metafora soli w biblii i literaturze

V O X PAT R U M 3 3 ( 2 0 1 3 ) t . 6 0
Mieczysław C. PACZKOWSKI OFM*
METAFORA SOLI W BIBLII
I LITERATURZE WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ
Odrobina białych kryształków soli miała niejednokrotnie wpływ na historię i rozwój kultury materialnej, stając się przedmiotem handlu, źródłem
bogactwa, wpływów, a także znanym symbolem. Początki użycia soli giną
w pomroce dziejów, bowiem była ona niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu ludzkiego. Jako przyprawę znały ją już wszystkie starożytne
społeczeństwa w basenie Morza Śródziemnego i na Bliskim Wschodzie.
Jak każda substancja naturalna, także sól ma swoje pozytywne i negatywne
właściwości. Z jednej strony dodaje potrawom smaku i ma własności odkażające. Sama przy tym nie jest smaczna, nie gasi pragnienia. Przyłożona do rany
pali, przez co dezynfekuje i leczy, choć spożywana w dużych ilościach może
być niebezpieczna dla organizmu. Sól stała się elementem wszechobecnym,
pojawiającym się w wielu aspektach ludzkiego życia1. Historia tej substancji,
jej użycia i nadawania znaczenia symbolicznego to podążanie drogami historii świata2. Do bogatej symboliki soli sięgała od początku tradycja biblijna
i chrześcijańska. To szczególnego rodzaju dziedzictwo, odkrywane na kartach
Pisma Świętego, w liturgii czy w obfitej literaturze starochrześcijańskiej.
1. Znaczenie soli w Biblii. Symbole chrześcijańskie wywodzą się w pierwszym rzędzie z Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu, chociaż nie
brak motywów odnoszących się do kultury i życia codziennego3. Głównym
zadaniem symboli była prosta i zrozumiała synteza głównych zasad nauki
chrześcijańskiej. Symbol ze swej natury ukonkretnia prawdy i objawia Bożą
*
Dr hab. Mieczysław Celestyn Paczkowski OFM, prof. UMK – kierownik Zakładu Patrologii
i Antyku Chrześcijańskiego na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; e-mail: [email protected].
1
Por. np. J.M. Durand, Le sel à Mari (II): Les salines sur les bords du Habur, w: Mari, Annales
de Recherches Interdisciplinaires 6, Paris 1990, 629-634; M. Guichard, Le sel à Mari (III): Les lieux
du sel, w: Florilegium Marianum III. Recueil d’études à la mémoire de Marie-Thérèse Barrelet,
textes réunis par D. Charpin – J.M. Durand, Mémoires de NABU 4, Paris 1997, 167-200; K. Butz,
On Salt Again. Lexikalische Randbemerkungen, „Journal of the Economic and Social History of the
Orient” 27 (1984) 272-316.
2
Por. A. Colas, Le sel, Paris 1985; M. Kurlansky, Salt: A World History, New York 2002.
3
Por. W. Heflik – L. Natkaniec-Nowak – B. Szczepanowicz, Minerały w symbolice biblijnej –
sól i siarka, „Wszechświat” 108 (2007) 63-68.
222
MIECZYSŁAW C. PACZKOWSKI OFM
„pedagogię”4. W pierwszych wiekach istnienia Kościoła symbolika rozwijała
się bardzo dynamicznie. Ten fakt był spowodowany w dużej mierze sytuacją
chrześcijaństwa, które było religią zakazaną i prześladowaną. Z kolei „prawo
tajemnicy”5 zakazywało mówienia otwarcie do nieochrzczonych o niektórych
prawdach chrześcijańskich. Znaki symboliczne były więc jasne i zrozumiałe
dla chrześcijan, a trudne czy wręcz niemożliwe do odczytania przez innych.
Tylko wyznawcy Chrystusa byli w stanie pojmować treść symboli stosowanych w ornamentyce, literaturze czy liturgii.
W starożytnych kulturach Wschodu sól była w powszechnym użyciu6, nie
tylko jako przyprawa, ale również środek konserwujący żywność, szczególnie
mięso zwierzęce i ryby7. Nie istniały bowiem żadne inne sposoby konserwacji
produktów spożywczych8.
Obecność na terenie Palestyny Morza Martwego o wysokim stopniu zasolenia (26%), zwanego nie bez powodu także „Słonym”9, sprawiło, że używano
tam powszechnie soli. Ten cenny surowiec pozyskiwano z solanek na południowo-zachodnim wybrzeżu Morza Martwego. To tam znajdują się najbogatsze złoża w tej części świata (por. Pwt 3, 17; Joz 18, 19)10. Ogromne ilości
soli wydobywano w czasach biblijnych z góry Sodoma, mającej 4 km długości
i składającej się z czystej soli (por. So 2, 9)11 oraz zbierano z mokradeł (por.
Ez 47, 11). Zasolona pustynia w okolicach Morza Martwego to według Biblii
symbol bezpłodności i potępienia (por. 2Sm 8, 13; 2Krl 14, 7; 1Krn 18, 12;
2Krn 25, 11; Ps 60, 2)12.
Na temat etymologii określenia „symbol” por. Lampe, s. 1282.
O disciplina arcani mówiono w związku z rytami sakramentalnymi. Z czasem zasada ta miała
nieco luźniejszy charakter, więc szerokie rzesze ludu mogły słuchać jak było omawiane znaczenie
rytów inicjacji. Por. V. Recchi, Arcano (disciplina dell’), DPAC I 316.
6
Por. D. Potts, Salt of the Earth: The Role of a Non-Pastoral Resource in a Pastoral Economy,
„Oriens Antiquus” 22 (1983) 205-215.
7
Odnośnie do tej problematyki por. R. Tefnin, L’or et le sel: Note sur l’écologie d’une région
de l’ancienne Syrie, „Revue d’archéologie et d’histoire” 12 (1978) 197-206; D.T. Potts, On Salt and
Salt Gathering in Ancient Mesopotamia, „Journal of the Economic and Social History of the Orient”
27 (1984) 225-271; M.A. Powell, Salt, Seed, and the Yields in Sumerian Agriculture: a Critique of
the Theory of Progressive Salinization, „Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie” 75 (1985) 7-38; S.J. Simpson, Salt in Mesopotamia: Some Evidence from the Seleucid-Sasanian
Periods, „Al-Rafidan” 22 (2001) 65-69.
8
Zdolność soli do konserwowania żywności została odkryta prawdopodobnie przez Chińczyków ok. roku 3000 przed Chr. Tę cechę uważano za właściwość magiczną.
9
Na temat Morza Martwego por. Gaius Plinius Secundus, Naturalis historia V 15.
10
Na temat tradycyjnych metod pozyskiwania soli por. Z. Amar, The Production of Salt and
Sulphur from the Dead Sea Region in the Tenth Century According to At-Tamimi, „Palestine Exploration Quarterly” 130 (1998) 3-7.
11
Por. J.A. Vroman, The Movement and Solution of Salt Bodies as Applied to Mount Sdom,
„Israel Exploration Journal” 1 (1951) 185-193.
12
Rzymianie nazywali je Jeziorem Asfaltowym ze względu na ogromne kawały smoły odrywające się od dna i unoszące się tuż pod powierzchnią. Okoliczna ludność wyławiała je, gdyż służyły
4
5
METAFORA SOLI W BIBLII I LITERATURZE WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ
223
Uzyskiwano ją także z wód Morza Śródziemnego, które wpuszczano do
nadbrzeżnych zagłębień, skąd po wyparowaniu wody pozostawał osad czystej
soli. W starożytności znano sól afrykańską o czerwonym zabarwieniu. Ceniony produkt pozyskiwano w Delcie Nilu, niedaleko Aleksandrii13. Jak zapewniają starożytne źródła „Egiptowi brakowało drewna, żelaza, cyny, szlachetnych metali i koni […]. Nie odczuwano jednak braku soli”14.
Sól uważano za konieczną do życia (por. Hi 6, 6) i niezbędny dodatek do
potraw (por. Rdz 14, 3; Lb 34, 3)15. Z tego powodu przypisywano jej właściwości lecznicze16. W Biblii nie brak przykładów na bardzo różne wykorzystanie soli, a jej zastosowanie wykraczało poza charakter spożywczy. W mentalności semicko-biblijnej17 sól używana w potrawach nadawała im charakter uświęcony, czego logicznym następstwem był fakt, iż stała się symbolem
przyjaźni, solidarności i zawierania przymierza. Dzielenie się solą stało się nie
tylko uzewnętrznieniem szacunku lub przejawem gościnności. Spożywanie
soli będącej czyjąś własnością oznaczało związek z jego domem i rodziną18,
a wspólne dzielenie się przy stole tą przyprawą było synonimem wzajemnego
porozumienia19. „Przymierze soli” uważano za wiekuiste i nierozerwalne (por.
Lb 18, 19). Stąd wziął się biblijny zwyczaj przypieczętowywania wszelkich
porozumień wspólnym spożywaniem chleba i soli (por. 2Krn 13, 5). Sól związała się ściśle z pojęciem honoru, godności, czci, szacunku i dobroci. Sam Bóg
zawarł ze swoim ludem „przymierze soli” – czyli nierozerwalny pakt (por.
2Krn 13, 5)20. W czasach starożytnych w Izraelu dawano do skosztowania sól
nowożeńcom, by ich związek był trwały21.
do uszczelniania łodzi i do celów budowlanych. Podczas wojen używano jej wraz z siarką do podpalania machin i budowli nieprzyjacielskich. Arabowie nazywają Morze Martwe „Morzem Lota”.
13
Por. B.C. McGing, Illegal Salt in the Lycopolite Nome, ArPap 48 (2002) 42-66.
14
S.A.M. Adshead, Salt and Civilization, New York 1992, 28, tłum. własne. Por. H. Cadell,
Problèmes relatifs au sel dans la documentation papyrologique, w: Atti dell’XI Congresso internazionale di papirologia. Milano 2-8 settembre 1965, Milano 1966, 272-285.
15
Również Mdr 39, 26 uważa sól za produkt niezbędny dla życia człowieka.
16
Starożytne teksty mówią o tego typu właściwościach produktów zawierających sól. Por. Dioscurides Pedanius, De materia medica V 109. Wśród przepisów przekazanych przez Apicjusza jest
także i ten leczący niestrawność. Do sproszkowanej soli dodawano pieprz, imbir, tymianek, nasiona
selera i dzikiego majeranku, jak również hyzop, nard, natkę pietruszki i nasiona anyżu oraz inne
zioła. Por. A. Soyer, The Pantropheon. Or A History of Food and Its Preparation in Ancient Times,
Londyn 1977, 269.
17
Por. F.C. Fensham, Salt as Curse in the Old Testament and the Ancient Near East, „Biblical
Archaeologist” 25 (1962) 48-50.
18
Wśród szczepów beduińskich na Bliskim Wschodzie po dzień dzisiejszy „dzielenie się solą”
oznacza więzy mocnej przyjaźni.
19
Znane były określenia „sól przymierza” czy „należność wiekuista, przymierze soli” (por. Kpł
2, 13; Lb 18, 19).
20
Por. A. Di Berardino, Sale, NDPAC III 4662.
21
Por. D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, tłum. W. Zakrzewska – P. Pachciarek –
R. Turzyński, Warszawa 1990, 131.
224
MIECZYSŁAW C. PACZKOWSKI OFM
Sól oznacza także przekleństwo i upadek (por. Pwt 29, 22)22. Złamanie
przymierza pociągało za sobą zniszczenie i klątwę, której dokonywano rozrzucając sól23. Do rytuału wojennego należał akt posypywania solą zdobytych i zniszczonych miast, w których już nikt nie miał zamieszkać24. Takie
użycie soli wiąże się z jej właściwościami niszczącymi i szkodliwymi dla
życia, stąd staje się ona synonimem zniszczenia i jałowości, dlatego traktowano ją także jako symboliczny środek pomagający w ujarzmieniu wroga
(Sdz 9, 45)25.
Przy składaniu ofiar w świątyni jerozolimskiej mięso przeznaczone do
tego celu posypywano solą (por. Wj 30, 35). Sól stanowiła więc przypisany Prawem Mojżeszowym niezbędny dodatek do każdej ofiary: „Każdy dar
należący do ofiary pokarmowej ma być posolony” (Kpł 2, 13). W rytuałach
religijnych sól była symbolem oczyszczenia. W obrzędach całopalnych mięso
zwierząt ofiarnych musiało być posypane solą, tak wymagało prawo (por. Ez
43, 24). W przybytku musiano więc dbać, aby był tam zawsze odpowiedni
zapas soli (por. Ezd 7, 22)26.
Do kompleksu starożytnych zwyczajów wschodnich należy nacieranie
solą dziecka zaraz po urodzeniu, co miało dodać mu sił i żywotności, a także
oddalić od niego złe moce. Czasami stawia się kwestię czy ten gest nie miał
znaczenia rytualnego (por. Ez 16, 4)27. Wspomina o tym także Galen, uważany
za największego lekarza okresu rzymskiego28.
Stary Testament opowiada, że prorok Elizeusz uczynił zdatną do picia
wodę ze źródeł niedaleko Jerycha. Poprzez wrzucenie soli do źródła oraz modlitwę, prorok oczyścił wody i uczynił je pożyteczne dla ludzi (por. 2Krl 2,
Tekst Pwt 29, 22 mówi: „«Siarka, sól, spalenizna po całej jego ziemi!» Nie obsieją jej, nie zakiełkuje, nie urośnie na niej żadna roślina”. Bóg przestrzega swój niewdzięczny lud, że solą i siarką
wypali całą ziemię i uczyni ją całkowicie nieurodzajną. Ziemia urodzajna przez bezbożnych została
zamieniona w słoną pustynię (por. Ps 107, 34). Orygenes (In Jesu Nave hom. 9, 4) interpretuje morze
słone w sensie negatywnym jako odmęty tego świata, które każdy musi przebyć i przezwyciężyć,
aby dotrzeć do prawdziwej Ziemi Obiecanej.
23
Por. G. Cardascia, La malédiction par le sel dans les droits du Proche-Orient ancien, w:
Festschrift für Erwin Seidl zum 70. Geburtstag, hrsg. von H. Hübner – E. Klingmüller – A. Wacke,
Köln 1975, 27-34.
24
Tego typu groźby zawiera aramejski tekst traktatu pomiędzy dwoma władcami Syrii. Por. J.E.
Latham, The Religious Symbolism of Salt, Thèologie historique 64, Paris 1982, 81-82.
25
Por. Sdz 9, 45: „Abimelech przez cały dzień atakował miasto, zdobył je, mieszkańców wybił
do nogi, miasto zrównał z ziemią i posypał to miejsce solą”.
26
Po powrocie Żydów z wygnania Artakserkses wydał specjalne rozporządzenie, żeby dostarczono im soli potrzebnej do składania ofiar (por. Ezd 6, 9).
27
Por. Ez 16, 4: „W dniu twego przyjścia na świat nie ucięto ci pępowiny, nie obmyto cię w wodzie, aby cię oczyścić, nie natarto cię solą i w pieluszki nie owinięto”.
28
Por. R.M. Aguilar, La prevención de la salud en la antigüedad: Plutarco y Galeno, w:
Estudios sobre Plutarco. Misticismo y religiones mistéricas en la obra de Plutarco, Actas del
VII Simposio Español Sobre Plutarco, Palma de Mallorca, 2-4 de Noviembre 2000, ed. A. Pérez
Jiménez – F. Casadesús Bordoy, Málaga 2001, 461-472.
22
METAFORA SOLI W BIBLII I LITERATURZE WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ
225
19)29. Ów dar słodkiej wody był interpretowany przez rabinów jako przywrócenie przez Elizeusza znaczenia i wartości Bożego Prawa. „Sól przymierza”
(por. Kpł 2, 13) ma moc wiązania ze źródłem dobra (Bogiem) i oczyszczenia,
chroniąc przed przewrotnością. Sól jest niejako utożsamiona z prawdą rzeczy:
posolić znaczy odzyskać pierwotne znaczenie, jakie coś ma w oczach Bożych,
jak również przywrócić prawdę i odnowić wartość30. W Starym Testamencie
nie ma innego cudu, w którym byłaby użyta sól. Ta substancja pokazuje jednak, że w rękach Boga to, co gorzkie, palące czy nawet zabójcze może prowadzić do dobra. Gest proroka symbolizował również zerwanie z przeszłością,
bowiem od tamtej chwili przekleństwo rzucone na źródło przez Jozuego straciło swą moc31. W opinii religioznawców i biblistów epizod starotestamentowy odwołuje do studni Zeusa zwanego Asbamaoisem, której słone wody
zapewniły ochronę przez złymi mocami. Klemens Aleksandryjski wspomina
o przesądzie, że woda pobrana z trzech studni i zmieszana z solą chroni przed
atakami „książąt ciemności”32.
Jako produkt należący do poszukiwanych, cennych i drogich towarów, sól
stała się przedmiotem wymiany handlowej. W okresie machabejskim istniał
w Palestynie podatek od soli33. Nie był to zresztą odosobniony przypadek.
Podobne praktyki stosowano w Egipcie hellenistycznym34 czy na terenie Imperium rzymskiego35.
Znaczenie „paktu soli” jako nierozerwalnego i pochodzącego od samego
Boga sprawiło, że odcisnął on piętno na całej „ekonomii biblijnej, dziejach
narodu wybranego, kapłaństwie, władzy, kulcie, tożsamości narodowej i przeznaczeniu Izraela”36. Mimo tego faktu w Nowym Testamencie kultowa rola
soli znika i staje się wyłącznie metaforyczna.
Warto przy tej okazji przywołać słowa Filona z Aleksandrii, który uważa, że sól:
29
Do dzisiaj najważniejsze źródło Jerycha, wypływające blisko ruin antycznego miasta, nosi
nazwę źródła Elizeusza. Odnośnie do starożytnych świadectw por. P.A. Kaswalder, Onomastica
biblica. Fonti scritte e ricerca archeologica, Collectio Minor 40, Jerusalem 2002, 358.
30
To być może powód, dla którego niektóre teksty tradycji żydowskiej plasują proroka Elizeusza na drugim miejscu za Mojżeszem.
31
Na kartach Starego Testamentu Elizeusz jest prorokiem – dobroczyńcą, którego charakteryzuje pomoc ubogim, potrzebującym i chorym. Por. J. Homerski, Elizeusz, EK IV 896.
32
Por. T. Gaster, Myth, Legend and Custom in the Old Testament, Gloucester 1990, 516.
33
Por. 1Mch 10, 29: „[Król Demetriusz rzekł:] Zwalniam wszystkich Żydów od daniny, podatku od soli i z podatku koronnego”. Zob. również 1Mch 11, 35.
34
Por. J. Shelton, Notes on the Ptolemaic Salt Tax under Ptolemy III, ZPE 71 (1988) 133-136.
35
Podatki od soli ustalił Marek Liwiusz, co spowodowało, że nadano mu przydomek „Salinator”. Por. M.R. Bloch, The Roman Limes – A Fortified Line for the Taxation and Protection of the
Salt Trade?, w: The Proceedings of the Seventh International Congress of Roman Frontier Studies
1967. Held at Tel Aviv, ed. S. Applebaum, Tel Aviv 1971, 186-190.
36
P.S. Minear, The Salt of the Earth, „Interpretation” 51 (2004) 37, tłum. własne.
226
MIECZYSŁAW C. PACZKOWSKI OFM
„jest środkiem, dzięki któremu zachowują się stworzenia […]. Oddech życia
powoduje, że ciało nie ulega zniszczeniu, a tak samo dzieje się w przypadku
soli, która konserwuje [ciała] w ich pierwotnej postaci i czyni je w pewien
sposób trwałymi w wieczności”37.
Rzymski erudyta i przyrodnik Pliniusz Starszy wylicza wszelkie cechy soli
i dochodzi do wniosku, że
„bez soli nie można wieść życia cywilizowanego. To substancja tak niezbędna, iż określenie «sól» przeszło do sfery oznaczającej rozrywki intelektualne38 […]. Sól można znaleźć w [nazwach] związanych z życiem publicznym
i wojskowością”39.
W Nowym Testamencie sól jako symbol pojawia się tylko w jednej wypowiedzi Chrystusa przekazanej w nieco odmiennej formie przez synoptyków40.
Pierwszy ewangelista przypomina następujące słowa Zbawiciela:
„Wy jesteście solą dla ziemi. Lecz jeśli sól utraci swój smak, czymże ją posolić? Na nic się już nie przyda, chyba na wyrzucenie i podeptanie przez ludzi”
(Mt 5, 13)41.
Uczniowie Zbawiciela nazwani są „solą ziemi” (Mt 5, 13) i „światłem świata” (Mt 5, 14-15)42, a ich dobre uczynki przynoszą chwałę Bogu (por. Mt 5,
16)43. Można by się zastanowić, czy przez tę paradoksalną formę wypowiedzi
Chrystus chciał przykuć uwagę słuchaczy, czy raczej odwołuje się On do zna37
Philo Alexandrinus, De specialibus legibus I 289, ed. F.H. Colson: Philo. In ten volumes (and
two supplementary volumes), VII, The Loeb Classical Library 320, London 1968, 267, tłum. własne.
38
Metaforycznie określano „solą” bystrość, subtelne albo tryskające dowcipem rozmowy. W retoryce mówiono o „soli attyckiej”, czyli prostym, powściągliwym, ale wyrafinowanym stylu. Łacińskie określenie cum grano salis oznaczało mądry osąd, odrobinę rezerwy, konieczny sceptycyzm
i obiektywizm. To prawdopodobnie parafraza z Pliniusza Starszego (Naturalis historia XXIII 8).
39
Gaius Plinius Secundus, Naturalis historia XXXI 41, ed. W.H.S. Jones: Pliny. Natural history (books XXVIII-XXXII). In ten volumes, VIII, The Loeb Classical Library 418, Cambridge Mass.
1975, 433, tłum. własne.
40
Por. O. Cullmann, Que signifie le sel dans la parabole de Jésus? – Les évangélistes, premiers
commentateurs du logion, RHPR 37 (1957) 36-43; A.M. Leske, The Beatitudes, Salt and Light in
Matthew and Luke, w: Society of Biblical Literature 1991 Seminar Papers. One Hundred Twenty-Seventh Annual Meeting November 23-26, 1991, ed. E.H. Lovering, Atlanta 1991, 816-839.
41
Na ten temat powstała bogata literatura naukowa. Wskazujemy na niektóre studia klasyczne
(oprócz cytowanych wcześniej): J. Kelman, The Salt of the Earth, „Expository Times” 12 (1901)
111-115; H.C. Wilson – W.E. Wilson, The Salt of the Earth, „Expository Times” 35 (1924) 136-137;
W.S. Wood, The Salt of the Earth, JTS 25 (1924) 167-172; J.H. Fenton, Salt of the Earth, New York
1965; G. Khodr, Le sel de la terre, „Service Orthodoxe de Presse” 246 (2000) 6-9; V.G. Shillington,
Salt of the Earth? (Mt 5:13/Lk 14:34f), „Expository Times” 112 (2001) 120-121.
42
Na temat egzegezy patrystycznej Mt 5, 13-15 por. E. Staniek, Sól ziemi i światło świata, w:
Być solą ziemi, Kościół domem i szkołą komunii, red. S. Stułkowski, Poznań 2012, 174-198.
43
Por. R.K. Guelich, Kazanie na Górze, w: Słownik wiedzy biblijnej, red. B.M. Metzger – M.D.
Coogan, tłum. A. Karpowicz i inni, Warszawa 1996, 297.
METAFORA SOLI W BIBLII I LITERATURZE WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ
227
nego wszystkim obrazu. Znajomość realiów palestyńskich pozwala w pełni
na zrozumienie kontekstu wypowiedzi Pana Jezusa, że „jeśli sól utraci swój
smak, czymże ją posolić?” (Mt 5, 13). Do dziś arabscy piekarze „starej daty”
na dnie piekarnika układają bloki skamieniałej soli. Minerał wspomaga proces
spalania i utrzymuje odpowiednią temperaturę w piecu. Reakcje chemiczne
powodują jednak, że z czasem sól zmienia swe właściwości i zużyte solne
bloki należy zastąpić świeżymi. Zużytą sól wrzuca się po prostu na ulicę, jak
wszystkie inne śmieci i odpadki w krajach Wschodu44.
Ewangelista Marek wkłada w usta Chrystusa słowa: „Każdy ogniem będzie posolony” (9, 49). Według niektórych badaczy w omawianym kontekście
sól jest symbolem mądrości, natomiast zadaniem chrześcijan jest zachowanie świata od zepsucia i wskazanie właściwego sensu ludzkiej egzystencji45.
Inna interpretacja logionu sugeruje, że wierny jest solą, która pomaga rozpalić
ogień i powinien być tym, czym sól dla ognia. Wydaje się jednak, „że sól jest
tutaj symbolem nie czegoś, co rozpala, ale co ulepsza przedmiot, oczyszcza,
udoskonala, a nawet w jakimś sensie uświęca”46.
Przestroga kończy się słowami: „Miejcie sól w sobie i zachowujcie pokój
między sobą!” (Mk 9, 50)47. Wydaje się, że drugi Ewangelista nawiązuje do
hebrajskiego rytuału opisanego w Kpł 2, 13, który nakazuje posolenie ofiar
zwierzęcych. Jednak ofiarą miłą Bogu nie jest mięso zwierząt, lecz oddanie Mu
życia. Łukasz podkreśla zbędność soli, która utraciła smak i „nie nadaje się ani
do ziemi, ani do nawozu” (Łk 14, 35). Niewątpliwie ewangeliści w symbolu
soli upatrują cechy, którymi powinien odznaczać się uczeń i naśladowca Chrystusa48. Może się zdarzyć, że uczeń Chrystusa traci „cechy soli” i tym samym
swoją tożsamość. Spojrzenie na bezpośredni kontekst ewangelicznej wypowiedzi pozwoli na znalezienie wyjaśnienia. Łukasz poprzedza wypowiedź
Zbawiciela o soli słowami: „Nikt z was, kto nie wyrzeka się wszystkiego, co
posiada, nie może być moim uczniem” (Łk 14, 33). Metafora odnosi się do
ofiary, cierpienia i całkowitego wyrzeczenia się siebie. Ewangelista Marek poprzedza zdanie o soli serią pouczeń, jak wejść do królestwa Bożego (Mk 9, 43.
Inne wyjaśnienie można znaleźć w kontekście ówczesnych warunków. Sól uzyskiwana przez
odparowanie wody zaczerpniętej z Morza Martwego była nietrwała i szybko traciła swój smak. Por.
Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, s. 132.
45
Zdaniem niektórych uczonych nie chodzi tutaj o sól jadalną, ale o pewien rodzaj soli wydobywanej z Morza Martwego, której Palestyńczycy używają do podsycania ognia.
46
A. Kowalczyk, Niektóre problemy literackie i egzegetyczne Kazania na Górze (Mt 5-7), StGd
4 (1980) 128.
47
Na temat możliwego paralelizmu ze środowiskiem qumrańczyków por. P.V. Kea, Salting the
Salt: Q 14:34-35 and Mark 9:49-50, „Forum: A Journal of the Foundations and Facets of Western
Culture” 6 (1990) 239-244; J. Lambrecht, Scandal and Salt: Is Mark Dependent on Q in 9,42-50?,
w: Forschungen zum Neuen Testament und seiner Umwelt. Festschrift für Albert Fuchs, hrsg. von
A. Fuchs – C. Niemand, Linzer Philosophisch-Theologische Beiträge 7, Bern 2002, 223-234.
48
Por. W. Nauck, Salt as a Metaphor in Instructions for Discipleship, StTh 6 (1952) 165-178.
Czwarta ewangelia rozwija ten wątek w mowie pożegnalnej Pana Jezusa.
44
228
MIECZYSŁAW C. PACZKOWSKI OFM
45)49. Mówiąc o „próbie ognia” Zbawiciel przypomina o prześladowaniach
i cierpieniach, które będą udziałem uczniów. Jak sól oczyszcza i konserwuje,
tak samo krzyż Chrystusa jest narzędziem oczyszczenia i zbawienia. Znak
odkupienia daje moc wytrwania w naśladowaniu Chrystusa Pana.
Oprócz symboliki biblijnej na chrześcijaństwo miała także wpływ praktyka spożywania soli jako jedynej przyprawy przy praktykowaniu postów. Ten
niezbędny dodatek do skromnego jadłospisu był uważany za element ascezy.
Takiego zdania była tradycja judaistyczna50. Przebywający w Indiach Apostoł
Tomasz zadziwiał swoją ascezą, bowiem „wiele pościł i modlił się, spożywał
chleb i sól, pijąc także wodę”51. W czasach chrześcijańskich sól była jedyną
przyprawą używaną przez mnichów. Antoni Egipski żywił się jedynie chlebem z solą, dodając do tego tylko wodę52. Tylko dzięki dodawaniu soli było
możliwe uzupełnianie składników mineralnych w organizmie. Większą ilość
soli mnisi stosowali dla umartwienia, chociaż do przesolonego jedzenia dolewali wodę. Abba Izajasz, gdy z powodu upału nie mógł nic przełknąć, wyznawał z pokorą:
„Posoliłem kawałek chleba i włożyłem do ust. Gardło mi jednak zaschło
i nie mogłem przełknąć chleba […] i dlatego musiałem dolać trochę wody
do soli”53.
Ograniczenia nakładane sobie przez ascetów były różne, lecz w większości nie dotyczyły soli jako niezbędnego składnika ubogiej diety. Na kanwie
tradycji judaistycznej, wody i soli nie uważano stricte za pokarmy.
2. Symbolika soli w literaturze wczesnochrześcijańskiej. Rozprzestrzenianiu się orędzia chrześcijańskiego sprzyjała kultura hellenistyczna, która
po Aleksandrze Wielkim stała się wspólnym dziedzictwem obszarów Morza
Śródziemnego i Bliskiego Wschodu, chociaż przyswajano sobie też wiele elementów kultur narodów tradycyjnie uważanych za barbarzyńskie. Także dla
nich sól była niezbędną przyprawą, wyznacznikiem ekonomii i elementem
symbolicznym. Tak było w kulturze rzymskiej. Wiadomo, że Rzymianie pozyskiwali sól celem wykorzystania jej w przygotowywaniu i konserwacji żyw49
Odnośnie do całego logionu Marka por. T.B. Cargal, „If Your Salt Should Become Non-Salt”:
(Mark 9:33-50): Exclusion in an Inclusive Community, w: Reading Communities, Reading Scripture. Essays in Honor of Daniel Patte, ed. G.A. Phillips – N. Wilkinson Duran – D. Patte, Harrisburg
2002, 134-146. Odnośnie do tematyki królestwa Bożego por. L.D. Chrupcała, The Kingdom of God.
A Bibliography of 20th Century Research, Jerusalem 2007 (passim).
50
Por. Philo Alexandrinus, De vita contemplativa 37; Talmud Babliloński, Berakhoth VI II.1 I-J.
51
Acta Thomae 20, 2, ed. R.A. Lipsius – M. Bonnet, Acta Apostolorum Apocrypha, II/2, Leipzig 1903 [reprint: Hildesheim 1959], 131, tłum. M. Starowieyski, ANT 2/1, Kraków 2007, 601. Ten
motyw spotyka się także w Acta Thomae 104 i Acta Andreae 28.
52
Por. Athanasius Alexandrinus, Vita Antonii 7.
53
Apohthegmata Patrum IV 10 (126), ed. J.C. Guy, SCh 387, Paris 1993, 188, tłum. M. Kozera,
w: Apoftegmaty Ojców Pustyni, II: Kolekcja systematyczna, ŹM 9, Kraków – Tyniec 1995, 96.
METAFORA SOLI W BIBLII I LITERATURZE WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ
229
ności, ale także używali jej w obrzędach religijnych54. Sól była też ważną częścią wynagrodzenia rzymskich żołnierzy i urzędników, stąd nazwa salarium
(por. Ez 4, 14)55. Prawo dostępu do soli przysługiwało zarówno patrycjuszom,
jak i plebejuszom. Zapewniano szybki i sprawny transport tego produktu56.
Być może także z powodu ważnej roli w kultach pogańskich substancja
ta zajęła kluczowe miejsce w symbolice chrześcijańskiej. Dzięki swoim właściwościom konserwującym sól była związana ze sferą boskości i świętości.
Natomiast zepsucie i odór zgnilizny kojarzył się z demonami57. Złe duchy
w obrzędowości wschodniej zostają wyrzucone przez zastosowanie soli58.
Pisarze starożytnego Kościoła „byli zauroczeni tematyką soli i [pojęciem]
niezniszczalności”59. Ignacy z Antiochii w jednym ze swoich listów prosi
wiernych, aby Jezus Chrystus „stał się [dla nich] solą”60.
Orygenes interpretuje już nieco szerzej symbolikę soli według Mt 5, 13.
Aleksandryjczyk uważa chrześcijan za wybraną cząstkę ludzkości i przekonuje poganina Celsusa:
„Mężowie Boży są solą ziemi, która gwarantuje trwanie wszystkiego na świecie. Rzeczy ziemskie utrzymywane są w istnieniu dopóki sól nie straci swego
smaku”61.
Adamancjusz wskazuje na nieposzlakowaną opinię moralną członków
Kościoła, ich cnoty i świadectwo życia, co stanowi o ich „smaku soli”62.
54
W publicznym kulcie rzymskich bóstw używano ciasta zwanego mola salsa. Był to orkiszowy podpłomyk posypany grubą solą przynoszony jako dar. Wyrabiały go westalki. Innym wyrobem
były podobne podpłomyki z mąki pszennej i soli, które otrzymywali liktorzy towarzyszący kapłanom i kapłankom. Po śmierci Rzymianina jego dom oraz rodzinę oczyszczano za pomocą ziaren
zbóż i soli. Miało to wyeliminować nieszczęścia i choroby. Na temat rytuałów rzymskich, w których
używano soli por. Publius Vergilius Maro, Aeneis II 133; tamże V 745; Horatius Flaccus, Carmina
III 23, 20; Martialis, Epigrammaton liber VII 54; Ovidius Publius Naso, Fasti II 520; tamże III 284.
55
Por. Kurlansky, Salt: A World History, s. 12.
56
Według wielu źródeł starożytnych, pierwsza droga rzymska zwana Via Salaria, została zbudowana celem ułatwienia transportu soli z centrum jej produkcji w Ostii w głąb Italii. Por. Adshead,
Salt and Civilization, s. 29.
57
Pisarze chrześcijańscy wspominali o przyjemnej woni będącej znakiem świętości (odor sanctitatis) i obecności Bożej. Por. P. Szczur, Miejsca kultu męczenników i ich rola w propagowaniu
wiary nicejskiej w Antiochii w czasach Jana Chryzostoma, w: Fructus Spiritus est Caritas, red. M.
Wysocki, Lublin 2011, 392, nota 106.
58
W katolickich obrzędach przedsoborowych można było domieszać nieco soli do wody święconej. Nad solą wypowiadano wcześniej egzorcyzm. Rzymski obrzęd błogosławieństwa wody i soli
pochodzi z przełomu V i VI w. Por. Di Berardino, Sale, s. 4663.
59
Latham, The Religious Symbolism of Salt, s. 161, tłum. własne.
60
Ignatius Antiochenus, Ad Magnesios 10, 2, ed. P.Th. Camelot, SCh 10bis, Paris 1958, 104, tłum.
A. Świderkówna, w: Pierwsi świadkowie. Pisma Ojców Apostolskich, BOK 10, Kraków 1998, 122.
61
Origenes, Contra Celsum VIII 70, ed. M. Borret, SCh 150, Paris 1969, 336, tłum. S. Kalinkowski, PSP 17/2, Warszawa 1977, 422.
62
Por. np. Ad Diognetum V 1; 4-10; VI 1. Zob. także Chrześcijanie w Cesarstwie Rzymskim
230
MIECZYSŁAW C. PACZKOWSKI OFM
Wcześniej niż Orygenes działał i nauczał w Aleksandrii Klemens. Za „sól
ziemi”, czyli wybraną cząstkę ludzkości, uważał on wiernych posiadających
„prawdziwą wiedzę” (gnîsij). Przestrzega jednak przed zepsuciem i pomieszaniem „soli mądrości”. Klemens robi tego typu uwagi opisując obrzędy inicjacji w kult Afrodyty:
„Ktoś, by przedstawić jej [bogini] narodziny, przynosi tym, którzy mają być
wprowadzeni w obrzędy zepsucia, bryłę soli i ciasto w formie fallusa”63.
Tak więc „rzeczy prawdziwe” zostają zmieszane z tym, co stanowi wymysł chorej
wyobraźni pogan. To powód, dla którego „sól traci swój smak”64. W obrzędach
pogańskich symbol przestaje oznaczać prawdę, mądrość i niezniszczalność65.
Autorzy chrześcijańskiego antyku używają często dosadnych porównań
mówiących o potrzebie „posolenia” tego, co cielesne słowem Chrystusa,
aby uchronić je przed zgnilizną i robactwem – synonimami grzechu. Metody
z Olimpu66 przypomina, że
„tak, jak w mięsie, sól zapobiega gniciu, zepsuciu i wszystkim skutkom rozkładu, podobnie u dziewic to nauka [ewangeliczna] unieszkodliwia pragnienia cielesne skierowane przeciwko duchowi. Z tego powodu dusza, która nie
jest posypana tą solą, którą stanowią słowa Chrystusa, ulega zepsuciu i okrywa robactwem, jak mówi król Dawid, wołając ze łzami wśród gór: «Cuchną
i ropieją me rany na skutek mego szaleństwa» (Ps 38, 6), ponieważ nie powstrzymał się [od cudzołóstwa], rozsypując sól pokuty”67.
„Zgnilizna” i „robactwo” są często przywoływane w obrazach piekła i wiecznej kaźni. Zachowanie nieskazitelności ciała jest postrzegane w perspektywie
eschatologicznej, czego daje przykład Tertulian, będący wyrazicielem wczesnej tradycji łacińskiej. Interpretuje on Iz 26, 2068 w następujący sposób:
„Spiżarnie oznaczają groby tych, którzy jakiś czas muszą spoczywać i którzy
przy końcu czasów zginęli przez ciosy Antychrysta. Tutaj używa się określenia spiżarnia […], ponieważ [tam] przechowuje się solone mięso, aby je
później spożyć i wyjąć w odpowiednim czasie”69.
II i III wieku. Wybrane zagadnienia życia społecznego, wstęp, wybór i oprac. tekstów źródłowych
W. Myszor, Katowice 2005 = SACh NS 1 (2005) 95.
63
Clemens Alexandrinus, Protrepticus II 14, ed. C. Mondésert, SCh 2bis, Paris 1949, 71, tłum.
własne.
64
Klemens wspomina o soli w Stromata VII 4, 26 i Protrepticus II 14. 22.
65
Por. S. Carlson, The Gospel Hoax. Morton Smith’s Invention of Secret Mark, Waco 2005, 60.
66
Tradycja chrześcijańska przypisuje Metodemu śmierć męczeńską.
67
Methodius Olympius, Convivium decem virginum (Symposium) I 3-14, ed. H. Musurillo –
V.H. Debidour, SCh 95, Paris 1963, 54, tłum. S. Kalinkowski, ŹM 16, Kraków – Tyniec 1997, 132.
68
Por. Iz 26, 20: „Idź, mój ludu, wejdź do swoich komnat i zamknij drzwi za sobą! Skryj się na
małą chwilę, aż gniew przeminie”.
69
Tertullianus, De resurrectione mortuorum 27, ed. J.G.Ph. Borleffs, CCL 2, Turnhout 1954,
956, tłum. własne.
METAFORA SOLI W BIBLII I LITERATURZE WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ
231
Przebywanie w grobach70 to stan przejściowy, oczekiwanie na eschatologiczne przemienienie, czyli zmartwychwstanie umarłych71. Konkretne porównanie
Tertuliana wskazuje, że chrześcijanie mają pewność zbawienia, ponieważ zostali „posoleni” czyli ochrzczeni72.
Zdolność soli do konserwacji mięsa była postrzegana metaforycznie. „Boska sól” zachowuje naturę ludzką od zepsucia i gwarantuje jej stan łaski. Tak
jak sól nadaje potrawom odpowiedni smak, podobnie słowo Boże „przyprawia” wierzących73. Fizyczne właściwości soli stają się bazą do sugestywnych
porównań. Jedno z nich pojawia się u św. Ambrożego:
„To z twego powodu oddala się odór gnijących ciał74, a wnętrzności zżerane
przez zepsucie, zostają zachowane na długo dzięki rozsypanej soli”75.
Metafora soli jako substancji zapobiegającej rozkładowi okazała się przydatna
już dla wcześniejszych autorów w wyjaśnianiu kwestii śmierci i zmartwychwstania ciał76. Sól stała się ponadto synonimem łaski danej przez Boga, objawiającej się na różne sposoby, a działającej w sferze wewnętrznej. Jak przekonywał Chromacjusz z Akwilei
„różne rodzaje soli77 są kładzione na powierzchni, lecz ich właściwości uaktywniają się wewnątrz, w głębi [ciała]. Tak samo łaska Boża od zewnątrz
przenika do wnętrza człowieka, działając w głębi jego [duszy]. Mówimy, że
zachowuje człowieka w stanie nienaruszonym, by go nie narażać na [niebezpieczeństwo] zepsucia”78.
Jak sól, tak i łaska Boża zapewnia incorruptabilitas, która nie tyle stanowi
właściwość fizyczną, lecz jest po prostu wolnością od grzechu.
Tertulian (De anima 55, ed. J.H. Waszink, CCL 2, 862) mówi o „inferiora terrarum”.
Kompleksową wizję wczesnochrześcijańskich opinii na temat zbawienia po śmierci przedstawiają przede wszystkim: A.C. Rush, Death and Burial in Christian Antiquity, Washington 1941;
J.A. Fischer, Studien zum Todesgedanken in der Alten Kirche, Münchien 1954; B.E. Daley, The
Hope of the Early Church. A Handbook of Patristic Eschatology, Cambridge 1991, 5-43.
72
W pewnym sensie wywód Tertuliana przywodzi na myśl praktykę mumifikacji zwłok
w starożytnym Egipcie. We fragmentarycznie zachowanej Ewangelii Bartłomieja (1, 2) pojawia się sól
jako symboliczma lub rytualna zapowiedź zmartwychwstania. Chrystus po zmartwychwstaniu zasiada ze swoimi uczniami do stołu. W czasie posiłku Zbawiciel kosztuje soli i ożywia koguta, którego
przyniesiono na stół. Por. N.I. Fredrikson, La métaphore du sel et du serpent chez Aphraate, le Sage
Persan, RHR 219 (2002), 48, nota 66. Warto dodać, że kogut to symbol zmartwychwstania Chrystusa
i nadziei życia wiecznego dla człowieka; zob. np. Prudentius, Cathemerinon I 65-72. 97-100.
73
Por. Gregorius Nyssenus, Adversus Apollinarem 34, PG 45, 1197D. Zob. Clemens Alexandrinus, Stromata I 8, 41; Macarius Magnus, Homilia I 5.
74
Afrahat (Demonstrationes 8) uważa rozkład ciała z rzecz naturalną.
75
Ambrosius Mediolanensis, Expositio Evangelii secundum Lucam 10, 48, ed. G. Tissot, SCh
52, Paris 1958, 172, tłum. własne.
76
Por. Fredrikson, La métaphore du sel et du serpent chez Aphraate, s. 44.
77
Pliniusz (Naturalis historia XXXI 41-42) opisywał różne rodzaje soli.
78
Chromatius Aquileiensis, In evangelium Matthaei tract. IV 2, PL 20, 338C, tłum. własne.
70
71
232
MIECZYSŁAW C. PACZKOWSKI OFM
Nie brak świadectw, według których symbol soli odwoływał do osoby
Chrystusa. To dzięki Niemu człowiek staje się niezniszczalny pod względem
duchowym: „[Chrystus] ukrył w nas sól, która zapobiegła naszemu rozkładowi”79, uważa Afrahat. „Odmienił nasz stan zepsucia, uczynił z nas sól prawdy
i uwolnił nas od żarłoczności węża”80, pisze Mędrzec Perski. Dzięki tej metaforze autor Demonstrationes wprowadza pojęcie niezniszczalności i wolności
od grzechu, by ludzie nie stali się ofiarami węża. To on „będzie napełniony
goryczą81 z powodu soli, której nie może spożywać”82. Afrahat zestawia naturę Adama (pył ziemi i zgnilizna) z odnowionym stanem tych, którzy żyją
już w epoce, gdy dokonało się wcielenie i nastąpiło zmartwychwstanie Syna
Bożego. Pisarz zastrzega jednak, że jeśli ktoś z „synów i córek przymierza”83
utraci „smak soli”, przez odejście od Chrystusa, wtedy staje się łupem dla węża
– szatana84. Uczniowie Chrystusa, a do ich grona zalicza się każdy ochrzczony i ochrzczona, są powołani, by stać się „solą ziemi”. Jest to możliwe tylko
przez współudział w tajemnicy Chrystusa.
W przypadku literatury z kręgu monastycznego symbol soli znajduje specyficzne zastosowanie. O Antonim Egipskim powiedziano, że „mowa jego
była zaprawiona Boską solą”85. Sam „ojciec mnichów” w naukach dla synów
duchowych zalecał:
„Mowa niech będzie zaprawiona solą duchową, aby każdy poznał twoje
opanowanie”86.
79
Aphraates, Demonstrationes 23, 49, PSyr 1, 96, tłum. własne wg M.J. Pierre, SCh 359, Paris
1988-1989, 931.
80
Tamże 2, 19, PSyr 1, 89-90, tłum. własne wg M.J. Pierre, SCh 349, 263.
81
W tłum. francuskim: „zniesmaczony”.
82
Aphraates, Demonstrationes 23, 49, PSyr 1, 96, tłum. własne wg M.J. Pierre, SCh 359, 931.
Według Hezychiusza z Jerozolimy (V w.) (Commentarius in Ps 73, PG 93, 1242-1244, tłum. własne) biblijna Księga Psalmów „określa w sposób ogólny jako smoka całą moc przeciwnika. Z jednej
strony ponieważ posiada on śmiertelny jad, a z drugiej strony [jego postać] przypomina o dramacie,
który miał miejsce w raju, gdy nieprzyjaciel przybrał postać węża i oszukał pierwszego człowieka
stworzonego [przez Boga]. Ich głowy Chrystus zmiażdżył nad wodami, gdy pozwolił się ochrzcić
i udzielił ludziom łaski chrztu. Głową duchowych smoków jest grzech”.
83
W tym określeniu niektórzy autorzy dostrzegają wpływy qumrańskie. Chodzi jednak o mnichów i mniszki. Monastycyzm w Syrii i w Mezopotamii sięga początków IV w. i wyróżniał się
wyjątkową surowością życia, odosobnieniem od społeczeństwa i surowymi praktykami ascetycznymi. Krzewicielami tego sposobu życia na tamtym terenie byli m.in. Afrahat, św. Efrem i św. Jan
Chryzostom. Por. I. Peña, The amazing life of the Syrian monks, Mediolan 1992.
84
Por. Aphraates, Demonstrationes 2, 19, PSyr 1, 89-90. Odnośnie do tej tematyki zob. Fredrikson, La métaphore du sel et du serpent chez Aphraate, s. 35-54.
85
Athanasius Alexandrinus, Vita Antonii 73, ed. M.G.J. Bartelink, SCh 400, Paris 2004, 322,
tłum. E. Dąbrowska, w: Święty Antoni, Żywot. Pisma ascetyczne, ŹM 35, Kraków – Tyniec 2005,
136. Tekst zawiera odnośnik do Kol 4, 6.
86
Antonius Magnus Abbas, Ad filios suos monachos ser. VIII, PG 40, 968C-D, tłum. Z. Brzostowska,
ŹM 35, Kraków – Tyniec 2005, 265.
METAFORA SOLI W BIBLII I LITERATURZE WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ
233
Podobnie w Apoftegmatach Abba Or przestrzega przed samochwalstwem,
odwołując się do Kol 4, 6: „Bądź zaprawiony solą Pana”87. Według Bazylego zadaniem chrześcijanina jest podniesienia poziomu moralno-religijnego
w swoim środowisku, dlatego w jednej z Reguł krótszych przywołuje słowa
Mk 9, 50: „Miejcie sól w sobie i zachowujcie pokój między sobą”88.
„Słowa Pana przykazują nam, aby nie stwarzać żadnego powodu do rozbicia
czy podziału89. […] Natomiast słowa Apostoła: «Czy można jeść chleb bez
soli, czy jest smak w próżnych słowach» (Kol 4, 6) pouczają, aby zabierać
głos ku zbudowaniu wiary”90.
Rozwaga w wymawianiu słów winna pomagać ascecie w skupieniu91
i nieustannym rozważaniu Pisma Świętego92. Hieronim ze Strydonu w swych
listach do mnichów mówi o odpowiedzialności, której duchową wartość porównuje się do soli:
„«Mowa wasza niech będzie zawsze uprzejma i zaprawiona solą (Kol 4, 6),
bo jeśli zwietrzeje, wyrzucona jest precz (por. Mt 5, 13)”93.
Poza kręgami monastycznymi panowanie nad językiem zalecał przede wszystkim Ambroży z Mediolanu. Jego pragnieniem było, by przedmiotem mowy
wierzących była tylko nauka Chrystusa94. Odpowiednia tematyka rozmów
formuje słuchacza pod względem moralnym. Był zresztą o tym przekonany
również Jan Złotousty, który wyjaśniał:
„Jeśli twoje słowo jest przyprawione solą, nawet gdy trafi do duszy zmiennej,
ujarzmia jej płochość, a kiedy wpadnie do duszy zgorzkniałej, czyni ją mniej
zatwardziałą”95.
Wspomniany już Hieronim szerzej zajmuje się porównaniami ewangelicznymi. Mówi więc, że odnośnie do metafory soli
87
Apophthegmata Patrum 946 (abba Or 13), PG 65, 439C, tłum. M. Borkowska, w: Apoftegmaty Ojców Pustyni, I: Gerontikon, ŹM 4, Kraków – Tyniec 1994, 489.
88
Basilius Caesarensis, Regulae brevius tractatae 266, PG 31, 1264B, tłum. J. Naumowicz, w:
Św. Bazyli Wielki, Pisma ascetyczne, II, ŹM 6, Kraków – Tyniec1995, 447.
89
Tematykę pokoju i zgody poruszają także Moralia 50 i Regulae brevius tractatae 215. Por.
Basilio di Cesarea. Opere ascetiche, ed. U. Neri – M.B. Artioli, Torino 1980, 151, nota 47.
90
Basilius Caesarensis, Regulae brevius tractatae 266, PG 31, 1264B, ŹM 6, 447.
91
Por. Pachomius, Catechesis I 40.
92
Por. A. Wathen, Silence. The Meaning of Silence in the Rule of St. Benedict, Waszyngton D.C.
1973, 145-151.
93
Hieronymus, Epistula 125, 1, ŹMT 63 [wyd. łacińsko-polskie, tekst łac. i oprac. H. Pietras,
tłum. J. Czuj, oprac. M. Ożóg], Kraków 2011, 153.
94
Por. Ambrosius Mediolanensis, Explanatio in Ps. 36, 65. Por. J. Pałucki, Święty Ambroży jako
duszpasterz w świetle ekshortacji pastoralnych, Lublin 1996, 150-152.
95
Joannes Chrysostomus, In epistulam ad Collosenses hom. 11, 2-3, PG 62, 376, tłum. własne.
234
MIECZYSŁAW C. PACZKOWSKI OFM
„wzięty został przykład z rolnictwa96. Jak bowiem sól jest konieczna jako
przyprawa do potraw i do konserwowania mięsa, tak nie ma już ona innego zastosowania97. Czytamy w każdym razie w Piśmie o jakichś miastach
w gniewie zasypanych solą przez zwycięzców, aby już nic w nich nie wzeszło
(por. Sdz 9, 45). Niech więc się strzegą nauczyciele i biskupi i niech dostrzegą, że wielcy będą znosić wielkie męki i nie będzie już żadnego środka zaradczego, lecz upadek starszych sprowadza do Tartaru”98.
Tekst odnosi się do duchowieństwa i stanowi ostrzeżenie przed utratą ducha oraz gorliwości apostolskiej, czyli wyjałowieniem. Jednakże i do dzieł miłosierdzia „należy dodać pragnienie i pamięć o Bogu, aby te działania, uczynione wykwintnymi dzięki soli Bożej miłości, stały się przyjemnym daniem
dla Pana”99 – zachęca Jan Złotousty. Także konkretne słowa modlitwy stanowią „sól” codzienności, jak przekonuje Bazyli Wielki: „Prace należy uszlachetnić, jakby solą, przez święte hymny”100.
U św. Augustyna wzmianka o znaczeniu soli pojawia się w kontekście
egzegezy Mt 5, 11-12101. Jest to komentarz do wypowiedzi Jezusa zapowiadającej prześladowania w Kościele102. Biskup Hippony traktował chrześcijan
jako sól mądrości103, jaką Bóg chce uszlachetnić świat. Doctor gratiae w tym
kontekście pisze:
„Zdanie: «Wy jesteście solą ziemi» (Mt 5, 13) […] [ukazuje], że za głupich
należy uważać tych, którzy albo idąc za obfitością dóbr doczesnych, albo bojąc się ich niedostatku tracą dobra wieczne, których ani ludzie nie potrafią
dać, ani odebrać ich nie mogą. I dlatego «jeśli sól utraci swój smak, czymże
ją posolić?» To jest, jeśli wy, którymi ludy mają być jakby solą zaprawione,
ze strachu przed prześladowaniami doczesnymi utraciliście królestwo niebieskie, to jakich potrzeba będzie ludzi, którzy by wam błąd usunęli, wam, których Bóg wybrał dla usuwania błędu z innych dusz?”104.
Także Orygenes (De principiis III 1, 17; IV 69) wskazuje na przykłady związane z rolnictwem.
Tego typu elementy pozwalają na przywołanie Bożego planu zbawienia i sposobu działania Stwórcy.
97
Por. Hieronymus, Epistula 14, 9 (cytat z Mt 5, 13).
98
Tenże, In evangelium Matthaei comm. 5, 13, PL 26, 35B-C, tłum. J. Korczak, ŹMT 46, Kraków 2008, 25.
99
Joannes Chrysostomus, De precatione, PG 64, 461D - 463A, tłum. własne.
100
Basilius Caesariensis, Epistula 2, 2, ed. Y. Courtonne, Saint Basile. Lettres. Texte établi et
traduit, I, Paris 1957, 8, tłum. własne.
101
Por. Mt 5, 11-12: „Błogosławieni jesteście, gdy ludzie wam urągają i prześladują was, i gdy
z mego powodu mówią kłamliwie wszystko złe na was. Cieszcie się i radujcie, albowiem wasza
nagroda wielka jest w niebie. Tak bowiem prześladowali proroków, którzy byli przed wami”.
102
Jak wiadomo, św. Augustyn zmagał się z donatystami, a pod koniec życia doświadczył ostrego prześladowania, jakie stosowali ariańscy Wandalowie wobec katolików.
103
Znana był gra słów związana z łacińskim czasownikiem sapio, nawiązującym do soli i mądrości. Por. Latham, The Religious Symbolism of Salt, s. 547.
104
Augustinus Hipponensis, De sermone Domini in monte I 6, 16, PL 34, 1237, tłum. S. Ryznar
– J. Sulowski, PSP 48, Warszawa 1990, 30-31.
96
METAFORA SOLI W BIBLII I LITERATURZE WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ
235
Augustyn wskazuje na inny metaforyczny aspekt ewangelicznej soli, którym jest odwaga. Chrześcijanie są solą spełniającą swe funkcje, gdy okazują
się mądrymi i odważnymi105. Szczególnie mocno akcentowane są te wartości
w życiu ludzi nauczających w Kościele i będących przywódcami wspólnot.
Z podejściem św. Augustyna harmonizowała refleksja Jana Chryzostoma.
Świadectwo chrześcijańskiego życia i cnót to istota bycia „solą ziemi”.
„W słowach: «Wy jesteście solą ziemi» (Mt 5, 13), wyraził to, że cała natura ludzka utraciła smak, jest nadgnita wskutek grzechu. Dlatego wymaga od
nich tych cnót, które są konieczne i pożyteczne w trosce o wspólny los”106.
Odczytanie zadań „soli ludzkości” u Antiocheńczyka następuje w kontekście dzieła odkupienia107:
„«Wy jesteście solą ziemi» (Mt 5, 13). Cóż więc, czy naprawili to, co zgniło?
Bynajmniej. Nie było bowiem możliwe, aby przez dodanie soli naprawili to,
co już było zepsute. I nie czynili tego, lecz zaprawiali solą to, co było odnowione, uwolnione od cuchnięcia i im powierzone, by utrzymać i zachować
to w tej świeżości, w jakiej otrzymali od Pana. Uwolnienie od odoru grzechu
było dziełem Chrystusa, a to tylko, żeby znów nie popadli w dawną zgniliznę,
było sprawą ich gorliwych starań”108.
Tak odczytana rola soli, jaką jest chrześcijanin, ujawnia się w pełni w godzinie prześladowania z powodu Chrystusa. „Nadaremnie zostaliście wybrani,
jeśli nie będziecie na to gotowi”109, ostrzega Złotousty. Sól to synonim odwagi,
koniecznej w godzinie świadectwa o wierze110. Przygotowuje do tego swych
słuchaczy:
„Cieszcie się, choćby źle o was mówiono. Takie są właściwości soli, że gryzie
i jątrzy miękkich. Dlatego niechybnie nadejdą złorzeczenia, które nie będą
wam wcale szkodzić, lecz zaświadczą o waszej nieugiętości111; jeśli z obawy
105
Kryzys Kościoła może zaczynać się od niedowartościowania, a stopniowo zlekceważenia
i odrzucenia troski o mądrość i odwagę.
106
Joannes Chrysostomus, In Matthaeum hom. 15, 10, PG 57, 231, tłum. J. Krystyniacki, ŹMT
18, Kraków 2000, 182.
107
W homiletyce Złotoustego dominuje elementarna perspektywa teologiczna nawiązująca do
ekonomii zbawienia i jej wypełnienia. Z natchnionych ksiąg katecheta wyodrębnia poszczególne
elementy Bożej „pedagogii”.
108
Joannes Chrysostomus, In Matthaeum hom. 15, 10, PG 57, 231, ŹMT 18, 182.
109
Tamże PG 57, 232, ŹMT 18, 183.
110
Musi ona przetrwać nawet w trudnych doświadczeniach. Jan Złotousty przekazywał to ze
szczególną gorliwością. Por. A. Ceresa – Castaldo, Teoria e prassi nella catechesi battesimale di
S. Giovanni Crisostomo, w: Catechesi battesimali e riconciliazione nei Padri del IV secolo, ed.
S. Felici, Roma 1984, 57-63.
111
Każda próba wiary była postrzegana w kontekście wymogów ewangelicznych. Por. H. Jaeger, Examinatio, DSp IV 1849-1851.
236
MIECZYSŁAW C. PACZKOWSKI OFM
przed nimi zdradzicie właściwą wam nieustępliwość, będziecie znosić o wiele cięższą udrękę”112.
Efrem Syryjczyk używa podobnego porównania mówiąc, że z powodu
grzechu sól przestała chronić Adama przed żarłocznym wężem113. Syryjski
autor wysławia Syna Bożego, którego ciało stało się Chlebem. To On obdarzył dusze wiernych solą życia, leczącą śmiertelną naturę człowieka114. Nie
bez powodu Hieronim ze Strydonu, studiujący dzieła innych autorów, wyznaje: „Przeczytałem w którejś z ksiąg, że nasz Pan i Zbawiciel jest niebiańską solą”115.
W tradycji apokryficznej „sól” staje się tytułem chrystologicznym, o czym
świadczą Dzieje Jana116. Jakub z Sarug nazywa Zbawcę solą zstępującą z niebios, która nadaje odpowiedni smak naszemu życiu117. Ormiański pisarz z XII
w. Nerses IV Šnorhali mówi o Chrystusie: „Ty, który jesteś nieskalaną solą
niebiańską i który nią zasoliłeś cały rodzaj ludzki118 […], racz i mnie posolić
swoim słowem”119.
Świadomość, że jest się solą, czyli przepełnionym żarem Boskiego słowa,
obecna jest także u Ojców łacińskich. Św. Cezary z Arles podał następującą
interpretację.
„Cóż należy rozumieć pod słowem «sól», jeżeli nie naukę kapłanów, a co pod
nazwą «ziemi», jeśli nie lud im powierzony? […] Z pomocą Bożą powinniśmy pracować, żeby przypadkiem nie zasłużyć na nazwę «soli zwietrzałej»,
gdybyśmy pozbawili owce Chrystusowe soli, czyli nauki, zajęci zbyt ziemskimi sprawami uniemożliwiającymi przepowiadanie. I dlatego nie sposób
pomyśleć bez wielkiej bojaźni, że Pan nie powiedział, aby zwietrzałą sól rozsypać po polach lub ogrodach, którą się zwykło nawozić, jako wyjałowioną
Joannes Chrysostomus, In Matthaeum hom. 15, 10, PG 57, 232, ŹMT 18, 183.
Por. Ephraem Syrus, Hymni de Nativitate VI 3. Analogiczne porównanie w: Afrahates, Demonstrationes 2.
114
Por. Ephraem Syrus, Hymni de Nativitate II 9.
115
Hieronymus, In Ezechielem comm. IV 16, 4-5, ed. F. Glorie, CCL 75, Turnhout 1964, 164,
tłum. własne.
116
Por. Acta Johannis 92 (109), ed. F. Bovon – P. Geoltrain, Écrits apocryphes chrétiens, Paris
1997, 1034, tłum. M. Starowieyski, ANT 2/1, 331: „Wysławiamy Cię jako ziarno, jako słowo, jako
łaskę, jako wiarę, jako sól, jako niewypowiedzianą perłę, jako skarb”. Odnośniki do: J 1, 1; 14, 7.9;
Mk 9, 50; Mt 13, 44. 45. W Ewangelii Filipa (35-36) mądrość – Sofia jest nazwana „solą” (tekst jest
jednak niepewny).
117
Por. Jacobus Sarugensis, Homilia 6, 1083.
118
Bizantyjski hymn ku czci Maryi Dziewicy zawiera inwokację: „Witaj, o soli cnót, która
świat posoliłaś” (Neophytus Reclusus, In Annuntiatione BVM, ed. M. Toniolo, Omelie e catechesi
mariane inedita di Neofito il Recluso [1134-1220c.], „Marianum” 36 (1974) 245, tłum. wg cytowanego art.).
119
Nerses Shnorhali, Yisus ordi: ‘or žaṙangeac ‘âz hayrenin 367, tłum. M. Starowieyski: Nerses
Šnorhali, Jezus, Syn Jedyny Ojca, OŻ 14, Kraków 1998, 86 (wg tłum. I. Kéchichian: Jésus, Fils
Unique du Père, SCh 203, Paris 1973, 112).
112
113
METAFORA SOLI W BIBLII I LITERATURZE WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ
237
i skażoną glebę, lecz że zostanie porzucona na drogach i zostanie zdeptana
jako nieprzydatna do żadnych praktycznych zastosowań”120.
Dla Chromacjusza z Akwilei Zbawiciel nazwał swoich apostołów „solą
ziemi” ponieważ „On, który jest odwieczną mądrością, napełnił ich niebiańską mądrością, która pochodzi od Niego”121. To właśnie oni „mieli przyprawić
za pomocą niebiańskiej mądrości ludzkie serce, które ogłupił diabeł”122.
Po tej linii idzie również papież, św. Grzegorz Wielki. W homilii głoszonej
do biskupów mówi:
„Wciąż winniśmy o tym pamiętać, co powiedziano świętym apostołom przez
apostołów nam: «Wy jesteście solą ziemi» (Mt 5, 13). Skoro jesteśmy solą,
musimy przyprawiać ducha wiernych”123.
W tej samej homilii mówił, że lud Boży jest „pokarmem”, bo dzięki niemu
wzrasta Ciało Chrystusa:
„My [biskupi] powinniśmy być zaprawą tego pokarmu… Ponieważ zaniedbaliśmy modlitwy i świętego nauczania, sól zwietrzała i nie może przyprawić pokarmu Boga […]. [To] z powodu naszej głupoty pokarm [czyli lud]
wcale nie jest przyprawiony”124.
W jednym z pouczeń tajemniczego Barsabeusza125 pojawia się Chrystusowy logion o soli. Jest w nim mowa o tym, że „ponieważ Chrystus przyjął ciało
ziemskie i zmienił naturę wierzących przez sól świętości, [przez co] utwierdził
w nas [smak] soli, będącej lekarstwem na zepsucie przez grzechy”126. Chrześcijanin panuje nad siłami zła i upodabnia się do Zbawiciela dzięki „soli świętości”. Ta metafora w pewnej mierze przywołuje chrzest.
Ewagriusz z Pontu definiuje doskonałego chrześcijanina jako tego, który
„jest dla nieczystych solą, a dla czystych światłem”127. Rozróżnia w ten sposób
duchowe działanie darów „soli” i „światłości”, których depozytariuszem jest
prawdziwy gnostyk – człowiek duchowy128.
120
Caesarius Arelatensis, Sermones 1, 20, ed. M.J. Delage, SCh 175, Paris 1971, 274, tłum.
S. Ryznar, ŹMT 57, Kraków 2011, 56.
121
Chromatius Aquileiensis, In evangelium Matthaei tract. IV 3, PL 20, 339B, tłum. własne.
122
Tamże V 1, PL 20, 340B, tłum. własne.
123
Gregorius Magnus, Homiliae in Evangelia XVII 9, PL 76, 1143A-B, tłum. W. Szołdrski, PSP
3, Warszawa 1969, 105. Homilia dotyczy Łk 10, 1-9. Papież Grzegorz wygłosił 17 kazań na temat
trzeciej Ewangelii.
124
Tamże XVII 16, PL 76, 1147D, PSP 3, 111.
125
Identyfikowany z palestyńskim mnichem z IV-V w. lub z judeochrześcijańskim autorem z II
wieku. Por. PO 41/2, 208-253; K. den Biesen, Barsabas di Gerusalemme, NDPAC I 713.
126
Barsabbas Hierosolymitanus, De Christo, PO 41/2, 161, tłum. własne wg M. van Esbroecka.
127
Evagrius Ponticus, Gnosticus 3, ed. A. i C. Guillaumont, SCh 356, Paris 1989, 91, tłum.
K. Bielawski, ŹM 18, Kraków – Tyniec 2007, 233. Por. W. Harmless, „Salt for the Impure, Light for
the Pure”. Reflections on the Pedagogy of Evagrius Ponticus, StPatr 37 (2001) 514-526.
128
Według Ireneusza z Lyonu (Adversus haereses I 6, 1) słowa Mt 5, 13-14 walentynianie od-
238
MIECZYSŁAW C. PACZKOWSKI OFM
Szczególnego rodzaju „solą ziemi” są pasterze Kościoła. Papież Grzegorz
Wielki pisał:
„«Wy jesteście solą ziemi» (Mt 5, 13). Skoro jesteśmy solą, musimy przyprawiać ducha wiernych. Wy więc, którzy jesteście pasterzami, pamiętajcie, iż
pasiecie stworzenia Boże. […] Często widzimy, że zwierzętom kładą kawałek soli, aby liżąc lepiej się chowały. Takim więc pewnego rodzaju kawałkiem
soli u zwierząt winien być kapłan wśród ludzi. Konieczne więc jest, aby kapłan troszczył się o to, co poszczególnym ludziom ma powiedzieć, jak każdego upomnieć, aby każdy, kto zetknie się z kapłanem, jakby przez dotknięcie
soli zaprawiał się smakiem wiecznego życia”129.
Hilary z Poitiers wyjaśnia, że sól łączy w sobie właściwości ziemi i żywioł ognia:
„Sól sama w sobie jest czymś jednym, złożonym z elementów wody i ognia.
Obydwa te składniki tworzą całość. Stąd sól w użyciu tylko człowieka
sprawia, że pokarm nie ulega zepsuciu, i jest najlepsza do przygotowania
każdego smacznego pokarmu. […] [Chrystus] nazywa ich [tj. apostołów]
solą ziemi, ponieważ mocą nauki, czyli solą, konserwują człowieka dla
wieczności. Natura soli pozostaje jednak zawsze ta sama i nie może być
nigdy odmieniona. […]. [To] dlatego upomina nazwanych solą ziemi, aby
trwali w mocy przekazywanej im władzy, aby nie stali się niezdatni do solenia, nie utracili otrzymanego zmysłu smaku i nie przestali ożywiać tych,
którzy ulegli zepsuciu, wreszcie, aby nie zostali wyrzuceni ze spichlerzy
Kościoła i nie zostali zdeptani nogami przechodniów wraz z tymi, których
solić mieli”130.
Św. Hilary, biskup Poitiers, koncentrując się na apostołach131, pośrednio sygnalizuje, że słowa o soli odnoszą się również do ich następców. Precyzyjnie
analizuje słowo „sól” z punktu widzenia jej „składników”132 i zaznacza, że są
w niej żywioły wody i ognia. W wyjaśnieniu biskupa Poitiers sól łączy w sobie dwa przeciwne żywioły: ogień ze względu na swoje palące właściwości
i wodę, gdyż jest podatna na wchłanianie wilgoci. Ogień symbolizuje nie tylko
karę i udrękę, lecz również działanie odnawiające, oczyszczające i zbawcze133.
nosili do grupy pneumatikoi. Natomiast Klemens Aleksandryjski (Quis dives salvetur 36) odnosił tę
metaforę do „wybranych”, czyli wyłączonych z rzeszy „prostych wiernych”.
129
Gregorius Magnus, Homiliae in Evangelia XVII 9, PL 76, 1143B, PSP 3, 105.
130
Hilarius Pictaviensis, Commnetarius in Matthaeum IV 10, ed. J. Doignon, SCh 254, Paris
1978, 126-128, tłum. E. Stanula, PSP 63, Warszawa 2002, 57-58.
131
Podobnie uważał Hieronim (Commentarii in evangelium Matthaei 5, 13, PL 26, 35B, ŹMT
46, 25): „Solą są nazwani apostołowie, bo przez nich cały ludzki rodzaj jest zaprawiony”.
132
Raczej pod względem symbolicznym.
133
Por. Ogień, w: Słownik teologii biblijnej, red. X. Léon-Dufour, tłum. K. Romaniuk, Poznań
1994, 615-620.
METAFORA SOLI W BIBLII I LITERATURZE WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ
239
Woda stawała się symbolem Ducha Świętego134, bowiem w obrzędzie chrzcielnym dokonuje się odrodzenie i oczyszczenie135.
Podobną metaforę stosuje Chromacjusz z Akwilei:
„Sól powstaje z trzech elementów: wody, ciepła słonecznego i podmuchu wiatru, a staje się czymś innym w porównaniu z nimi. Podobnie apostołowie i ci
wszyscy, którzy uwierzyli w Chrystusa: dzięki tchnieniu Ducha Świętego odradzają się dla Boga, przechodząc od narodzin ziemskich do niebiańskich136.
Dzieje się to dzięki wodzie chrztu i wierze złożonej w Chrystusie, który przez
metaforę został nazwany słońcem sprawiedliwości (por. Ml 4, 2)”137.
Akwilańczyk ma na uwadze trynitarną formułę chrztu św. Tak więc dobiera elementy, by oddać odrębność Osób Boskich w charakterystyce poszczególnych „żywiołów”138. Czwarty z nich (ziemia) dotyczy ludzi i ich cielesności.
Według Chromacjusza w Mt 5, 13 Zbawiciel mówił „o ziemi naszego ciała,
która ongiś była pozbawiona smaku i nieprzyprawiona, bo bez treści”. Dalej
snuje swoje rozważanie w następujący sposób:
„Jednak apostołowie nadali smak ziemi naszego ciała przez mądrość przepowiadania Ewangelii. Oni pierwsi stali się solą ziemi. […] Podobnie jak sól
[materialna] dla wszystkich jest niezbędna […], tak samo jest ze słowem mądrości niebiańskiej. […] Nie możemy obejść się w tym życiu bez soli, tak jak
nie jest możliwe osiągnięcie życia wiecznego bez daru Bożej mądrości”139.
Pozytywne aluzje do znaczenia soli należy rozumieć w szerszym kontekście obrzędów sakramentu chrztu. W dawnej liturgii rzymskiej poświęcona
sól (sal sapientiae) była podawana katechumenowi przed chrztem140. Ten
obrzęd wywodził się być może z rzymskiego zwyczaju kładzenia odrobiny
soli na wargach dziecka w ósmym dniu po narodzinach141. Sól miała wypędzić złe moce z noworodka142. W kontekście sakramentalnym „sól mądrości”
Por. W. Hryniewicz, Nasza Pascha z Chrystusem. Zarys chrześcijańskiej teologii paschalnej,
II, Lublin 1987, 290.
135
Por. Tertullianus, De baptismo 4, 5.
136
Tematyka chrztu jako nowych narodzin opiera się na J 3, 1. Por. Chromatius Aquileiensis,
Sermo 18.
137
Chromatius Aquileiensis, In evangelium Matthaei tract. IV 1, PL 20, 337D - 338A, tłum.
własne.
138
Wzmianki dotyczą wody i powietrza. Zamiast ognia mamy metaforę „słońca sprawiedliwości”.
139
Chromatius Aquileiensis, In evangelium Matthaei tract. IV 1, PL 20, 338A-B, tłum. własne.
140
Chrześcijańscy autorzy z IV w. opisują i szczegółowo wyjaśniają obrzędy związane z udzielaniem sakramentu chrztu. Por. Catechesi battesimali, s. 57-63; J. Polak, Liturgia chrztu na wschodzie w drugiej połowie IV wieku na podstawie mistagogicznych homilii Cyryla Jerozolimskiego,
Jana Chryzostoma i Teodora z Mopsuestii, Warszawa 1992 = SACh 10 (1992) 20-31; O. Pasquato,
Catecumenado (sec. II–V), „Actualidad Catequética” 160 (1993) 101-113.
141
O innych zwyczajach związanych z narodzinami dziecka por. L. Winniczuk, Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2006, 214-219.
142
Por. Latham, The Religious Symbolism of Salt, s. 164.
134
240
MIECZYSŁAW C. PACZKOWSKI OFM
uwalniała z zasadzek szatana i chroniła przed zepsuciem grzechu. Być może
w związku z obrządkiem podawania soli katechumenom od III w. wśród pisarzy z terenu Afryki Północnej pojawia się wątek „przyprawy duchowej”.
Rytuał odnoszący się do katechumenów stawał się coraz bardziej rozbudowany i zawierał nakreślenie znaku krzyża na czole, nałożenie rąk, udzielenie
szczypty soli i „chleba egzorcyzmu”143. Ten obrzęd zwano sacramentum salis
w nawiązaniu do kosztowania „soli mądrości”144. Powstał prawdopodobnie
w Afryce rzymskiej, a później rozprzestrzenił się w Italii i w innych częściach
świata. Według relacji Nicetasa z Remezjany sól miała przypominać, że przez
przyjęcie wiary w Chrystusa i wyrzeczenie się świata, kandydat został jakby
przyprawiony (conditus). Nabrał więc nowego „smaku” i sam stał się solą dla
innych. Powinien więc wystrzegać się, aby na skutek oziębłości i spoglądania
wstecz (por. Łk 9, 62), nie został zamieniony – jak żona Lota – w słup soli
(por. Rdz 19, 26; Mdr 10, 7)145. Otrzymanie soli połączone z namaszczeniem
następowało po egzorcyzmie146.
W IX w. Jan Diakon rozróżnia zwykłego katechumena od wybranego spośród wiernych, dla którego znak przyjęcia soli mądrości staje się uwolnieniem
od wpływu złych mocy i czyni go świadomym swego nowego stanu147. Św.
Hieronim pisze, że „tym, którzy odradzają się w Chrystusie zostaje powiedziane: «Wy jesteście solą dla ziemi» (Mt 5, 13)”148. Z drugiej jednak strony
idea, iż chrzest przemienia w „sól mądrości” nie znajduje wielu potwierdzeń
u autorów chrześcijańskiego Zachodu. Wartość oczyszczająca soli pojawia się
w opisie rytuału chrztu w Sakramentarzu Gelazjańskim149. Błogosławieństwo
soli nawiązywało do 2Krl 2, 20-22150. Św. Augustyn wspominał, że jego święta matka wychowywała go w wierze chrześcijańskiej i otrzymał sól jako znak
przyjęcia do katechumenatu151. Sól staje się więc „figurą prawdziwej mądro143
Por. Augustinus Hipponensis, Confessiones I 11; tenże, De catechizandis rudibus 26, 50.
Biskup Hippony w młodym wieku otrzymał sól jako znak przyjęcia do katechumenatu, choć przyjął
sakrament chrztu już jako dorosły mężczyzna.
144
Porrectio salis powtarzało się kilkakrotnie w okresie katechumenatu. Por. Di Berardino,
Sale, s. 4662.
145
Por. Nicetas Remesianensis, Competentibus ad baptismum instructio II.
146
Por. Isidorus Hispalensis, De ecclesiasticis officis XXI 2, PL 83, 814C: „Exorcizantur autem
hi [catechumeni] primum, deinde sales accipiunt, et unguntur”. Z opisu Izydora korzystał Ildefons
(De cognitione baptismi 23 i 26).
147
Por. Latham, The Religious Symbolism of Salt, s. 95.
148
Hieronymus, In Ezechielem comm. IV 16, 4-5, CCL 74, 164, tłum. własne.
149
Latham, The Religious Symbolism of Salt, s. 286.
150
W Starym Testamencie to jedyny cud, w którym byłaby użyta sól. To wydarzenie ukazywało,
że w rękach Boga to, co gorzkie, palące czy nawet zabójcze może prowadzić do dobra. W życiorysach świętych często opowiada się o cudach, których dokonywali oni używając poświęconej soli.
Por. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, s. 133.
151
Augustinus Hipponensis, Confessiones I 11, PL 32, 68, PL 32, 68, tłum. Z. Kubiak: Święty
Augustyn. Wyznania, Warszawa 1992, 41: „Od samego urodzenia żegnano mnie znakiem Jego krzyża i kosztowałem Jego soli”.
METAFORA SOLI W BIBLII I LITERATURZE WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ
241
ści”152, jak wskazywał Grzegorz z Nyssy. U Ojców wschodnich brak „soli”
oznaczał głupotę lub szaleństwo bezbożności153. Na Zachodzie wątki tego
typu znajdujemy w VI w. u Cezarego z Arles i Fulgencjusza z Ruspe.
Pozytywne znaczenie soli jako symbolu w Ewangeliach i liturgii chrzcielnej przeważyło nad wizją negatywną (martwota i zmienność). Nieco dziwne
wydaje się to, że opowiadanie o żonie Lota zamienionej w słup soli154 już w archaicznej tradycji chrześcijańskiej straciło swoje negatywne znaczenie. Chociaż w opisie biblijnym chodzi o karę zesłaną na ciekawską kobietę155, jednak
już Ireneusz z Lyonu uważał, że słup soli, może przedstawiać „Kościół, który
jest solą ziemi i który został pozostawiony na tym świecie, by być podatnym
na zmienność losu ludzi”156.
Opis Rdz 19, 26 dla niektórych pisarzy chrześcijańskich staje się okazją by
nadać soli wymiar duchowy i postrzegać ją jako mądrość daną stworzeniom.
W tym duchu odczytuje ten epizod Orygenes:
„zastanówmy się – pisze – może Lot, który nie obejrzał się za siebie, oznacza
rozum i męskiego ducha, a żona jego jest symbolem ciała. Ciało wciąż zerka
ku występkom, spogląda wstecz i szuka rozkoszy, podczas gdy duch dąży do
zbawienia. […] To zaś, że [żona Lota] «zamieniła się w słup soli» (Rdz 19,
26), zdaje się symbolizować jej brak mądrości. Sól bowiem oznacza mądrość,
której zabrakło żonie Lota”157.
Mądrość jest utożsamiana z „męskością”, co bynajmniej nie znamionuje
mizoginii, ale chodzi o typowy topos literatury starożytnej. Orygenes przyciwstawia nie tylko ciało i ducha, lecz także sól i ludzkie wady. Widział związek
przyczynowo-skutkowy między grzechem a cielesnością. Stwórca miał dać
ludziom płeć przede wszystkim po to, aby Jego stworzenie łączyło w sobie
w doskonały sposób dwa pierwiastki – rozumowy uosabiany w mężczyźnie
i uczuciowo – cielesny, który reprezentuje kobieta158.
Opis z Rdz 19, 26 stanowi dla Cyryla Jerozolimskiego metaforę zmartwychwstania ciała:
Gregorius Nyssenus, Adversus Apollinarem 34, PG 45, 1197D, tłum. własne. Por. Ephrem
Syrus, Hymni de Nativitate XV 10.
153
Por. Latham, The Religious Symbolism of Salt, s. 196. W Kościołach wschodnich praktykuje
się mieszanie soli z wodą chrzcielną. Nie brak także liturgicznych tekstów, które opisują użycie soli
w przygotowaniu chleba eucharystycznego.
154
Por. Rdz 19, 26: „Żona Lota, która szła za nim, obejrzała się i stała się słupem soli”.
155
Targum (Gen XIX 26) mówi, że żona Lota zamieniła się w słup soli, ponieważ „zgrzeszyła
z powodu soli” (tłum. własne wg R. Le Déaut: Targum du Pentateuque, t. 1: Genèse, SCh 245, Paris
1978, 201).
156
Irenaeus Lugdunensis, Adversus haereses IV 31, 3, ed. A. Rousseau, SCh 100, Paris 1965,
794, tłum. własne.
157
Origenes, In Genesim hom. 5, 2, ed. W.A. Baehrens, GCS 29, Leipzig 1920, 59-60, tłum.
S. Kalinkowski, ŹMT 64, Kraków 2012, 77.
158
Por. Origenes, In Matthaeum comm. XIV 16.
152
242
MIECZYSŁAW C. PACZKOWSKI OFM
„Jeśli kobieta wbrew naturze w sól się obróciła i ciało w sól się przemieniło,
czyż nie może ciało znów stać się ciałem? Jeśli żona Lota stała się słupem
soli, czyż nie powstanie z martwych żona Abrahama?”159.
Obrazowość opowieści z księgi Rodzaju sprawiła, że dla autorów rzymskich
„słup soli”, identyfikowany z kolumną lub pamiątkowym pomnikiem, oznaczał
uwiecznienie w historii i przestrogę dla potomnych160. Koniec nieszczęsnej
małżonki Lota staje się przykładem szeroko opisywanym przez autorów pierwszych wieków. „Obrócona w sól – pisze Augustyn z Hippony – stała się
dla ludzi pewnego rodzaju przyprawą, dzięki której zyskują tyle mądrości, iż
pozwala im to ustrzec się naśladowania jej przykładu”161. Filoksen z Mabbug
interpretuje ukaranie żony Lota w następujący sposób: „Nie została ona przyprawiona solą bojaźni Najwyższego, ponieważ szukała ciągle rzeczy przemijających”162. Paulin z Noli zachęca do tego, aby nie oglądać się za siebie, jak
małżonka Lota, by „nie zamienić się w solny blok z powodu braku «soli»
[mądrości] w sercu”163.
W średniowiecznej pobożności sól pozostawała znakiem oddalenie wpływów
szatańskich, a także podkreślano jej dobroczynne działanie dla ciała i duszy164.
***
Metafory oparte na właściwościach soli i jej znaczeniu nie należały bynajmniej do najbardziej rozpowszechnionych i stosowanych. Jednak obecność
tej cennej i rzadkiej substancji w symbolice była niezwykle znacząca. Sól została najbardziej usakralizowana w tradycji biblijnej, chociaż świat pogański
zwracał uwagę na jej użycie praktyczne i metaforyczne. Funkcje symboliczne
soli stają się skomplikowane i poliwalentne. Mimo swej złożoności metafora
soli zostali podjęta przez Ojców Kościoła. W rozważaniach ascetyczno-moralnych przez „sól” Ojcowie rozumieją samo słowo Boga, które jest synonimem
159
Cyrillus Hierosolymitanus, Catechesis XVIII 12, PG 33, 1029C, tłum. W. Kania, BOK 14,
Kraków 2000, 304.
160
Lokalizowano to miejsce w pobliżu Jabal Usdum; por. Kaswalder, Onomastica biblica,
s. 149. Beduini twierdzą, że formacja solna przypominająca kształtem postać kobiety, ulega wpływom księżyca i w zależności od jego faz powiększa się lub zmniejsza.
161
Augustinus Hipponensis, De civitate Dei XVI 30, PL 41, 509, tłum. W. Kornatowski: Św.
Augustyn, O Państwie Bożym. Przeciw poganom ksiąg XXII, II, Warszawa 1977, 253 (odnośniki do
Rdz 19, 26, Mdr 10, 7 i Łk 17, 32).
162
Philoxenus Hierapolitanus, Homilia IX 321, ed. E.A. Wallis Budge, The Discourses of Philoxenus, Bishop of Mabbogh, A.D. 485-519, London 1894, 308, tłum. własne wg Lemoine, SCh 44,
Paris 1956, 288.
163
Paulinus Nolanus, Carmen 27, 614-615, PL 61, 662B, tłum. własne. Por. tamże 327, PL 61,
655D: „Sal tuus insulsum me condiat”.
164
Poświęconą sól stosowano jako lekarstwo, zwłaszcza w chorobach oczu, jako ochronę przed
opętaniem i atakami złych mocy, a także używano jej chętnie w polu i w zagrodach. Były znane
osobne formuły poświęcania soli przeznaczonej dla zwierząt.
METAFORA SOLI W BIBLII I LITERATURZE WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ
243
mądrości. W rozważaniach pisarzy orientalnych to Chrystus był utożsamiany
z „boską solą”. Z kolei wypowiedź Jezusa odnosząca się do „soli ziemi” odsłania ważny wymiar tożsamości Jego ucznia. Szczególnie mocno Ojcowie
Kościoła akcentują wartość ewangelicznej soli w życiu ludzi należących do
hierarchii i odpowiedzialnych za przepowiadanie. Ich nauczanie, bez świadectwa ewangelicznego życia, nie ma mocy oddziaływania i zostaje zlekceważone przez słuchaczy. Sól „wietrzeje” wówczas, gdy słabnie doskonalenie wiary,
mądrości i odwagi chrześcijan. Działanie soli może być skuteczne wyłącznie
przez świadectwo życia zgodnego z Ewangelią, bo tylko w ten sposób nadaje
się smak światu.
THE METAPHOR OF SALT IN THE BIBLE
AND ANCIENT CHRISTIAN LITERATURE
(Summary)
The article presents the complex symbolism of salt that was strongly influenced by the rites and beliefs of the pagan and the biblical world as well as
early Christian literature. The salt is an element present in every aspect of human
life (food, medicine and religious cults). It played an important role in sacrifices
and offerings of Old Testament. For this reason, Jesus’ use of this metaphor was
extremely familiar to His followers. On the biblical bases the various allegorical
motifs of salt were present in Christian authors. Metaphors associated with the salt
became precise and rich. Salt was a symbolic figure of wisdom, moral cleanness
and incorruptibility. God’s salt enabled one to triumph over the spiritual enemy.
The Fathers taught to point others to the way of life, to show how they might
be preserved from death and destruction. They pointed out how the purpose of
Christian life depended on their spiritual saltiness.
Słowa kluczowe: sól (metafora), Biblia, chrześcijaństwo starożytne, język
religijny.
Key words: salt (metaphor of), Bible, Christianity (ancient), religious language.