Polityka Społeczna. Skrypt. 02.02.2012
advertisement
PWSH POMERANIA W CHOJNICACH POLITYKA SPOŁECZNA Skrypt dla studentów (1) Janusz Gierszewski 2 Spis treści 1.1. Pojęcie polityki społecznej .................................................................................................... 3 1.2. Zasady polityki społecznej .................................................................................................... 6 1.3. Cele polityki społecznej ........................................................................................................ 8 1.4. Etapy rozwoju polityki społecznej ...................................................................................... 10 1.5. Główne skutki i instrumenty realizacji polityki społecznej ................................................ 15 1.6. Uwarunkowania polityki społecznej ................................................................................... 17 2.1. Doktryny w polityce społecznej ............................................................................................. 22 2.2. Modele polityki społecznej .................................................................................................... 26 2.3. Podbudowa teoretyczna polityki społecznej ........................................................................... 31 3.1.Potrzeby społeczne ................................................................................................................... 34 3.3. Podmioty i poziomy organizacji polityki społecznej ............................................................. 45 4.1. Praca i bezrobocie ............................................................................................................... 50 4.2. Ubóstwo............................................................................................................................... 53 4.3. Migracje............................................................................................................................... 54 4.4. Problemy rodziny ................................................................................................................ 58 5.1. Zabezpieczenie społeczne ....................................................................................................... 62 Polityka społeczna. Skrypt. 3 POLITYKA SPOŁECZNA Rozdział I 1.1. Pojęcie polityki społecznej Polityka w uproszczeniu to działanie mające na celu zdobycie władzy, utrzymanie, utrwalenie i jej powiększenie. Przymiotnik społeczny zawęża zakres pojęcia do spraw związanych z zaspakajaniem potrzeb mieszkańców z uwzględnieniem nierówności pomiędzy różnymi grupami. Potrzeba z punktu widzenia polityki społecznej jest istotna, jeśli jest niezbędna do utrzymania jednostki (grupy społecznej) przy życiu, umożliwienia jej budowania określonej roli społecznej czy prawidłowego funkcjonowania i rozwoju. Zaspokojenie potrzeb wymaga istnienia i właściwego działania określonych instytucji społecznych działających na rzecz rozwiązywania kwestii społecznych i dobrobytu. Dobrobyt społeczny to stan wysokiego zaspokojenia potrzeb ludności związanych z posiadaniem (pracy, zdrowia, mieszkania), rozwojem (wykształcenie, organizacja czasu wolnego, jakość życia) czy relacjami społecznymi (w rodzinie, pracy, miejscu zamieszkania). Kwestia społeczna to poważny, budzący niepokój problem społeczny, który nie może zostać samodzielnie rozwiązany przez pojedynczego człowieka i wymaga szerokich działań wielu podmiotów (np. w zakresie przeciwdziałanie problemom bezrobocia, ubóstwa, patologii społecznej). Postrzeganie polityki społecznej bywało różne. Wg A. Rajkiewicza (1975, 1998) polityka społeczna to sfera działalności państwa, innych ciał publicznych i sił społecznych, która zajmuje się kształtowaniem warunków życia ludności oraz stosunków międzyludzkich. To także celowa działalność państwa oraz innych ciał publicznych i sił społecznych, która zajmuje się kształtowaniem warunków życia ludności oraz stosunków międzyludzkich. Postrzegana jest szeroko i wąsko. W ujęciu szerszym to umiejętność wyborów celów rozwoju społecznego i kryterium bieżącej działalności publicznej, a węższym to organizowanie warunków pracy i życia oraz sztuka regulowania stosunków społecznych (J. Danecki, 1980). Polityka społeczna obejmuje wszystkie zakresy działania, których bezpośrednim celem jest zaspokajanie ważnych potrzeb szerokich warstw ludności. (W. Szubert, 1979, 1989). Wg J. Auleytnera (2000) polityka społeczna to działalność państwa, samorządu i organizacji Polityka społeczna. Skrypt. 4 pozarządowych, której celem jest wyrównywanie drastycznych różnic socjalnych między obywatelami, dawanie im równych szans i asekurowanie ich przed skutkami ryzyka socjalnego. Tabela. Wybrane definicje polityki społecznej w II RP1. A. Szymański (1925) W. Zawadzki (1927) S. Rychliński (1938) Przedmiotem polityki społecznej jest dobro warstwy pracy najemnej w ogóle, a w szczególności pracy fizycznej, lub inaczej, określenie właściwego stosunku między pracodawcami i pracobiorcami... polityka społeczna tym się różni od opieki społecznej, że ma do czynienia z masą, a nie z jednostkami, przede wszystkim ze zjawiskami pracy i pojęciem sprawiedliwości, a nie ze zjawiskiem ludzkiego życia, miłosierdzia i litości oraz, że częściej posługiwać się może przymusem” Celem polityki społecznej jest podnoszenie „dobrobytu warstw pracujących przy umiarkowanej demokratyzacji stosunków społecznych oraz rozwoju ustawodawstwa socjalnego Polityka społeczna jest to więc naukowo usystematyzowany zbiór wskazówek, jak usuwać a choćby łagodzić niesprawiedliwości i szkody płynące dla jednostki i społeczeństwa z ustroju pracy najemnej, oraz jak przeciwdziałać dalszemu narastaniu tych niesprawiedliwości i powstawaniu nowych szkód. Polityki szczegółowe wchodzące w skład systemu polityki społecznej: polityka socjalna (zabezpieczenie społeczne), ochrony pracy, zatrudnienia, ochrony zdrowia, mieszkaniowa, oświatowa, kulturalna, ochrony środowiska naturalnego, prewencji i zwalczania patologii społecznej, ludnościowa, rodzinna, polityka wobec młodzieży czy wobec ludzi starych. Polityka socjalna ogranicza się do udzielania bezekwiwalentnych świadczeń przez co wywiera wpływ na materialne warunki życia grup najsłabszych. Polityka społeczna jako nauka teoretyczna zajmuje się formułowaniem i weryfikowaniem twierdzeń dotyczących związków między celową działalnością grup społecznych oraz ciał publicznych a zmianami struktury społecznej, a jako nauka praktyczna docieka jak w oparciu o te twierdzenia uzyskać zamierzone zmiany społeczne zgodne z dobrem człowieka (Szumlicz, 1994). Jak proponuje J. Danecki (1974) to nauka o celowym organizowaniu postępu społecznego. Przedmiotem polityki społecznej jest wg J. Supińskiej: praca, dobrobyt, kultura i ład społeczny. Przedmiotem są więc przeszkody (ryzyka), które uniemożliwiają zaspokojenie potrzeb społecznych. Polityka społeczna. Skrypt. 5 Tabela. Polityka socjalna a polityka społeczna. Polityka społeczna Polityka socjalna Przedmiot: Materialne warunki bytu, dochody pieniężne, poziom życia, konsumpcja towarów i usług. Społeczeństwo, stosunki społeczne, organizacja życia i społecznego, jakość życia. Cele: Poprawa materialna warunków bytu (szczególnie najbiedniejszych) wzrost konsumpcji, „pokój socjalny”, łagodzenie kwestii socjalnych. Postęp społeczny, równowaga porządek społeczny, dobro wspólne, harmonia między celami osobistymi a społecznymi Sposób Doraźna pomoc, interwencja, rozdzielanie świadczeń. Perspektywiczne zapobieganie, zmiana struktury społecznej, działania: instytucjonalizacja Źródło: R. Szarfenberg, Definicje polityki społecznej w: Rysz-Kowalczyk, Szatur-Jaworska (red)., Wokół teorii polityki społecznej, s. 36-37). Ze względu na podział spraw i nazw działów2 należących do kompetencji rządu polityka społeczna należy do kompetencji ministra pracy i polityki społecznej w zakresie „zabezpieczenia społecznego”. Głównym kryterium typologii definicji polityki społecznej może być występujące w danym określeniu odwołanie do innego ważnego pojęcia, które samo ma bogatą treść teoretyczną oraz empiryczną. Wyróżnia się więc definicje nawiązujące do: dobrobytu społecznego, potrzeb, bezpieczeństwa socjalnego, struktury społecznej, integracji społecznej, kwestii społecznych, praw człowieka, sprawiedliwości społecznej, postępu i rozwoju społecznego. Termin polityka społeczna pojawił się u Fourniera3 w XIX wieku jako przepis na szczęście ludzkości. Współcześnie polityka społeczna w znaczeniu prakseologicznym jest nauką o działaniach organów publicznych oraz niepublicznych prowadzonych na rzecz jednostek Por. R. Szarfenberg, Krytyka i afirmacja polityki społecznej, Warszawa 2008. Dz. U. z 2003 r. Nr 159, poz. 1548 ze zm. 3 D. M. Fournier, Evaluation. W S. Mathison (red.) Encyclopedia of Evaluation. Thousand Oaks: SAGE Publications., 2004. 1 2 Polityka społeczna. Skrypt. 6 i grup społecznych ze względu na potrzebę: wspierania grup ekonomicznie najsłabszych (zwolnienia podatkowe, place minimalne, różnego typu zasiłki, pomoc społeczna), wyrównywania szans w dostępie do dóbr i usług (stypendia, zasiłki rodzinne, kształcenie w systemie publicznym itd.), równouprawnienia ( eliminowania dyskryminacji), asekuracji ryzyk życiowych np. poprzez system ubezpieczeń społecznych (jak FUS oraz fundusze celowe na wypadek bezrobocia). W znaczeniu praktycznym jest więc działaniem na rzecz rozwiązywania problemów społecznych, a jako dyscyplina naukowa ma na celu badanie zmian zachodzących w strukturze społecznej pod wpływem działalności organów publicznych i niepublicznych oraz wskazywanie potrzeby zmian. 1.2. Zasady polityki społecznej Polityka społeczna jest działaniem publicznym i dlatego potrzebuje drogowskazu, którymi są wartości i zasady. Podmiotami wartościującymi są grupy społeczne i jednostki4. Na podstawie przedstawionych definicji polityki społecznej można wyróżnić następujące wartości: powszechny dobrobyt, sprawiedliwość społeczna, integracja społeczna5, stabilność społeczna, bezpieczeństwo, wolność i kolektywizm6. Zasady w polityce społecznej są to ogólne dyrektywy i normy działania jakimi powinny kierować się podmioty polityki społecznej w realizacji podstawowych celów. Zasady polityki społecznej wynikają z charakterystycznych orientacji wartości oraz przyjmowanych przez realizatorów koncepcji człowieka i jego motywacji. Polityka społeczna oparta jest na następujących zasadach: Tabela. Zasady polityki społecznej. Por. J. Supińska, Wartości i zasady polityki społecznej, Polityka….., op. cit., s. 71-80. Zob. R. Szarfenberg, Krytyka i afirmacja polityki społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Instytut Filozofii Socjologii PAN, 2008. 6 Zob. J. Supińska, Dylematy polityki społecznej. Warszawa: Instytut Polityki Społecznej UW, 1991. 4 5 Polityka społeczna. Skrypt. i 7 Bezpieczeństwo socjalne jednostki nie może być tylko efektem świadczeń ze strony społeczeństwa, ale wynikać powinno także z przezorności odpowiedzialności człowieka za przyszłość własną i rodziny, jego zdolności do rezygnacji z części bieżących korzyści na rzecz zaspokojenia przyszłych potrzeb oraz do prowadzenia takiego trybu życia, który minimalizuje ryzyko wystąpienia zagrożeń Przejawia się w istnieniu i rozwoju pomocy wzajemnej ludzi Zasada zmagających się z podobnymi problemami życiowymi oraz pomocy samopomocy silniejszych dla słabszych: zazwyczaj w ramach niewielkich, nieformalnych grup Najczęściej rozumiana jako przenoszenie konsekwencji ryzyk Zasada socjalnych z jednostek na społeczeństwo: niekiedy utożsamiana solidarności z solidaryzmem społecznym, oznaczającym wyższość wspólnych interesów członków społeczeństwa nad interesami poszczególnych społecznej klas lub warstw Przyjęcie określonego porządku, w jakim różne instytucje społeczne Zasada dostarczają jednostce wsparcia, gdy samodzielnie - wykorzystując pomocniczości zasoby dostępne poprzez rynek - nie jest ona w stanie zaspokoić swoich potrzeb; w pierwszej kolejności pomoc powinna pochodzić od (subsydiarności) rodziny, w następnej — od społeczności lokalnej, a na końcu - od państwa Wyraża się w takiej organizacji życia społecznego, by poszczególni Zasada ludzie mieli możliwość pełnej realizacji swoich ról społecznych, partycypacji a grupy mogły zajmować równoprawne z innymi miejsce w społeczeństwie; oznaczająca prawo do bycia członkiem grup (uczestnictwa) społecznych i zbiorowości oraz do aktywnego w nich działania Przejawia się w takich działaniach władz publicznych, które Zasada dobra uwzględniają korzyści i interesy wszystkich obywateli i polegają na wspólnego poszukiwaniu kompromisów tam. gdzie interesy te są sprzeczne Polega na równoczesnym funkcjonowaniu publicznych podmiotów Zasada polityki społecznej, organizacji pozarządowych i instytucji rynkowych, wielosektorowości które dostarczają środków i usług służących zaspokajaniu potrzeb społeczeństwa Źródło: Leksykon polityki społecznej, B. Rysz-Kowalczyk (red.), Warszawa 2002. Zasada Zasady polityki społecznej dotyczą przypadków określonych przepisach prawa, a w szczególności z powodu: ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności, bezrobocia, niepełnosprawności, długotrwałej lub ciężkiej choroby, bezradności w sprawach opiekuńczo wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, brak umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo – wychowawcze, trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy, trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu Polityka społeczna. Skrypt. 8 z zakładu karnego, alkoholizmu lub narkomanii zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej, klęski żywiołowej lub ekologicznej7. Katalog ryzyk społecznych w 1944 roku uzyskał rekomendację Międzynarodowej Organizacji Pracy (zwanej dalej MOP), w którym zaliczono sytuacje związane z: macierzyństwem (maternity), chorobą (sickness), śmiercią żywiciela rodziny (death of breadwinner), starością (old age), bezrobociem (unemployment), wypadkiem przy pracy i choroby zawodowej (employment injuries), inwalidztwem (invalidity), nagłych wydatków (emergency expenses). 1.3. Cele polityki społecznej Celem polityki społecznej jest zaspakajanie podstawowych potrzeb ludzkich. Potrzeby ludzkie rozgraniczamy na materialne (mieszkanie, sen, zdrowie, praca) i niematerialne, duchowe (zrozumienie, akceptacja, miłość, tolerancja, bezpieczeństwo). Konsekwencją wyboru określonej zasady jest kształtowanie przez państwo wysokości przekazywanych środków finansowych na cele społeczne (budżet finansów publicznych), możliwości wykorzystania instrumentów polityki społecznej i zachowanie bezpiecznego marginesu dla zachowań populistycznych. Tabela . Katalog ryzyk socjalnych i zakres świadczeń. Katalog zdarzeń losowych Zakres świadczeń Świadczenia pieniężne Zasiłki: chorobowy / macierzyński 2. macierzyństwo Opieka lekarska 3. niezdolność do pracy / spowodowana Renty: z tytułu niezdolności do pracy / inwalidztwem inwalidzka 4. wiek emerytalny (starość) Emerytura (renta starcza) 5. śmierć żywiciela rodziny Renta rodzinna 6. bezrobocie Zasiłek dla bezrobotnych 7. nadzwyczajne wydatki związane ze wzrostem kosztów utrzymania rodziny (np. na Świadczenia rodzinne wychowanie i edukacje, mieszkanie) 8. wypadek przy pracy Odszkodowanie Renty: z tytułu wypadku przy pracy / choroby 9. choroba zawodowa zawodowej Źródło: Opracowano na podstawie Konwencji MOP Nr 102 z 1952 r. Mirosław Księżopolski wychodząc od pojęcia bezpieczeństwa jako kategorii polityki społecznej 1. choroba zdefiniował je jako stan wolności od niedostatku materialnych środków utrzymania i istnienia 7 Dz.U. z 2004 r. Nr 64, poz. 593 ze zm. Polityka społeczna. Skrypt. 9 realnych gwarancji pełnego rozwoju jednostki8. Następnie zaproponował, by określenie bezpieczeństwo socjalne oznaczało stan wolności od zagrożeń, których głównym skutkiem jest brak lub niedostatek środków utrzymania. Zagrożenia te, to przede wszystkim zdarzenia zaliczane do typowych ryzyk socjalnych. Polityka społeczna to działalność prowadzona: w różnych sferach takich jak: rynek pracy, opieka zdrowotna, edukacja, pomoc rodzinie itd. przez różne podmioty (rządowe, samorządowe, pozarządowe), w różnorodnych działaniach (tworzenie prawa, dostarczanie usług, udzielanie świadczeń). Analiza definicji polityki społecznej wskazuje, że cele polityki społecznej są różnie rozumiane, gdyż mogą odnosić się do: przekształcania struktur społecznych w celu osiągnięcia postępu społecznego, kreowanie postępu społecznego, łagodzenia skutków nierówności społecznej. Tabela . Wybrane cele polityki społecznej. J. Auleytner •wyrównywanie drastycznych różnic socjalnych między obywatelami. • dawanie im równych szans. • asekurowanie ich przed skutkami ryzyka socjalnego K. Boulding • budowanie tożsamości wspólnotowej • tworzenie integracji • przeciwdziałanie alienacji • powszechność szeroko pojętego dobrobytu • rozwój i racjonalne spożytkowanie społecznego zasobu zdolności i umiejętności • wolność indywidualna (ekspresja dążeń jednostek), która nie realizuje się kosztem wolności innych jednostek i zbiorowości • eliminacja ubóstwa, T. H. Marshall • maksymalizacja dobrobytu, • osiąganie równości • wszechstronność postępu społecznego. K. Secomski • powszechność i równy dostęp do świadczeń socjalnych. • stopniowanie i optymalizacja tempa pożądanych zmian społecznych B. Szato-Jaworska i G. • bezpieczeństwo socjalne • zaspokajanie potrzeb wyższego rzędu Firlit-Fesnak • zapewnienie ładu społecznego J. Danecki M. Księżopolski, Bezpieczeństwo społeczne i jego zagrożenia w: Polityka społeczna w okresie przemian pod red. A. Piekary, J. Supińskiej, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 1985, s. 20 8 Polityka społeczna. Skrypt. 10 • przezwyciężanie niedostatku. • szukanie sprawiedliwości w społeczeństwie. • zapewnienie warunków życia wre względnym dobrobycie wszystkim obywatelom J. Szczepański Wśród wielu celów polityki społecznej można wyodrębnić obszar związany z bezpieczeństwem socjalnym traktowanym jako zapewnienie dochodów w trakcie wystąpienia ryzyka socjalnego (np. utraty pracy), ładu społecznego (stabilizacji życiowej) czy życia rodzinnego (socjalizacja, kształtowanie wartości postaw i umiejętności). Tabela . Elementy typologii pojęciowej zawarte w definicjach polityki społecznej. dobrobyt potrzeba bezpieczeństwo struktura socjalne społeczna prawo sprawiedliwość Postęp kwestia socjalne społeczna społeczna społeczny integracja społeczna Wg J. Supińskiej istotnym elementem polityki społecznej jest dobro człowieka i idea przekształceń społecznych wprowadzająca zmiany dla tego dobra9. Sposobem finansowania polityki społecznej są podatki (zaopatrzenie), składki (ubezpieczenie), darowizny i lokaty (oszczędności). Istnieją podmioty, które określają cele (organy stanowiące) i je realizujące (instytucje publiczne i prywatne). Celem polityki społecznej są w głównej mierze trudne sytuacje życiowe, które zakłócają funkcjonowanie społeczeństwa oraz sposoby regulowania życia społecznego w celu zaspokajania podstawowych potrzeb. Naczelnym celem polityki społecznej jest zapewnienie poczucia bezpieczeństwa społecznego, przede wszystkim w aspekcie ekonomicznym. 1.4. Etapy rozwoju polityki społecznej REGUŁA A. WAGNERA (1877r.): Zwiększanie zakresu świadczeń społecznych w dłuższym okresie następowało wraz ze wzrostem dochodu narodowego i łączyło się z przyjmowaniem przez państwo coraz większej części tego dochodu (np. przez podatki). Kryteria wyodrębnienia etapów. XIX i XX w. to czas kształtowania się i rozwoju państw narodowych. Rządy tych państw coraz 9 J. Supińska, Dylematy polityki społecznej, Warszawa 1991 Polityka społeczna. Skrypt. 11 częściej przejmowały odpowiedzialność za bezpieczeństwo wewnętrzne. Zgodnie z tym założeniem świadczenia społeczne stawały się instrumentem utrzymania kontroli nad obywatelami, gdyż zapewniały spokój wewnątrz państwa oraz jego rozwój. Wśród kryteriów rozwoju polityki społecznej najczęściej się wymienia: udział świadczeń w dochodzie narodowym; tempo i kierunek zmian udziału świadczeń w dochodzie narodowym; dominację pewnych form świadczeń; W rezultacie wyodrębniono następujące etapy rozwoju polityki społecznej: 1.Etap wielkiego eksperymentu. Ten etap jest związany z walką o uznanie praw państwa do regulowania pewnych stanów społecznych i jednocześnie etap prób wdrażania pewnych zasad instytucjonalnych tej interwencji. Charakteryzuje się wprowadzeniem niektórych uprawnień (np. ubezpieczeń społecznych, zabezpieczenia przed bezrobociem), kontrolą ich realizacji. Działania w tym kierunku przebiegały w różnych warunkach, a więc możemy wyróżnić dwa podstawowe modele tych działań: model niemiecki – inicjatywę w działaniach przyjął rząd w obawach przed możliwością konfliktów wewnątrzpaństwowych. Reformy Bismarcka miały szeroki zakres i stały się przykładem dla całej Europy; model angielski – powolny proces wypracowywania pewnego konsensusu dotyczącego poszczególnych zagadnień; Najważniejsze wydarzenia tego etapu: 1598r., Anglia – wprowadzenie prawa dla ubogich (nie miało charakteru ogólnego, ale wymuszało na władzach lokalnych na terenie gminy działania, które miały poprawić sytuację ludzi starych i chorych, o ile nie mieli oni należytej opieki ze strony rodziny). 1802r., Anglia – przepisy prawne, które regulowały ochronę pracy dzieci i kobiet. 1833r., Anglia – wprowadzenie inspektorów kontroli warunków pracy. 1834r., Anglia – poprawki w prawie dla ubogich z 1598 r. (jest to początek państwa opiekuńczego). 1847r., Anglia – przeznaczenie środków na kształcenie nauczycieli. 1883-1889, Niemcy- wprowadzenie obowiązkowego systemu ubezpieczeń społecznych, reformy Bismarcka. Polityka społeczna. Skrypt. 12 2.Etap konsolidacji. Przejście od etapu eksperymentu do etapu konsolidacji w każdym państwie było zróżnicowane. W USA były to l. 30' XX w. W Europie natomiast były to czasy tuż po I wojnie światowej. Zakończenie tego etapu przepadło na koniec lat 40. XX w. Główną cechą charakteryzującą dany etap było uznanie obowiązku państwa w ustanawianiu podstawowych gwarancji bezpieczeństwa ekonomicznego jego obywateli. Warto zaznaczyć również, że na danym etapie wypracowano systemy świadczeń, które zapewniały pewien poziom równości w zależności od zasług, potrzeb oraz warunków życia. Najważniejsze wydarzenia tego etapu: 11.04.1919 – powołanie MOP (Międzynarodowa Organizacja Pracy); 1952 r. - konwencja MOP dotycząca minimalnych norm zabezpieczenia społecznego; 3.Etap ekspansji (państwo dobrobytu). Z biegiem czasu (początek lat 50. XX w.) polityka społeczna stawała się w coraz większym stopniu instrumentem wtórnego podziału dochodu narodowego oraz środkiem dla uzyskiwania różnorodnych korzyści. Na skutek tego polityka społeczna stała się częścią rozgrywek politycznych w celu uzyskania poparcia wyborców. W Europie ten okres umownie kończy się w 1973r. W tym roku wywindowanie cen nośników energii spowodowało spowolnienie wzrostu gospodarczego, przez które państwa nie były w stanie wywiązać się ze swoich zobowiązań dotyczących świadczeń. Koniec etapu ekspansji charakteryzuje się również wzrostem inflacji oraz długu wewnętrznego i w konsekwencji podwyższeniem podatków i kosztów produkcji. Konieczna stała się korekta systemu przyznawania i realizacji świadczeń. 4.Etap modernizacji i globalizacji (aktywna polityka społeczna). Wg R. Mirshy głównym źródłem dotychczasowych problemów społecznych był socjalizm, bo nie gwarantował m. in. bezpieczeństwa ekonomicznego. Upadek socjalizmu stał się początkiem nowego etapu rozwoju polityki społecznej. Mirsha uważa, że główną cechą charakteryzującą dzisiejsze czasy jest „międzynarodowa gospodarka a wraz z tym narodowe społeczeństwa”. Logika międzynarodowej gospodarki niszczy życie społeczne, a więc państwo ma obowiązek kontroli gospodarki, by go oszczędzić. W związku z powyższym istnieje konieczność wprowadzenia międzynarodowych standardów socjalnych (jak to jest zrobione w przypadku handlu międzynarodowego), które by się wiązały Polityka społeczna. Skrypt. 13 bezpośrednio z sytuacją ekonomiczna państwa. Działania zapoczątkowane w Europie wprowadziły właściwą, systemową ochronę ludzi pracy, charakteryzujących się słabą pozycją ekonomiczną. Nastąpiła krytyka państwa opiekuńczego i eksperymentu socjalistycznego. Zostały wdrażane zasady subsydiarności, ograniczania redystrybucyjnej funkcji programów socjalnych, wzmocnienia znaczenia negocjacji zbiorowych i dialogu obywatelskiego oraz roli edukacji. Nastąpiło uznanie znaczenia sektora ekonomii społecznej, zatrudnienia socjalnego oraz zatrudnienia subsydiowanego, nacisk na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez programy integracyjne, dowartościowanie wolontariatu, podejmowanie działań aktywizujących nie tylko jednostki, ale również społeczności lokalne. Julian Auleytner wyróżnił cztery etapy kształtowania się polityki społecznej w Polsce. 1. Okres do 1918 roku. Był to okres refleksji o socjalnym położeniu ludności i nielicznych pracach naukowych. Polityka społeczna w głównej mierze to przedmiot dydaktyki. Przedstawiciele: S. Staszic, F. Skarbek, A. Cieszkowski, S. Głąbiński. 2. Okres międzywojenny (1918-1939). To okres kryzysu ekonomicznego i występowania niekorzystnych zjawisk społecznych jak: bieda, niedostatek, brak pracy. To okres empiryczny polityki społecznej, w tym okresie ujawniły się dwa podejścia do polityki społecznej: podejście ekonomiczne – w którym traktuje się politykę społeczną jako element rachunku ekonomicznego w kontekście ponoszonych nakładów na politykę społeczną, podejście humanistyczne – które odwołuje się do pewnych wartości takich jak solidarność rozumianą jako konieczność wspierania grup ekonomicznie najsłabszych W Polsce powstaje w 1920 roku Instytut Gospodarstwa Społecznego (miał diagnozować problemy społeczne). Przedstawiciele główni członkowie instytutu: Ludwik Krzywicki (1895 – 1941) – socjolog, publicysta; chciał, aby skupić się na kwestiach społecznych tj. sprawach mieszkaniowych, bezrobociu. Konstanty Krzeczkowski (1897 – 1939) – ekonomista, statystyk; mówił o procesach społecznie ogólnych. Stanisław Rychliński (1903 – 1944) – socjolog, ekonomista; próbował do spraw związanych z polityką społeczną wprowadzić wartości. Koncepcje te uzupełniały się tworząc teoretyczne podstawy polityki społecznej. Uzupełniała je Zofia Daszyńska- Golińska, która reprezentowała kierunek reformizmu ewolucyjnego. 3. Okres lat powojennych (1945-1989). Polityka społeczna. Skrypt. 14 To okres strat wśród ludności cywilnej, okres reform i politycznych wpływów ZSRR. w tym okresie występowała egalitaryzacja polityki społecznej, która polegała na uśrednieniu większości społeczeństwa na dość niskim poziomie życia Do 1957 r. polityka społeczna nie rozwijała się przede wszystkim ze względów ideologicznych i politycznych. Uważano, że ustrój państwa sam rozwiąże problemy zabezpieczenia społecznego. Państwo przyjmuje na siebie wiele obowiązków socjalnych (szkoły, przedszkola, podręczniki – i to za darmo). Potem zaczęła być tworzona teoria polityki społecznej. W 1957 utworzono Instytut Gospodarki Społecznej. Antoni Rajkiewicz koncentrował się na diagnozach, Wacław Szubert i Jan Rosner przyjęli kierunek systemizujący potrzeby człowieka i zbiorowości. Michał Olędzki i Jan Danecki w teoriach ogólnych toczyli spór o cel badawczy polityki społecznej. 4. Okres po 1989 roku. To okres transformacji w kierunku gospodarki rynkowej i czas przygotowania Polski do wejścia w struktury Unii Europejskiej. Stanisława Golinowska, wprowadziła następującą periodyzację tego okresu: a) 1989 – 1994 – okres polityki kompensacji (kryzys transformacyjny, spadek dochodów, ochrona socjalna grup dotkniętych skutkami przemian); b) 1994 – 1997 – okres polityki społecznej dopasowanej do rozwijającej się gospodarki rynkowej; 3) 1998 – 2002 – okres decentralizacji reform społecznych zorientowanych rynkowo w warunkach spowolnienia wzrostu gospodarczego i ograniczenia finansów publicznych; 4) po 2003 - polityka pozostaje pod wpływem skutków wejścia do Unii Europejskiej w warunkach ożywienia gospodarczego i dopływu środków z europejskich funduszy strukturalnych. Można odnaleźć działania dzielące politykę społeczną na sektory: publiczny; rynkowy (nastawiony na zysk) i społeczny (non profit) 10. Nowe koncepcje polskiej myśli polityki społecznej można odnaleźć w pracach J. Supińskiej (dylematy pomiędzy wartościami a instrumentami), J. Daneckiego i B. Rysz-Kowalczyk (nowe kwestie społeczne o najwyższym stopniu dolegliwości), T. Szumlicza (modele polityki społecznej oparte na kategoriach konstrukcyjnych: interwencji, dystrybucji i integracji), M. Księżopolskiego (porównawcze związane z monitorowaniem i konfrontowaniem międzynarodowych doświadczeń), J. Auleytnera (doktryn opartych na aksjomacie, że każde działanie socjalne oparte jest na systemie wartości), L. Dziewięckiej-Bokun (nurtów naukowych: administracji, ekonomii, socjologii oraz aktorów sceny politycznej), R. Szarfenberga (racjonalizacji polityki społecznej opartej na działalności socjalnej państwa i potrzebie standaryzacji, kwantyfikacji i kontroli) Polityka społeczna. Skrypt. 15 1.5. Główne skutki i instrumenty realizacji polityki społecznej Analizując skutki realizacji polityki społecznej trzeba mieć na uwadze, iż nigdy nie będą jednoznaczne i zawsze da się dostrzec skutki jak pozytywne tak i negatywne. Wg Schmidta w sferze ekonomicznej plusami wydatków na cele socjalne są: zmniejszenie skali wahań koniunkturalnych; utrzymywanie bardziej stabilnego wzrostu gospodarczego; utrzymanie spokoju społecznego; pełniejszy dostęp społeczeństwa do edukacji; lepsza skłonność do migracji; wydłużenie się okresu aktywności zawodowej; zachęcanie do oszczędzania zasobów , ochrony środowiska; techniczna modernizacja i ochrona pracy; Minusami natomiast są: dodatkowe obciążenie przedsiębiorstw (zmniejszenie ich konkurencyjności, zwiększenie kosztów produkcji); utrudnienie przystosowanie się gospodarki do zmian koniunktury na świecie; przeciążenie budżetu państwa (zwiększenie deficytu, nieefektywność wydawania środków); tworzenie i utrzymywanie kosztownych instytucji; powstanie „szarej strefy”; W odniesieniu do sfery społecznej wpływ opiekuńczego państwa również wpływa w sposób jak pozytywne tak i negatywny. Plusy: zmniejszenie ryzyka popadnięcia obywatela w ubóstwo; zwiększenie poczucia godności obywatela; zmniejszenie skali marginalizacji i patologii społecznej; pomniejszenie społecznych nierówności; zmniejszenie tendencji do anonimowości poprzez stworzenie ulg podatkowych (np. w wydatkach na kulturę bądź oświatę); Minusy: zmniejszenie się skłonności jednostki do inicjatywy; 10 J. Auleytner, Historia polityki społecznej, w: Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, Polityka społeczna. Skrypt. 16 zmniejszenie poczucia odpowiedzialności jednostki za swój los; powstanie nowych nierówności w dostępie do usług społecznych; zanikanie tradycyjnych wartości i więzi społecznych; W przypadku stosunków politycznych oczekuje się, że rozbudowa świadczeń społecznych w sensie pozytywnym przyczyni się do: umocnienia poczucia związku obywatela z państwem; zmniejszenia zagrożenia konfliktami klasowymi; zmniejszenia liczebności strajków; W sensie negatywnym do: zaostrzenia się konfliktów na tle podziału dochodu narodowego; pogoni na tle politycznym (biorca świadczeń staje się ważniejszy niż ten, który na nie pracuje); upadku tradycyjnych cnót obywatelskich; trudności w zakresie zmian przyznanych dotąd uprawnień; Polityka społeczna to redystrybucja dochodów w zakresie: podatkowym, ubezpieczeniowym i charytatywnym. Instrumenty są to „narzędzia, środki” działania, które oddziałują na zachowania tych ludzi, do których kieruje ona swoje programy, jak i tych, którzy są wykonawcami lub tworzą środowisko społeczne, w którym programy polityki społecznej są realizowane.” (J. Supińska). Narzędzie polityki publicznej to konkretna metoda, za pomocą której nadaje się strukturę jakiemuś wspólnemu działaniu zmierzającemu do rozwiązania problemu (L. Salomon). „kije” „marchewki” „kazania” cel Zniechęcać do zachowań niepożądanych poprzez kary Zachęcać do zachowań pożądanych poprzez „nagrody” Zachęcać do zachowań pożądanych, zniechęcać do niepożądanych poprzez informacje forma Regulacje prawne; kary Zachęty ekonomiczne; ulgi, dodatki, preferencyjne systemy finansowania Intrumenty informacyjne (Źródło: R. Szarfenberg) Tak więc są to: administracyjno-prawne nakazy, zakazy, np. akty prawne określające minimalny wiek Polityka społeczna. Skrypt. 17 zawarcia małżeństwa, określające możliwości i warunki uzyskania rozwodu, ochronę prawna kobiety ciężarnej, prawa do przerw w pracy (urlop ta/macierzyński, opiekuńczy, wychowawczy); ekonomiczne „zachęty” np. określające wysokość zasiłku macierzyńskiego, zasiłki rodzinne na dzieci, z tytułu urodzenia dziecka, wychowawcze, ulgi na rzecz rodzin wielodzietnych, „becikowe”, dofinansowanie żłobków, przedszkoli, zasiłki na dzieci chore i kalekie, preferencje mieszkaniowe dla rodzin wielodzietnych, stypendia dla dzieci i młodzieży; informacyjne i kadrowe np. zabieganie o wyższy prestiż społeczny macierzyństwa oraz rodziny wielodzietnej, prowadzenie wychowania seksualnego w ramach zajęć szkolnych, dostęp do literatury z dziedziny życia w rodzinie (poradnictwo, kampanie reklamowe)prowadzone przez administrację „społeczną” czy wolontariuszy. Prawa polityczne i cywilne mają charakter proceduralny (uniwersalny), prawa socjalne - mają charakter materialny, czyli dotyczą gromadzenia i redystrybucji środków, prawa te określają raczej minimum niż optimum. Standardy zawierają zarówno zobowiązania, jak i prawa, wiążą je jednak z sytuacją ekonomiczną. Pozwala to krajom i obywatelom na różnym poziomie rozwoju mieć prawo wyboru i dostrzegać związki zmian sytuacji ekonomicznej ze świadczeniami społecznymi. 1.6. Uwarunkowania polityki społecznej W znaczeniu podmiotowym polityka społeczna analizuje sytuację socjalna poszczególnych grup społecznych takich jak: dzieci, kobiety, mniejszości narodowe, ludzie starzy czy niepełnosprawni. Podejście przedmiotowe oznacza, że dokonuje się analizy różnych obszarów związanymi z potrzebami takimi jak: bezrobocie, bieda, braki w szkolnictwie czy służbie zdrowia. Ogólnie uwarunkowania polityki społecznej można podzielić na wewnętrzne (wynikające ze stosunków w państwie) i zewnętrzne (istniejące poza państwem). Wśród nich można wyróżnić : ustrojowo-polityczne, materialne, związane z czynnikiem ludzkim i wynikające z realizowanego modelu polityki społecznej11. Mogą mieć wymiar: lokalny – sprowadzający się do malej, ograniczonej przestrzeni społecznej, w której występują nie rozwiązane problemy wśród zamieszkującej ją grupy ludności. Uwarunkowania lokalne wynikają z 11 C. Żołędowski, Uwarunkowania polityki społecznej, w: Polityka społeczna…, op. cit. s., 55-70. Polityka społeczna. Skrypt. 18 sytuacji ludzi złączonych wspólnym położeniem geograficznym np. deficyt infrastruktury społecznej (brak ośrodków zdrowia, żłobków, przedszkoli) bieda, alkoholizm, marginalizacja czy bezdomność. narodowy – uwarunkowania mogą dotyczyć nierównych praw obywateli do wykorzystania możliwości jakie daje rozwój gospodarczy np. rozwinięty ekonomicznie Śląsk i niedoinwestowania wschodnia część Polski. globalny – uwarunkowane gospodarką i systemem politycznym. Dla Polski wśród czynników ustrojowych wymienia się: demokrację parlamentarną, samorządność lokalną i społeczną gospodarkę rynkową. Do uwarunkowań materialnych zalicza się poziom wskaźników makroekonomicznych umożliwiających generowanie środków na cele społeczne, sytuacja na rynku pracy, infrastrukturę społeczną, mieszkalnictwo i ochronę środowiska naturalnego. Te uwarunkowania obejmują determinanty jakościowe odnoszące się do struktury społecznej, społeczeństwa obywatelskiego czy kapitału społecznego. Uwarunkowania związane z czynnikiem ludzkim związane są ze starzeniem społeczeństwa, spadkiem liczby zawieranych małżeństw, wzrost liczby rozwodów czy zwiększenia emigracji. Uwarunkowania związane z zastanym modelem polityki społecznej związane są z interwencyjnością (minimalizowanie skutków bezrobocia i wzrost nakładów na pomoc społeczną), komercjalizacją (utrzymanie określonego poziomu deficytu budżetowego) oraz zdominowaniem zakresu i tempa przekształceń przez mechanizmy przetargu politycznego. W polityce społecznej akcentowane były trzy kierunki związane z: rynkiem pracy (pogłębiające się bezrobocie); planem oszczędności wydatków publicznych (zwany planem Hausnera); przyjęciem europejskich strategii społecznych, będące wynikiem akcesji. Rozpoczęty w 2003 roku proces charakteryzował się aktywizacją polityki społecznej i sięganiem po nowe rozwiązania. Najważniejsze z nich to: programy dla ośrodków lokalnych i regionalnych, zmierzające do poprawy infrastruktury i przedsiębiorczości, rozwój aktywności w dziedzinie edukacji i kształcenia ustawicznego, aktywność w dziedzinie rynku pracy. Jednak dostrzega się niepokojące zjawiska, jak np. rosnące rozwarstwienie społeczne (powiększa się grono ludzi bogatych i ludzi biednych, zaś warstwy średnio zamożne maleją liczebnie). W 2000 roku odbył się szczyt Lizboński, gdzie określono cele polityki społecznej dla Unii Europejskiej, której istota została określona przez: wzrost znaczenia samorządów lokalnych i sektora obywatelskiego, dowartościowanie wolontariatu, wzrost roli edukacji, wzrost roli rodziny i więzi społecznych, Polityka społeczna bardzo zmienia się w czasie, stąd metamorfozy modeli. Zmienia się rola Polityka społeczna. Skrypt. 19 państwa, jako instytucji odpowiedzialnej za politykę społeczną z uwagi na: rosnącą rolę zobowiązań międzynarodowych; globalizację; popyt na świadczenia społeczne; czynniki demograficzne; strukturę zatrudnienia kobiet; zmiany funkcji państwa (państwo dostarczając świadczeń wymaga od odbiorcy określonych zachowań, np. poszukiwania pracy, podpisywania kontraktu socjalnego, godzenie usług rynkowych z usługami narodowymi strukturą świadczeń (z tytułu człowieczeństwa, związane z egzystencją, związane z obywatelstwem, świadczenia związane z zasługami). Coraz częściej pojawia się i mówi się o nowym modelu aktywnej polityki społecznej – jest to koncepcja alternatywna w stosunku do tradycyjnej, ma na celu działania aktywizujące, koncentrujące się wokół zatrudnienia i rynku pracy. Następuje wzrost przedsiębiorczości w trzech sektorach: kapitał społeczeństwa obywatelskiego, pomoc ukierunkowana na usamodzielnienie, wzrost znaczenia samorządów i ekonomii społecznej (wzrost płatnego zatrudnienia w sektorze III). Państwo opiekuńcze powinno być zastąpione przez państwo inwestycji społecznych. Współczesne kierunki polityki społecznej określają problemy priorytetowe w polityce społecznej, a są nimi: problemy demograficzne: starzenie się społeczeństw, proces depopulacji – wzrasta odsetek osób w wieku poprodukcyjnym przy jednoczesnym wydłużeniu długości życia i spadek płodności kobiet, negatywne saldo ruchów emigracyjnych. Polskie społeczeństwo się starzeje, a liczba dzieci maleje.; niski poziom aktywności ekonomicznej. Według oficjalnych statystyk, na dziesięciu dorosłych Polaków mniej więcej czterech pracuje, jeden szuka pracy, a pięciu ani nie pracuje, ani pracy nie szuka (ewentualnie pracuje w szarej strefie). Spektakularny jest poziom bezrobocia ludzi młodych, sięgający do niedawna 40 proc. W przypadku niepełnosprawnej młodzieży co piąty młody niepełnosprawny Polak w wieku do 24 lat pracuje lub poszukuje pracy. W Unii Europejskiej przyjmuje się, że poziom aktywności ekonomicznej ludności powinien osiągać przynajmniej 60 proc., a w populacji osób niepełnosprawnych – przynajmniej 40 proc. przeciwdziałanie powiększaniu się sfery ubóstwa rodzin. Polityka prorodzinna powinna nie tylko sprzyjać posiadaniu dzieci, ale dawać możliwość godzenia obowiązków rodzinnych z aktywnością zawodową. Rozwiązanie systemowe powinno obejmować „elastyczną ochronę socjalną” w miejscu pracy, ale również prorodzinny system podatkowy czy Polityka społeczna. Skrypt. 20 rozwiniętą łatwo dostępną infrastrukturę wsparcia dla rodziny, obejmującą przedszkola, poradnictwo rodzinne, usługi opiekuńcze i pielęgnacyjne. problemy migracyjne, migracja na unijnym rynku pracy; przemieszczanie się ludzi stanowi jeden z argumentów rozwoju współczesnego świata, nowe instytucje polityki społecznej sprowadzające się do rozszerzenia znaczenia III sektora; niski okres aktywności zawodowej. Koszty to deficyt w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ale także duża liczba osób, które znajdują się na marginesie życia społecznego. Dotychczasowy rozwój polityki społecznej w nowym systemie nie pozwala stwierdzić, że zmierza ona ku jakiemuś modelowi lub że kształtuje model własny. Kształtowana jest w dużej mierze pod wpływem politycznych trendów, rynkowych przemian gospodarcze a zarazem próbuje łagodzić ich drastyczne skutki społeczne. Możliwości polityki społecznej zwiększają Europejskie Fundusze Strukturalne, które ograniczono do dwóch, tj. Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) i Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS). Nadal funkcjonuje także nie będący funduszem strukturalnym Fundusz Spójności. Z polityki spójności wyłączono fundusze wspierające rolnictwo oraz rybołówstwo, które przeniesiono je odpowiednio do Wspólnej Polityki Rolnej oraz Wspólnej Polityki Rybackiej, natomiast Fundusz Spójności został włączony do głównego nurtu programowania i będzie podlega podobnym zasadom jak fundusze strukturalne, Istotnym elementem reformy polityki spójności w okresie programowania na lata 2007-2013 jest jej bezpośrednie powiązanie z założeniami odnowionej Strategii Lizbońskiej, tj. podporządkowanie jej celów wymogowi zwiększenia konkurencyjności poprzez zapewnienie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego oraz tworzenie miejsc pracy. Państwa członkowskie zostały zobowiązane do przeznaczenia na realizację działań bezpośrednio przyczyniających się do osiągania celów Strategii Lizbońskiej odpowiednio 60% całości środków polityki spójności w ramach celu Konwergencja oraz 75% - w ramach celu Konkurencyjność regionalna i zatrudnienie. Polityka spójności w Polsce realizowana jest na podstawie następujących aktów prawnych na poziomie: krajowym: • Narodowa Strategia Spójności 2007-2013 (inaczej Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013) - dokument strategiczny, określający strategię wydatkowania Funduszy Europejskich w Polsce. • Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego – dokument określający cele i priorytety rozwoju Polski w wymiarze terytorialnym oraz zasady i instrumenty polityki regionalnej. Polityka społeczna. Skrypt. 21 • Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 – dokument określający cele i priorytety polityki rozwoju w perspektywie najbliższych lat oraz warunki, które powinny ten rozwój zapewnić. europejskim: • Strategia Lizbońska - plan działań przyjęty przez przywódców krajów Unii Europejskiej podczas szczytu Rady Europejskiej w Lizbonie w marcu 2000r., a zmodyfikowany w 2005 roku. Jej celem było zdynamizowanie rozwoju gospodarczego w Unii Europejskiej, stworzenie gospodarki opartej na wiedzy, zagwarantowanie wzrostu konkurencyjności oraz poziomu zatrudnienia w UE, zapewnienie spójności społecznej oraz dbałość o zrównoważony rozwój i ekologię. • Europa 2020 - Nowy, długookresowy program rozwoju społeczno-gospodarczego Unii Europejskiej (UE), który zastąpił Strategię Lizbońską. Podstawowymi instrumentami realizacji celów strategii „Europa 2020” są opracowywane przez państwa członkowskie UE Krajowe Programy Reform oraz przygotowane przez KE inicjatywy przewodnie, realizowane na poziomie UE, państw członkowskich, władz regionalnych i lokalnych. Polityka społeczna. Skrypt. 22 Rozdział II 2.1. Doktryny w polityce społecznej Doktryna to kompleks teoretyczno-normatywny, zawierający koncepcje kształtowania stosunków społecznych na podstawie przyjętych układów wartości. Aspekt teoretyczno-poznawczy: Występowanie odmienności pomiędzy doktrynami Doktryny punktem wyjścia dla oceny zjawisk społecznych Aspekt praktyczny: Doktryny propozycją dla porządkowania i zmieniania rzeczywistości Doktryny sposobem mistyfikacji rzeczywistości (bo każda poważna doktryna powinna zawierać elementy utopijne) Znaczenie podczas transformacji (wdrożenie doktryny do realizacji, przeprowadzenie zmian, jednocześnie zmieniając warunki funkcjonowania doktryny) Istnieje wiele różnych doktryn, jednakże biorąc pod uwagę wyrazistość odmienności układów wartości, znaczenie w praktyce życia społeczno-gospodarczego, wpływ na zakres i formy realizacji polityki społecznej przyjęto podział na trzy grupy. W polityce społecznej liczy się bardzo waga argumentu, a nie stopień jego powszechnego zrozumienia. Sprawiedliwość może mieć charakter: proceduralny (formalny), wymienny (redystrybucyjny) rozdzielczy (dystrybutywny) - dotyczy podziału czegoś, czego ludzie nie mogą sobie zapewnić w stopniu adekwatnym do potrzeb lub żądań. Jest to formuła zrównoważenia: prawa i dóbr, które mają przysługiwać względem określonych obowiązków/ kryteriów: ◦ Podział równy (równość) miar, szans sytuacji. Polityka społeczna. Skrypt. 23 ◦ Podział proporcjonalny – „każdemu według…”. pracy, potrzeb, statusu. Tabela. Cechy doktryn i ich reperkusje dla polityki społecznej Doktryna Wartości Liberalna Wolność jednostki – indywidualizm, własność prywatna jako jego gwarancja, wzrost gospodarczy Instytucjonal na Standard życia, współpraca jednostek, bezpieczeństwo zabezpieczają instytucje Przedmiot zainteresowania Zachowanie jednostek, przedsiębiorstw, rynek, efektywność Metody analizy Ujęcia ilościowe, relacja wynik/koszty, rachunek marginalny Rozwój ekonomicznospołeczny, podział dochodu narodowego, realizacja funkcji poprzez inst społ, w tym również sterowanie rynkiem Analiza zmian struktur społ., system społekonom., jako instrument zmniejszania sprzeczności społ. Systemowa z aspektami dynamicznym, opisowa Reperkusje dla PS Tworzenie społeczeństwa elitarnego, prymat spożycia indywidualnego nad zbiorowym, podkreślanie potrzeby efektywności usług społecznych, przeciwnicy subwencjonowania usług społecznych, zwolennicy ulg podatkowych i działalności filantropijnej Preferowanie wtórnego podziału dochodu narodowego, dążenie do wyrównania poziomu życia przez podatki, wyrównanie szans, negocjacyjny charakter zabezpieczenia społ., analiza skuteczności realizacji celów społ. Sprawiedliwość, Holistyczne, Normatywne regulowanie normatywne dialektyczne, rzeczywistości, planowane wyrównywanie bilansowoprzekształcenia stosunków szans, dążenie ilościowe społ., akcentowanie do równości potrzeb kosztem sytuacji, efektywności, polityka człowiek społeczna (rozbudowane realizuje się świadczenia) substytutem kolektywnie braku demokracji Sprawiedliwość pionowa to dokonywanie redystrybucji dochodu narodowego od bogatych do Kolektywisty czna biednych. Sprawiedliwość pozioma to wyrównywanie szans, równością dostępu i gwarancjami w zakresie tzw. norm minimalnych. Sprawiedliwość jest związana z: a) prawem– np. do wolności, równości wobec prawa; Polityka społeczna. Skrypt. 24 b) zasługami – uznanie dokonań i zalet; c) potrzebami – wstępne warunki spełnienia indywidualnych planów życiowych W czystej gospodarce rynkowej sprawiedliwość jest najczęściej definiowania w kategoriach praw i zasług, natomiast u kolektywistów przybiera ona postać podziałów według potrzeb. Główne zasady nauki społecznej Kościoła. Kościół w swoim nauczaniu nie dąży do stworzenia pewnego koherentnego systemu świadczeń dla państwa, ale stawia akcent na najważniejsze, uniwersalne zasady, które mają poprawić jakość życia. Zasada dobra wspólnego – władze publiczne muszą dbać o dobro wszystkich obywateli, harmonizowanie interesów różnych grup Zasada solidarności społecznej – obowiązuje wszystkich, ma na celu rozwój świadomości, potrzeby służenia innym. Nie chodzi tylko o pomoc biedniejszym czy mniej zdolnym ale o wytworzenie wspólnej zależności Zasada uczestnictwa – aktywne uczestnictwo członków społeczności w rozwiązywaniu problemów, rozwija osobowość człowieka, zapewnia poczucie godności. Uzupełnia zasadę solidarności Zasada pomocniczości - państwo jako najwyższy podmiot powinno interweniować dopiero wtedy, gdy rodzina lub gmina (jako niższe) zawiodą. Państwo powinno tworzyć dobre warunki dla działania gmin itp. Akcentuje działania oddolne wspólnot i społeczności lokalnych. Encykliki społeczne (Rerum Novarum - koniec XIX w., Mater et Magistra, Pacem in Terris, Laborem Exercens) oraz katolicki personalizm społeczny podkreślały znaczenie osoby w życiu społecznym oraz jej pierwszeństwo przed społeczeństwem w oparciu o te zasady. Główne zasady doktryny liberalnej: niechęć do wszechwładności państwa, chęć powielania wzorców z państw zachodnich(np. w byłych państwach socjalistycznych), konieczność ograniczania świadczeń społecznych, państwo nie realizuje działań bezpośrednio, tworzy jedynie warunki do działania innych instytucji i osób, a więc odciąża administrację państwową, nie wymaga zbyt wielu uregulowań twórcy: John Locke, John Stuart Mill, F. August von Hayek Polityka społeczna. Skrypt. 25 człowiek: nastawiony na własną korzyść, indywidualista, pragnący i zachłanny społeczeństwo: otwarte, dynamiczne, w stanie konkurencji, napięcia państwo: rola „nocnego stróża” wartości: utylitaryzm, wolność indywidualna, wiara w postęp, anty-tradycjonalizm i antydogmatyzm Polityka społeczna jako redystrybucja dochodów jest niepożądana, bo niszczy wolność i utrwala nędzę, więc należy uczyć ludzi, jak samemu sobie radzić. Główne zasady doktryny konserwatywnej to: twórcy: Edmund Burke, Otto von Bismarck, człowiek: z natury jest zły i grzeszny, społeczeństwo: jest twórcą wartości materialnych i duchowych – one osadzone w tradycji, pochwała elitaryzmu, państwo: powinno chronić istniejące instytucje (warstwy, rodziny, kościół, elity), niechęć do centralizmu państwowego wartości: poszanowanie tradycji, antyindywidualizm, rola wspólnoty, praw naturalnych, krytyka zmian, polityka społeczna: wymuszanie równości nierealne i szkodliwe, poprawa sytuacji najuboższych poprzez filantropię, nacisk na wartość pracy. Główne zasady idei socjalizmu i „państwa dobrobytu”. Całkowite odrzucenie kapitalizmu i wolnego rynku. Źródłem wszelkiej wartości w gospodarce jest praca. Kapitalista płacąc robotnikowi za pracę płaci mu tylko część wartości wytworzonego przez Polityka społeczna. Skrypt. 26 niego produktu. Różnica jest wartością dodatkową, będącą zyskiem kapitalisty, a jednocześnie odpowiadającą stopie wyzysku robotników. Kapitalizm jako system oparty na wyzysku klasy robotniczej musi upaść. Obali go rewolucja proletariacka, wskutek której władzę obejmie klasa robotnicza. Środki produkcji przejdą na własność ludu pracującego. Docelowo (po zwycięstwie rewolucji na całym świecie) zaniknie własność prywatna, pieniądz, a także instytucja państwa. Podstawowe dzieło: John Maynard Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, 1936. Punkt wyjścia – kryzys gospodarczy w latach 30-tych XX w. Utrzymywało się wtedy trwałe wysokie bezrobocie, nie dawało się pobudzić gospodarki przez obniżanie stóp procentowych, które były już bardzo niskie, ani też przez zwiększanie podaży pieniądza. Nie wystarczały zatem tradycyjne instrumenty polityki pieniężnej. Gospodarka nie wracała sama z siebie do równowagi. Odrzucenie zapewnień o tym, że w dłuższej perspektywie sytuacja się poprawi dzięki działaniu samego wolnego rynku (słynne stwierdzenie „in the long run we are all dead” oraz „państwo dobrobytu” (welfare state) – „państwo opiekuńcze”). twórcy: XIX w. Karl Marx, Friedrich Engels, Eduard Bernstein, John M. Keynes (?), człowiek: zdolny i twórczy, powinien rozwijać swoje możliwości, często ofiara nierówności społecznych. społeczeństwo: składa się z klas społecznych o przeciwstawnych, skonfliktowanych interesach państwo: jego celem rozwój ludzkiej osobowości i zapewnienie wszystkim szans korzystania z wolności obywatelskich, powinno mieć kontrolę nad procesem produkcji, zatrudnia i podziału zysków wartości: egalitaryzm, równość jako warunek zdrowego społeczeństwa polityka społeczna: rozwinięta redystrybucja – stworzenie systemu, w którym dzięki solidarnej współpracy wszystkich potrzeby każdego człowieka zostaną zaspokojone na odpowiednim poziomie. 2.2. Modele polityki społecznej Polityka społeczna jest przede wszystkim działalnością praktyczną. Praktyce towarzyszyły jednak zawsze dociekania zmierzające do uporządkowania podstaw koncepcyjnych, do ukierunkowania dążeń wyrażających różne oceny i poglądy, które determinują ostatecznie rozwiązania praktyczne. Model w znaczeniu pewnego konstruktu logicznego używany jest w nauce Polityka społeczna. Skrypt. 27 w dwojaki sposób: 1. jako narzędzie klasyfikacji zjawisk rzeczywistych w celu odwzorowania (rekonstrukcji) analizowanych zjawisk; 2. jako odzwierciedlenie wyobrażeń o rzeczywistości przyszłej, do jakiej się dąży, którego celem jest projektowanie (konstrukcja) przyszłych rozwiązań. Odnoszą się do rzeczywistej polityki lub stanowi logiczną konstrukcje możliwej do zrealizowania strategii. Model polityki społecznej służy jako narzędzie uproszczenia złożoności oraz operacjonalizacji (doboru skal i miar). W polityce społecznej za R. Szarfenbergiem można wyróżnić następujące modele (funkcje): opisowy (polityka społeczne opisuje zależność od gospodarki, polityki czy kultury) i normatywny. Teoretycy polityki społecznej dążyli zwykle do sporządzenia typologu, które odzwierciedlałyby rzeczywistą (istniejącą lub proponowaną) treść prowadzonej polityki. Opierano się w nich na różnorodnych kryteriach. Początkowa stosowano kryteria ilościowa, które z czasem zastępowane były kryteriami jakościowymi, takimi jak: charakter dostępu do świadczeń i usług: selektywność lub powszechność ochrony socjalnej: poziom świadczeń i usług; zakres i cele polityki rynku pracy; sposoby finansowania programów socjalnych. Modele polityki społecznej stanowią pewne konstrukty, które wpływają na kształt określonego ładu społecznego na który składa się aksjologiczny związek z wartościami ładu: społecznego (odnoszącego się do struktury budowy społeczeństwa), własnościowego, finansowego oraz organizacyjnego. Główne role w modelu polityki społecznej odgrywają trzy zagadnienia: społeczno – ekonomiczna struktura społeczeństwa, zasady podziału dóbr oraz zasady partycypowania jednostek i grup społecznych w procesach podejmowania decyzji z zakresu polityki społecznej oraz stopnia samoorganizacji obywateli dla rozwiązywania problemów społecznych. Istniej kilkanaście modeli polityki społecznej. Najbardziej znaczące klasyfikacje polityki społecznej prowadzonej przez państwo stworzyli: Richard Titmuss, Norman Furniss i Dorothy Tilton, Gósty Esping-Andersen. Tabela. Modele polityki społecznej Autor modelu Liberalny Titmuss Marginalny Konserwatywny inaczej Motywacyjny rezydualny Furnis, Milton Socjalny Instytucjonalnoredystrybucyjny Państwo pozytywne Bezpieczeństwa Dobrobytu socjalnego społecznego Polityka społeczna. Skrypt. 28 Spring-Andersen Liberalny Konserwatywno- Socjaldemokratyczny korporacyjny Księżopolski Rezydialny Korporacyjny opiekuńczy Koncepcja Richarda Titmussa (1975) odnosi się do modeli12: marginalny (rezydualny) wg tego modelu właściwym celem państwa jest nauczenie ludzi jak sobie radzić bez państwa. Uznaje się tutaj dwa naturalne kanały właściwego zaspokojenia potrzeb indywidualnych: rynek i rodzina –to rozwiązania doraźne w sytuacji, gdy naturalne sposoby (rodzina i rynek) zawodzą; motywacyjny (służebny, wydajnościowy)- programy socjalne są ważnym dodatkiem do gospodarki pełniąc wobec niej rolę służebną. Zakłada priorytet zasług i wydajności pracy w zaspokajaniu potrzeb. Im większa motywacja im większa wydajność pracy tym większe zaspokojenie jednostki poprzez wyższe wynagrodzenie; instytcjonalno-redystrybucyjny – polityka społeczna jest integralną instytucją w ramach współczesnych społeczeństw i gwarantuje się tutaj powszechny dostęp do świadczeń i usług na podstawie kryterium potrzeb. Modele Normana Furnissa i Dorothy Tilton (1977) odnoszą się do modelu: państwa pozytywnego- ochrona właścicieli kapitału przed trudnościami związanymi z kryzysem lub załamaniem rynkowym; państwa bezpieczeństwa socjalnego – celem jest zagwarantowanie minimum dochodu wszystkim obywatelom, a nie tylko dla wybranych grup pracujących; państwa dobrobytu – nie minimum, ale równe szanse dla wszystkich, wyrównywanie szans życiowych wszystkich obywateli. Tabela 19. Trzy światy kapitalizmu socjalnego Model Dominujące podejście do zarządzania ryzykami socjalnymi Rola: Rodziny Rynku Państwa 12 Liberalny Marginalna Centralna Marginalna Socjaldemokratyczny Konserwatvwnv Marginalna Marginalna Centralna Titmuss, R. M. (1974). Social Policy. London: Allen and Unwin. Polityka społeczna. Skrypt. Centralna Marginalna Pomocnicza 29 Welfare state jako dominująca forma solidarności Indywidualna Uniwersalna Pokrewieństwo Korporatyzm Etatyzm Dominujące miejsce solidarności Rynek Państwo Rodzina Poziom dekomodyfikacji Minimalny Maksymalny Welfare state Rezydualne Uniwersalistyczne Wysoki (dla żywiciela rodziny) Ubezpieczenie społeczne Regulacja rynku pracy Słaba Średnia Zobowiązania socjalne Słabe/Defamilizacja silna Słabe silna Przykład USA Silna /Defamilizacja Maksymalne /Defamilizacja słaba Szwecja Włochy, Niemcy Źródło: Esping-Andersen, 1999, s. 84-8613. Gosta Esping-Andrsen (1990) zamiast modelu wprowadził pojęcie „reżimu”14: liberalnego -strategia marginalna (państwa), pomoc ludziom o niskich dochodach (doraźna), dominują tutaj skromne transfery i minimalne programy ubezpieczeń społecznych. Działa zasada aby świadczenia społeczne nie zastępowały pracy. Opiera się on na założeniu wolnego rynku (usługi kupuje się a nie dostaje). Uznaje się, że kwestie społeczne wynikają z przyczyn natury jednostkowej; konserwatywno-korporacyjnego (motywacyjnego, służebnego)- zachowanie różnic w statusie społecznym, wysokość świadczenia zależna od statusu na rynku pracy (wysokość zależna od wynagrodzenia za pracę), przywiązuje się tutaj dużą wagę do tradycyjnych wartości rodzinnych i uważa się że to rodzina a nie podmioty publiczne powinny wykonywać zadania w zakresie polityki społecznej (opieka nad dziećmi). Dochody rodzin powinny być właściwe a polityka podatkowa prorodzinna; socjaldemokratycznego (instytucjonalno-dystrybucyjnego)- prawa socjalne przysługują nie tylko ubogim, występuje w krajach w których przyjmuje się powszechne i bezwarunkowe prawa socjalne nie tylko ludziom z niższych warstw dochodowych, ale także ludziom z warstw dobrze sytuowanych o stosunkowo wysokich dochodach, w tym także klasie średniej. Socjaldemokraci budują państwo dobrobytu, które gwarantuje równe prawo 13 14 Esping-Andersen, G. (1999). Social Foundations of Postindustrial Economies. Oxford: Oxford University Press. Esping-Andersen, G. (1990). Three Worlds of Welfare Capitalism. Princeton University Press Polityka społeczna. Skrypt. 30 wszystkim do wysokiego standardu życia. Obowiązkiem państwa jest sprawiedliwe zabrać i sprawiedliwie podzielić poprzez system podatkowy, mamy do czynienia z redystrybucją dochodów. Uważa się ze źródłem problemów socjalnych są niewłaściwe rozwiązania w sferze społecznej i gospodarczej czyli winę za powstanie kwestii socjalnej ponosi społeczeństwo. W każdych z tych modeli polityka społeczna odwołuje się do innych wartości. W modelu marginalnym jest to wolność jednostki, w motywacyjnym – sprawiedliwość oparta o kryterium zasług zaś w modelu instytucjonalno – redystrybucyjnym – równość społeczną. Natomiast jeśli chodzi o kryterium ładu społecznego proponuje się inne wizje ładu społecznego. W modelu marginalnym jest to ład oparty o liberalne społeczeństwo gdzie państwo pełni rolę „stróża nocnego”. W modelu motywacyjnym społeczeństwo obywatelskie i państwo działające o zasadę „pomocy dla samopomocy”. W modelu instytucjonalno – redystrybucyjnym egalitarne społeczeństwo buduje państwo opiekuńcze. Każdy model preferuje odmienne rozwiązania ekonomiczne. W zakresie ubezpieczeń od ryzyk socjalnych model marginalny proponuje rozwiązanie komercyjne; model motywacyjny – samofinansujące się ubezpieczenie społeczne oparte o zasadę solidarności; model instytucjonalno – redystrybucyjny – ubezpieczenia o przewadze cech zaopatrzeniowych. Główne modele polityki społecznej wg T. Szumlicza. interwencji doraźnej – następuje najczęściej po zaistnieniu zdarzeń i wystąpieniu niepożądanych skutków. Model ten oparty na kategorii luki społecznej, zmierza do usunięcia lub zminimalizowania negatywnych zjawisk i rozładowywaniu napięć społecznych. Przyjęte ramy mają charakter ogólny, natomiast samo działanie przybiera najczęściej wyraz lokalny. Tutaj można bowiem dokonać trafnego określenia rozmiarów niedostatku i niedostosowania. Działanie mają wtedy charakter celowy i najczęściej krótkookresowy. Najtańszy. Model ten najczęściej występuje w krajach, gdzie duże znaczenie uzyskała doktryna liberalna (np. USA); antycypacji – działania poprzedzające pojawienie się sytuacji trudnych, niekorzystnych, grożących stratami w sensie majątku, statusu, stanu zdrowia itp. Dominują działania oparte na normalnych zasadach ubezpieczeniowych. Ich włączenie w system polityki społecznej nadaje im jednak szerszy wymiar. Model ten chroni przede wszystkim przed ekonomicznymi konsekwencjami negatywnych wydarzeń, jest wyrazem świadomości społecznej zagrożeń. Znaczenie ma tutaj zbilansowanie potencjalnego ryzyka. Państwo Polityka społeczna. Skrypt. 31 występuje jako gwarant realizacji ubezpieczeń i jako stymulator aktywności indywidualnej w zakresie uczestnictwa w systemach ubezpieczeniowych. Model ten ukształtował się w Niemczech; dystrybucji – jej podstawę stanowi konsumpcja społeczna. Wyznaczanie instytucjonalnych ram podziału i określenia metody konsumpcji. Stwarza to możliwości uwzględnienia różnego rodzaju preferencji, odzwierciedlających wartości czy interesy lub potrzeby określonych grup społecznych (nie tylko preferencje materialne, ale i prestiż, władza). Model ten przyjmuje pewną równość sytuacji w zakresie konsumpcji. Realizacja modelu zakłada pewien porządek monocentryczny, związany na ogół z centralnym ośrodkiem władzy. Realizowany w ramach państwa socjalistycznego; integracji – procesy integracyjne dotyczą wszelkich przejawów życia społecznego. W realizacji tego modelu istotne znaczenie ma nie tylko świadome utrwalenie i kreowanie czynników integrujących, ale też neutralizowanie i eliminowanie czynników dezintegrujących. Ład społeczny oparty jest na systemie porozumień, akcentuje on dążenie do równości szans dla wszystkich obywateli. Model ten wdrażany jest w państwach skandynawskich. 2.3. Podbudowa teoretyczna polityki społecznej Polityka społeczna powinna zmierzać do rozwiązywania lub łagodzenia problemów społecznych, stąd wynika praktyczna funkcja teorii społecznych. Z jej efektów badań powinny wynikać konkretne wnioski i zalecenia. To wiedza, która umożliwia prowadzenie systematycznych dociekań naukowych, rekomendacyjnych i ewaluacyjnych. Teorie polityki społecznej można podzielić za Ryszardem Szarfenbergiem na: opisowe (uzasadniająca cele polityki społecznej, definiujące ogólne pojęcia), wyjaśniające (eksplanacyjne, składające się z hipotez wyjaśniających zjawiska wpływające na politykę społeczną), normatywne (ewaluacyjne, służące ocenianiu i uzasadnianiu polityki społecznej). Teorie polityki społecznej wynikają często z umowy społecznej, potrzeb polityki oraz miejsca polityki społecznej wśród doktryn politycznych. Istnieją konstrukcje usiłujące wyjaśnić dlaczego państwo ingeruje w potrzeby społeczne oraz ich redystrybucję. W głównym nurcie tych rozważań można opisywać następujące teorie: Polityka społeczna. Skrypt. 32 neoliberalne, libertariańskie, liberalizmu politycznego, komunitariańskie, praw człowieka, społeczeństwa sieciowego, nowego zarządzania czy inne. Jedną z instrumentalnych funkcji teorii jest funkcja praktyczna wyjaśniająca zjawiska społeczne przy pomocy uwarunkowań ideologicznych i politycznych. Wynika to z faktu, że polityka społeczna w głównej mierze wiązana jest z działalnością państwa i administracji publicznej. Teoria minimalnego państwa Nozicka (1938-2002)15. Każda jednostka posiada naturalne prawa i obowiązki np. prawo do życia, prawo do wolności, bezpieczeństwa itp. Istnieją dwie zasady sprawiedliwości dotyczące posiadania: w nabywaniu i przekazywaniu. Państwo powinno wywierać wpływ na jednostkę przez interwencję, aby powstrzymywać nieprawidłowe zachowania, bądź odbierać dobra na rzecz innych. Jeśli prawa mają się zmienić to konieczne jest na to przyzwolenie jednostki. Jednostka może przyzwolić na zmiany w imię ochrony innych praw naturalnych. Nozick przyjmuje teorię „niewidzialnej ręki” jako wyjaśnienie powstania państwa. Mówi ona, że powstanie państwa to powolny długotrwały okres, w którym uprawnienia jednostki nie są (a raczej nie muszą) być naruszane. Państwo jest potrzebne jedynie do ochrony własności i może istnieć bez naruszania naturalnych wolności jednostki jako minimalne, bo każde inne ograniczenie wolności nie ma legitymacji. Teoria zasłony niewiedzy Rawlsa (usprawnieniowa)16. Odwołuje się ona do tezy, że człowiek nie jest w stanie ocenić co jest dla niego dobre, a co złe. Państwo powołując się na zasłonę niewiedzy zachęca lub wymusza podejmowanie działań umożliwiających wszystkim członkom społeczeństwa równe uczestnictwo w korzyściach np. przez wprowadzenie obowiązku szkolnego, składek emerytalnych. Zasadą takiej sprawiedliwości jest sprawiedliwość jako bezstronność (justice as fairness) odnosząca się do odpowiednika stanu natury. Zakłada ona równość w przypisywaniu praw i obowiązków jednostce, a w razie nierówności społecznych karze szukać porozumienia w zakresie dystrybucji korzyści (korzyść dla każdego) i otwartym dostępem do stanowisk w urzędach (dostęp do organizacji). Teoria powstania państwa Buchanana (kontraktowa)17. Punktem wyjścia do tej teorii jest istnienie społeczeństwa pierwotnego (społecznej anarchii). Aspekt historyczny pomaga uzmysłowić potrzeby społeczne oraz konieczność zawarcia kontraktu jednostki z państwem w sprawie wprowadzenia reguł. Uważa, że należy utworzyć instytucje kontrolujące przestrzeganie tych reguł, a państwo ma stać się gwarantem bezpieczeństwa 15 R. Nozick, Anarchy, State and Utopia, Basic Books, New York 1974. J. Rawls Teoria sprawiedliwości, tłum. M. Panufnik, A. Romaniuk, Warszawa 1994. 17 J.M. Buchanan, Granice wolności – między anarchią a lewiatanem, [w:] Res Publica Nowa, jesień 2005, s. 150-161. 16 Polityka społeczna. Skrypt. 33 związanego ze stanem posiadania (życiem, rodziną, majątkiem). Teoria państwowej polityki społecznej Hayek,a18. Hayek redukuje funkcje państwa do zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego obywatelom, wolności dysponowania własnością, gwarantowania dotrzymania umów. Neguje monopol państwa w rozwiązywaniu kwestii socjalnych - jest zwolennikiem tezy, że konkurencja powinna mieć miejsce w obszarze społecznym przez co wymusza proponowanie rozwiązań pluralistycznych. Teoria asymetrii. Teoria asymetrii mówi o tym, iż przyczyną istotnych problemów społecznych jest asymetria występująca w społeczeństwie. Asymetria oznacza, że nie ma równowagi sił pomiędzy organizacjami społecznymi i interesami grup (lobby). Dotyczy ona m.in. siły przetargowej, dostępu do kapitału, praw politycznych różnych grup. Im większa asymetria tym więcej problemów społecznych. Silniejsi egzekwują swoje interesy kosztem słabszych. Wymiar asymetrii socjalnej może mieć charakter lokalny, krajowy i globalny (kraje dobrobytu i głodu). Teoria nierówności (odchyleń). Teoria nierówności mówi o tym, że tylko społeczeństwo, które się organizuje ma szansę wymusić respektowanie swoich celów na państwie. Granice konfliktów przebiegają horyzontalnie, stąd wynika poziomy system nierówności. Społeczeństwo organizuje się np. w związki zawodowe i sięga po różne argumenty („w grupie siła”). Interesy grup społecznych mają większą szansę na uwzględnienie. Teoria sprzeczności społecznych. W każdym społeczeństwie istnieją sprzeczności (np. bogactwa i ubóstwa). Teoria sprzeczności społecznych mówi o sprzecznościach, które decydują o kształcie polityki społecznej np. im społeczeństwo staje się coraz bardziej zamożne, tym częściej wyraża niezadowolenie z działalności socjalnej państwa. Wszystkie nierozwiązane sprzeczności grupy społeczne adresują w kierunku państwa. Teoria ideologiczności i instytucyjności. Teoria ideologiczności i instytucyjności tłumaczy najistotniejsze przyczyny ważnych problemów społeczeństwa z uwagi na: a) ideologiczność - za odpowiednie problemy odpowiadają niewłaściwe ideologie, bądź ich błędne Polityka społeczna. Skrypt. 34 wdrażanie w życie (np. błędy socjalizmu), b) działalność instytucji np. brak środków, działanie uznaniowe (ZUS), c) Program naukowy polityki społecznej. Program naukowy polityki społecznej - tworzy teorie i rady co robić, żeby skutecznie działać w obszarze społecznym. Odwołanie się do teorii ma na celu wyjaśnienie zmienności polityki społecznej, jej genezy czy przyczyn. Rozdział III 3.1. Potrzeby społeczne Kategorie konstrukcyjne są podstawą konstrukcji modeli polityki społecznej według T. Szumlicza. Są to pojęcia tłumaczące i wskazujące główny zakres działalności objętej programami społecznymi. Za główne kategorie Szumlicz uznał następujące wartości (cele), które należy wziąć pod uwagę: luka społeczna, ryzyko społeczne, konsumpcja społeczna, struktura społeczna Luka społeczna to istniejący niedostatek i występujące niedostosowanie społeczne, które wymagają usunięcia, gdy bierze się pod uwagę poziom minimum społecznego. Niedostatek to stan pewnego braku w zakresie zaspokajania potrzeb materialnych (skalę tego braku wyznaczają przeciętne dochody bieżące lub pewne przyjęte normy). Niedostosowanie pojmowane jest natomiast jako odstępstwa w stosunku do norm zachowań społecznych związanych z jednej strony ze skalą dewiacji/patologii społecznych oraz utrzymaniem pewnej tolerancji wobec nonkonformistów z drugiej strony. Dyskusja dotycząca określenia, jakie ryzyka powinna zmniejszać lub likwidować polityka społeczna, a za jakie powinien być odpowiedzialny sam obywatel, ma charakter ciągły i jest związana z pewnym układem wartości przyjętym przez dane społeczeństwo. Najczęściej w sferze tej ścierają się zwolennicy dwóch poglądów tzn. jedni opowiadają się za rozszerzeniem strefy zabezpieczenia, a drudzy za jego utrzymaniem lub zawężeniem. 18 Hayek, F. A.. The Use of Knowledge in Society. American Economic Review, 1945. Polityka społeczna. Skrypt. 35 Bezpieczeństwo socjalne oznacza zagwarantowanie obywatelowi wystarczających do życia środków na utrzymanie i opiekę zdrowotną. Eliminuje ono zagrożenia wystąpienia braku środków utrzymania i pogorszenia warunków życia. Bezpieczeństwo społeczne oznacza „stan wolności” od niedostatku materialnych środków utrzymania i istnienie realnych gwarancji pełnego rozwoju jednostki. Niweluje ono zagrożenie trudności funkcjonowania jednostek ludzkich w sensie ekonomicznym, społecznym czy politycznym (Księżopolski).Cechy operacyjne tzn. może być ona wykorzystywana do określania ważności potrzeb związanych z działalnością państwa w sferze polityki społecznej, czyli do prób określenia, co państwo powinno realizować bezpośrednio, a co pośrednio. A to wiąże się z możliwością ustalenia hierarchii potrzeb czy też wyróżnienia spośród nich pewnych grup potrzeb ze względu na szansę ich zaspokojenia. Potrzeby wyższego rzędu stają się istotne dopiero po zaspokojeniu w określonym stopniu potrzeb niższego rzędu. Potrzeba jest terminem psychologicznym: “to odczuwany przez jednostkę stan braku czegoś, co w związku ze strukturą organizmu, indywidualnym doświadczeniem oraz miejscem jednostki w społeczeństwie jest niezbędne do utrzymania jej przy życiu, umożliwienia jej rozwoju, utrzymania określonej roli społecznej, zachowania równowagi psychicznej”19. „Potrzeby społeczne to takie potrzeby, których zaspokojenie wymaga istnienia i działania instytucji społecznych na rzecz zamierzonych celów i o dających się przewidzieć z dostatecznym 19 Encyklopedia Multimedialna PWN 1999. Leksykon PWN, Warszawa 1999, hasło: potrzeba. Polityka społeczna. Skrypt. 36 prawdopodobieństwem skutkach działania” (A. Lisowski). Typologia wg E. Allardt’a: having (posiadanie): środki ekonomiczne, mieszkanie, zatrudnienie, warunki pracy, zdrowie, edukacja; living (uczucie): kontakty ze społecznością lokalną, stosunki rodzinne, kontakty towarzyskie, stosunki międzyludzkie w pracy; being (istnienie): możliwości samookreślenia, bezpieczeństwo osobiste, aktywność polityczna, spędzanie czasu własnego, zadowolenie z pracy. Wysoka, niekontrolowana przez państwo redystrybucja dochodów ma wpływ na położenie materialne gospodarstw domowych. W okresie transformacji redystrybucja wzrasta, a konsekwencją tego staje się poszerzanie „szarej strefy”. Wzrost gospodarczy czy też pogorszenie warunków bytu jest przyczyną zwiększania się udziału nakładów społecznych w dochodzie narodowym w krajach przeżywających transformacje systemu społeczno-gospodarczego. Potrzeba to pewien uświadomiony stan braku czyli uświadomienie sobie, że czegoś nam brakuje, coś chcielibyśmy mieć, nieistotne dlaczego. Gdy dostrzeżemy możliwość jej zaspokojenia dzięki własnemu działaniu, to potrzeba staje się motywem. Potrzeby mają charakter indywidualny, mówiąc o nich zakłada się, że wszyscy ludzie mają taką samą hierarchię potrzeb. Ważne jest ich zdefiniowanie i rozpoznanie w jakim stopniu państwo może pomóc w ich realizacji. Określenie potrzeb, za zaspokojenie których odpowiada przynajmniej częściowo państwo, podobnie jak okres możliwości korzystania z nich poprzez świadczenia jest wynikiem oddziaływania uwarunkowań i czynników ekonomicznych, instytucjonalnych, kulturowych. Interwencja państwa w realizacje potrzeb społeczeństwa, najczęściej odbywa się poprzez korektę obecnego systemu potrzeb dostępnych i akceptowanych. Państwo określa minimum świadczeń, do którego każdy ma prawo z tytułu obywatelstwa lub człowieczeństwa. Świadomość tego jest przesłanką do powstania tzw. państwa opiekuńczego. Obecnie coraz częściej podkreśla się konieczność segmentacji świadczeń społecznych (ważna odpowiedź na pytanie, które świadczenia powinny zostać ograniczone, a które rozszerzone). Administrowanie środkami pomocy poprzez budżet jest kosztowne, mało elastyczne i zawęża możliwości zaspokajania różnorodnych potrzeb. Państwo powinno starać się tworzyć warunki do zaspokajania potrzeb dzięki własnej aktywności obywateli. Wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa zwiększa się pula świadczeń społecznych: Polityka społeczna. Skrypt. 37 jednak nie dla wszystkich grup społecznych przyrosty dochodu są równomierne, nie wszyscy więc są w stanie zaspokoić swoje potrzeby(nawet te podstawowe). Potrzeba objęcia pomocą grup ludzi, których warunki życiowe uległy pogorszeniu(bezrobotni, korzystający z pomocy społecznej); dla części obywateli występuje ograniczenie w możliwościach zaspokojenia potrzeb ze względu na brak czasu; cześć możliwych do zaspokojenia potrzeb, nie może być akceptowana społecznie (narkotyki, pijaństwo, inne patologie zagrażające życiu i przyszłości danego społeczeństwa)-państwo musi w takich sytuacjach reagować Praktyczny układ zaspokajania potrzeb w ramach polityki społecznej kształtuje: a) poziom dochodu narodowego liczony na mieszkańca (PKB per capita); b) układ wartości dominujący w społeczeństwie (akceptowane potrzeby); c) rodzaj instytucjonalnej polityki społecznej (czyli zaspokajanie których potrzeb bierze na siebie państwo- potrzeby gwarantowane). Międzynarodowa Organizacja Pracy stworzyła taki katalog minimum norm zabezpieczenia społecznego (np. opieka lekarska, zasiłki, świadczenia rodzinne, macierzyńskie itp.). 3.2. Wybrane mierniki rozwoju społecznego Wskaźniki społeczne to mierniki i dane ilościowe z badań socjologicznych służące opisowi oraz ocenie zjawisk oraz procesów społecznych, demograficznych, ekonomicznych związanych z warunkami bytu, poziomem i jakością życia konkretnego społeczeństwa oraz stosowane do oceny procesów rozwoju społecznego20. Można powiedzieć, że miernik mierzy wskaźnik indicatum (zjawisko społeczne istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa). Istnieje różnorodność danych i miar statystycznych wskazywanych jako wskaźniki społeczne. Psychometryczne metody kwantyfikacji nie znalazły jak dotychczas w naukach społecznych ani większego uznania ani też szerszego zastosowania. Największym powodzeniem cieszą metody konstrukcji wskaźników, nazywanych też miernikami syntetycznymi. Wskaźniki syntetyczne – nie wartościowe, to naturalne mierniki poziomu życia, ale takie które nie są wskaźnikami wartościowymi (pieniężnymi). W Uniwersytecie Harwarda w Cambridge opracowano system wskaźników ilościowych charakteryzujących tzw. koniunkturę gospodarczą (1919). W połowie lat 50 wieku XX zaczęto stosować wskaźniki jakościowe charakteryzujące klimat gospodarczy (das B. Szatur-Jaworska, Diagnoza i diagnozowanie w polityce społecznej, w: Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, red. G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny, Warszawa 2008, s. 116. 20 Polityka społeczna. Skrypt. 38 Geschäftsklima), a także różne wskaźniki charakteryzujące odczucie ekonomiczne (economic sentiment indicator). Do dziś stanowią pożyteczne narzędzie w rękach polityków gospodarczych, gdyż mierzą one wzrost gospodarczy. Politycy społeczni poszukiwali podobnych wskaźników, które mogłyby mierzyć rozwój społeczny. Pomiar rozwoju społecznego jest jednak problemem o wiele trudniejszym. W 1966 roku administracja Eisenhowera złożyła zamówienie na opracowanie raportu o wpływie badań kosmicznych na życie społeczeństwa. Aby określić taki wpływ opracowany został zestaw wskaźników nazwanych wskaźnikami społecznymi. Wskaźniki można dzielić na obiektywne oraz subiektywne. Wskaźnikami obiektywnymi nazywa się te wskaźniki, które nie zależą od odczuć ludzi. W przypadku badania i analizy sytuacji społecznej niezwykle ważne są wskaźniki subiektywne określające odczucia ludzi. Przykładem mogą być badania OBOP dotyczące poczucia bezpieczeństwa Polaków21. Dane konieczne do obliczenia takich wskaźników nie są ewidencjonowane, a uzyskuje się je wyłącznie poprzez tzw. lustracje społeczne czy badania surveyowe. Tabela. Rodzaje wskaźników społecznych. Kryterium porządkowania i wyodrębniania Rodzaje wskaźników (mierników) ze względu charakter danych wykorzystywanych do ustalania wartości wskaźnika obiektywne subiektywne ze względu na jednostki pomiaru naturalne wartościowe stosowane ze względu na cel badania cząstkowe ze względu na przedmiot badania nakładów (infrastrukturalne) efektów (efektywnościowe) ze względu na poziom wartości określany jako pożądany stymulanty destymulanty grupowe syntetyczne Źródło: B. Szatur-Jaworska, Diagnoza i diagnozowanie w polityce społecznej, w: Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, red. G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny, Warszawa 2008, s.118 21 http://www.policja.pl/index.php?dzial=70&id=928 Polityka społeczna. Skrypt. 39 Wskaźnikami mogą być różne elementy życia społecznego np. E. Allard wyróżnił w jakości życia warunki życia jako dobra zabezpieczające materialne podstawy życia (np. dochody, kwalifikacje, zdrowie, mieszkanie, praca); dobra dające człowiekowi spełnienie potrzeby przynależności (np. posiadanie rodziny, kontaktów społecznych, możliwość społecznej partycypacji oraz subiektywne elementy jakości życia dotyczące ocen ludności wobec warunków życia, a wyrażanych przez: nadzieję, strach, szczęście, samotność, niepewność, dostrzeganie konfliktów oraz priorytetów, ale szczególnie przez zadowolenie albo troski22. Oto kilka przykładów społecznych takich wskaźników: umieralność niemowląt (wskaźnik ostrzegający o poziomie usług medycznych), liczba przestępstw (wskaźnik dezintegracji społeczeństwa), stopa bezrobocia (wskaźnik nieuczestnictwa), itp. To co nazywamy jakością życia jest oczywiście pewną charakterystyką społeczeństwa. Można na tej podstawie przyjmować diagnozy społeczne na podstawie których dokonywać można rozpoznania skutków i prognozować zmiany. Społeczne typy badań w polityce społecznej odnoszą się najczęściej do: Badania gospodarstw domowych. Pomiaru poziomu zaspokajania potrzeb. Badania marginalizacji wybranych grup społecznych. Badania budżetów czasu (badanie stylu życia). Badania skali ubóstwa. Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL). Badania rozwoju społecznego. Badania minimum egzystencji i minimum socjalnego. Badania opinii społecznej w określonych obszarach społecznych. Wtórnej analizy danych – także: spisy ludności, sprawozdania, dokumenty urzędowe. Milenijnych Celów Rozwoju. Inne badania: lustracje społeczne (diagnoza środowiska społecznego), auskultacja społeczna (diagnoza przypadku), wywiad środowiskowy. Mierzenie poziomu życia wiąże się z poszukiwaniem i określaniem różnego rodzaju wskaźników społecznych. Służą do tego również dane z różnego rodzaju badań statystycznych, które mogą być zastosowane do opisywania i oceny zjawisk społeczno – demograficznych związanych z jakością J. Kordos, Wskaźniki społeczne w organizacjach międzynarodowych. w: Wskaźniki społeczne [praca zbior.] Warszawa, 1991, s. 28 22 Polityka społeczna. Skrypt. 40 życia danego społeczeństwa. Do jednych z ważnych wskaźników można zaliczyć poziom najniższej i średniej płacy. Poziom życia bywa też mierzony przy użyciu różnego rodzaju wskaźników ekonomicznych. Zgodnie z prawem Englera wraz ze wzrostem dochodów gospodarstw domowych, maleje procentowy udział wydatków na żywność w ogólnych wydatkach tych gospodarstw. Zależność ta bywa podstawą do wyznaczania absolutnego poziomu minimum socjalnego. Innym wskaźnikiem jest współczynnik (indeks) Giniego (Wskaźnik Nierówności Społecznej) – służący do mierzenia stopnia w jakim rzeczywisty podział dochodów pomiędzy jednostkami lub gospodarstwami domowymi odbiega od podziału całkowicie różnego, a zatem ten współczynnik mierzy stopień koncentracji i rozwarstwienia dochodów23. Tabela. Wybrane wskaźniki oceny poziomu życia. relacja odsetka dochodów osób żyjących w gospodarstwach o dochodach powyżej 80 centyla do odsetka dochodów osób żyjących w gospodarstwach o dochodach poniżej 20 centyla, UBÓSTWO (absolutne, względne, odsetek ludności o dochodach poniżej granicy subiektywne, minimum socjalne) ubóstwa, wyznaczonej jako 60% mediany rozkładu dochodów przed i po transferach socjalnych, TRWAŁOŚĆ UBÓSTWA odsetek ludności żyjącej poniżej granicy ubóstwa przez ostatnie 3 lata życia, RYNEK PRACY (aktywność odsetek gospodarstwa, w których wszyscy aktywni zawodowa, zatrudnienie, zawodów są bezrobotnymi; współczynnik zmienności bezrobocie) stopy bezrobocia w ujęciu regionalnym; odsetek osób pozostających bez pracy więcej niż 12 miesięcy w stosunku do osób aktywnych zawodowo, EDUKACJA Odsetek poziom kompetencji poznawczych uczniów określanych w oparciu o badania, rozumienia pojęć DOCHODY Pomiar poziomu zaspokojenia potrzeb w danym momencie można obliczyć stosując metodę genewską (dystansową). Wartość obliczana jest przeciętnie dla 1 roku (np. dla całego kraju, , regionu, powiatu). Poziom zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych gospodarstw domowych realizowany poprzez strumienie towarów, usług odpłatnych oraz poprzez strumienie konsumpcji zbiorowej (zbiorowe fundusze spożycia społecznego). Ustalenie dla każdego z mierników reprezentatywnych dwóch wartości – minimalnej i w maksymalnej porównuje się faktycznie zmierzone w danym czasie, kraju mierniki z wartościami progowymi (min, max), Podanie poszczególnych mierników reprezentatywnych w punktach, uznaje się że wartości Por. A. Rajkiewicz, M. Księzopolski, J. Supińska, Polityka społeczna, materiały do studiowania, IPS UW, Warszawa 1990 23 Polityka społeczna. Skrypt. 41 progowe min. Celem bezpieczeństwa społecznego powinno być zaspokajanie istotnych potrzeb życiowych. Tabela. Wybrane grupy potrzeb i ich przykładowe mierniki. Grupy potrzeb Mierniki Wyżywienie kaloryczność pożywienia spożycia białka na osobę dziennie Mieszkanie zaludnienie mieszkań samodzielność mieszkań Ochrona zdrowia dostępność usług leczniczych zgony z powodu chorób zakaźnych i pasożytniczych Wykształcenie powszechność systemu szkolnego liczba uczniów na jednego nauczyciela Rekreacja czas wolny od pracy zarobkowej nakład czasopism Zabezpieczenie społeczne powszechność zabezpieczeń na wypadek choroby, powszechność świadczeń emerytalnych i rentowych Wskaźnik Rozwoju Społecznego (HDI- human development index) jest syntetycznym wskaźnikiem społecznym , który bada 3 obszary: - trwanie życia ludzkiego (miernik: przeciętne trwanie życia, minimalne 25 – maks. 85 lat), - poziom osiągnięć edukacyjnych (poziom wykształcenia min. 0% - maksym. – 100%), - dochody ludności (PKB/1 mieszkańca, min. 100$ - maks. 40000$). Badanie aktywności ekonomicznej ludności (BAEL) to badanie drogą wywiadu, sondażowe, powtarzalne (od 1992 r.). Aktywność ekonomiczna oznacza stosunek aktywności ludności pracującej, bezrobotnej i biernej zawodowo (emeryt, inwalida, rencista, uczeń). Badanie takie pozwalają uzyskać informacje o rzeczywistej skali bezrobocia. Skalę ubóstwa jako braku, niedoboru środków materialnych na zaspokojenie potrzeb można badać w obszarze ekonomicznym (absolutne, względne, subiektywne) lub wielowymiarowym (np. brak możliwości wykształcenia, pracy, leczenia; społeczna marginalizacja, wykluczenie społeczne). W metodzie koszyka dóbr i usług określa się jakie potrzeby muszą być zaspokojone, aby człowiek żył na poziomie minimum egzystencji i minimum socjalnego. Następnie określa się jaka liczba jakich towarów dóbr i usług w stopniu minimalnym wystarcza na zaspokojenie potrzeb (ocena ilościowa). W ostatnim etapie dokonuje się oceny wartości tego koszyka (ocena wartościowa). Polityka społeczna. Skrypt. 42 Wartość koszyka dóbr i usług to wartość minimum socjalnego i egzystencji dla danych gospodarstw domowych. Podstawowym źródłem informacji o sytuacji gospodarstw domowych czyli o poziomie rozporządzalnych wydatków i spożycia oraz o wyposażeniu w przedmioty trwałego użytku – są reprezentacyjne badania budżetu gospodarstw domowych. Raport o rozwoju ludzkości (Human Development Report) jest opracowywany przez ONZ od 1990 roku i zależy od: PKB per capita ( w 1/3); oszacowania długości życia w chwili narodzin; osiągnięć w dziedzinie edukacji (zakres analfabetyzmu wśród dorosłych, procent osób o wykształceniu podstawowym, średnim i wyższym) Od 1998 roku publikowany jest Human Poverty Index-2 (HPI) uwzględniający odsetek ludności: oczekiwanej długości życia nie przekraczającej 60 lat, nie radzącej sobie z przeczytaniem najprostszych tekstów o dochodach poniżej połowy średnich będących bez pracy od co najmniej roku. Tabela. Wybrane Milenijne Cele Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych. Wskaźnik Zadanie Wyeliminować skrajne ubóstwo i głód, Zapewnić powszechne nauczanie na poziomie podstawowym. Promować równość płci i awans społeczny kobiet. zmniejszyć do 2015 roku o połowę liczbę ludzi, których dochód nie przekracza 1 dolara dziennie. zapewnić do 2015 roku wszystkim chłopcom i dziewczętom możliwość ukończenia pełnego cyklu nauki na poziomie podstawowym. zmniejszyć o 2/3 wskaźnik umieralności dzieci w wieku do lat 5 wiatach 1990-2015. Poprawić opiekę zdrowotną nad matkami zmniejszyć o 3/4 wskaźnik umieralności matek w latach 1990-2015. Ograniczyć rozprzestrzenianie się AIDS, powstrzymać do 2015 roku malarii i innych chorób zakaźnych. rozprzestrzenianie się HIV/AIDS i ograniczyć liczbę nowych zakażeń. Zapewnić ochronę środowiska naturalnego, do 2015 roku zmniejszyć o połowę liczbę ludzi pozbawionych stałego dostępu do czystej pitnej wody. Milenijne Cele Rozwoju są przykładem zbioru wskaźników społecznych. Stanowią odpowiedź ONZ na wyzwania XXI wieku. Sprawiedliwość społeczna może być rozpatrywana w oparciu o kryterium oceny rozdzielania dóbr Polityka społeczna. Skrypt. 43 lub obowiązków pomiędzy członków pewnej zbiorowości ludzkiej. W sensie dystrybutywnym można ją zdefiniować w postaci trzech wskaźników liczbowych. Tabela. Wskaźniki sprawiedliwości społecznej. Wskaźnik liczbowy Wskaźnik społeczny wskaźnik dobrobytu społecznego wskaźnik nierówności dochodowej liczba lekarzy na 1 mln mieszkańców liczba urodzeń żywych na 1000 urodzeń w ciągu roku, dzienne spożycie kalorii przez jedną osobę. np. w oparciu o wskaźnik Schutza wskaźnik bezpieczeństwa socjalnego np. w skali Guttmanna Do pomiaru nierówności dochodów proponuje się wskaźnik Schutza. Każdy człowiek społeczeństwa ma prawo do bezpieczeństwa socjalnego w przypadku utraty pracy, utraty zdrowia, inwalidztwa, podeszłego wieku i niezawinionej utraty środków utrzymania. Różne państwa na świecie mają różne systemy społeczne gwarantujące swoim obywatelom takie bezpieczeństwo. W jednych państwach bezpieczeństwo to może być znacznie wyższe niż w innych. Porównanie jest możliwe tylko w przypadku odpowiedniej kwantyfikacji. W przypadku zastosowania skali Guttmanna wyodrębnia się pięć głównych systemów gwarantujących bezpieczeństwo socjalne, które oznaczane są symbolami Ś1, Ś2,...,Ś5, które nazywane są świadczeniami lub programami bezpieczeństwa socjalnego. Świadczenie w razie wypadków przy pracy. Świadczenie macierzyńskie i zasiłki chorobowe. Świadczenie w razie inwalidztwa, starości i śmierci. Świadczenie rodzinne. Ubezpieczenie na wypadek bezrobocia. Rys. Operacyjne pojęcie bezpieczeństwa socjalnego. http://www.wiedzainfo.pl/wyklady/64/rola_metod_ilosciowych_w_badaniach_spolecznych_ii.html Polityka społeczna. Skrypt. 44 Rozbudowany zestaw wskaźników, wg schematu - przyczyna – stan – reakcja - został zaproponowany przez Komisję ds. Trwałego Rozwoju Narodów Zjednoczonych w ramach prac nad dokumentem Agenda 21. Tabela. Wybrane wskaźniki społeczne. Wskaźniki społeczny Kategorie wskaźników Wskaźnik dobrobytu ekonomicznego Beckermana i Bacona Wszystkie wskaźniki w przeliczeniu na głowę mieszkańca: - realna konsumpcja w porównaniu z USA - roczna konsumpcja surowej stali w kg, - roczna produkcja cementu w tonach razy 10, - liczba prenumerowanych pism, - liczba radioodbiorników razy 10, - liczba pojazdów drogowych razy 10, - roczna konsumpcja mięsa, Wskaźnik dobrobytu społecznego w Wyżywienie: - kaloryczność pożywienia, spożycie metodzie genewskiej białka, odsetek kalorii ze skrobi, Mieszkanie: - zaludnienie mieszkań samodzielność mieszkań, jakość usług mieszkaniowych, Zdrowie: - dostępność usług leczniczych; zgony z powodu chorób zakaźnych i pasożytniczych, zgony osób poniżej 50 lat, Wykształcenie: - powszechność systemu szkolnego, wydajność szkół, liczba uczniów na jednego nauczyciela, Rekreacja – czas wolny od pracy zarobkowej, nakład czasopism, abonenci radia i telewizji Zabezpieczenie społeczne – nagła śmiertelność, powszechność zabezpieczeń na wypadek choroby, powszechność świadczeń emerytalnych i rentowych, Zagospodarowanie materialne nadwyżka z bieżącej konsumpcji. Indeks rozwoju społecznego ONZ - Produkt krajowy Brutto per capita HDI - Przewidywana długość życia w chwili urodzin, - Poziom wykształcenia obywateli, Agenda 21 Społeczne wskaźniki trwałego rozwoju dotyczące: Rozdziały – 3, 5, 6, 7, 33, 36, zwalczania ubóstwa; demografii; promocji edukacji, świadomości społecznej; ochrony i promocji zdrowia; promocji trwałego osadnictwa; Ekonomiczne wskaźniki trwałego rozwoju. Środowiskowe wskaźniki trwałego rozwoju: ochrona jakości i dostępności zasobów wodnych; Instytucjonalne wskaźniki trwałego rozwoju. Źródło: Wskaźniki ekorozwoju, praca zb. pod red. T. Borysa, Białystok, 1999. Gil S., Śleszyński Wskaźnik trwałego dobrobytu ekonomicznego (ISEW), „Ekonomista” 2001, nr1. Polityka społeczna. Skrypt. 45 Nierówności społeczne zostały dostrzeżone przy konstruowaniu wskaźnika trwałego dobrobytu ekonomicznego (ISEW). Bowiem wiadomo, iż im większe rozwarstwienie dochodów, tym mniejsza wartość tego wskaźnika. Ponadto powszechnie wiadomo, że jakość życia pogarsza się dla większości ludzi, jeśli podział dochodów staje się niesprawiedliwy – nawet, jeśli jednocześnie wzrasta wydajność gospodarcza24. Diagnoza zagrożeń społecznych to badania empiryczne, w których zbiera się dane szczegółowe przy wykorzystaniu różnorodnych metod i technik badawczych. Najważniejszym przedmiotem badań są potrzeby ludzkie (subiektywne i obiektywne) oraz otoczenie społeczne i gospodarcze. 3.3. Podmioty i poziomy organizacji polityki społecznej Podmiotami polityki społecznej są przede wszystkim państwo oraz jego organy i instytucje, podmioty ponadpaństwowe, podmioty niepaństwowe, a także organizacje społeczne. W hierarchii tych podmiotów najistotniejszą rolę odgrywa państwo. Obejmuje ono bowiem całą ludność kraju, ma możliwość mobilizowania różnych sił i zasobów poprzez prawo i przymus. Państwo również formułuje generalne cele, wartości i zasady polityki społecznej, umożliwia redystrybucję dochodów poprzez świadczenia socjalne, tworzy bazę materiałową organizacyjną i kadrową do realizacji celów polityki społecznej. W sektorze publicznym działają instytucje państwowe i samorząd, niepublicznym organizacje społeczne i prywatny sektor rynkowy. W obszarze bezpieczeństwa społecznego można, więc wydzielić podstawowe sektory działające na rzecz bezpieczeństwa społecznego (ujęcie instytucjonalne i kompetencyjne): sektor publiczny, obejmujący działalność realizowaną przez instytucje rządowe i samorządowe; sektor wspólnotowy, obejmujący wsparcie społeczne i wymianę świadczeń oraz usługi pomiędzy rodziną przyjaciółmi, sąsiadami; sektor społeczny, oparty na idei samopomocy, wykorzystujący inicjatywy społeczności lokalnych i prywatnego sektora rynkowego, wolontariat i organizacje pozarządowe25. Podmioty polityki społecznej to osoby prawne, które w swoim obszarze kompetencji działają na rzecz wyrównywania szans życiowych ludzi potrzebujących lub (i) na rzecz poprawy ich położenia materialnego. Można je sklasyfikować w kilku grupach: podmioty publiczne i niepubliczne; Weizsaecker von E.U., Lovins A.B., Lovins L. H., Mnożnik cztery. Podwójny dobrobyt – dwukrotnie mniejsze zużycie zasobów naturalnych, Raport dla Klubu Rzymskiego, Wyd. Rolewski , Toruń, 1999. 25 Zob. G. Spytek-Bandurska, Sektory, podmioty, poziomy i organizacja polityki społecznej, w:Polityka społeczna…, op.cit. s. 93-108 24 Polityka społeczna. Skrypt. 46 - podmioty państwowe mają za zadanie porządkowanie życia społecznego, tworzenie osłon socjalnych na poziomie ekonomicznych możliwości budżetu. Ich zadaniem jest także wyrównywanie szans życiowych zgodnie z zasadą konstytucyjnej sprawiedliwości, - podmioty pozapaństwowe mają na celu wszechstronne uzupełnianie działań państwa na rzecz grup najsłabszych ekonomicznie. Z względu na obszar działania wyróżnia się podmioty : globalne - są to organizacje międzynarodowe, które w swoim zasięgu działania mają określone kwestie socjalne występujące w skali globalnej (MOP); regionalne - obejmujące swoim działaniem obszar kontynentu, realizujące program polityki społecznej w obrębie państw członkowskich lub w danym regionie (UE); krajowe (narodowe) - są to osoby prawne działające w skali danego kraju (organizacje publiczne i pozarządowe); lokalne - działające na obszarze określonego terytorium, wsi, gminy, powiatu (samorząd terytorialny), Podmioty ustawodawcze: sejm i senat - są naczelnymi organami władzy ustawodawczej i decydują o kształcie ustawodawstwa socjalnego ( komisje sejmowe działające w obszarze polityki społecznej: rodziny; edukacji; nauki i młodzieży; łączności z Polakami za granicą; polityki przestrzennej, budowlanej i mieszkaniowej; samorządu terytorialnego i polityki regionalnej; zdrowia; mniejszości narodowych i etnicznych; komisje senackie: samorządu terytorialnego i administracji państwowej; spraw emigracji i Polaków za granicą), Podmioty wykonawcze: prezydent; premier; komitet społeczno-polityczny rady ministrów; rządowa komisja ludnościowa; minister finansów; minister pracy i polityki społecznej; minister spraw wewnętrznych i administracji; urząd ds. kombatantów i osób represjonowanych; minister sprawiedliwości; minister zdrowia; minister edukacji narodowej; minister rolnictwa i rozwoju wsi. Prezes Rady Ministrów wypełnia zadania z zakresu polityki społecznej za pośrednictwem Rady Ministrów i wspomaga go Komitet Społeczny Rady Ministrów. Jest to wewnętrzny, kolegialny organ Rady Ministrów, który ma na celu koordynowanie i zapewnienie sprawnej realizacji rządu w zakresie społeczno-politycznym. Komitet ten przede wszystkim powinien: analizować sytuację społeczno-polityczną oraz stan realizacji założeń polityki społecznej w takich kwestiach jak: oświata, bezrobocie, nauka, ochrona warunków pracy, bezpieczeństwo, zdrowie czy polityka społeczna; - dbać o stworzenie odpowiednich warunków i miejsc pracy dla narodowych oraz etnicznych mniejszości, które żyją w Polsce. Polityka społeczna. Skrypt. 47 Organem doradczym premiera jest Rządowa Rada Ludnościowa do której zadań należy m.in.26: - dokonywanie oceny sytuacji demograficznej kraju, - inicjowanie badań naukowych na płaszczyźnie demografii polityki ludnościowej, procesu reprodukcji polskiej ludności oraz rodzinnej - współpraca z różnymi naukowymi placówkami i GUS-em, w zakresie badań demograficznych oraz badań w zakresie polityki społecznej państwa. Do zadań Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej należą następujące zadania27: - praca, zabezpieczenie społeczne, sprawy rodziny. Ministrowi Pracy i Polityki Społecznej podlegają (i są nadzorowane) następujące instytucje: - Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych, Centrum Partnerstwa Społecznego "Dialog" im. Andrzeja Bączkowskiego; Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich; Krajowe Biuro Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych; Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy; Główna Biblioteka Pracy i Zabezpieczenia Społecznego; Instytut Pracy i Spraw Socjalnych; Instytut Rozwoju Służb Społecznych - IRSS; Ochotnicze Hufce Pracy; Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych; Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Naczelna Rada Zatrudnienia jest organem opiniodawczo-doradczym ministra właściwego do spraw pracy w sprawach polityki rynku pracy. Została powołana na mocy przepisów ustawy z dnia 29 grudnia 1989 roku o zatrudnieniu. Obecnie działa na podstawie przepisów ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r. oraz rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 06.10.2004 r. w sprawie rad zatrudnienia. Kadencja Rady trwa 4 lata. W skład Rady Zatrudnienia wchodzą przedstawiciele w równej liczbie poszczególnych organizacji związkowych, organizacji rządowej administracji, organizacji pracodawców, a także przedstawiciele samorządu terytorialnego. Organy polityki zatrudnienia funkcjonują na 3 podstawowych szczeblach: Krajowy Urząd Pracy, Wojewódzki Urząd Pracy, Powiatowy Urząd Pracy Na poszczególnym z tych szczebli funkcjonują Rady - tzw. rady zatrudnienia, które składają się z 12 przedstawicieli, wybierani według tej samej zasady co do Naczelnej Rady Zatrudnienia. Kontrolne jak Najwyższa Izba Kontroli, która jest najwyższym organem mającym uprawnienia kontroli państwowej bezpośrednio podporządkowana Sejmowi. Jeśli chodzi o obszar polityki społecznej, to w Najwyższej Izbie Kontroli powołana jest specjalna jednostka organizacyjna 26 http://www.stat.gov.pl/bip/389_43_PLK_HTML.htm (12.07.2011) http://www.mpips.gov.pl/ministerstwo/zakres-czynnosci-czlonkow-kierownictwa-mpips/zarzadzenie-nr-1-ministrapracy-i-polityki-spolecznej-z-dnia-25-stycznia-2011-r-zmieniajace-zarzadzenie-w-sprawie-zakresow-czynnosciczlonkow-kierownictwa-ministerstwa-pracy-i-polityki-spolecznej-/ (12.07.2011) 27 Polityka społeczna. Skrypt. 48 departament pracy i spraw socjalnych oraz departament zdrowia i fizycznej kultury. Podmioty sądownicze jak Sądy Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oraz Trybunał Konstytucyjny, który na płaszczyźnie polityki społecznej jest instytucją, wydaje orzeczenia na temat zgodności z ustawą zasadnicza poszczególnych normatywnych oraz ustawodawczych aktów, które stanowią regulację na temat kwestii socjalnych oraz socjalnych praw obywateli. Trybunał ma również kompetencję wpłynięcia na kształt i zapisy w prawie socjalnym prowadząc do zgodności poszczególnych orzeczeń z konstytucją. Podmioty pozapaństwowe polityki społecznej. Wśród pozapaństwowych podmiotów polityki społecznej wymienia się przede wszystkim te organizacje, które mają na celu wspierać lub uzupełniać działania państwa w zakresie wyrównywania różnic i nierówności społecznych, a także szans życiowych poszczególnych jednostek lub grup obywateli. Są to: stowarzyszenia, fundacja oraz związki takie jak: Caritas, Monar, Krajowy Fundusz na rzecz Dzieci, Polski Czerwony Krzyż, Akcja Humanitarna, Towarzystwo im. Brata Alberta, Polski Komitet Pomocy Społecznej, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci. Podmioty gospodarcze. W zakresie polityki społecznej działają również pozarządowe podmioty, których zadaniem jest wszechstronne uzupełnianie działań państwa na rzecz jednostek i grup socjalnie najsłabszych. Zajmują się one bezpośrednio zaspokajaniem określonych potrzeb społecznych, są forum artykulacji interesów i potrzeb różnych grup społeczeństwa, uczestniczą w procesie podejmowania decyzji w zakresie polityki społecznej poprzez współpracę lub protest. Podmioty ponadpaństwowe, biorące udział w kreowaniu polityki społecznej na forum europejskim i międzynarodowym to: Komisja Europejska, Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, ONZ, Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP). Podmioty polityki społecznej w Unii Europejskiej: Ustawodawcze: - Parlament Europejski - Rada Europejska - Rada Unii Europejskiej Wykonawcze: - Komisja Europejska - Europejski Bank Inwestycyjny Doradcze: - Komitet Ekonomiczno-Społeczny Polityka społeczna. Skrypt. 49 - Komitet ds. Zatrudnienia W aktach prawnych znajdują się różne uwarunkowania międzynarodowe (zewnętrzne): -Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948, ONZ), -Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966, ONZ), -Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966, ONZ), -Deklaracja o Postępie Społecznym i Rozwoju (1969, ONZ), -Europejska Konwencja o Obronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950, Rada Europy), -Europejska Karta Społeczna (1965, Rada Europy), -Karta Socjalna UE (1989, EU), -Karta Praw Rodziny (1983,Watykan), -Konwencja Praw Dziecka (1989, ONZ), -Konwencje MOP (1944, Międzynarodowej Organizacji Pracy). Kapitał ludzki do którego można zaliczyć się tych, którzy decydują o kierunkach polityki społecznej (polityków, parlamentarzystów, samorządowców), jak i tych, którzy świadczą profesjonalne usługi dla konkretnych ludzi - są to tzw. służby społeczne. Do nich zaliczymy nauczycieli, resocjalizatorów, lekarzy, pielęgniarzy, inspektorów pracy, pracowników socjalnych, a także w szczególnych przypadkach policjantów, sędziów i kuratorów. Nieocenionym, chociaż stosunkowo mało wykorzystywanym potencjałem społecznym mogą być wolontariusze, , którzy realizują społecznie potrzebne zadania, często wśród najbardziej zaniedbanych grup społecznych. Polityka społeczna. Skrypt. 50 Rozdział IV 4.1. Praca i bezrobocie Przyczyny wyodrębnienia prawa pracy: -zmiana znaczenia pracy – stała się ona działalnością celową człowieka, -pojawienie się masowego zatrudnienia (moment zniesienia poddaństwa), -rozwój przemysłu niosący ze sobą pogorszenie warunków pracy (w szczególności praca dzieci), -wyższy poziom dochodu narodowego w państwach sprawił, że mogły one zapewnić podstawowe warunki egzystencji obywatelom, niezależnie od ich udziału w pracy, -wzrost demokracji. Czynniki ogólne i specyficzne generujące bezrobocie w Polsce CZYNNIKI SPECYFICZNE: Potrzeba szybkiej restrukturyzacji gospodarki – jest związana z ujawnieniem ukrytego bezrobocia (jak i we wszystkich krajach o gospodarce centralnie planowanej), system rynkowy i odcięcie dotacji doprowadziły do powstania wysokiego bezrobocia strukturalnego (w Polsce dotyczy to także rolnictwa, które ma znaczne rezerwy pracujących w warunkach niskiej wydajności pracy); Wkraczanie na rynek pracy licznych roczników młodzieży – rozwój szkolnictwa trzeciego stopnia powoduje rozłożenie w czasie tego zjawiska, ale nie jego likwidację. Brak kapitału. CZYNNIKI OGÓLNE: Postęp technologiczny – (w Polsce ten czynnik nie jest jeszcze zbyt ważny) istotą jest duże ograniczanie zatrudnienia w zakresie prostych prac fizycznych i umysłowych, które można wykonać w ramach określonych zachowań, jednocześnie generuje on popyt na pracę dla nowych grup specjalistów np. programistów Globalizacja gospodarki – wiąże się z nią uwolnienie kapitału od trudności z lokowaniem się w miejscach, gdzie przynosi on największe zyski, czyli najczęściej tam, gdzie jest wysoka wydajność pracy i stosunkowo niskie koszty pracy. Polityka społeczna. Skrypt. 51 Sztywność rozwiązań instytucjonalnych – utrudnienia instytucjonalne przeszkadzają w dostosowaniu podaży pracy do popytu na nią, a więc wszelkie wady systemu szkolnictwa, prawa pracy, zbyt silne związki zawodowe, system podatkowy Wzrost podaży pracy – spowodowany uniwersalizmem kulturowym, np. masowe podejmowanie pracy przez kobiety Ukryte bariery wzrostu zatrudnienia w Polsce Niski poziom wykształcenia – utrudnia to przekwalifikowanie i jest połączone często z niską jakością kształcenia czy zbyt wczesną specjalizacją. Zbyt mała elastyczność rynku pracy – koncentracja przywilejów dla już zatrudnionych i jednoczesny brak zachęt do pozyskiwania nowych pracowników. Zbyt wysokie zasiłki dla bezrobotnych – szczególnie w relacji do płacy minimalnej, zbyt mała różnica między zasiłkiem dla bezrobotnych a socjalnym. Mała mobilność pracowników i kandydatów do pracy – spowodowane to jest przywiązaniem do miejsca zamieszkania, wysokimi kosztami zmiany miejsca zamieszkania, niekorzystną relacją: wynagrodzenie vs koszty jego pozyskania (np. drogie dojazdy do pracy), niepewność efektów pracy. Wysokie koszty tworzenia nowych miejsc pracy – zwyczajnie bardziej opłaca się pracodawcy zapłacić za nadgodziny, podpisać umowę zlecenie, albo zainwestować w super wydajne maszyny niż podejmować ryzyko i organizacyjny trud stworzenia nowego miejsca pracy (że o kosztach nie wspomnę). Aktywne i pasywne metody ograniczania bezrobocia i ich zastosowanie w Polsce METODY PASYWNE (kosztowne, rozleniwiające, obecnie ograniczane): Wydłużanie okresu edukacji młodzieży w formie obowiązkowej lub stwarzanie systemu zachęt do jej kontynuowania. Skracanie okresy pracy lub obniżanie wieku uprawniającego do uzyskania emerytury. Liberalizacja przyznawania rent. Podwyższanie zasiłków i długości okresu, na który zostały przyznane, manewrowanie wysokością płacy minimalnej i jej relacją do świadczeń. Wydłużanie okresu przyznawania ulg i zwolnień z pracy z tytułu urodzenia dziecka, opieki nad nim czy innymi osobami niesamodzielnymi. METODY AKTYWNE (dokładna odwrotność pasywnych): Polityka społeczna. Skrypt. 52 Udzielanie pomocy osobom poszukującym pracy i pracodawcom poprzez rozwój pośrednictwa pracy. Poradnictwo zawodowe, szkolenia bezrobotnych. Organizacja, dotacja i inicjacja robót publicznych. Organizacja, dotacja i inicjacja prac interwencyjnych. Udzielanie pożyczek bezrobotnym na uruchomienie własnej działalności gospodarczej – samo zatrudnienie. Preferencyjne kredyty dla tworzących nowe miejsca pracy. W Polsce dominują działania pomocowe (pasywne) nad aktywnymi, bo metody aktywne są bardzo drogie i długofalowe, nie działają doraźnie. Powoli jednak sytuacja zmienia się. W kwestii bezrobocia strukturalnego dotychczas stosowano wcześniejsze emerytury oraz różnego rodzaju zasiłki. Programy pomocowe mające na celu przekwalifikowanie bezrobotnych. Bezrobocie technologiczne nie jest aż tak uporczywe wg Orczyka, ponieważ w Polsce nie odgrywa jeszcze dużej roli z racji długiego procesu wdrażania nowych rozwiązań. Receptą ma być poradnictwo zawodowe i programy celowe np. Pierwsza Praca. Bezrobocia agrarnego nie zwalczy się zwykłymi środkami pasywnymi, bo tylko będą przedłużać proces wychodzenia z niego. Konieczne jest utworzenie programów podnoszenia kwalifikacji i podniesienia jakości systemu oświaty. Tak czy inaczej bezrobocie agrarne poważnie zmniejszy się dopiero z przyczyn biologicznych lub gdy zwiększy się zapotrzebowanie na pracowników do prac prostych. Bardzo trudno wykorzenić bezrobocie długoterminowe ze względu na jego regionalny charakter i konieczność tworzenia nowych miejsc pracy, ponadto przywrócenie do pracy długotrwale bezrobotnego jest bardzo drogie. „Pozostaje więc tradycyjna pomoc społeczna (…) lub migracja za pracą – okresowa lub stała. Problem bezrobocia osób młodych, Bezrobocie determinują w zbyt dużym stopniu płeć, wiek, wykształcenie, zawód czy inne cechy zewnętrzne. Stosuje się tutaj metody aktywne – ulgi podatkowe dla przedsiębiorców tworzących miejsca pracy, dofinansowania dla nich, programy integracyjne. Polityka społeczna. Skrypt. 53 4.2. Ubóstwo Podstawowym kryterium ubóstwa są warunki materialne niezapewniające zaspokojenie minimum potrzeb człowieka i z tej perspektywy wyróżnia się dwa znaczenia technik ubóstwa. Ubóstwo absolutne określane jako bezwzględne czyli stan niezaspokojenia potrzeb. Uznany w danym czasie i danym społeczeństwie za minimum fizycznego przetrwania. Ubóstwo względne określane przez określenie do konkretnej sytuacji życiowej jednostki i rodziny w odniesieniu do poziomu dostępnego innym. Istnieje wiele teorii wyjaśniających przyczynę ubóstwa28. Teoria skażonych charakterów, w której za główną przyczynę ubóstwa uważa się ułomności indywidualne tj. brak aspiracji, niedbalstwo, brak umiejętności, zdolności i możliwości. (ludzie rodzą się z taką predyspozycją i nie robią nic, aby coś zmienić). Teoria ograniczonych możliwości opiera się ona na stwierdzenie, że ubożenie społeczeństwa może być rezultatem sił pozostających poza wpływem i kontrolą jednostek (ludzie rodzą się w biednych rodzinach i mają mniejsze możliwości rozwoju). Teoria wielkiego brata sugeruje, że winę za ubóstwo ponosi państwo (rząd), ponieważ niszczy bodźce do umacniania niezależności ekonomicznej rodziny przez wysokie podatki i liczne programy socjalne, które powodują uzależnienie się od tej pomocy (ludzie uważają, że to państwo odpowiada za istnienie ubóstwa). Przyczyny ubóstwa (nurty badawcze) doszukuje się też w aspektach: predyspozycji związanych z różnicami kulturowych, ograniczania swobody działania (liberalny), podziałami w społeczeństwie (strukturą, kastowością), losowe (niezależne od woli człowieka), subiektywne, (niskie kwalifikacje, niechęć do pracy, chęć pobierania zasiłków), strukturalne (związane z przyczynami gospodarczymi). Przyczyny ubóstwa (trudno oddzielić od siebie przyczyny i konsekwencje ubóstwa) są wynikiem niewłaściwego zachowania samych ubogich jak i systemu społeczno-gospodarczego. Zagrożenie ubóstwem dotyczyć może: patologii życia (różne uzależnienia, rozpad rodziny), bezrobocia, rodzin wielodzietnych i niepełnych, ludzi głęboko niepełnosprawnych, określonych grup mniejszościowych, ludzi starych utrzymujących się z minimalnej emerytury, młodzieży poszukującej pierwszej pracy, długookresowo bezrobotnych, nisko-wykwalifikowanych robotników, rolników i osoby na ich utrzymaniu, migrantów czy bezdomności. Miary ubóstwa pomagają uzyskać informację o tym w jakim stopniu i w jakiej skali należy Polityka społeczna. Skrypt. 54 zapewnić opiekę i pomoc osoba potrzebującym. Pułapka ubóstwa to sytuacja, w której zainteresowanemu nie opłaca się podejmować oficjalnie pracy, gdyż otrzymywana pomoc społeczna zapewnia mu podobny standard życia, a jednocześnie nie wymaga od niego żadnego wysiłku. Pułapka bezrobocia jest szczególnym przypadkiem pułapki ubóstwa, gdyż świadczenia socjalne są wysokie w porównaniu do oczekiwanego wynagrodzenia. Minimum socjalne – obliczane w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych – co kwartał publikacja – pomaga to w określeniu przebiegu granicy niedostatku Pierwsza grupa teorii – wg niej ubóstwo jest spowodowane głównie czynnikami osobowościowymi i zachowaniami (bez uwzględnienia przyczyn tych zachowań) – wynika z nich, że cechy odpowiadające za powstawanie ubóstwa to nieumiejętność, niemożność lub niechęć do starań mogących poprawić sytuację rodziny obecnie i w przyszłości. Druga grupa teorii – bieda jest powodowana przez czynniki sytuacyjne (strukturę społeczną, czy gospodarczą). Szanse na przezwyciężenie biedy widzą w instytucjach (zwłaszcza edukacyjnych). Pomoc charytatywna, czy świadczenia mają krótkookresowy efekt - liczy się zmiany sytuacji (zmiana struktury). Trzecia grupa teorii – przyczyną występowania ubóstwa jest sam system pomocowy – nie tylko zła realizacja świadczeń, nadmierna instytucjonalizacja, czy wysokie nakłady, ale samo założenie obowiązku pomocy – bo osłabia własne dążenie do poprawy sytuacji rodziny (zmniejsza poczucie odpowiedzialności za swój los i rodzi postawy roszczeniowe). 4.3. Migracje Migracje (łc. wyprowadzenie się, przeniesienie) to zmiana stałego miejsca zamieszkania lub miejsca czasowego pobytu w obrębie terytorium państwa lub w ramach przepływu ludności między państwami. Migracjami (lub wędrówkami) ludności nazywamy całokształt przesunięć prowadzących do stałej lub okresowej zmiany miejsca zamieszkania osób. Najczęściej za akt migracji uważa się zmianę miejsca zamieszkania osoby trwającą dłużej niż jeden rok. Migracja to wędrówka ludności mająca na celu zmianę miejsca pobytu29. J. Lustig, Ubóstwo i jego pomiar, w: Polityka społeczna. Teksty źródłowe, opr. L. Dziewięcka-Bokun, Zamorska, Wrocław 2003, s. 184-208. 29 A. Rajkiewicz, Polityka społeczna wobec procesów migracyjnych, w: Polityka społeczna. Podręcznik akademicki…op.cit. s. 303-312. 28 Polityka społeczna. Skrypt. K. 55 Podział migracji ze względu na: zasięg: migracje wewnętrzne (międzyregionalne i wewnątrz regionu), migracje zewnętrzne (poza terytorium kraju, dwustronnie-emigracja oraz imigracja); czas trwania: czasowe, trwałe; cel: turystyka, lecznictwo, przekonania religijne, ekonomia; stopień dobrowolności: dobrowolne i przymusowe; status prawny: legalne i nielegalne. Migracje stałe (definitywne) polegają na trwałej zmianie miejsca zamieszkania na czas nieokreślony, a czasowe (sezonowe lub okresowe) wiążą się ze zmianą miejsca zamieszkania na czas określony z uwagi na sezonowe podejmowanie zajęć np. na czas pobierania nauki oddelegowania do pracy itp. Migracje wahadłowe (codzienne) to szczególny rodzaj ruchu wędrówkowego ludności, polegający na codziennym dojeżdżaniu do pracy, szkoły urzędów itp. Rozróżnianie typów migracji jest wymagane przez politykę społeczną, która w danym czasie i sytuacji gospodarczej potrzebuje określonego typu migracji (np. w sytuacji bezrobocia). Formy migracji: emigracja z kraju ojczystego, imigracja, reemigracja, uchodźstwo, ewakuacja, repatriacja , przesiedlenie i deportacja. Migracja zagraniczna (zewnętrzna) związana jest z przekraczaniem granicy państwowej. Imigracja to często zachęcenie do przypływu ludności do kraju ludzi spoza niego. Reemigracja jest migracja etapowa polegająca na wyemigrowaniu do jednego miejsca, ale po to by emigrować dalej. Repatriacja to powrót do ojczyzny z wypędzenia lub w poszukiwaniu pracy. Tabela. Dodatnie i ujemne konsekwencje migracji. konsekwencje (+) dla migrantów i ich rodzin Konsekwencje( —) dla migrantów i ich rodzin Polityka społeczna. Skrypt. 56 1. Podniesienie standardu życia 1. Praca poniżej kwalifikacji - deprecjacja kapitału 2. Sfinansowanie bieżących wydatków ludzkiego 3. Działalność inwestycyjna (w tym inwestycje 2. Schizofrenia życiowa - życie na krawędzi „dwóch edukacyjne) światów* 4. Możliwość podjęcia pracy 3 Koszty psychiczne związane z rozstaniem z rodziną, 5.Poznanie obcego języka, kultury itp. bliskimi 6. Przekazywanie wzorców mobilności 4. Rozpad związków małżeńskich, rodzin 5. Ucieczka młodych ludzi do większych ośrodków miejskich Dla społeczności lokalnej (+) Dla społeczności lokalnej (-) 1. Lepsze wyposażenie gospodarstw domowych 1.Wyludnianie się regionów peryferyjnych — mniejsza skala biedy, niższe 2. Mniej lub bardziej trwała dezaktywizacja na polskim wydatki na świadczenia społeczne rynku pracy 2. Poprawa infrastruktury 3 Utrata zasobów pracy, problemy ze znalezieniem 3 Pobudzenie lokalnego rynku pracy pracowników 4. Zmniejszenie presji na rynek pracy 4. Ostentacyjna konsumpcja - presja inflacyjna 5. Wykształcanie się mobilnych społeczności Prawa Ravensteina stanowi, że: 1. znaczna część migrantów przebywa jedynie krótki odległości. Im większa będzie odległość od miejsca emisji migrantów tym ich liczba będzie mniejsza. Dodatkowo migranci przebywający dłużej za granicą będą wybierali jako miejsce osiedlenia duże centra przemysłu lub handlu. 2. Cechą właściwą dla każdego społeczeństwa jest przemieszczanie się ludności w kierunku centrów przemysłu lub handlu. Mieszkańcy wsi sąsiadujących gwałtownie rozwijającymi się miastami gromadzą się w tych miastach a na ich miejsce przybywają migranci z miejscowości bardziej odległych od dużych centrów. 3. Każdy główny przypływ migracyjny generuje przepływ powrotny. 4. Mieszkańcy dużych aglomeracji są mniej skłonni do migracji niż mieszkańcy terenów słabiej zurbanizowanych. 5. Stwierdza się przewagę kobiet wśród migrantów przemieszczających się na krótkie odległości, ponieważ są z reguły ostrożniejsze od mężczyzn. 6. Rozwój przemysłu, doskonalenie i poprawa dostępności środków komunikacji oraz rozbudowa infrastruktury społecznej o gospodarczej powodują wzrost migracji, 7. Motywy o charakterze ekonomicznym, skłonność do poprawy warunków życia są najsilniejszymi Polityka społeczna. Skrypt. 57 determinantami procesów migracyjnych30. Źródłem informacji o migracji są: rejestracje graniczne, rejestracje meldunkowe, badania ankietowe na reprezentatywnych grupach. Tabela . Motywy migracji. Motywy migracji Ekonomiczne i „wypychające" czynniki ubóstwo ,,ciągnące” czynniki perspektywy wyższych bezrobocie zarobków niskie płace perspektywy poprawy wysoki przyrost naturalny standardu życia brak podstawowej opieki rozwój osobisty lub medycznej zawodowy braki w systemie edukacji Polityczne konflikty. poczucie bezpieczeństwa niebezpieczeństwo. wolność polityczna przemoc korupcja łamanie praw człowieka Społeczne i dyskryminacja wynikająca łączenie rodzin kulturowe ze względów etnicznych. migracja do kraju przodków religijnych brak zjawiska dyskryminacji Źródło: Bank Światowy, Migration and Remittances, Easter Europe and the former SU 2006 demograficzne Instrumenty polityki migracyjnej (grupy instrumentów) polegają na stosowaniu utrudnień lub ułatwień w zakresie: stałych wyjazdów (paszporty), przyjazdów (obywatelstwo), w czasowych przemieszczeniach, powrotów z zagranicy. Metodami pomiaru migracji są: współczynnik odpływu, współczynnik odpływu, współczynnik wędrówkowy, współczynnik efektywności migracji. Migracje zmieniają rozmieszczenie i gęstość zaludnienia (funkcja redystrybucyjna) oraz proporcje w strukturze. 30 Zob. P. Kaczmarczyk, Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, Warszawa 2005. Polityka społeczna. Skrypt. 58 4.4. Problemy rodziny Tradycyjnymi celami polityki rodzinnej były działania zmierzające do tego, aby popierać zawieranie i utrzymywanie związków małżeńskich, tworzyć warunki do posiadania i wychowania dzieci we własnych domach. Przez dziesiątki lat taka polityka stanowiła integralną cześć polityki społecznej państwa. Obecnie ulega to stopniowej ewolucji i zmianom. Funkcjonuje niejako inna definicja rodziny i stoją przed nią nowe wyzwania. Zmiany, które dokonały się w polityce rodzinnej w krajach rozwiniętych po II wojnie kiedy to głównym celem było zapewnienie pracy dla mężczyzn, akcentują silną potrzebę dostosowania realizacji polityki rodzinnej do zmian warunków. Należą do nich : zmiany struktur rodzin, wzrost zatrudnienia kobiet i związana z tym konieczność stworzenia nowych instytucji opieki dla małych dzieci, wysokie bezrobocie wśród młodzieży i związane z tym bariery dochodowe w zakresie możliwości uzyskania mieszkań, wzrastająca niestałość związków małżeńskich i wynikające z tego zagrożenie ubóstwem, warunki w okresie dzieciństwa coraz silniej determinujące szanse życiowe. Typy rodzin. Rodzina nuklearna – najczęściej związek małżeński heteroseksualnej pary, mającej jedno lub więcej dzieci, żyjących w tym samym gospodarstwie domowym. Rozwinięciem jest rodzina dwupokoleniowa posiadająca większą liczbę dzieci. Formą rodziny nuklearnej stanowiącej jedno gospodarstwo domowe, jest również: * para małżeńska heteroseksualna nieposiadająca dzieci. * żyjący razem i mający wspólne dzieci, ale niebędący małżeństwem. *żyjący razem i mający dzieci z przednich związków. * samotni, mający i wychowujący dzieci. Rodzina pełna – rodzina wielopokoleniowa. W tego typie rodzinie istnieją silne więzi uczuciowe i ekonomiczne, duża wzajemna pomoc. Duża rodzina – stanowią ją osoby spokrewnione, ale niestanowiące gospodarstwa domowego. Więzi ekonomiczne i kontakty są na znacznie niższym poziomie. Główne funkcje rodziny to: Polityka społeczna. Skrypt. 59 Prokreacja : T. Malthus – XVIII / XIX w. – wskazał na konieczność synchronizacji wzrostu produkcji żywności z tempem przyrostu liczby ludności, gdyż w innym przypadku grozi to głodem lub wojną. Funkcja edukacyjna rodziny: - najczęstszą przyczyną ograniczenia powyższej funkcji upatruje się w podejmowani przez członków rodziny pracy oddalonej od miejsc zamieszkania, zwłaszcza przez kobiety, -następuje zmniejszenie roli rodziny w zakresie przygotowania zawodowego czy też informacyjnego na rzecz zwiększenia roli wychowania w określonej kulturze. Funkcja opiekuńcza rodziny: - transformacji uległa w najmniejszym stopniu opieka nad dziećmi, w większym stopniu opieki nad ludźmi niepełnosprawnymi lub chorymi, w największym stopniu odnosi się to do ludzi starych. - Opiekę nad chorymi przejmują szpitale, wyspecjalizowane placówki. Związane jest to przede wszystkim z tym, że żyje się coraz. Polityka społeczna państwa oddziałuje pośrednio poprzez działania związane z funkcjonowaniem rynku pracy, dostępnością mieszkań, poziomem opieki lekarskiej, polityką edukacyjną czy emerytalną, systemem opieki społecznej. Główne formy interwencji bezpośredniej państwa wobec rodziny najczęściej przybierają formę świadczeń lub usług. Świadczenia: - ulgi podatkowe, wspólne rozliczanie podatku na wszystkich członków rodziny; - stypendia socjalne; - pomoc materialna dla osób posiadających i wychowujących dzieci, poprzez zapomogi, zasiłki, płatne urlopy; - ulga lub dofinansowanie dla rodzin korzystających wspólnie z wczasów; - system preferencji dla przekazywania majątku w ramach rodziny; - pomoc dla rodzin niepełnych lub mających na utrzymaniu osoby niepełnosprawne; Usługi: - sieci placówek bezpłatnej edukacji i opieki nad dziećmi; - sieć placówek pomocy dla ludzi starszych i wymajających wsparcia; - bezpłatna opieka lekarska dla kobiet w ciąży, dzieci i innych członków rodzin; Polityka społeczna. Skrypt. 60 Uprawnienia: - preferencje w uzyskiwaniu mieszkań; - preferencje w zatrudnianiu lub dla zatrudnionych, a opiekujących się dziećmi, czy chorymi członkami rodziny. B. Balcerzak- Paradowska, analizując przyszłości polityki rodzinnej doszła do wniosku, że w odniesieniu do krajów UE można sformułować Ewen wspólne cele: wyrównanie tempa zmian populacji poprzez popularyzowanie modelu rodziny, w której obydwoje rodziców pracuje zawodowo- dążenie w związku z tym do tworzenia możliwości godzenia posiadania dzieci z realizacją pracy zawodowej, zwłaszcza w odniesieniu do kobiet; staranie o podnoszenie jakości kapitału ludzkiego i społecznego młodego pokolenia poprzez wspieranie rodziny w jej funkcjach związanych z rozwojem dzieci i edukacją; dążenie do ograniczenia ubóstwa i społecznego wykluczenia, zwłaszcza w odniesieniu do młodego pokolenia. Obecnie występują trzy odmienne modele polityki rodzinnej: tradycyjny - dominuje w Niemczech i we Włoszech, jego istota to utrzymanie wsparcia dla funkcjonowania rodziny nuklearnej z dziećmi, w której zachował się tradycyjny podział rol. Celem jest popieranie zawierania małżeństw i zachęta do posiadania dzieci; łączenia pracy zawodowej z posiadaniem dzieci- realizowany przez kraje skandynawskie i Holandię- to przyspieszone dostosowanie do zmian aspiracji zawodowych kobiet i stylu życia, który wymusza współczesna cywilizacja; idei liberalnej- USA i Anglia- państwo nie prowadzi całościowej polityki rodzinnej, koncentrując swoją uwagę tylko na sytuacjach wymagających pomocy, zwłaszcza jeśli chodzi o dzieci. Model polityki prorodzinnej to polityka wspierająca płodność, która oparta jest na rozpoznaniu i zrozumieniu natury niskiej płodności. Filary polityki płodności to: 1. Bodźce finansowe. 2. Wspieranie rodziców w łączeniu pracy zawodowej i życia rodzinnego. 3. Szerokie zmiany społeczne wspierające dzieci i rodzicielstwo. Te trzy filary korespondują z trzema teoriami niskiej płodności: racjonalnego wyboru, równości płci i niechęci do ryzyka. Typowy zestaw instrumentów: Regulacja małżeństwa i rodziny (rozwody, obowiązek alimentacyjny). Polityka społeczna. Skrypt. 61 Zwiększanie dostępności środków planowania rodziny. Zasiłki rodzinne i dodatki do nich. Ochrona zatrudnienia kobiet w ciąży. Zasiłki i urlopy macierzyńskie i wychowawcze (rodzicielskie). Wliczanie opieki nad niepełnosprawnymi do stażu pracy. Wspólne rozliczanie się, ulgi na współmałżonka, na dzieci, z tytułu wydatków na dzieci, dla rodzin niepełnych. Instytucje zapewniające opiekę dzienną lub całodobową (np. żłobki, przedszkola, domy dziecka, ośrodki wychowawcze). Ochrona zdrowia kobiet i dzieci (w tym medycyna szkolna). Zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne dla dzieci i młodzieży. Problemy rodzin rozwiązywane są przez trzy typy programów: Programy uniwersalne –do wszystkich rodzin, np. programy profilaktyczne w szkole, kampanie medialne. Programy selektywne –tylko do tych rodzin, w których istnieje większe ryzyko wystąpienia problemów (najczęściej ubogich). Programy adresowane –tylko do tych rodzin, w których wystąpiły pierwsze objawy kryzysu (np. wagarowanie, drobne wykroczenia). Polityka społeczna. Skrypt. 62 ROZDZIAŁ V 5.1. Zabezpieczenie społeczne W zakresie zabezpieczenia społecznego stosowane są najczęściej trzy techniki o charakterze administracyjno – finansowym. Wyróżnia się technikę: 1. Ubezpieczeniową – świadczenia w niej maja charakter obligatoryjno – roszczeniowy. Podstawą nabywania praw do świadczeń jest tu opłacanie składek, których wysokość zależy od rozmiarów ryzyka i od wysokości dochodów. Warunki i wysokość świadczeń jest związana z wysokością opłaconych składek, najczęściej określanych ustawowo. Prawo do tego typu świadczeń jest nabywane w momencie spełnienia warunków przewidzianych w ustawie i nie decyduje o tym kryterium potrzeb. Technika ubezpieczeniowa jest jedynym rodzajem świadczeń, w których występuje dwustronny charakter transakcji. 2. Zaopatrzeniową – ma charakter również roszczeniowy, charakter z tą jedyna różnicą, że prawo do świadczeń wynika wyłącznie z woli ustawodawcy a nie jest związane z opłaceniem składek. Finansowanie tego rodzaju świadczeń odbywa się z funduszy publicznych a warunkami ich przyznawania i wysokości wynikają z przyjętych rozwiązań normatywnych. Ważną cechę tej techniki jest fakt, iż świadczenia przysługują z reguły wszystkim obywatelom danego kraju należącym do jednej określonej grupy społecznej np. osoby niepełnosprawne czy służb mundurowych. 3. Pomocy społecznej – nazywana także techniką opiekuńczą ma charakter uznaniowy. Warunkiem przyznania świadczeń tu zbadanie potrzeb i sytuacji życiowej danej osoby lub rodziny. Źródłem finansowania są fundusze centralne i lokalne. System pomocy społecznej pozwala na indywidualizację sytuacji i świadczeń, co we współczesnej polityce społecznej jest uznanie za jedne z ważniejszych zasad. FORMY ZABEZPIECZENIA EMERYTALNEGO: Historycznie wyodrębniły się bazowe formy zabezpieczenia emerytalnego: - model niemiecki – obowiązkowe ubezpieczenia pracowników – kapitałowy/repartycyjny Fundusz kapitałowy powstaje z kapitalizowanych składek w wypłaty są uzależnione od jego wielkości i wartości Fundusz repartycyjny – jego wielkość zależy od wartości składek, aktualnie płaconych przez pracujących i pracodawców (umowa generacyjna) Polityka społeczna. Skrypt. 63 - wersja angielska – model Beveridge’a (pierwotnie wprowadzona w Danii) – zaopatrzeniowy Świadczenia są obowiązkową pomocą państwa dla grupy osób spełniających przyjęte kryterium; świadczenia są finansowane z podatków powszechny; Forma ta ze względu na niski poziom świadczeń występuje częściej w powiązaniu z dobrowolnym ubezpieczeniem prywatnym, czy zakładowym. PRZYCZYCZYNY KRYZYSU WSPÓŁCZESNYCH SYSTEMÓW EMERYTALNYCH: - proces starzenia się społeczeństw, - wzrost emerytów wśród całej populacji, - przemiany na rynku pracy, - globalizacja, - zmiany w życiu rodzinnym, Trudności finansowe: przyczyny: - wydłużenie się życia, zwłaszcza kobiet, - wzrost udziału w społeczeństwie ludzi starszych – jest to nie tylko rezultat zwiększenia się liczby ludzi starszych, ale i efekt mniejszego tempa wzrostu czy czasem wręcz spadku liczby ludności młodszych generacji, - skracanie się czasu oficjalnej aktywności zawodowej ( chodzi w tym również o zahamowanie tendencji do przechodzenia na wcześniejsza emeryturę); wzrost zatrudnienia kobiet nie znajduje na razie takiego przełożenia na wzrost dochodu narodowego, aby rekompensować zwiększenie się świadczeń emerytalnych; - trudności w zakresie podniesienia poziomu zatrudnienia, tak aby osiągnąć cele postawione w deklaracji lizbońskiej; - przewaga rozwiązań socjalno – politycznych nad ekonomicznymi; W Polsce od 1999 istnieją dwa obowiązkowe filary : - I filar – finansowanie na zasadzie repartycyjnej, - II filar – finansowanie na zasadzie kapitałowej – OFE – Otwarte Fundusze Emerytalne, gdzie składka jest kapitalizowana, oraz -III filar- ubezpieczenia dobrowolne – pracownicze programy emerytalne, indywidualne konta, ubezpieczenia prywatne Polityka społeczna. Skrypt. 64 Fundusze celowe Składka W tym pracodawca W tym pracownik 19.52% 9.76% 9.76% 8% 6.5% 1.5% Wypadkowy 1,67% (ruchomy) 1.67% - Chorobowy 2,45% - 2.45% Emerytalny Rentowy Obowiązek płacenia składek dotyczy wszystkich posiadających stałe źródło dochodu - podział osób: - ur. przed 1949 – na starych zasadach (przed reformą) - ur. między ’49 a ’68 – możliwość wyboru - ur. po 1968 – nowe zasady Największe trudności spowodowało nagłe zmniejszenie wpływów na rzecz funduszu repartycyjnego: - rezultat normalnego przejścia części środków ze składek na rzecz funduszu kapitałowego - niedoszacowanie liczby chętnych z II grupy, którzy przeszli do nowego systemu ( a nie było zgromadzonego kapitału) W wyniku reformy powstał system ubezpieczeń emerytalnych oparty na racjonalnych zasadach ekonomicznych, uwzględniający pełen związek pomiędzy nakładami pracy a jej odłożonymi efektami, dostosowany do znormalizowanych warunków pracy i dość elastyczny Tabela. Części systemu zabezpieczeń społecznych wg idei liberalnej. pomoc zaopatrzenie ubezpieczenie forma System repartycyjny System kapitałowy Zasada Uznaniowa na Uprawnienia Państwo reguluje Polityka społeczna. Skrypt. Proporcjonalny do 65 przyznania podstawie rozeznania sytuacji ustawowe składki i wysokość wypłat wkładu ze składek Wysokość minimalna świadczenia zmienna stała stała Stała + zmienna z tytułu wysokości oprocentowania budżet Fundusz ze składek Kapitał składkowy + obecnie pracujących jego oprocentowanie Filantropia, Źródło finansowania dotacje, subsydia Liberałowie popierają system kapitałowy i rzadszą interwencję państwa Polityka społeczna. Skrypt.
