywanie niektórych rodzajów żywności może pomóc np. u kobiet w okresie menopauzy zmniejszyć ryzyko osteoporozy, u mężczyzn w średnim wieku obniżyć ryzyko rozwoju chorób serca. Chociaż żywność funkcjonalna może odgrywać tak ważną rolę, istotne jest aby producentom nie pozwalać na wykorzystywanie niesprawdzonych teorii w tworzeniu oświadczeń żywieniowych. W celu zapewnienia takiej dyscypliny zostały sporządzone stosowne przepisy, dopuszczające jedynie naukowo potwierdzone oświadczenia żywieniowe i zdrowotne. Za sformułowanie tych przepisów odpowiedzialne są instytucje jak FAO/ WHO Codex Alimentarius, Rada Europy, ustawodawcy poszczególnych państw. Według tych przepisów, jakiekolwiek oświadczenie zdrowotne, umieszczane na etykietach produktów spożywczych, nie może wprowadzać w błąd i musi być poparte rzetelnymi dowodami naukowymi. Wyniki muszą zawierać informację jak substancja jest wchłaniana, 45 Rak (nowotwór złośliwy) – poznajmy Co to znaczy zdrowa dieta?z nim walczyć naszego wroga, aby umieć lub w jaki sposób dociera do miejsca, w którym wykazuje swoje dobroczynne działanie. Powinno być wyraźnie podkreślone, że jej korzystny efekt zaznacza się przy spożywaniu produktu w typowych ilościach, oraz wyjaśnione jakie funkcje spełnia w organizmie np. obniża ciśnienie krwi lub poziom cholesterolu. Żywność funkcjonalna może zaoferować nam wiele korzyści, jednak nie obiecujmy sobie zbyt wiele i nie traktujmy jej jak remedium na wszystkie problemy zdrowotne. Żywność funkcjonalną należy traktować jako wartościowy dodatek do zrównoważonej diety i aktywnego stylu życia. Produkt Mleczne Dodatkowe korzyści produkty fermentowane i jogurty z żywymi kulturami bakterii Poprawiają pracę układu pokarmowego Roślinne sterole i stanole obniżają poziom Margaryna, jogurt, ser topiony cholesterolu i zmniejszają ryzyko chorób serca Jajka wzbogacone kwasami omega-3 3 - 4 jajka na tydzień dostarczają takiej ilości kwasów omega-3, która jest zalecana aby zmniejszyć ryzyko chorób serca Dodatek kwasu foliowego pomaga zmniej- Płatki śniadaniowe szyć ryzyko urodzeń noworodków z wadami cewy nerwowej Dodatek izoflawonów obniża ryzyko zachoro- Chleb, batony muesli wania na raka piersi i prostaty, choroby serca i osteoporozę Tabela 14. Przykłady żywności funkcjonalnej 46 Część Trzecia Dieta przeciwrakowa Dieta przeciwrakowa 1. Kapusta - a właściwie przeciwrakowe właściwości roślin kapustowatych P rowadzone badania wykazały, iż rośliny kapustowate zaliczane są do głównych źródeł substancji pochodzenia roślinnego o działaniu przeciwnowotworowym. W badaniu 252 przypadków raka pęcherza, które wystąpiły w próbie 47 909 pracowni- ków służby zdrowia w ciągu 10 lat, udowodniono, że u osób spożywających kapustę pięć razy w tygodniu ryzyko zachorowania na tę odmianę raka jest dwukrotnie mniejsze niż u tych, które jadły kapustę raz w tygodniu lub rzadziej. U Chinek spożywających najwięcej kapustowatych ryzyko wystąpienia raka piersi jest o połowę niższe niż u kobiet, które nie uwzględniają tych warzyw w swojej diecie. Badanie przeprowadzone na populacji 5 tys. Szwedek wykazało, że jedzenie jednej lub dwóch porcji roślin kapustowatych dziennie obniża ryzyko wystąpienia raka piersi o 40%. Jedzenie kapusty zmniejsza zagrożenie zachorowania na wiele innych nowotworów, m.in. na raka płuc, narządów układu pokarmowo-wydalniczego (żołądek, okrężnica, odbyt), a także prostaty. Ilość owoców i warzyw w diecie niewątpliwie ma znaczenie dla zapobiegania rakowi, kapustowate odgrywają dużą rolę w przeciwdziałaniu rozwojowi choroby. Kwestia ta jest niezwykle istotna dla społeczeństw państw zachodnich, w których diecie do 50% dziennej dawki warzyw i owoców stanowią ziemniaki, a udział kapustowatych skurczył się do zdecydowanie niewystarczających rozmiarów. Wpływ warzyw kapustowatych na zmniejszenie ryzyka wystąpienia różnych rodzajów nowotworu związany jest z obecnością dużych ilości cząsteczek fitochemicznych o właściwościach przeciwrakowych. Oprócz polifenoli, które występują także w innych warzywach kapustowate zawierają duże ilości glukozynoli. Należy pamiętać, iż glukozynolany bardzo łatwo rozpuszczają się w wodzie: gotowanie kapustowatych tylko przez 10 minut w dużej ilości wody obniża ich zawartość o połowę. Zaleca się jak najkrótsze gotowanie kapusty w minimalnej ilości wody, najlepsze są techniki gotowania w szybkowarze lub smażenia na woku, które zapewniają maksymalizację uwalniania cząsteczek przeciwrakowych, a ponadto podnoszą atrakcyjność zarówno wyglądu, jak i walorów smakowych pokarmu. Porady praktyczne Należy wybierać kapustę ciężką o zwartej budowie, najlepiej o jasnych i kruchych liściach. Kapusta kiszona powinna być biała, krucha i mieć typowy zapach kiszonki. Różowy kolor oraz nieprzyjemny zapach (gnilny, pleśniowy) i smak świadczą o rozwoju bakterii gnilnych lub pleśni. Powinno się częściej jadać kapustę surową lub kiszoną, niż typowo polskie tłuste bigosy. 48 Dieta przeciwrakowa 100 g kapusty białej zawiera Energia 29 kcal (surowa) 12 kcal (kiszona) Białko 1,7 g Tłuszcz 0,2 g Węglowodany 7,4 g Błonnik Witamina C 2,5 g 48 mg 2. Soja G łówne związki fitochemiczne występujące w soi to substancje z grupy polifenoli zwane izoflawonami. Najwięcej izoflawonów zawierają przetwory soi takie jak: mąka, ziarna czy mleko. Wyjątkiem jest sos sojowy, w którym większość tych związków ulega zniszczeniu w toku długiego procesu fermentacji oraz olej sojowy, który jest ich praktycz- nie pozbawiony. Zawartość izoflawonów w potrawach i produktach sojowych jest bardzo ważna, ponieważ cząsteczki tych związków mają zdolność wpływania na wiele zjawisk związanych z niekontrolowanym wzrostem komórek rakowych. Większość naukowców zainteresowanych przeciwrakowymi właściwościami soi uważa, że decyduje o nim jeden z izoflawonów, a mianowicie genisteina, która blokuje aktywność wielu enzymów zaangażowanych w niekontrolowany rozrost komórek guza, w ten sposób powstrzymuje rozwój raka prostaty i piersi. Rak piersi Na związek między liczbą zachorowań na raka piersi, a jedzeniem soi po raz pierwszy zwrócono uwagę w wyniku badania przeprowadzonego w Singapurze, gdzie u kobiet w wieku przedmenopauzalnym spożywających największe ilości soi (55 g dziennie i więcej) stwierdzono dwukrotnie mniejsze ryzyko wystąpienia tej odmiany raka niż u tych, których dzienna dawka wynosiła poniżej 20 g. Obszerne badanie ankietowe przeprowadzone w Japonii na próbie 21 852 kobiet wykazało, że codzienne spożywanie zupy sojowej – „miso” i dzienna dawka 25 mg izoflawonów znacznie obniżają ryzyko wystąpienia raka piersi. Najważniejsze wnioski: ➥ ➥ na wyniki badań miała wpływ nie tylko ilość spożywanej soi, ale także izoflawonów najważniejszym czynnikiem, który może wpływać na zmniejszenie liczby zacho- rowań na raka piersi, jest wiek, w którym zaczyna się spożywać produkty zawierające soję 49 Dieta przeciwrakowa Rak prostaty Podobnie jak w przypadku raka piersi, wśród Azjatów stwierdza się kilkakrotnie niższy poziom zachorowań na raka prostaty, związany ze spożywaniem soi. Badanie wśród 12 395 kalifornijskich adwentystów pozwoliło stwierdzić, iż codzienne spożywanie co najmniej jednej porcji mleka sojowego prowadzi do znacznego (70%) obniżenia ryzyka wystąpienia choroby. Związek między spożyciem tofu – produktu sojowego, a spadkiem ryzyka rozwoju raka prostaty wykazało badanie przeprowadzone na populacji 8 tys. mężczyzn pochodzenia japońskiego zamieszkujących Hawaje. Podsumowując: umiarkowane spożycie soi (ok. 50-100 g dziennie) może oddziaływać wyłącznie pozytywnie na zdrowie, znacznie redukując ryzyko wystąpienia raka piersi i prostaty, czyli tych postaci raka, które najczęściej atakują społeczeństwa zachodnie. Głównym aktywnym składnikiem pokarmów sojowych jest fitoestrogen, który przez hamowanie procesu tworzenia się nowych naczyń krwionośnych zapobiega powstawaniu nowotworów. 100 g suchych nasion soi zawiera Energia Białko 382 kcal 34 g Tłuszcz 19,6 g Węglowodany 32,7 g Błonnik 15,7 g Potas 2132 mg Fosfor 743 mg 3. Przyprawy Przyprawy są ważnym elementem sztuki, jaką niewątpliwie jest gotowanie. Używane od wieków, kiedyś miały wartość równą złotu, były dobrem luksusowym, którego zdobycie wymagało długich wypraw. Dobrzy kucharze używają w swojej pracy wielu przypraw, świetnie wiedząc, że to one w dużym stopniu wpływają na wartość smakową oraz w mniejszym stopniu estetyczną potraw. Obecnie, gdy znamy już właściwości antyrakowe niektórych z nich warto zwrócić więcej uwagi na przyprawianie dań w codziennej diecie. 50 Dieta przeciwrakowa Dla profilaktyki przeciwnowotworowej duże znaczenie ma kurkuma. Jest to rozdrobnione kłącze rośliny Curcuma longa, obecnie szeroko stosowana w przemyśle jako barwnik, niestety w ilościach, które nie mają właściwości leczniczych. Jej korzystne działanie znane jest od czasów starożytnych. Odgrywała ona istotną rolę w medycynie indyjskiej. Naukowcy dowiedli, że kurkuma posiada działanie przeciwzapalne, rozkurczowe, żółciotwórcze, bakteriobójcze, szczególnie w schorzeniach skóry, jest także bardzo silnym przeciwutleniaczem. Najciekawszym działaniem kurkumy jest działanie przeciwnowotworowe. Jej wielokrotnie silniejsze od witaminy E właściwości przeciwutleniające, powodują, że bardzo skutecznie absorbuje wolne rodniki, które przyczyniają się do powstawania komórek nowotworowych. Na podstawie badań zachorowalności na nowotwory złośliwe na Świecie okazało się, że w regionach o wysokim spożyciu tej przyprawy ludzie znacznie rzadziej chorują na raka. Odkryto, że kurkuma hamuje rozwój lub wręcz powoduje apoptozę komórek nowotworowych sutka, jajnika, żołądka, okrężnicy, skóry, wątroby, krwi (białaczka). Podobne do kurkumy działanie wykazują także kolendra i cynamon (opisane w dalszej części). Lecznicze właściwości kurkumy zakłóca fakt, że jej substancja aktywna (kurkumina) jest słabo przyswajalna przez organizm. Aby to zmienić należy łączyć ją z pieprzem. Naturalnym połączeniem tych dwóch przypraw jest proszek curry. Dodawanie jednej łyżeczki kurkumy do dań pozwala na skuteczne zapobieganie nowotworom. Inne przyprawy. W świecie roślin istnieją jeszcze inne gatunki, które używane jako przyprawy wykazują działanie przeciwnowotworowe, które w większości wynikają z ich cech przeciwutleniających. Oprócz kurkumy takie właściwości mają także imbir i chili (zapobiegają powstawaniu komórek zmutowanych i nowotworowych, chili należy używać w ograniczonych ilościach), kolendra (niestety działa dopiero w dużych stężeniach), goździki, cynamon i pieprz. Ich ekstrakty zachowują swoje właściwości po gotowaniu przez 30 minut, są one termostabilne. Ciekawe działanie wykazuje także szafran, najdroższa przyprawa świata. W badaniach na myszach i szczurach okazało się, że hamuje on powstawanie guzów skóry, jelita grubego i tkanek miękkich, w połączeniu z aminokwasem cysteina i witaminą E chroni przed szkodliwym działaniem cisplatyny (leku przeciwnowotworowego). 51 Dieta przeciwrakowa 4. Zielona herbata Zielona herbata wykazuje działanie najkorzystniejsze, gdy chodzi o zapobieganie nowotworom. W przeciwieństwie do innych odmian nie jest ona poddawana procesowi fermentacji i zachowuje najwięcej substancji przeciwrakowych takich jak: katechinę, teinę i polifenole. Działanie przeciwnotworowe tych substancji potwierdziły badania w Centrum Badań nad Rakiem w Heidelbergu oraz z Instytutu Biologii Farmaceutycznej we Freiburgu. Szczególnie znaczenie ma katechina EGCG, której najwięcej znajduje się w następujących odmianach zielonej herbaty: Sencha-Uchiyama, Gyokuro #1, Sencha #1. Substancja ta blokuje rozwój naczyń krwionośnych, które odżywiają guzy nowotworowe. Badania na komórkach rakowych wykazały szczególną podatność na działanie EGCG nowotworów nerki, skóry, piersi, jamy ustnej, prostaty, płuc i komórek białaczki szpikowej. Bardzo duże znaczenie dla stężenia korzystnych substancji w naparze zielonej herbaty ma czas parzenia, powinien wynosić 8-10 minut. 5. Owoce najlepsze na podwieczorek Banany Są bogate w potas, bardzo pomocne w przypadku skurczów mięśni po ćwiczeniach fizycznych lub skurczów związanych z wiekiem. Zaleca się zjadanie jednego banana dziennie pacjentom, którzy przyjmują środki moczopędne z powodu wysokiego ciśnienia krwi, w celu uzupełnienia potasu straconego wraz z moczem. Banany są również użyteczne w leczeniu wrzodów, gdyż prawdopodobnie wykazują działanie antybakteryjne. 100 g banana (pół dużego owocu) zawiera Energia Węglowodany Skrobia Witamina C Potas 52 95 kcal 23,5 g 2,3 g 9 mg 395 mg Magnez 33 mg Błonnik 1,7 g Dieta przeciwrakowa Nasze przepisy: Koktajl królewski Składniki: 4 średnie banany 450 ml mleka ukwaszonego 2% 2 łyżeczki cukru waniliowego Wykonanie: Schłodzone banany miksujemy z mlekiem i cukrem waniliowym. Koktajl najlepiej pić zaraz po przyrządzeniu. 53 Dieta przeciwrakowa Grejpfruty Są bogate w witaminę C (ułatwia gojenie się ran, łagodzi szkodliwe działanie wolnych rodników i w efekcie znacznie zmniejsza krwawienie dziąseł). Zdaniem uczonych już dwa grejpfruty dziennie podwajają ilość witaminy C w organizmie (jeden owoc zawiera ok. 92 mg tej substancji). Wyciąg z pestek tego owocu jest bardzo silnym naturalnym antybiotykiem i jest bardzo skuteczny w szybkim eliminowaniu przeziębienia oraz objawów grypy. Pomagają także w leczeniu paradontozy. 100 g grejpfruta zawiera Energia 36 kcal Potas 277 mg Wapń 22 mg Fosfor 18 mg Witamina C 40 mg Błonnik pokarmowy Nasze przepisy: 1,9 g Antycholesterolowa bomba z grejpfrutem Składniki: czerwony grejpfrut pół awokado mały ziemniak jasna część pora sok z połowy cytryny łyżka kiełków pszenicy pół szklanki jogurtu naturalnego kilka listków sałaty odrobina płynnego miodu sól pieprz 54 Wykonanie: Ziemniaki ugotować w łupinach, obrać i pokroić w sporą kostkę. Obrany grejpfrut podzielić na cząstki. Obrane awokado pokroić w plasterki i skropić sokiem z cytryny. Por pokroić na cienki talarki. Na liściach sałaty ułożyć wszystkie składniki, polać jogurtem z miodem i przyprawami. przepłukanymi pszenicy. wrzątkiem Posypać kiełkami Dieta przeciwrakowa Pomarańcze Zawierają wyższą ilość witaminy C niż inne owoce, z wyjątkiem kiwi. Wielkie korzyści ze spożywania pomarańczy wiążą się z szerokim wachlarzem składników odżywczych tego owocu, do których należą terpeny, w tym limonen znajdujący się także w cytrynach i limonkach. 100 g pomarańczy zawiera Energia 44 kcal Białko 0,9 g Tłuszcz 0,2 g Węglowodany Sód Potas 11,3 g 3 mg 183 mg Β-karoten 114 µg Witamina C 49 mg Błonnik Nasze przepisy: Składniki: jedna pomarańcza jeden banan garstka rodzynek koreczki 1,9 g Koreczki pomarańczowe Wykonanie: Banana sparzamy, obieramy i kroimy w talarki wysokości około 1 cm i nadziewamy na koreczek. Pomarańczę płuczemy, obieramy i kroimy w trapeziki wysokości 1 cm – dodajemy do banana. Na szczyt wieżyczki nadziewamy rodzynkę (przed użyciem dobrze jest sparzyć rodzynki wrzątkiem – będą miękkie i wypłuczemy z nich chemiczne konserwanty). 55 Dieta przeciwrakowa Cytryny Są skutecznym lekarstwem w dwóch chorobach: anginie i dyfterycie, w obu przypadkach zaleca się pędzlowanie gardła świeżo wyciśniętym sokiem. Płukanie gardła ciepłą cytrynową wodą (1 łyżeczka soku na pół szklanki wody) działa dezynfekująco i kojąco, picie zaś herbaty z cytryna przynosi ulgę chorym na grypę i zapalenie płuc. Cytryny są także dobrym środkiem oczyszczającym krew. Nasze przepisy: Napój na „dzień dobry” Składniki: szklanka przegotowanej, letniej wody duża łyżka płynnego miodu sok z połówki cytryny 56 Wykonanie: Wszystkie składniki wymieszaj i odstaw na 30 minut. Podawaj najlepiej rano, na czczo. Dieta przeciwrakowa Gruszki Z uwagi na dużą zawartość kwasu elagowego, minerału boronu oraz nierozpuszczalnego błonnika działających synergicznie, są uważane za doskonały czynnik zapobiegający i zmniejszający rozwój guzów włóknistych oraz innych łagodnych nowotworów. 100 g gruszki (jedna mała) zawiera Energia 54 kcal Witamina C 5,3 mg Błonnik Węglowodany Polifenole Nasze przepisy: 2,1 g 14,4 g 200-250 mg Gruszki w waniliowej kołderce Składniki: po jednej gruszce na osobę 1 szklanka mleka 1 opakowanie cukru waniliowego łyżeczka mąki ziemniaczanej 2 żółtka 4 łyżki cukru Wykonanie: Gruszki umyć, obrać, pokroić na połówki i usunąć gniazda nasienne (najlepsze będą te bardzo miękkie. Jeżeli odmiana jest twardsza – można włożyć je do wrzątku i pogotować przez 5-10 minut). Połowę mleka należy zagotować z cukrem waniliowym. Resztę mleka mieszamy z mąką i wlewamy na wrzące mleko. Całość należy zagotować ciągle mieszając. Sparzone żółtka ucieramy z cukrem dodając stopniowo gorącego płynu. Naczynie z sosem wstawiamy do zimnej wody i studzimy ciągle mieszając. Połówki gruszek układamy na talerzykach i polewamy przestudzonym sosem. 57 Dieta przeciwrakowa Jabłka Zawierają m.in. kwercetynę występującą w miąższu i skórce. Badania wykazały, że mężczyźni, którzy zjadają jedno jabłko dziennie obniżają ryzyko wystąpienia zawału serca o ponad 30%. Pektyna, błonnik znajdujący się w jabłkach, pomaga na regularne wypróżnianie jelit oraz zmniejsza bolesne ataki zapalenia uchyłka okrężnicy. 100 g jabłka (jedno średniej wielkości) zawiera Energia 46 kcal Witamina C 9,2 mg Β-karoten 24 µg Błonnik pokarmowy Nasze przepisy: 2g Jabłuszka Ewy Składniki: po 1 jabłuszku na osobę konfitura wiśniowa lub garść rodzynek cukier waniliowy i cynamon odrobina cukru pudru Wykonanie: Jabłka myjemy gniazda i usuwamy nasienne. z nich W wydrążone jabłuszka wkładamy odrobinę konfitury lub wyparzone rodzynki przesypane cukrem waniliowym Jabłuszka pieczemy i cynamonem. przez 15-20 minut w piekarniku. Przed podaniem posypujemy cukrem pudrem. Borówka amerykańska Spośród wszystkich owoców i warzyw wykazuje największe właściwości antyutleniające. Zawiera kwercetynę, bardzo silny antyutleniacz o działaniu przeciwrakotwórczym i przeciwzapalnym. Wyniki ostatnich badań przeprowadzonych w USA świadczą o tym, że kwas elagowy zabija w szczególności komórki rakowe w szyjce macicy, piersi, trzustce, przełyku i skórze. 58 Dieta przeciwrakowa Żurawiny Zawierają kwas elagowy i kwercetynę o właściwościach antyoksydacyjnych i antynowotworowych. Kwercetyna pomaga obniżać ryzyko zawału serca oraz udaru. Kiwi Jest jednym z najbardziej niedocenionych owoców leczniczych, bogate w witaminę C (16-krotnie większa zawartość niż w pomarańczach), jak również posiada znaczne ilości witaminy E. Z uwagi na dużą zawartość przeciwutleniaczy i mikroelementów owoc ten jest czasem polecany w walce z rakiem i chorobami serca. 100 g kiwi (jedno duże) zawiera Energia 56 kcal Tłuszcz 0,5 g Węglowodany Sód Potas Witamina C Błonnik Nasze przepisy: 13,5 g 4 mg 290 mg 59 mg 2,1 g Zielony mus Składniki: 4 owoce kiwi 2 łyżeczki cukru ćwierć laski wanilii kieliszek białego wytrawnego wina sok i skórka z cytryny Wykonanie: Ugotować syrop z cukru i wina z dodatkiem drobno posiekanej wanilii i skórki z cytryny – przestudzić. Obrane owoce pokroić w kostkę, zmiksować z zimnym syropem i sokiem z cytryny, przelać do salaterki, wstawić do lodówki i od czasu do czasu mieszać. Gdy zgęstnieje – porozlewać do małych pucharków. Mus podawać dość mocno schłodzony. 59 Dieta przeciwrakowa Arbuz Arbuzy zawierają duże ilości likopenu i glutationu o właściwościach antyoksydacyjnych i antynowotworowych. Posiadają także zdolność do odtruwania organizmu. Można je stosować podczas krótkiej głodówki. Nasze przepisy: Sałatka piękności Składniki: połówka małego arbuza jeden banan jeden grejpfrut jedna pomarańcza jedno kiwi jedna nektarynka 10 truskawek 20 kulek winogron garstka rodzynek Wykonanie: Wszystkie owoce płuczemy. Miąższ z arbuza należy wydrążyć (polecamy małą łyżeczkę do lodów) i do tak przygotowanej misy wrzucamy pokrojone owoce (banana najlepiej pokroić w talarki, winogrona wystarczy przepołowić, truskawki kroimy w ćwiartki, grejpfruta i kiwi kroimy drobniej. Na koniec dorzucamy kuleczki arbuza i rodzynki (przed użyciem dobrze jest sparzyć rodzynki wrzątkiem – będą miękkie i wypłuczemy z nich chemiczne konserwanty). skrapiamy sokiem Całość z pomarańczy. Sałatkę dobrze jest schłodzić przez godzinę w lodówce. 60 Dieta przeciwrakowa Winogrona Zawierają duże ilości antyutleniającej kwercetyny oraz resweratrol, który znajduje się w skórce. Zwiększa on poziom HDL (dobrego cholesterolu) oraz rozrzedza krew. Czerwone winogrona mają właściwości antybakteryjne i antywirusowe. 100 g winogron zawiera Energia Węglowodany Sód 69 kcal 17,6 g 2 mg Potas 226 mg Witamina C 5,4 mg Błonnik pokarmowy Nasze przepisy: 1,5 g Wykwintny brie Składniki: jedno opakowanie serka brie białe winogrona koreczki garść orzechów włoskich garstka rodzynek Wykonanie: Ser brie kroimy w kostkę średnicy około 1,5 cm. Na koreczki nadziewamy na przemian – jedne porcje serka brie z winogronem inne z połówką orzecha włoskiego i rodzynką. 61 Dieta przeciwrakowa Owoce tropikalne (mango, papaja i ananas) Mango i papaja pomagają rozkładać toksyny w organizmie i podobnie jak ananas są bogate w enzymy trawienne zdolne do rozkładu białek i węglowodanów. Ananas jest bogatym źródłem manganu. Obecność bromelainy, enzymu o działaniu przeciwzapalnym, czyni go owocem wyjątkowym, przyczyniającym się do zapobiegania i zmniejszania bólów artretycznych i innych. Granaty Badania na myszach, którym wszczepiono komórki raka prostaty człowieka, wykazały, że ekstrakt z granatów nie tylko niszczy już istniejące ogniska nowotworu, ale też zapobiega tworzeniu się nowych. Im większą dawkę soku spożyły myszy, tym więcej komórek rakowych ginęło. Teraz uczeni zamierzają sprawdzić, jak granaty działają na raka w organizmie człowieka. 6. Warzywa na przekąskę Zgodnie z opinią wielu dietetyków warzywa i owoce powinny stanowić znaczące źródło codziennych kalorii. Zgodnie z zaleceniami Europejskiego Kodeksu Walki z Rakiem pożywienie powinno zawierać co najmniej 200 g jarzyn dziennie. Ogólnie rzecz biorąc są one cennym źródłem mikroelementów, łatwo przyswajalnych soli mineralnych i węglowodanów oraz witamin C, P i z grupy B. Duży udział warzyw i owoców w codziennej diecie pozwala obniżyć spożycie tłuszczów, oczyszczonych cukrów i cholesterolu. 62 Dieta przeciwrakowa W profilaktyce antynowotworowej warto zwrócić szczególną uwagę na warzywa takie jak: Pomidory Pomidory – zawierają związek o nazwie likopen (czerwony barwnik), jest to silny antyutleniacz. Należy do rodziny karotenoidów w której skład wchodzą jeszcze beta-karoten, zeaksantyna luteina. Związki te biorą udział w procesie widzenia, przypisuje się im także właściwości antyrakowe, największe z nich likopenowi. Badania wykazały, że u ludzi spożywających dużo pomidorów spada ryzyko raka piersi, odbytnicy i okrężnicy. Likopen redukuje także poziom antygenu PSA, co może chronić także przed rakiem prostaty. Ma on działanie nie tylko antynowotworowej, obniża także dwukrotnie ryzyko zawału serca. Aby w pełni korzystać z dobroczynnych właściwości pomidorów należy pamiętać o paru zasadach związanych z ich przygotowaniem. Nie wolno podawać pomidorów razem ze świeżym ogórkiem, gdyż obniża to w nich zawartość witaminy C. W celu uzyskania jak najwyższej zawartości likopenu należy przygotowywać potrawy z gotowanych i duszonych pomidorów, obróbka termiczna uwalnia większe ilości tej substancji z komórek i zmienia jej strukturę na łatwiej przyswajalną dla ludzi. 100 g pomidora (1 mały pomidor) zawiera Energia 15 kcal Tłuszcz 0,2 g Witamina C 23 mg Potas 282 mg Błonnik Nasze przepisy: 1,2 g Przysmak Bony Składniki: 1 mały serek grani średni pomidor ogórek kiszony sól, pieprz i odrobina smaku Wykonanie: Pomidora umyć, oparzyć i obrać ze skórki. Pokroić w kostkę i dodać do serka. Ogórek kiszony pokroić mleka do w kostkę podobną do pomidora i dodać do serka. Przyprawić i ewentualnie dodać odrobinę mleka. 63 Dieta przeciwrakowa Brokuły Brokuły – skutecznie zapobiegają rakowi, i chorobom serca. Swoje właściwości zawdzięczają obecności sulforafanu, substancji zapobiegającej nowotworom na kilka sposobów. Po pierwsze naturalnie stymulującej organizm do obrony przed nowotworami piersi, okrężnicy i prostaty. Po drugie zapobiega zmianom w DNA pod wpływem chemikaliów, które mogą prowadzić do powstawania komórek nowotworowych. Jest to ważna cecha jeśli chodzi o raka płuc, jednak tylko jego odmianie wywoływanej przez czynniki środowiskowe (nie przez palenie tytoniu). Ostatnie badania dowiodły także, że sulforafan działa zabójczo na bakterie Helicbacter pylori, które wywołują wrzody i raka żołądka. Jeszcze lepszym źródłem sulforafanu są kiełki brokułów maja go 20 do 50 razy więcej niż dojrzałe warzywa, niestety obecnie są bardzo trudno dostępne, należy ich szukać w sklepach ze zdrową żywnością. 100 g brokułów zawiera Energia 27 kcal Białko 3g Tłuszcz 0,4 g Węglowodany 5,2 g Błonnik pokarmowy 2,5 g Witamina C 83 mg Β-karoten 920 µg Nasze przepisy: Bomba antyrakowa Składniki: 1 mały brokuł 1 mały kalafior 2 pomidory 1 papryka puszka groszku zielonego puszka kukurydzy 15 dag sera gouda ogórek zielony 64 Wykonanie: Kalafior i brokuł po opłukaniu dzielimy na różyczki i gotujemy na parze (powinny być lekko twarde). Pomidory sparzyć i obrać ze skórki. Pokroić w kostkę. Paprykę i ogórek umyć i pokroić w kostkę. W misce układać warstwami pokrojone warzywa. Dodać okrojony w kostkę ser, potem groszek Dieta przeciwrakowa jogurt naturalny 4 łyżki majonezu ząbek czosnku natka koperku sól, pieprz zielony i kukurydzę. Jogurt mieszamy z majonezem, przyprawiamy odro- biną soli i pieprzu (polecamy dodać zmiażdżony ząbek czosnku). Tak przygotowanym sosem polewamy warzywa, całość posypujemy drobno posiekanym koperkiem. Kalafior i kapusta Kalafior i kapusta są to warzywa z rodziny krzyżowych (podobnie jak brokuły), które wykazują bardzo korzystne działanie przeciwnowotworowe. Wynika to z obecności w nich dwóch substancji: indoli i sulforafanu, chroniących przed rakiem. Ponadto kapusta pekińska zawiera brassinin, estrogen pomagający zapobiegać rakowi piersi. Właściwości przeciwnowotworowe mają też inne rośliny z grupy krzyżowych, takie jak: chrzan, gorczyca, rzepak, brukiew, rzeżucha. 100 g kalafiora zawiera Energia 22 kcal Tłuszcz 0,2 g Witamina C Potas Błonnik pokarmowy 69 mg 214 mg 2,4 g 100 g kapusty białej zawiera Energia 29 kcal (surowa) 12 kcal (kiszona) Białko 1,7 g Tłuszcz 0,2 g Węglowodany 7,4 g Błonnik Witamina C 2,5 g 48 mg 65 Dieta przeciwrakowa Nasze przepisy: Bigosik wegetariański Składniki: ½ kilograma kiszonej kapusty ½ kilograma kapusty surowej kilogram pieczarek 2 łyżki masła roślinnego bulion grzybowy ½ kilograma pomidorów (lub koncentrat) pieprz wegeta Wykonanie: Do 0,5 litra wrzątku wrzucić łyżkę masła roślinnego, kostkę bulionu grzybowego i kapustę. Powoli gotować. Pokrojone w plastry pieczarki podsmażyć na reszcie masła, dopramały wić przyprawami. Pomidory sparzyć, obrać ze skóry i zmiksować na pulpę. Połączyć z kapustą i gotować 40 minut (można również wzbogacić przepis o kilka suszonych moreli i śliwek sparzonych i pokrojonych w kosteczkę oraz odrobinę wina). Brukselka Brukselka – zawiera indol-3-karbinol, który w organizmie człowieka blokuje nadmiar estrogenu, który może przyczynić się do powstawania niektórych rodzajów raka piersi. Związek ten stymuluje enzymy, które usuwają z organizmu kancerogenne toksyny. Dzięki temu brukselka jest ważna w profilaktyce nie tylko raka piersi ale także prostaty i okrężnicy. 66 Dieta przeciwrakowa Burak Burak w profilaktyce nowotworów może być wykorzystywany ze względu na swoje właściwości krwiotwórcze przy białaczce. Warzywo to zawiera też antocyjany i wiele korzystnie działających pierwiastków takich jak: kobalt, rubid, cez korzystnie działających przy białaczce i po chemioterapii. Burak ma także korzystne działanie na przewód pokarmowy, pomocne w czasie leczenia nowotworów. Reguluje jego działanie i procesy gnilne, zmniejsza zaparcia oraz odkwasza organizm. 100 g buraka ćwikłowego (1 mały) zawiera Energia 38 kcal Białko 1,8 g Tłuszcz 0,1 g Węglowodany 9,5 g Sacharoza 6,5 g Potas 348 mg Witamina C 10 mg Błonnik pokarmowy Nasze przepisy: 2,2 g Nektar Bogów Składniki: cztery buraki cztery marchewki cztery jabłka odrobina soku z cytryny Wykonanie: Owoce i warzywa płuczemy i obieramy. Wyciskamy sok w sokowirówce. Dodajemy parę kropli soku z cytryny (polecamy do picia każdego dnia). 67 Dieta przeciwrakowa Czosnek i cebula Warzywa z tej rodziny zawierają S-allilocysteinę, różne związki siarkowe (DAS, DADS) oraz kwercetynę, które chronią przed różnymi rodzajami raka. Badania wykazały szczególnie korzystny wpływ na układ pokarmowy obniżając zagrożenie nowotworami przełyku, okrężnicy i żołądka. Czosnek jedzony, co najmniej raz w tygodniu obniża ryzyko zachorowania na raka okrężnicy o 35%. Badania epidemiologiczne przeprowadzone w Chinach i we Włoszech wykazały, że osoby, które spożywały mało czosnku i cebuli trzykrotnie częściej zapadały na raka żołądka. Chińczycy odkryli także korzystny wpływ czosnkowatych na prostatę. Spożywanie ponad 10 gramów dziennie o połowę zmniejsza ryzyko nowotworu tego gruczołu, najkorzystniejsze działanie w tym względzie wykazuje czosnek. 100 g cebuli (1 średnia) zawiera Energia 30 kcal Białko 1,4 g Tłuszcz 0,4 g Witamina C 6,0 mg Błonnik pokarmowy Nasze przepisy: 1,7 g Sok z cebuli na kaszel Składniki: 2-3 średnie cebule miód płynny lub cukier Wykonanie: Cebule obierz i pokrój w dość grube plastry. Dodaj 2 łyżki cukru lub łyżeczkę miodu (możesz dorzucić posiekany czosnek – 1 lub 2 ząbki). Przykryj i odstaw na kilka godzin aż puści sok. Syrop działa wykrztuśnie. Podawać codziennie po 1 łyżeczce (aby zapobiec infekcji), 3 x dziennie w czasie choroby. 68 Dieta przeciwrakowa 100 g czosnku zawiera Energia Białko Tłuszcz Węglowodany 146 kcal 6,4 g 0,5 g 17,6 g Potas 400 mg Fosfor 153 mg Witamina C 31 mg Inne warzywa Ze względu na korzystne działanie na stan zdrowia człowieka i pośrednie działanie przeciwnowotworowe należy także włączyć do diety warzywa takie jak: jarmuż (zawiera witaminy, wapń, żelazo oraz karotenoidy będące silnymi przeciwutleniaczami), kabaczki i bataty (bogate w błonnik, witaminy i karotenoidy), marchew (bogata w beta-karoten i inne antyutleniacze), czerwoną paprykę (bogata w witaminy szczególnie witaminę C oraz w antyutleniacze), szpinak (zawiera flawonoidy, które dzięki swojemu działaniu przeciwutleniającemu chronią przed rakiem). 7. Cała prawda o winie W ino podobnie jak herbata towarzyszy ludziom od wieków, w związku z tym ludzie dobrze znają jego korzystny wpływ na zdrowie. Hipokrates mówił: „Wino jest czymś cudownie odpowiednim dla człowieka zarówno w zdrowiu, jak i w chorobie; należy je podawać stosownie i z odpowiednią miarą, zależnie od indywidualnej konstytucji każdego”. Wino nie traciło swojej leczniczej sławy na przestrzeni wieków, Louis Pasteur uważał je za „napój najzdrowszy i najbardziej higieniczny”. Przeciwrakowe właściwości czerwonego wina gronowego wiąże się głównie z resweratrolem ale zawiera ono także polifenole. Ich działanie przeciwnowotworowe polega na neutralizacji wolnych rodników, które niszczą DNA komórek i mogą prowadzić do powstawania nowotworów. Resweratrol to fitohormon, obecny między innymi w winie i winogronach. Co ważne znajduje się on w skórce i pestkach winogron, co sprawia iż jest trudno przyswajalny. Dlatego czerwone wino gronowe jest jego lepszym źródłem. W roku 1966 stwierdzono, że resweratrol hamuje trzy etapy procesów nowotworowych: inicjacji, promocji i progresji. 69 Dieta przeciwrakowa Badania na zwierzętach pokazały, ze resweratrol ma zdolność przeciwdziałania nowotworom: sutka, okrężnicy i przełyku. Podczas wchłaniania do organizmu resweratrol ulega przemianom do piceatanolu. Związek ten jest prawdopodobnie jeszcze bardziej skuteczny w zwalczaniu nowotworów takich jak białaczka i czerniak. Duńczycy przeprowadzili badania, które wykazały, że szklanka wina pita codziennie zmniejsza o 40% zachorowania na raka prostaty. 8. Czekolada na osłodę P oczątkowo głównym zastosowaniem czekolady były jej właściwości polegające na eliminacji skutków zmęczenia później odkryte jej pozytywny wpływ przy dolegli- wościach takich jak angina czy zaburzenia układu krążenia (ze względu na właściwości przeciwutleniające). Podobieństwo zawartości składników fitochemicznych kakao i innych produktów mających zdolność zapobiegania rozwojowi raka nasuwa przypuszczenie, że może także kakao ma właściwości przeciwrakowe. Podjęte w tym celu badania są dopiero w fazie początkowej, ale ich wyniki już są obiecujące. Stwierdzono np. iż protoantocyjanidyny z miazgi kakaowej mogą opóźniać rozwój raka płuc u zwierząt laboratoryjnych. Przyswajanie polifenoli z kakao ma podstawowe znaczenie dla wzrostu komórek rakowych i angiogenezy. Jednak niezbędne są dalsze badania w celu dokładniejszego określenia potencjału przeciwrakowego czekolady, ale nie ulega wątpliwości, że dotychczasowe wyniki są bardzo korzystne i rzucają zupełnie inne światło na ten przysmak. Dzienne spożycie 40 g gorzkiej czekolady, zawierającej 70% miazgi kakaowej, może dostarczyć dziennej dawki polifenoli i skutecznie zapobiegać chorobom układu krążenia oraz rakowi. „Dziewięć osób na dziesięć uwielbia czekoladę, dziesiąta kłamie” John G. Tulius 70 Część Czwarta Wiedza jako najlepszy sprzymierzeniec w walce z rakiem Wiedza jako najlepszy sprzymierzeniec w walce z rakiem Wiedza jako najlepszy sprzymierzeniec w walce z rakiem – czyli zalecenia Europejskiego Kodeksu Walki z Rakiem K ażdego roku rejestruje się w Polsce ponad 125 tys. nowych zachorowań i około 90 tys. zgonów z przyczyn nowotworów. Szacuje się, że co czwarty Polak zachoruje w ciągu życia na nowotwór, co piąty umrze. Jak wykazują badania epidemiologiczne 80-90% nowotworów złośliwych w populacjach zachodnich można przypisać czynnikom środowiskowym rozumianym m.in. jako nawyki żywieniowe i zachowania społeczno-kulturowe. Najbardziej oczywistym i najtańszym sposobem zapobiegania zgonom z powodu nowotworów jest przeciwdziałanie wystąpieniu choroby. Zespół Ekspertów w dziedzinie onkologii Unii Europejskiej opracował w 1987 r. 11 prostych zaleceń, których przestrzeganie zmniejsza ryzyko zachorowania na nowotwór: 1. Nie pal. 2. Wystrzegaj się otyłości. 3. Bądź codziennie aktywny ruchowo. 4. Spożywaj więcej owoców i warzyw. 5. Ogranicz spożycie alkoholu. 6. Unikaj nadmiernego opalania. 7. Przestrzegaj przepisów dotyczących ochrony przed narażeniem na znane substancje rakotwórcze. 8. Kobiety po 25-tym roku życia powinny uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy. 9. Kobiety po 50-tym roku życia powinny uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka piersi. 10. Kobiety i mężczyźni po 50-tym roku życia powinny uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka jelita grubego. 11. Bierz udział w programach szczepień ochronnych. 72 Wiedza jako najlepszy sprzymierzeniec w walce z rakiem Poniżej omówimy pokrótce te zalecenia 1. Nie pal. Jeśli palisz – przestań. Jeśli nie potrafisz przestać – ogranicz. Jeśli i tego nie możesz - nie pal przy niepalących Jak podają dane naukowe 25-30% wszystkich zgonów z powodu choroby nowotworowej ma związek z paleniem tytoniu. Do 91% zachorowań na raka płuca u mężczyzn i do 86% u kobiet można przypisać paleniu tytoniu. Dym tytoniowy wydychany przez palaczy wymusza bierne palenie na osobach z otoczenia (w Polsce 92% palących rodziców przyznaje się do palenia w obecności dzieci!). Palenie papierosów przez kobiety w ciąży zwiększa prawdopodobieństwo obumarcia płodu, upośledzenia rozwoju fizycznego i psychicznego. Wskaźnik umieralności wieloletnich palaczy w średnim wieku (35-69 lat) jest aż trzykrotnie wyższy niż osób niepalących. Dym tytoniowy zawiera m.in. naftyloaminę (substancja rakotwórcza), aceton (trujący rozpuszczalnik organiczny), cyjanowodór (używany w komorach gazowych), kadm (rakotwórczy metal ciężki), metanol (trujący alkohol powodujący ślepotę) i naftalinę (środek przeciwko molom). 2. Wystrzegaj się otyłości Otyłość jest chorobą spowodowaną nadmierną podażą energii zawartej w pokarmach w stosunku do zapotrzebowania organizmu. Nadwaga i otyłość to problem znaczącej części społeczeństwa. Czynniki, na które mamy bezpośredni wpływ: ➥ ➥ ➥ siedzący tryb życia i związana z tym mała aktywność fizyczna wpływ rodziny, społeczeństwa, uwarunkowań kulturowych na sposób odżywiania stereotypy związane z jedzeniem (np. o jedzeniu „za dwoje” podczas ciąży) Jednym ze wskaźników pozwalającym ocenić masę ciała jest: BMI (Body Mass Index) = masa ciała (kg)/ wzrost (m)2 BMI to relacja między masą ciała a wzrostem. Obliczając BMI możemy określić ilość tkanki 73 Wiedza jako najlepszy sprzymierzeniec w walce z rakiem tłuszczowej w organizmie. Osoby o BMI przekraczającym 25 mają nadwagę, przy BMI od 30 mówimy o otyłości. Im wyższy wskaźnik BMI - tym większe ryzyko zachorowania na różne choroby cywilizacyjne. Dotyczy to szczególnie takich chorób jak: nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca, cukrzyca typu II, nowotwory złośliwe - rak jelita grubego, piersi, trzonu macicy, nerki 3. Bądź codziennie aktywny ruchowo – uprawiaj ćwiczenia fizyczne przynajmniej 3 razy w tygodniu po 30 minut Ludzie młodzi i w średnim wieku, którzy są w dobrej kondycji fizycznej mogą podjąć 20-30 minutowe ćwiczenia tlenowe 4-5 razy w tygodniu. Przykładami zalecanej tlenowej aktywności są spacery, marsze, biegi, jazda na rowerze, pływanie. Regularne ćwiczenia fizyczne mają związek z obniżeniem ryzyka zachorowania na raka j. grubego, piersi, trzonu macicy czy stercza. Częstsze, bardziej forsowne ćwiczenia mogą być bardziej korzystne z punktu widzenia profilaktyki chorób nowotworowych. Kalkulator spalania kalorii (aktywność 30 minut) ➥ ➥ ➥ ➥ ➥ pisanie długopisem: 45 kcal poprawianie makijażu: 180 kcal ćwiczenie na siłowni: 200 kcal jazda na nartach: 255,5 kcal zmywanie naczyń: 72 kcal 4. Spożywaj więcej owoców i warzyw Nasza dieta oraz sposób odżywiania jest drugą (po paleniu) najważniejszą przyczyną powstawania chorób nowotworowych. Polacy spożywają średnio 1,5 porcji warzyw i owoców dziennie, a zaledwie 5% Polaków zjada 5 zalecanych porcji. Polska nadal pozostaje krajem o zbyt niskim spożyciu warzyw i owoców (w Polsce około 150 kg/osobę/rok, a w Grecji 400 kg/osobę/rok). 74 Wiedza jako najlepszy sprzymierzeniec w walce z rakiem 5. Ogranicz spożycie alkoholu Wśród państw europejskich najwięcej piwa piją tradycyjnie Niemcy i Czesi, wina Francuzi i Włosi, natomiast najwięcej wódki w przeliczeniu na mieszkańca Polacy. Nadmierne spożywanie alkoholu ma znaczący wpływ na wystąpienie nowotworów: jamy ustnej, gardła, krtani, przełyku, jelita grubego i odbytnicy i piersi. Szczególną uwagę należy zwrócić na wzajemny wpływ picia alkoholu i palenia tytoniu na wystąpienie raka. Alkohol „ułatwia” działanie karcynogennych czynników, szczególnie palenia tytoniu. Nałogowi palacze pijący alkohol mają 100-krotnie wyższy wskaźnik ryzyka zachorowania na raka niż abstynenci. W przypadku całkowitej abstynencji alkoholowej i tytoniowej przypadki raka jamy ustnej, gardła czy krtani są bardzo rzadkie. Dzienne limity spożycia alkoholu: ➥ ➥ dla mężczyzn – 20 g etanolu dla kobiet - 10 g etanolu Dla porównania 0,5 l piwa zawiera ok. 25 g etanolu, natomiast kieliszek wódki (50 ml) ok. 20 g etanolu. Rodzaj wypitego alkoholu nie ma znaczenia – głównym czynnikiem zwiększonego ryzyka jest ilość spożywanego etanolu! 6. Unikaj nadmiernej ekspozycji na promienie słoneczne Nowotwory złośliwe skóry są głównie, choć nie wyłącznie chorobą ludzi rasy białej. Częstość zachorowań jest szczególnie wysoka u osób o jasnej karnacji i mieszkańców krajów o wysokiej ekspozycji na promieniowanie UV. Czerniak złośliwy to najgroźniejszy z nowotworów skóry. W latach 1960-1990 podwoiła się częstość jego zachorowań, spowodowana wzrostem ekspozycji na promienie słoneczne w XX wieku. Bardzo silnym czynnikiem ryzyka zachorowania jest obecność dużej liczby 75 Wiedza jako najlepszy sprzymierzeniec w walce z rakiem znamion barwnikowych na skórze. Liczba znamion jest uwarunkowana genetycznie, natomiast narażenie na promienie słoneczne ma udział dodatkowy. Powinniśmy pamiętać przede wszystkim o szczególnej ochronie przed nadmiernym słońcem (podczas lata umiejętnie się opalać, a najlepiej unikać słońca od 11 do 15), a osoby łatwo ulegające poparzeniom słonecznym powinny unikać działania promieni przez całe życie. 7. Przestrzegaj przepisów dotyczących ochrony przed narażeniem na znane substancje rakotwórcze Ekspozycja zawodowa to czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na nowotwór występujące w miejscu pracy. Zagrożenia zawodowe to m.in. pył zawierający wolną krzemionkę, gazy spalinowe silników Diesla czy pył drzewny. Ekspozycja środowiskowa to czynniki środowiskowe, na które nie mamy bezpośredniego wpływu, np. zanieczyszczenia wody pitnej, powietrza, bierne palenie, produkty rozpadu radonu emitowane z budynków czy skażenie pożywienia (pestycydy, dioksyny). Najważniejsze czynności zapobiegawcze to ograniczenie ruchu samochodowego w miastach, zakaz palenia tytoniu w miejscach publicznych (bierne palenie), stosowanie środków ochrony osobistej (nakrycie głowy) i przestrzeganie procedur w miejscu pracy. Należy pamiętać o szkodliwości promieniowania jonizującego (promienie Roentgena, które mają zastosowanie w medycynie - zdjęcia RTG, mammografia, tomograf komputerowy). Jeśli chodzi o promieniowanie niejonizujące (linie wysokiego napięcia, promieniowanie słoneczne, urządzenia elektryczne czy telefony komórkowe) nie mają one większego wpływu na wzrost zachorowań na nowotwory. 8. Bierz udział w badaniach przesiewowych Badanie profilaktyczne raka piersi: ➥ ➥ 76 skierowane do kobiet w wieku 50-69 lat zalecane co 2 lata (jeśli wśród najbliższej rodziny nie występował rak piersi) Wiedza jako najlepszy sprzymierzeniec w walce z rakiem ➥ badanie jest bezbolesne (tzw. mammografia) Badanie profilaktyczne raka szyjki macicy: ➥ ➥ ➥ skierowane do kobiet w wieku 25-59 lat zalecane co 3 lata w trakcie wizyty u ginekologa badanie jest bezbolesne (wymaz z szyjki macicy – tzw. cytologia) Badanie profilaktyczne raka jelita grubego i odbytnicy: ➥ ➥ ➥ skierowane do kobiet i mężczyzn po 50 roku życia wykonywane w czasie badań okresowych lub w warunkach domowych (FOB Test) badania są nieinwazyjne i bezbolesne: testy na krew utajoną w kale, kolonoskopia lub sigmoidoskopia 9. Bierz udział w programach szczepień ochronnych W Unii Europejskiej ok. 18% nowotworów przypisuje się przewlekłym infekcjom wirusowym, bakteryjnym i pasożytniczym. Są to przede wszystkim: ➥ ➥ ➥ rak szyjki macicy – wywołuje go wirus HPV (wirus brodawczaka ludzkiego) rak wątroby – wywołują go wirusy HBV i HCV (wirus zapalenia wątroby typu B i C) rak żołądka – wywołuje go bakteria Helicobacter pylori Należy zwrócić szczególną uwagę na wirusowe zapalenie wątroby typu B, wywołane wirusem HBV. Obecnie w Polsce prowadzi się szczepienia noworodków, młodzieży w wieku 14 lat, osób należących do grup ryzyka, osób z bliskiego otoczenia chorych zakażonych HBV, a ostatnio również pacjentów z przewlekłą chorobą wątroby (w szczególności zarażonych HCV). Program szczepień ochronnych w Polsce nie przewiduje szczepień osób podróżujących w rejony o dużej i pośredniej endemiczności wirusowego zapalenia wątroby typu B. 77 Dieta przeciwrakowa Bibliografia Beliveau R., Gingras D., Dieta w walce z rakiem. Profilaktyka i wspomaganie terapii przez odżywianie. DELTA 2007. Chace D., Keane M., Dieta w chorobach nowotworowych, Klub Dla Ciebie Warszawa 2002. Didkowska J., Wojciechowska U., Tarkowski W., Zatonski W. (2002), Nowotwory Złośliwe w Polsce w 1999 roku, Centrum Onkologii – Instytut, Warszawa. Didkowska J., Wojciechowska U., Tarkowski W., Zatoński W. (2007), Nowotwory złośliwe w Polsce w 2005 roku, Centrum Onkologii – Instytut, Warszawa. Dobrska D., Dobrska M., Szymanderska L. Uwagi dotyczące odżywiania dla pacjentów onkologicznych. BiK s.j. – Łódź 2005. Dyzmann-Sroka A., Myślinska W., Olenderczyk W., Rymarczyk-Wciorko M., Szczęch B., Wosicka T., (w druku) Biuletyn Nr 1 Nowotwory złośliwe w województwie wielkopolskim w 2002 roku. Dyzmann-Sroka A., Myślinska W., Olenderczyk W., Rymarczyk-Wciorko M., Stachlewski R., Szczęch B., Trojanowski M., Wosicka T., Nowotwory złośliwe w Wielkopolsce w 2005 roku, Poznań 2007. Fiedurek J., Rola żywności i żywienia w profilaktyce i terapii chorób człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2007. Godlewski D., (1998) Nowotwory złośliwe w Wielkopolsce. Kordek R., Jassem J., Krzakowski M., Jeziorski A., (red.) (2003) Onkologia. Podręcznik dla studentów i lekarzy. Holzer J. Z., (1970), Demografia. PWE Warszawa. Kordek R., Jassem J., Krzakowski M., Jeziorski A., Onkologia. Podręcznik dla studentów i lekarzy. Medical Press. Gdańsk 2003. Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Poznaniu. Oddział Oświaty Zdrowotnej i Promocji Zdrowia. Moje dziecko idzie do szkoły. Poznań 2007 r. Oleński J. (przewodniczący), Dmochowska H. (redaktor), Adamczewski W., Borkowska S., Dubla W., Fronk M., Jeznach M., Kruszka K., Kursa L (członkowie). Rocznik Demograficzny. ZWS. Warszawa 2007. Rutkowska L., Trwanie życia w 2005 r. – Informacje i opracowania statystyczne (2006). Główny Urząd Statystyczny. Tyczyński J., (1990), Geografia wybranych lokalizacji nowotworów złośliwych w Polsce – zmiany w czasie. Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Warszawa. Praca doktorska. Tyczyński J., Zatoński W., (red.) (1995) Rejestracja nowotworów złośliwych w Polsce. Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej – Curie, Warszawa. Tyczyński J., Zatoński W., (red.) (1995) Rejestracja nowotworów złośliwych w Polsce. Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej – Curie, Warszawa. Zatoński W., Tyczyński J., (red.) (1993) Nowotwory złośliwe w Polsce w 1990 roku. Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Warszawa. Zatoński W. (we wpółpracy z: Didkowska J., Tyczyński J., Pukkala E., Gustavsson N.), (1993) Nowotwory złośliwe w Polsce, Centrum Onkologii, Warszawa. Zatoński W., Janik K., (2006) Mini poradnik – dbaj o zdrowie. Jedz warzywa i owoce 5 razy dziennie, Centrum Onkologii, Warszawa.
