Pedagogika społeczna - a rodzina
advertisement
Pedagogika społeczna - a rodzina Rodzina traktowana jest, jako podstawowa forma organizacji społecznej. W tradycyjnym ujęciu „Rodzina jest bezpośrednim i naturalnym wyrazem najgłębszych dążeń naturalnych człowieka do życia w grupie.1 O tym, że człowiek nie został stworzony do życia w samotności świadczą również przekazy biblijne: „ Nie dobrze jest człowiekowi, gdy jest sam” (Księga Genesis 2,18). Rodzina jest grupą, złożoną z rodziców połączonych stosunkiem małżeńskim i ich dzieci. Podstawowymi jej funkcjami są funkcja rozrodcza, której społeczeństwo zawdzięcza swoją ciągłość biologiczną, funkcja wychowawcza polegająca na przekazywaniu młodemu pokoleniu dziedzictwa społecznego, kulturalnego i religijnego. Oraz zaspokojenie potrzeb emocjonalnych. Małżeństwo z kolei, jest terminem tak często używanym w życiu codziennym, że nawet prace teoretyczne na ten temat uważają jego znaczenie za oczywiste i najczęściej go niewyjaśnianą ani nie analizują. Ogólnie przyjmują jedynie jego rozumienie, jako wspólnotę osób, która służy wzajemnemu oddaniu się w miłości. W swoim zamierzeniu małżeństwo jest wspólnota trwałą, a jeśli ma być rozumiana, jako głęboka wspólnota życia i miłości nie można jej traktować statycznie. W Miłości i odpowiedzialności Karol Wojtyła, obrazując pogląd na rodzinę, małżeństwo i miłość pisze: „dzisiejszy świat wiele mówi o miłości. W książkach, brukowych czasopismach czy filmach często traktuje się miłość jak swoistą chorobę, która pewnego dnia spada na człowieka. Przychodzi jednak czas wyzdrowienia i wtedy mówi się, że, "już się nie kocha" czy "kocha się inną, innego". Tymczasem miłość to stałe pragnienie dobra dla drugiego człowieka. Przede wszystkim dla drugiego człowieka, a dopiero potem dla siebie. Kochając, wstępując w związek małżeński, nie powinienem pytać, co mi miłość da, ale powinienem być gotowy dać wszystko ukochanej osobie”2. W podsumowaniu należy stwierdzić, iż dobry związek małżeński to zjawisko wielowymiarowe. Oznacza to, że tworzący je współmałżonkowie charakteryzują się wysokim przystosowaniem małżeńskim, to znaczy są oboje z siebie zadowoleni, czują się zadowoleni i stanowią funkcjonującą diadę, a jego wyniki określane są przez odpowiedni stopień miłości, więzi interpersonalnej intymności, 1 2 F. Adamski, Rodzina, Wymiar społeczno-kulturowy. Wydawnictwo U.J., Kraków 2002, s.48. K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001, s. 70 i dalej 1 podobieństwa, pożycia seksualnego i stosunku do dzieci. Charakter emocjonalnego stosunku do dziecka określa się, jako miłość rodzicielska. W pojęciu tym mieści się zarazem tendencja do zachowania się wobec niego w pewien specyficzny sposób, a także samo wyrażanie określonego poglądu na jego temat. Z kolei postawa rodzicielska to pewna tendencja do reagowania w określony sposób w stosunku do dziecka. Co więcej, miłość rodzicielska, rozumiana, jako postawa rodzicielska, wywiera taki głęboki wpływ na dziecko, miedzy innymi, dlatego, że emocjonalny stosunek rodziców do niego wyraża się w każdym niemal słowie, w każdej czynności związanej z jego pielęgnacją i opieką nad nim, oraz stanowi komponent każdego zabiegu wychowawczego. Obserwatorzy życia społecznego wskazują na niestabilność małżeństwa i rodziny, będącą skutkiem przeobrażeń tradycyjnych struktur rodzinnych. Wskazują na daleko posunięty pluralizm form życia rodzinnego, ich wielość i różnorodność, zarówno pod względem formy jak i treści. Osłabienie tradycji i zobowiązań w życiu społecznym zbiega się ze wzrostem indywidualnej wolności jednostki, a przede wszystkim możliwości wybierania między różnymi nie tylko modelami, ale również formami rodziny, w związku, z czym następuje nie tylko atrofia niektórych funkcji rodziny, ale również ewolucja tych, które jeszcze funkcjonują, jak choćby funkcja wychowawcza, której najbardziej zainteresowana jest pedagogika, a szczególnie społeczna. W związku z powyższym nasuwa się pytanie czy tradycyjna rodzina ma jakiekolwiek szanse przetrwania? Czy daleko posunięty pluralizm form życia rodzinnego sprawi, iż niedługo ta „podstawowa komórka społeczna” przejdzie do lamusa, tak jak wcześniej tradycyjne rodziny wielopokoleniowe? Jednak wydaje się, iż w Polsce, ostatniej ostoi tradycjonalizmu i konserwatyzmu rodzinnego w Europie (Unii Europejskiej) ten scenariusz nie będzie miał miejsca, a jeśli to w łagodniejszej wersji. Czy tak jest w istocie? Jak współczesną polską rodzinę postrzega pedagogika społeczna, jako gałąź nauki zajmująca się problemami wychowawczymi w szeroko rozumianym środowisku społecznym, w tym również rodziny? Właśnie temu problemowi poświęcona jest niniejsza praca, która składa się z trzech punktów, w których przedstawiono rodzinę, jako grupę społeczną i instytucję, jej funkcję, zadania, a także problemy, jakie napotyka w spółczesnej rzeczywistości. Przedstawiono także nowe obszary nadań rodziny w pedagogice społecznej oraz pole działania pedagoga społecznego wspierającego rodzinę, jako podstawowe środowisko wychowawcze, w którym tkwią potencjalne siły społeczne, jako źródło jej rozwoju. Ponieważ w centrum 2 zainteresowań poznawczych i wychowawczych pedagoga społecznego znajduje się wg. S. Kawuli pomyślność rodziny wraz z najbliższym kręgiem społecznym i instytucji jej służących. Pedagogika społeczna bada instytucjonalne stwierdzone zaburzenia w wydolności wychowawczej rodzin w celu korekcji środowiska życia tych rodzin. Pedagog społeczny trafia do rodzin poprzez instytucje pomocy rodzinom. Zwykle są to instytucje zwalczające stany patologiczne lub zapobiegające dezorganizacji rodziny. Takie instytucje są dobrym kryterium selekcji rodzin z zaburzeniami procesu wychowawczego. Należy jeszcze podkreślić, iż w zakres pedagogiki społecznej, oprócz pedagogiki opiekuńczej i teorii pracy socjalnej, wchodzi teoria pracy kulturalnooświatowej z problematyką czasu wolnego, oświatą dorosłych, itd.3 Według Kawuli cechy rodziny, jako środowiska wychowawczego można określić wyraźniej, kiedy analizuje się ją, jako grupę i instytucję wychowawczą, ponieważ pozwala to na „wniknięcie w wewnętrzne mechanizmy funkcjonowania rodziny, jako grupy społeczno wychowawczej oraz w jej związki z innymi instytucjami wychowawczymi”.4 Można, zatem stwierdzić, że w pedagogice społecznej poszukuje się spojrzenia na rodzinę wyrażającego tendencję w stronę człowieka i rodziny. Rodzinę zaś traktuje, jako najbliższe człowiekowi środowisko życia i zarazem środowisko edukacji.5 1. Rodzina, jako podstawowa komórka społeczna. Teorie dotyczące małżeństwa i rodziny Rodzina jest instytucją, której powszechność nie jest przez nikogo kwestionowana. W literaturze przedmiotu istnieje wiele sposobów definiowania tej podstawowej komórki społecznej. Istnieje wiele definicji określających charakter rodziny, jako grupy pierwotnej. Wspólną cechą tych definicji jest „[...] podkreślanie faktu, że rodzina zapewnia ciągłość biologiczną społeczeństwa i przekazuje dziedzictwo kulturowe następnym pokoleniom”6. Tak, więc S. Kozak określa rodzinę, jako „małą grupę osób połączonych więzami małżeństwa, pokrewieństwa lub adopcji, wspólnie zamieszkującą S. Kawula, Funkcje opiekuńcze współczesnej rodziny polskiej, [w:] Pedagogika rodziny, Red. S. Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke, Wydawnictwo „Adam Marszałek”, Toruń 1997, s. 41. 4 S. Kawula, Rodzina, jako grupa i instytucja opiekuńczo-wychowawcza, [w} Pedagogika rodziny, op. cit., s. 41. 5 Janke A, Przesłanki i Konsekwencje dla pedagogicznych analiz, [w:] Pedagogika rodziny, op. cit., s. 31. 6 Ibidem, s. 28. 3 3 i współdziałającą, wypełniającą społecznie określane zadania.”7 Podobnie Z. Tyszka definiuje rodzinę z punktu widzenia grupy i więzi łączących członków rodziny, jako „zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji.”8 Natomiast według Z. Zaborowskiego rodzina to „grupa naturalna, oparta na związkach krwi, małżeństwa lub adopcji. Jest to grupa o charakterze wspólnoty, której podstawową funkcją jest utrzymanie ciągłości biologicznej społeczeństwa.”9 Jeszcze inną definicję rodziny proponuje psycholog społeczny M. Sherif traktując ją, jako „grupę, która jest formacją społeczną i składa się z pewnej liczby jednostek, pozostających w określonych pozycjach, rolach w stosunku do siebie i która ma własny system wartości oraz normy regulujące zachowanie jednostek w sprawach ważnych dla grupy, a zatem rodzice i dzieci występują w określonych rolach i zajmują określone pozycje w strukturze wewnętrznej rodziny."10 Ciekawą i rozbudowaną definicję rodziny podaje również J. Rembowski, który określa rodzinę, jako „małą i jednocześnie pierwotną grupę o swoistej organizacji i określonym układzie ról między poszczególnymi członkami, związaną wzajemną odpowiedzialnością moralną, świadomą własnej odrębności, mającą swe tradycje i przyzwyczajenia, zespoloną miłością i akceptującą się nawzajem.”11 Ten sam autor, podkreślając społeczny charakter rodziny, określa ją, jako „grupę społeczną, która składa się z mężczyzny i kobiety złączonych małżeństwem, z ich potomstwa własnego lub adoptowanego oraz w niektórych wypadkach z osób innych, zwykle najbliższych krewnych.”12 Leon Dyczewski z kolei podaje następującą definicję rodziny: „Rodzina jest wspólnotą osób i instytucją społeczną opartą na miłości i wolnym wyborze kobiety i mężczyzny połączonych małżeństwem, którzy odpowiadając wzajemnie za siebie, rodzą i wychowują następne pokolenie w taki sposób, aby ono także rodziło i wychowywało nowe pokolenie.”13 R.M. Maclver o rodzinie pisał tak: „rodzina to grupa określona przez stosunki seksualne odpowiednio unormowane i trwałe, by mogła S. Kozak, Sieroctwo społeczne, PWN, Warszawa 1986, s. 43. Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa, PWN, 1976, s. 74. 9 Z. Zaborowski, O rodzinie. Rodzina, jako grupa społeczno – wychowawcza, NK, Warszawa, 1980, s.14. 10 M. Ochmański, Istota wychowania w rodzinie a zachowanie dziecka w przedszkolu. „Lubelski Rocznik Pedagogiczny”, 1993, t. XV, s. 83. 11 J. Rembowski, Więzi uczuciowe w rodzinie., WSiP, Warszawa 1972, s. 83. 12 Ibidem, s. 14. 13 L. Dyczewski, Rodzina – społeczeństwo – państwo, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1994, s. 27. 7 8 4 zapewnić rodzenie i wychowywanie dzieci”14. Antony Giddens definiując rodzinę na gruncie „późnej rzeczywistości” również zwraca uwagę na jej skład i członkostwo, a także miejsce zamieszkania. Nie rozróżnia jednak podziału na kobietę i mężczyznę pisząc, ze „rodzina to grupa bezpośrednio spokrewnionych ze sobą osób, której dorośli członkowie przyjmują odpowiedzialność za opiekę nad dziećmi”.15 Skrajnie odmienną definicje rodziny odnajdujemy literaturze religijnej. Na przykład jedno z wyznań ewangelickich rodzinę traktuje w następujący sposób „Przyjmijmy, że rodzina jest podstawową wspólnotą, w której odbywa się proces wychowywania, oraz kształtują się postawy poszanowania i wierności Według nas rodzina ma zasięg szerszy niż w przypadku modelu dwupokoleniowego, składającego się z rodziców i dzieci, gdyż obejmuje krewnych, rodziny zastępcze, osoby samotnie wychowujące dzieci, rodziny z małżeństw rozwiedzionych oraz małżeństwa bezdzietne.”16 Rodzina definiowana jest również na gruncie prawa. Wprawie polskim definicje rodziny mają węższy lub szerszy zakres. W tym miejscu można przytoczyć definicję rodziny, jaką odnajdujemy w Ustawie o Pomocy Społecznej z dnia 19 listopada 1990 roku, gdzie czytamy „Art. 4.1. Przez członków rodziny (rodzinę) rozumie się osoby pozostające we wspólnym gospodarstwie domowym”.17Jednak w naszych refleksjach o rodzinie wydaje się, iż klasyczna definicja rodziny zaproponowana przez J. Szczepańskiego najpełniej określa, czym jest ta podstawowa grupa społeczna. „Rodzina jest grupą złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeństwa lub pokrewieństwa (bądź adopcji). W ramach społeczeństwa spełnia ona dwie podstawowe funkcje: utrzymuje ciągłość biologiczną społeczeństwa poprzez rozmnażanie, oraz przekazuje dziedzictwo kulturalne szerszych zbiorowości w jego zasadniczej postaci. Wzajemne stosunki między członkami rodziny są określone poprzez tradycję przekazaną wychowaniem, przez prawo, nakazy natury moralnej bądź religijnej, wzajemne uczucia i postawy członków rodziny.”18 Szczepański podaje ponadto, że rodzina „jest małą grupą pierwotną złożoną z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski oraz silna więź międzyosobnicza, przy czym stosunek rodzicielski używany jest w szerokim, K.Czekaj, Dezorganizacja rodziny w zmieniającym się społeczeństwie.[w:] K.Czekaj, K.Gorlach, M.Leśniak: Labirynty współczesnego społeczeństwa…op. cit., s. 218. 15 A. Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2006, s. 194. 16 J. Kamińska, Kościół a rodzina. [w] Partnerstwo w rodzinie i na rzecz rodziny. Raport Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny i Kobiet oraz IPiSS, Warszawa 1997 zeszyt nr 13. 17 Ustawa z dnia 19 listopada 1990 r. o pomocy społecznej. Tekst jednolity w Dz. U. nr 13, poz. 60 z 1993r. 18 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN Warszawa 1972, s.148-149. 14 5 społeczno-prawnym rozumieniu tego terminu, umacniany z reguły prawem naturalnym, obyczajami i kontekstem kulturowym.”19 Powiedzieć można, że o wartości rodziny, jako środowiska wychowawczego decyduje jej, jakość obejmująca wszystko to, co składa się na codzienne życie jej członków oraz panujący w niej układ stosunków społecznych. Pojęcie środowiska wychowawczego w literaturze przedmiotu zdefiniowane zostało zarówno w socjologii jak i w pedagogice. F. Znaniecki ujął je, jako „odrębne środowisko społeczne, które grupa wytwarza dla osobnika mającego zostać jej członkiem po odpowiednim przygotowaniu”20 Podkreśla on, Tym samym, że istotną cechą środowiska wychowawczego jest społeczna kontrola i celowa regulacja bodźców i wpływów środowiskowych. Z kolei J. Pieter stwierdza, że środowisko wychowawcze to „złożony układ powtarzających się lub względnie stałych sytuacji, do których człowiek rozwijający się przystosowuje się czynnie w wychowawczym okresie życia.”21 Natomiast K. Sośnicki poprzez środowisko wychowawcze rozumie ogół sytuacji wychowawczych, które działając na jednostkę powodują u niej określone przeżycia psychiczne.22 W świetle powyższych definicji, zarówno orientacji socjologicznej, jak i psychologiczno - pedagogicznej stwierdzić można, że rodzina, to środowisko wychowawcze w znaczeniu szeroko rozumianego życia dziecka, w którym mają miejsce zarówno oddziaływania wychowawcze zamierzone, jak i samorzutne o charakterze dodatnim i ujemnym. Oddziaływanie wychowawcze zamierzone, planowane jak też okazjonalne samorzutne, o różnym charakterze, natężeniu i sile wpływu na dziecko tworzą środowisko wychowawcze rodziny. Ujmując rodzinę w kategorii środowiska wychowawczego nie sposób nie zauważyć, że działalność wychowawcza ściśle łączy się ze środowiskiem kulturowym, które tworzą określone dobra, wartości materialne i duchowe przekazywane dziecku przez osoby, grupy społeczne bądź instytucje. Środowisko kulturowe oddziaływuje wychowawczo na dziecko wtedy, kiedy staje się środowiskiem subiektywnym, a więc gdy docierające ze środowiska bodźce zostaną odebrane i przeżyte przez człowieka. Zależy to w dużym stopniu od powszechności i dostępności treści kultury, ale także od umiejętności uczestnictwa w kulturze. Swoistym środowiskiem kulturowym jest 19 Ibidem, s. 300. F. Znaniecki, Socjologia wychowania Tom I, PWN, Warszawa 1973, s. 87. 21 J. Pieter, Poznawanie środowiska wychowawczego, Ossolineum, Wrocław - Kraków., s. 72. 22 K. Sośnicki, Istota i cele wychowania, nasza Księgarnia, Warszawa 1967, s.49. 20 6 rodzina, która poprzez styl życia, zwyczaje, nawyki, tradycje kształtuje osobowość dziecka wprowadzając go w świat kultury przekazując normy, wartości i wzory postępowania. Często także w literaturze przedmiotu ujmuje się rodzinę, jako złożoną rzeczywistość społeczno-kulturową i w całościowo pojętym jej środowisku kulturowym wyróżnia trzy podstawowe jego wymiary: materialny, społeczny i kulturowy. 23 Współczesna rodzina, jako środowisko kulturowe może być ujmowane, jako obszar występowania tego, co w nim nowe jak i tego, co pochodzi z przeszłości lub do niej nawiązuje. Za istotny z punktu widzenia wychowawczego element środowiska kulturowego rodziny przyjmuje się coraz częściej telewizję, Internet, oraz inne elektroniczne mass media. Prowadzone w Polsce liczne badania nad rodziną wskazują na nieodwracalne zmiany, jakie wciąż jeszcze zachodzą w rodzinie, jeśli chodzi o jej rolę kulturotwórczą. Rola owa na szczęście nie zanika, ale nabiera innego kształtu, co dzieje się głównie za sprawą, telefonii komórkowej, Internetu, telewizji i miejsca, jakie zajmują te media w domowym uczestnictwie kulturalnym Prowadząc rozważania na temat rodziny, jako swoistego środowiska wychowawczego i kulturowego nie sposób pominąć faktu, iż jest ona specyficzną wspólnotą ludzi. Stanowi naturalne zespolenie niewielkiego grona osób ze względu na wspólnie odczuwany cel, podobne wzajemne uczucia i naturalne wspólne dążenia i oczekiwania. Rodzina, jako specyficzne środowisko wychowawczo-kulturalne składa się z kilku elementów, wśród których wyróżnić można między innymi: strukturę społeczną rodziny, liczbę dzieci w rodzinie, warunki materialne i lokalowe, współżycie społeczne rodziców i ich poziom intelektualny, pracę zawodową rodziców i stopień ich uspołecznienia, planowany wspólny czas i jego spędzanie, życie kulturalne i towarzyskie. Struktura społeczna rodziny to pewien układ wszystkich elementów oraz zasad, na który składają się stałe, nie zawsze w pełni sformalizowane ramy, w obrębie, których toczy się życie małżeńsko-rodzinne. Rodzina istnieje, jako ukształtowana grupa od początków społeczeństwa ludzkiego, występuje we wszystkich znanych i poznanych społecznościach, od najbardziej prymitywnych, do najbardziej złożonych. Istotną rolę w środowisku rodzinnym odgrywa atmosfera wychowawcza, która stanowi tło dla wszystkich wpływów wychowawczych rodziny. Atmosferę J. Szczepański, Elementarne pojęcia w socjologii, op. cit., s. 302. 23 7 wychowawczą w rodzinie określają przede wszystkim panujące w niej stosunki emocjonalne między członkami rodziny i dominujący nastrój uczuciowy. Inaczej mówiąc, wykładnikiem atmosfery wychowania właściwej danemu środowisku rodzinnemu są stosunki emocjonalne panujące pomiędzy poszczególnymi członkami w rodzinie, które wywierają bez wątpienia największy wpływ na rozwój osobowości dziecka, jego postawy wobec różnych przyswajalnych norm panujących w danym społeczeństwie, system wartości, stosunek do siebie i do całej otaczającej rzeczywistości społecznej. 24 Dom rodzinny jest swoistym środowiskiem wychowawczym, w którym zachodzi proces zaspokojenia potrzeb, kształtuje się aprobowane społecznie wzory postępowania, jak również tworzy się wzory i elementy osobowości społecznej dziecka. Jako podstawowa komórka społeczna rodzina stanowi pewien wzór stosunków społecznych posiadając swoją strukturę. Do struktury rodzinny zalicza się Po pierwsze instytucjonalne formy małżeństwa i rodziny. Do tych form zalicza się wybór partnera, wiek upoważniający do zawarcia związku małżeńskiego, instytucjonalne formy zawierania i rozwiązywania małżeństwa oraz liczbę partnerów i pokoleń w rodzinie. Po drugie wzory, które regulują współżycie wewnątrz rodziny a także wyznaczają hierarchię władzy i autorytetu. Po trzecie określa układ wzajemnie powiązanych ról, jakie powinni pełnić członkowie tej grupy. Po czwarte warunkuje prawo dziedziczenia majątku, władzy i nazwiska. Po piąte określa fazy życia małżeńsko- rodzinnego.25 Rodzina jest grupą, w której istnieją dwa typy stosunków społecznych są to: stosunek małżeński (mąż i żona) oraz rodzicielski (rodzice i dzieci). Te dwa typy stosunków społecznych powinny opierać się na stałych wzorach postępowania oraz normach oddziaływania członków grupy rodzinnej na siebie. Świadczy to, że role małżonków i członków rodziny są określane nie tylko poprzez wzajemne zaangażowanie uczuciowe, które pochodzą ze stosunku małżeństwa i rodzicielstwa, ale także przez szersze zbiorowości, do których członkowie rodziny należą: państwo, grupy religijne, społeczności lokalne.26 Jak powszechnie wiadomo – rodzina stanowi najważniejsze środowisko wychowawcze jednostki. Prawidłowe funkcjonowanie rodziny zapewnia zdrowie społeczne, emocjonalne i psychiczne jej członkom. Typ rodziny, w której dane nam R. Łapińska: Psychologia wieku dorastania, PWN, Warszawa 1966, s. 73-74. A.Giddens: Socjologia, op. cit., s. 33-34. 26 J. Szczepański: Elementarne pojęcia socjologii, op. cit., s.149. 24 25 8 było się wychowywać również wpływa na kształt naszej osobowości. Literatura przedmiotu podaje różnego rodzaju typologie rodzin. I tak W. Ambroziak proponuje następujący podział: a) typ rodzin normalnych, które charakteryzuje pełny skład osobowy i naturalna więź biologiczna między rodzicami i dziećmi, stosunki wewnątrzrodzinne oparte na silnych związkach emocjonalnych pomiędzy członkami rodziny, powstające konflikty są przelotnego charakteru., wartości i wzory postępowania ukierunkowane są na wykształcenie dzieci, b) typ rodzin zdezintegrowanych, które charakteryzują trwałe zaburzenia w strukturze rodziny i ostre konflikty bądź rozbicie rodziny poprzez rozwód, separację czy dezercję lub śmierć jednego z rodziców. Stosunki pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny mają charakter antagonistyczny, a często nawet agresywny, związki emocjonalne oparte są na oziębłości lub obojętności. Jedynie związki rozbite poprzez śmierć jednego ze współmałżonków cechują pozytywne emocje, jednak ich niepełność powoduje pewne niedobory w wychowawczym oddziaływaniu na dzieci. Widoczne jest w tego typu rodzinach osłabienie roli opiekuńczej i funkcji kontrolnej. c) typ rodzin zdemoralizowanych – do tej grupy należą rodziny zarówno pierwszego jak i drugiego typu. Dominującą jest tutaj cecha dostarczania dzieciom przez rodziców norm i wzorów zachowań sprzecznych z prawem i moralnością. Są to najczęściej rodziny z problemem alkoholowym, dotknięte prostytucją matki. Układ ról pomiędzy członkami rodziny jest silnie zdezorganizowany, dominują w nich wzory ubóstwa kulturalnego i prymitywizmu życiowego. Istotnym jest również to, że praca zawodowa czy edukacja szkolna traktowane w tego typu rodzinach są, jako zło konieczne. 27 Inna systematyka rodzin dotyczy typologii ze względu na właściwości rodziny, które ułatwiają jej radzenie sobie z sytuacją kryzysową. Wyróżnia się tutaj następujące typy rodzin: a) typ regeneracyjny, który oparty został na wymiarach spójności i wytrzymałości rodziny w dążeniu do przezwyciężenia kryzysu, wyróżnić można tutaj cztery typy systemów rodzinnych, a mianowicie: rodziny podatne, których cechą charakterystyczną jest niski poziom spójności i wytrzymałości. W sytuacji kryzysu członkowie takich rodzin obwiniają się W. Ambroziak, Dewiacje wychowawcze w środowisku wiejskim, Wydawnictwo UAM, CZZK, Poznań, 1997, s. 46-47. 27 9 wzajemnie, ponadto mają mniejsze poczucie własnej wartości i celowości własnego życia; rodziny bezpieczne, czyli rodziny charakteryzujące się wysokim stopniem wytrzymałości oraz niskim współczynnikiem spójności. W sytuacji kryzysowej z jednej strony członkowie tych rodzin reagują obwinianiem innych, z drugiej strony mają duże poczucie własnej wartości i celu, są to rodziny aktywne, ale ich członkowie w zmaganiach z przeciwnościami losu nie wspierają się wzajemnie; rodziny trwałe, czyli takie rodziny, które posiadają niski poziom wytrzymałości oraz wysoki poziom spójności, charakteryzuje je pozytywny stosunek członków rodziny wobec siebie, ale niskie poczucie celowości życia i własnej wartości; rodziny regeneracyjne – rodziny o wysokim poziomie wytrzymałości, członkowie rodziny mają poczucie celowości życia i wspierają się wzajemnie w sytuacjach kryzysowych b) typ sprężysty, który definiuje rodziny poprzez wymiary więzi i elastyczności rodziny, potrzebnych do przeprowadzania zmian i utrzymania jedności, wyróżnia się tutaj cztery rodzaje rodzin, a mianowicie: rodziny kruche, czyli takie, które charakteryzuje niski poziom więzi i niski poziom elastyczności. Członkowie rodzin kruchych nie polegają na sobie, unikają się, mają utrwalone wzorce postępowania, nie włączają wszystkich członków rodziny w pewne zadania i podejmowanie określonych decyzji; rodziny związane, czyli te o wysokim poziomie więzi oraz niskim poziomie elastyczności. Członkowie tych rodzin są silnie ze sobą związani, jednak niechętni kompromisom, mają utrwalone wzorce; rodziny giętkie – rodziny o niskim wskaźniku więzi oraz wysokim poziomie elastyczności. Członkowie tych rodzin są zdolni do zmian, wiedzą, czego chcą, ale mają ograniczone poczucie jedności rodziny; rodziny sprężyste – ich siła leży w wysokim poziomie więzi rodzinnej oraz wysokim poziomie elastyczności. Członkowie rodziny odczuwają wzajemną bliskość, współdziałanie 10 c) typ rytmiczny, który opiera się na wymiarach wspólnie spędzanego czasu oraz znaczenia, jakie się temu przypisuje. Wyróżnić tutaj można: rodziny bezwzorcowe, to jest takie, które charakteryzuje niski poziom wspólnie spędzanego czasu i niski poziom znaczenia, jakie się temu przypisuje; rodziny intencjonalne – rodziny o niskim poziomie wspólnie spędzanego czasu i wysokim poziomie znaczenia, jakie się temu nadaje; rodziny ustrukturowane, których członkowie kładą silny nacisk na wspólne spędzanie czasu, ale nisko go cenią; rodziny rytmiczne, czyli rodziny o wysokim poziomie wspólnie spędzanego czasu i wysokim poziomie znaczenia, jakie się temu nadaje; 28 Można również podać typologię rodzin ze względu na ich strukturę, którą określa: 1) liczba i rodzaj pokrewieństwa członków rodziny (liczba dzieci i innych krewnych), 2) układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, 3) siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o większej lub mniejszej spójności (kohezji) rodziny, 4) podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji społecznych, 5) wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów. 29 Z uwagi na powyższe wyznaczniki wyróżnia się: rodziny małe: dwupokoleniowe, a wśród nich rodziny pełne (rodzice i ich dzieci) oraz rodziny niepełne (małżeństwo przeddzietne, bezdzietne lub postparentalne, czyli takie, gdzie matka z dzieckiem lub dziećmi; ojciec z dzieckiem lub dziećmi; same dzieci pozostające pod opieką pełnoletniego brata lub siostry); rodziny duże, czyli patriarchalne, tradycyjne, o charakterze instytucjonalnym, które zrzeszają kilka rodzin małych oraz samotnych członków rodziny dużej, w tego typu rodzinie wszyscy jej członkowie podporządkowani są głowie rodziny; S. Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke, [w:] Pedagogika rodziny, op. cit., 165-168. Z. Tyszka, Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną. [w]: Encyklopedia Pedagogiczna, Red. W. Pomykało, Warszawa 1997, s. 696. 28 29 11 zredukowaną rodzinę dużą (poszerzoną rodzinę małą) – na tego typu rodzinę składają się małżonkowie, ich dzieci, rodzice, czasem również niedorosłe lub nie usamodzielnione rodzeństwo któregoś ze współmałżonków; władza nie zawsze spoczywa w rękach najstarszego mężczyzny w rodzinie; rozproszoną rodzinę dużą, na którą składa się krąg lub grupa rozproszonych krewnych (małżeństwo oraz rodziny ich bliższych i dalszych krewnych), którzy mieszkają oddzielnie i prowadzą osobne gospodarstwa domowe, najczęściej członkowie tego typu rodziny tworzą spójny krąg rodzinny, oparty na więzi pokrewieństwa i powinowactwa; 30 Prawidłowe funkcjonowanie rodziny uzależnione jest, więc od czynników wewnętrznych i zewnętrznych Do tych pierwszych należą osobiste potrzeby, dążenia, popędy, uczucie miłości, przywiązania i szacunku członków rodziny. Jeżeli chodzi o czynniki zewnętrzne do zalicza się do nich prawo, obyczaj, tradycja oraz nakazy i normy religijne.31 Z punktu widzenia funkcjonalizmu rodzina spełnia zarówno indywidualne jak i społeczne funkcje zgodnie z podstawowymi potrzebami i pomaga zachować porządek społeczny. Życie społeczne nakłada na swoich członków pewne podstawowe zadania, do których należą: rola żony – matki, męża – ojca, oraz dziecka Każda z wymienionej roli posiada swój zakres czynności. Na rolę żony matki składają się następujące zadania takie jak: gospodyni domowa, opiekunka, wychowawczyni, osoba integrująca życie rodzinne, partnerka towarzyska oraz stała partnerka seksualna męża. Natomiast do zadań męża należy: zabezpieczenie bytu materialnego rodzin, wykonywanie prac szczególnie ciężkich w gospodarstwie domowym, rola partnera zaspakajającego potrzeby emocjonalne rodziny, rola niejednokrotnie miej zaangażowanego wychowawcy oraz analogicznie rola partnera towarzyskiego oraz stałego partnera seksualnego żony. Do roli dziecka (dzieci) należą w zależności od części składkowych mianowicie rola syna lub córki, brata lub siostry, trzeciorzędnego pomocnika w gospodarstwie domowym, wychowanka, ucznia, partnera zaspakajającego potrzeby emocjonalne życia rodzinnego. Determinantem istnienia rodziny, jako podstawowej komórki społecznej są funkcje przez nią pełnione W literaturze przedmiotu odnajdujemy dwa nurty 30 31 Ibidem, s. 696. F. Adamski: Rodzina wymiar społeczno-kulturowy, op. cit., s.28. 12 interpretacji funkcji rodziny. Pierwszy pochodzi z analizy rodziny, jako grupy społecznej i instytucji społecznej W drugim jest brana pod uwagę trwałość i zmienność owych funkcji Jedną z podstawowych funkcji jest prokreacja zwana dalej funkcją biologiczną jej celem jest podtrzymane ciągłości społeczeństwa Wiadomo, że dziecko może przyjść na świat po za rodziną jednak zarówno z prawnego jak i religijnego punktu widzenia to rodzina właśnie jest społecznie uznanym środowiskiem uprawnionym do powoływania nowych uczestników życia społecznego. Funkcja rozrodcza łączy się bezpośrednio ze zaspokojeniem funkcji seksualnej Ową funkcje odnajdujemy w literaturze chociażby, dlatego, że w wielu społeczeństwach i systemach kulturowych pozamałżeńskie stosunki seksualne są niedopuszczalne. Pogląd ten znajduje uzasadnienie w tym, że zapewnienie podstawowych potrzeb potomstwa należy do rodziny. Wyznacznikiem przynależności do określonej kasy gwarantując określony status społeczny jest funkcja stratyfikacyjna zwana również klasową. Dzięki tej funkcji rodziny w literaturze przedmioty możemy wyróżnić typologie rodziny, że względu na środowisko zamieszkania oraz źródło i charakter utrzymania. Zatem mówi się o rodzinie chłopskiej z podziałem na chlopo – robotniczą i chłopo – urzędniczą. Rodziny te łączy miejsce zamieszania, a różni źródło utrzymania. W pierwszym przypadku gospodarstwo rolne stanowi źródło wyłącznego dochodu W dwóch pozostałych przypadkach dochód jest czerpany z pracy fizycznej (najemnej) lub umysłowej. Wyróżnia się również rodziny robotnicze, inteligenckie, miejskie oraz wiejski. Kolejną funkcją, jaką spełnia rodzina jest legalizująca, czyli kontrola zastępcza zwana integracyjną. Pełni funkcję kontroli nad zachowaniem poszczególnych członków rodziny tj. zachowań małżonków i dorastających. Ma ona duże znaczenie ze względu na społecznych charakter rodziny. Często podkreślaną przez teoretyków zajmujących się rodziną jest funkcja ekonomiczna, która przede wszystkim polega na zaspokajaniu potrzeb materialnych W obrębie tej funkcji wyróżnia się podfunkcje: produkcyjną, zarobkową, gospodarczą, usługowo – konsumpcyjną. Rodzina pełni również funkcję rekreacyjno – towarzyską charakteryzującą się kontaktami między członkami rodziny niezbędnymi dla utrzymania równowagi psychicznej oraz realizowania potrzeby życia towarzyskiego Role tej funkcji najlepiej oddaje cytat „ Spokój, wyłączność domu rodzinnego, spełniają w stosunku od jednostki istotną rolę, którą socjologowie nazwali funkcją Psycho – higieniczną”32 Bez wątpienia 32 Z. Tyszka, Socjologia rodziny, op. cit., s. 67. 13 najważniejszą i najbardziej rozpowszechniona funkcja rodziny jest socjalizacja. Polega na wprowadzaniu nowych członków społeczeństwa w życie społeczne poprzez przekazywanie wartości kulturowych O randze tej funkcji świadczy pogląd Ogburna i Nimkoffa, iż człowiek rodzi się „zwierzęciem ludzkim” i dopiero w procesie socjalizacji, w kontakcie z kulturą uczłowiecza się i uspołecznia. Jeśli chodzi o proces rodzinnej socjalizacji zachodzi on dzięki przykładowi i naśladownictwu, systemowi nakazów i zakazów, pobudzenia do aktywności wychowanka oraz systemowi kontroli społecznej, Procesy te są obustronne i dotyczą zarówno wychowanka jak i rodzinę wychowującą. Od przebiegu socjalizacji zależy umiejętność odnalezienia własnego miejsca oraz radzenia sobie z trudnościami zarówno w skali mikro jak – i makrospołecznej. Wyróżnia się również funkcję kulturalną, która zapewnia indywidualny kontakt jednostek z instytucjami kulturalnymi. Rodzina jest instytucją, której powszechność nie jest przez nikogo kwestionowana. W literaturze przedmiotu istnieje wiele sposobów definiowania tej podstawowej komórki społecznej. Istnieje wiele definicji określających charakter rodziny, jako grupy pierwotnej. Wspólną cechą tych definicji jest „...podkreślanie faktu, że rodzina zapewnia ciągłość biologiczną społeczeństwa i przekazuje dziedzictwo kulturowe następnym pokoleniom”33 R.M. Maclver o rodzinie pisał tak: „rodzina to grupa określona przez stosunki seksualne odpowiednio unormowane i trwałe, by mogła zapewnić rodzenie i wychowywanie dzieci” 34 Charakter rodziny, jako grupy pierwotnej widoczny jest w specyficznej więzi łączącej jej członków, którzy są w częstych, bezpośrednich, bliskich i intymnych kontaktach. Ogólnie traktując rodzinę, jako grypę społeczną mówimy, że „rodzina stanowi duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób, skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną, tradycję rodzinną i społeczną”.35 Rodzina może być także traktowana, jako instytucja społeczna. W tym przypadku chodzi o formalne ustanowienie i funkcjonowanie rodziny wedle określonych norm społecznych w ramach tego społeczeństwa. Dzięki rozróżnieniu F. Tönniesa na wspólnotę (Gemeinschaft) i zrzeszenie (Gesellschaft). W pierwszym przypadku naturalne zespolenie ludzi ze względu na wspólne odczuwanie celu, podobne wzajemne 33 F. Adamski, op. cit., s. 28. K.Czekaj: Dezorganizacja rodziny w zmieniającym się społeczeństwie.[w:] K.Czekaj, K.Gorlach, M.Leśniak: Labirynty współczesnego społeczeństwa, op. cit., s. 218. 35 F. Adamski, op. cit., s. 29. 34 14 uczucie oraz naturalne wspólne dążenia dotyczące szczupłego grona. W drugim natomiast sztuczne sformalizowane zorganizowanie się ludzi dla osiągnięcia wspólnych celów oparte na racjonalnym działaniu. Rodzinę możemy rozpatrywać, jako wspólnotę oraz zrzeszenie. Gdy mówimy o rodzinie, jako wspólnocie to mamy namyśli przede wszystkim fakt, że: wypływa z natury ludzkiej, u jej podstaw leży naturalny podział na dwie płci, zróżnicowanie wiekowe, popędy seksualne, instynkt macierzyński i ojcowski; od swych członków wymaga integralnego zespolenia celów i dążeń, które podejmowane są dobrowolnie, ale z wewnętrzną koniecznością: rządzi się miłością: swym członkom daje wiele radości i przyjemności wspólnych i różniących się od tych, które gwarantują inne grupy; uspołecznia dążenia i uczucia swych członków. Jako zrzeszenie rodzina ujawnia swe oblicze rozumu i woli arbitralnej: posiada określoną strukturę prawną gwarantującą jej trwałość oraz formalny charakter stosunków z innymi grupami bądź instytucjami: posiada własną organizację wewnętrzną, która określa prawa i obowiązki nałożone na jej członków: realizuje wiele celów drugo rzędnych. 36 2. Formy i cechy życia rodzinnego w zmieniającym się świecie. W zależności od społeczeństwa, w którym rodzina występuje posiada różne formy, różny zakres i kształt. Kształt i formy rodziny nie zostały obojętne również na wydarzenia społeczno-gospodarczo-kulturowe. We współczesnym świecie mówiąc o rodzinie możemy wyróżnić wiele ich form, do których należą; życie w samotności, małżeństwo, związki partnerskie niezalegalizowane nieformalne, samotne wychowywanie dzieci (przez samotne matki lub ojców z wyboru, rozwód lub owdowienie), a także związki homoseksualne, które w Polskiej rzeczywistości pozostają w stałej represji pod względem prawnym, religijnym i społecznym niemniej jednak istnieją. W tym miejscu wskazana jest krótka charakterystyka wspomnianych form życia rodzinnego.37 Analizując małżeństwa i rodzinę w społeczeństwach historycznych i współczesnych można stwierdzić, że poprzez małżeństwo rozumiane było „prawo” do dziedziczenia nazwiska przez potomków i społeczne przyzwolenie na uprawianie stosunków seksualnych przez małżonków. Ważną cechą małżeństwa jest jej formalność i publiczność niezależnie od danej kultury, relingi czy systemu normatywnego w danym 36 37 Ibidem, s.32. K.Czekaj, op. cit., s.219. 15 społeczeństwie. Małżeństwo to po prostu pewien zespół środków instytucjonalnych, które otwierają perspektywę przed społeczeństwem na realizację zadań związanych z prokreacją i socjalizacją swych członków określonych w stosunku pokrewieństwa w ramach grupy, czyli dzieci i ich domniemanych rodziców.38 Małżeństwo, czyli związek kobiety i mężczyzny należy do strefy publicznej i jest swego rodzaju umową pomiędzy małżonkami. Możemy wyróżnić małżeństwa formalne z podziałem na religijne (ślub kościelny) i świeckie (ślub cywilny) oraz zwyczajowe (wzajemna deklaracja intencji poślubienia). W literaturze przedmiotu spotykamy szeroką typologię małżeństw różniącą się kryteriami. Ze względu na kryterium doboru małżonka wyróżniamy małżeństwa endogamiczne, w których małżonkowie pochodzą ze wspólnej zbiorowości oraz małżeństwa egzogamiczne, gdzie małżonkowie należą do różnych grup terytorialnych. W kolejnym kryterium, które dotyczy liczby partnerów w małżeństwie wyróżniamy małżeństwa monogamiczne składające się z dwojga partnerów oraz małżeństwa poligamiczne z większą liczbą partnerów. Następuje tu również podział na małżeństwa jednej kobiety z wieloma mężczyznami zwane małżeństwem poliandrycznym oraz związek jednego mężczyzny z wieloma kobietami zwany małżeństwem poligamicznym. Z kolei w kryterium dziedziczenia nazwiska małżeństwa dzielimy na patrylinearne (dziedziczenie nazwiska po ojcu) oraz matrylinearne (dziedziczenie nazwiska po matce). Wyróżniamy również małżeństwa ze względu na kryterium zamieszkania po ślubie otóż martylokalne w przypadku zamieszania u rodzinny matki oraz patrylokalne w przypadku zamieszkania w domu rodzinnym ojca. Biorąc pod uwagę kryterium sprawowania władzy i prestiżu wyróżniamy trzy rodzaje małżeństwa. Takie, w którym władze sprawuje ojciec nazywamy małżeństwem patriarchalnym. Małżeństwo, w którym władzę sprawuje kobieta nazywamy matriarchalnym Natomiast w przypadku gdzie władza podzielona jest równo pomiędzy kobietę i mężczyznę mowa o małżeństwie egalitarnym. Najbardziej zbliżoną formą życia rodzinnego do małżeństwa jest kohabilitacja potocznie zwana konkubinatem. Kohabilitacja jest coraz bardziej rozwijającą się formą alternatywnego wzoru życia małżeńsko – rodzinnego. Jest ona ściśle związana z występowaniem małżeństwa, lecz różni ją jeden zasadniczy czynnik mianowicie legalizacją związku. Kohabilitacja odnosi się do „bycia razem”, lecz bez formalnego 38 F. Adamski, op. cit., s. 14. 16 przyzwolenia. Margaret Matlin o kohabilitacji pisze w ten sposób „ kohabilitacja oznacza, że dwie osoby płci przeciwnej żyją jak razem jak mąż i żona, nie będąc jednak małżeństwem.”39 Prowadząca badania w Polsce nad zjawiskiem kohabilitacji Anna Kwak wyróżniła jej cztery formy. Po pierwsze kohabilitacja może być stanem poprzedzającym małżeństwo i stanowić okres przedłużonego chodzenia ze sobą. Po drugie może poprzedzać małżeństwo i być swego rodzaju przygotowaniem do niego. Po trzecie może stanowić alternatywną formę małżeństwa dla osób niezamierzających się pobrać. Po czwarte może stanowić formę niezamężnego życia, które wyrasta z ideologii niezależności. 40 Ponieważ kohabilitacja jest swego rodzaju odmianą małżeństwa i rodziny przy bezsprzecznej woli trwania takiego związku musi również spełniać określone funkcje. W książce Alternatywne formy życia małżeńsko – rodzinnego w ponowoczesnym świecie Krystyny Slany odnajdujemy dziesięć zadań, jakie muszą spełniać związki kohabilitacyjne. 1. utworzenie wspólnego miejsca zamieszkania, które można nazwać domem; 2. utworzenie wspólnego, wzajemnie satysfakcjonującego rodzinnego systemu ekonomicznego, uwzględniającego zarabianie i wydawanie pieniędzy przy podkreśleniu pracy kobiet wspierającej materialnie rodzinę: dostosowanie systemu do istniejących zasobów finansowych; 3. wynegocjowanie podziału ról według opcji tradycyjnej bądź egalitarnej; (dot. przypadków w który kobiety podejmują się aktywności zawodowej); 4. utworzenie wzajemnie satysfakcjonującego pożycia seksualnego przy wynegocjowaniu sposobów regulacji poczęć; 5. utworzenie intelektualnej i komunikatywnej wspólnoty, co pomoże rozwiązywać konflikty; 6. utworzenie efektywnych relacji z krewnymi (w system uwikłane są trzy rodziny – własna i dwie rodziny orientacji: jego i jej); 7. utworzenie efektywnych relacji z kręgami przyjacielskimi, koleżeńskimi, sąsiedzkimi, organizacjami, instytucjami itd., które wciągają podmioty w życie społeczne; 8. planowanie rodziny, przyjścia na świat dziecka; 39 40 K.Czekaj, op. cit., s.219-221 A Kwak, Niezamężna kohabilitacja, jako zjawisko społeczne. Studia Socjologiczne nr 3-4 s. 145-146. 17 9. utworzenie wspólnej filozofii życia jako para (wspólne przekonania, wartości) wyprowadzenie podstaw podejmowania strategicznych decyzji życiowych, negocjowanie odgrywanych ról, oparte bardziej na wzajemnych pozytywnych interakcjach niż na normatywnych, przypisach wymogach; adaptowalność do zmian; 10. uznanie strefy seksualnej nie tylko za siłę reprodukcyjną, ale i wiążącą i spalającą partnerów;”41 Z uwagi na fakt stale rosnącej liczby osób żyjących samotnie (kobiet i mężczyzn), a także znajdującej się w tej grupie liczbę matek samotni wychowujących dzieci przyjrzyjmy się rodzinie monoparentamentalnej oraz samotnemu życiu. Chociaż bycie „singlem” na mniej z w/w alternatywnych form życia rodzinnego cech wspólnych z rodzina tradycyjną to niewątpliwie taka forma dla wielu stała się sposobem na życie (przynajmniej tymczasowe). Po pierwsze, jeżeli chodzi o wychowywanie dzieci w pojedynkę, czyli tak zwane samotne rodzicielstwo w literaturze przedmiotu związane jest z pojęciem rodziny niepełnej. Kanadyjskie stowarzyszenie samotnych rodziców (Parents without Partners) w swoim statusie podaje definicję rodziny niepełnej, która brzmi „ jeden rodzic opiekuje się jego lub jej dziećmi w jego lub jej domu”.42 I w tym przypadku mamy do czynienia z typologią rodziny Jedną z przesłanek podziału rodziny niepełnej jest struktura, według której Henryk Stasiak wyróżnił dwa typy tej formy życia rodzinnego. Rodziny niekompletne to takie, które nigdy niebyły pełne, oraz rodziny zdekompletowane, czyli takie, które w pewnym okresie były kompletne.43 Z kolei, gdy przyjrzymy się sytuacji obyczajowo – prawnej rodzica rodziny niepełne możemy zróżnicować następująco: rodzina rodzica, wdowca, rozwiedzionego, separowanego i niezamężnego. Sytuacja monoparentalności dotyczy zarówno kobiet jak i mężczyzn. Coraz większy odsetek mężczyzn wychowuje samotnie dzieci, co doprowadziło do nasilenia się ruchu praw ojca. W śród przyczyn powstania rodziny rodzica niezamężnego wyróżnia się najczęściej przypadkową znajomość i związaną z nią lekkomyślność w zawieraniu znajomości oraz brak poczucia odpowiedzialności prowadzącej do rychłego zbliżenia seksualnego w następstwie do niepożądanej ciąży. Coraz częściej można również K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2002, s. 137-138. 42 Ibidem, s. 139 43 H. Stasiak, Kształty i wnętrza rodziny, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975 s. 62. 41 18 spotkać zjawisko w kutym dobrze sytuowane kobiety decydują się na samotne macierzyństwo. Jeżeli chodzi o rodziny żyjące w separacji lub rozwiedzieni, czego następstwem jest monoparentalność. To powstają one przede wszystkim na skutek patologicznych zachowań we wnętrz rodziny wraz degradacją jej większości podstawowych funkcji. Wśród tych zachowań wyróżniamy: nadużywanie alkoholu, niedotrzymanie wierności żonie, niewłaściwy dobór współmałżonka, niedotrzymanie wierności mężowi, niechęć męża do pracy, długi męża, wzajemne zdrady, kradzieże choroba męża.44 Kolejną kategorią jest rodzina zdekompletowana, czyli wdowy lub w wdowca. W sytuacji, gdy rodzina staje się niepełna na skutek śmierci małżonka przepełniona jest ona ciężkimi burzliwymi i bolesnymi przeżyciami dla wszystkich członków rodziny. Natomiast, jeżeli chodzi o samotność czy też życie samemu przyjrzyjmy się najpierw samemu pojęciu samotności. Profesor Janusz Gajda samotność określa, jako złożony stan charakteryzujący się występowaniem przynajmniej jednego aspektu: samotności fizycznej, psychicznej bądź moralne. Poprzez samotność fizyczną rozumie się osłabienie lub brak naturalnych więzi z innymi ludźmi, trwałych kontaktów osobistych, życie w luźnym związku ze społeczeństwem bądź po za nim – izolację od społeczeństwa. Samotność psychiczna zwana inaczej osamotnieniem ma charakter indywidualny i zwiąże się z subiektywnym odczuciem jednostki jej poczuciem braku więzi psychicznej oraz bliskich kontaktów z drugim człowiekiem. W następnej kolejności wyróżnia samotność moralną charakteryzującą się kryzysem związanym z utratą sensu życia. Ta samotność związana jest z utratą wcześniej wyznawanych wartości, wzorów i zachowań.45 Fenomen tzw. singli dotyczy zarówno osób o dobrej sytuacji ekonomicznej jak również złej sytuacji, jeśli chodzi o ten drugi tym to dotyczy to w szczególności osób schorowanych, kalekich, bezrobotnych, owdowiałych. Życie w samotności w ponowoczesnym świecie stało się dobrym sposobem na życie w przypadku osób pragnących realizować swoje indywidualne potrzeby takie jak realizowania się w pracy zawodowej, chęć pozostania niezależnym, poczucia wolności prywatności. Taki styl życia lansowany jest przez współczesne masmedia. W serialach takich jak Przyjaciele, Seks w wielkim mieście, Ally McBeal czy też naszej polskiej J. Pielkowa, Rodzina samotnej matki, jako środowisko wychowawcze, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1983, s. 4. 45 Encyklopedia edukacyjna „Wiedza i świat”, nr 127, s. 253. 44 19 produkcji Magda M. przemycany jest pozytywny aspekt życia w pojedynkę mianowicie wolność, samodzielność, życie na własny rachunek. Jednak bycie singlem wiążę się również z negatywnymi konsekwencjami mianowicie osamotnieniem wynikającym z braku więzi z innymi Jednak pojawienie się osamotnienia u ludzi samotnych związane jest z ich osobowością wcześniejszymi doświadczeniami. Uwzględniając czynniki preferujące styl życia w pojedynkę Hoorn (1999) wyróżnił cztery kategorie osób samotnych. Tęskniący to jednostki pragnące mieć partnera i mieszkać z nim, mając równocześnie negatywny stosunek do samotnego życia. Ambiwalentni to również jednostki pragnące mieć pantera, lecz jednocześnie deklarujące pozytywny stosunek do życia w pojedynkę. Ubolewający to m.in. osoby chcące żyć samotnie, lecz posiadający negatywną opinię na temat samotności. Czwarta grupa to zadowoleni, inaczej mówiąc, osoby, które pragną żyć samotnie i mające pozytywną opinie na temat samotnego życia.46 Analizując tryb życia singli należy zwrócić uwagę na jego pozytywna i negatywna treść. Do korzystnej należą takie cech jak aktywność obywatelska, charytatywność, altruizm. Z kolei do wyniszczającej należą takie cechy jak pracoholizm, egoizm, zaniedbanie własnego wewnętrznego rozwoju.47 Podsumowując należy stwierdzić, iż przeobrażenia społeczno-obyczajowe (głównie emancypacja kobiet i jej wyzwolenie społeczno-ekonomiczne), sprawiły, że małżeństwo przestało być „przedsiębiorstwem”. Zaniknął, więc w większości przypadków, jeden z zasadniczych bodźców skłaniających dawniej kobiety do zawarcia związku „za wszelką cenę”, często wbrew sobie, wbrew uczuciu i zmysłom. Dzisiejszy dobór małżeński stał się aktem swobodnej, nieskrępowanej decyzji ludzi, a ich miłość jest najważniejszym kryterium doboru partnerów. Ten uczuciowy wybór warunkują również cechy osobowościowe partnerów, ich wiek, płeć (powoli zaczyna być istotna), przynależność zawodowa i środowiskowa, standard ekonomiczny i kulturalny. Niezależność i swoboda w podejmowaniu decyzji małżeńskich zwiększyły znacznie ludzkie oczekiwania związane z małżeństwem. Kobieta i mężczyzna spodziewają się, że małżeństwo będzie stanowić dla nich szansę do rozwoju ich osobowości, stwarzać możliwości wpływu na osobowość partnera, kształtować rolę obojga na zewnątrz związku, w szerszych układach społecznych. Oczekują od małżeństwa satysfakcji uczuciowej i seksualnej, klimatu atrakcyjności i intymności, wyrazu wzajemnego szacunku i zrozumienia, poczucia bezpieczeństwa, własnej wartości i godności. 46 47 K. Slany, op. cit., s 122. Ibidem, s. 123. 20 Realizacja tak ambitnego planu życia małżeńskiego napotyka jednak na liczne bariery obiektywne i subiektywne. Współczesny człowiek, tak często uwikłany w problemy swojego życia osobistego i zawodowego, coraz częściej odczuwa brak wzorców postępowania w bliskim, codziennym związku z ukochaną osobą. Nie potrafi też znaleźć się w określonych rolach, jakie przychodzi mu pełnić w życiu małżeńskim, rodzinnym i społecznym. Właśnie w życiu społecznym tradycyjna moralność małżeńsko-rodzinna coraz częściej poddawana jest prądom lewicowym, liberalnym i feministycznym. Chodzi tu przede wszystkim o napięcia i konflikty między tzw. tradycyjnym i religijnym modelem rodziny i jej moralnością, a wzorami życia, jakie proponują „wielcy magowie nowoczesności”. Zdaniem wielu autorów rodzina, a szczególnie ta z zachodniego kręgu kulturowego (Europa Zachodnia i Ameryka Północna) znajduje się w poważnym kryzysie. Dzisiejsze rodziny europejskie są słabe i niestabilne. O ustawach dotyczących rodziny uchwalanych w parlamentach wielu krajów Europy (także i Parlamencie Europejskim) decydują racje pragmatyczne, polityczne i ideologiczne a nie szeroko rozumiane dobro rodziny. Ujmuje się w ramy prawne wiele aspektów życia moralnego (relatywizm moralny), które do tej pory nie podlegały jakiejkolwiek dyskusji czy regulacji. Prawodawcy coraz częściej przyznają sobie prawo do ustalania progów i ograniczeń w biologicznym rozwoju embrionu ludzkiego oraz decydują, że można bezkarnie manipulować życiem ludzkim (klonowanie), wykorzystywać je i unicestwiać, wyznaczać kryteria człowieczeństwa, decydować, co jest dobre a co złe, pod warunkiem oczywiście, że nie zostanie przekroczony żaden z tych arbitralnie wyznaczonych progów. Społeczeństwo europejskie wyzbywa się powoli odniesień do uniwersalnej moralności prawa naturalnego, zapominając o chrześcijańskiej tożsamości kultury europejskiej, wymyślają at-hoc bliżej niesprecyzowane, niejasne wartości europejskie propagowane przez lewicowe nurty polityczne. Sprowadza się to do wrzucenia do jednego „ideologiczno-moralnego worka” idei Marksa, Engelsa, Rousseau, idee rewolucji francuskiej i poglądy współczesnych feministek. W życiu rodzinnym zaznaczają się wyraźne zmiany. Pedagodzy społeczni i socjologowie wskazują na niestabilność małżeństwa i rodziny, będącą skutkiem procesów deinstytucjonalizacji tradycyjnych struktur rodzinnych. Wskazują na daleko posunięty pluralizm form życia rodzinnego, ich wielość i różnorodność jak np. single, rodziny niepełne, konkubinaty, małżeństwa homoseksualistów. Dostrzega się wiele oznak tzw. „rodziny postindustrialnej” jak wzrastająca złożoność i pluralizm form 21 rodzinnych, dopasowanie modelu rodziny do indywidualnych planów życiowych jej członków, uzależnienie założenia rodziny od kariery zawodowej, redukcja faz rodziny na krótsze odcinki życia, tzw świadome rodzicielstwo kształtowane według własnych pomysłów na życie itd. Nowe formy życia rodzinnego są społecznie akceptowane, szczególnie przez młodzież odczuwającą brak autorytetów w tym względzie. Osłabienie tradycji i zobowiązań w życiu społecznym zbiega się ze wzrostem indywidualnej wolności, a przede wszystkim możliwości wybierania między różnymi formami rodziny, a raczej międzyludzkiego współżycia. Wskazuje na to „prywatyzacja” małżeństwa i ludzkiej seksualności, zmiany w funkcjach rodziny, konflikty i napięcia pomiędzy tradycyjną moralnością kształtowaną przez naukę kościoła (katolickiego i niektórych odłamów protestanckich), a sytuacją małżeństwa i rodziny we współczesnym, ponowoczesnym świecie. Coraz częściej można zauważyć liczne przejawy rozkładu wartości rodziny, a przynajmniej na zmiany w stosunku do tzw. rodziny tradycyjnej. Wzrasta liczba młodych ludzi, którzy prowadzą życie seksualne przed zawarciem związku małżeńskiego, wydłuża się czas takiego współżycia bardzo często do wielu lat. Młodzi ludzie, jeżeli już decydują się na małżeństwo, to pobierają się w coraz późniejszym wieku. Ukształtowała się swoista mentalność prorozwojowa, czyli separacja i rozwód realnie brane pod uwagę w chwili zawierania związku małżeńskiego, jako sposób rozwiązywania problemów małżeńskich. W Polsce wiele tych zmian w odniesieniu do małżeństwa i rodziny nie jest tak zaawansowanych jak w „laickiej” Zachodniej Europie. Tak zwana rodzina tradycyjna, czyli oparta na trwałym związku małżeńskim okazuje się jeszcze w społeczeństwie polskim dość silna, o wiele mocniejsza niż się zazwyczaj sądzi. Większość młodych ludzi w świetle wielu publikowanych badań, wciąż jeszcze chce zawrzeć honorowany prawem związek małżeński, a więzi rodzinne i małżeńskie są wciąż jeszcze dość silne. Autorytety rodziców wciąż jeszcze oddziaływają na wyobraźnię ich dzieci. Związek małżeński wciąż jest cenioną instytucją. Wprawdzie wyraźne zmiany dokonują się w świadomości młodych Polaków (i nie tylko), jeżeli chodzi o obszar problemów związanych z seksualnością, jednak aż tak bardzo nie odbiegają od tradycyjnych normatywów społecznych o tradycyjnym zabarwieniu. Model rodziny preferowany przez Polaków, jako ten, jaki chcieliby w przyszłości założyć, niczym w praktyce nie różni się od tego, w jakim się wychowali. Wprawdzie tolerują nowe formy życia rodzinnego takie jak bycie singlem, konkubinat czy nawet w skrajnych przypadkach „małżeństwo”, a raczej związki partnerskie homoseksualistów, ale jest to w znacznej 22 mierze wyraz i deklaracja tolerancji rozumianej, jako wartość uniwersalną, a nie jak bezrefleksyjna zideologizowana aprobata „postindustrialnego” życia rodzinnego. Tak, więc słynna definicja Anthony’ego Giddensa, która mówi, ze „małżeństwo to związek dwojga dorosłych ludzi, związek seksualny, uznany i społecznie aprobowany” 48, a tym bardziej kontrowersyjna wypowiedź Julii Hartley Brehmer, która deklaruje, iż rodzina, jaką znamy przechodzi ewolucję. Nie chodzi o to, żeby był ojciec i matka, ale kochający się troskliwi rodzice, bez względu na to czy będzie to samotna matka czy dojrzały związek gejów”49 jeszcze długo nie znajdą akceptacji wśród społeczeństwa polskiego. Rodzina w swej tradycyjnej postaci, przynajmniej w Polsce i na Śląsku, istnieje i ma się nie najgorzej.50 3. Pedagogika społeczna wobec polskiej rodziny zagrożonej patologią społeczną Nie ma wątpliwości, iż rodzina, mimo, że podlega ciągłym przemianom społecznym i kulturowym, ma jednocześnie cechy trwałości i niezmienności. Jest jedną z podstawowych grup społecznych, kształtujących osobowość i zachowanie człowieka. Niezależnie od systemu społecznego, politycznego i kulturowego, istnienie rodziny związane jest z istnieniem społeczeństwa, a zakłócenia w jej funkcjonowaniu wywierają niekorzystne skutki społeczne. Jednak należy podkreślić, iż rodziny funkcjonalne nie przeżywają sytuacji kryzysowych i z reguły nie wymagają interwencji czynników zewnętrznych. Podstawową cechą takich rodzin, przesądzających o funkcjonalności, jest zdolność do regeneracji, czyli zdolność do poradzenia sobie z zaistniałą sytuacją kryzysową w obrębie swojej grupy rodzinnej, najczęściej bez zewnętrznej interwencji, czego nie potrafią rodziny z problemem, czyli dysfunkcjonalne. Najczęściej dysfunkcjonalność rodziny objawia się jednej lub kilku funkcji rodziny, tworząc swoiste kontinuum, rozpoczynające się od rodziny z jednym problemem lub dysfunkcja po rodziny z kilkoma problemami lub dysfunkcjami. Na końcu tego specyficznego „drzewka problemowego” czy raczej dychotomii funkcjonalność vs dysfunkcjonalność, znajduje się rodzina z wszystkimi dziesięcioma dysfunkcjami wymienionymi przez Z. Tyszkę (m.in. funkcja materialno-ekonomiczne, produkcyjna, kontrolna, opiekuńczozabezpieczająca, prokreacyjna, itd.,).51 Charakterystyczne jednak dla wszystkich typów 48 A. Giddens, op. cit., s. 194. Ibidem, s. 202. 50 Strategia Polityki Społecznej Województwa śląskiego na lata 2006-2020, Katowice 2006, s. 37 i in. 51 Z. Tyszka, Socjologia rodziny, op. cit., s. 61-67. 49 23 tych rodzin będzie wypełnianie lepiej lub gorzej oczekiwań społeczeństwa, co do ich funkcji. To znaczy rodziny te będą świadome swych funkcji, będą je z większym lub mniejszym stopniu akceptować i co najważniejsze, realizować w życiu społecznym zgodnie z istniejącymi w nich normami i wartościami.52 Jednak na drugim biegunie typologii rodzin problemowych znajdować się będzie rodzina patologiczna. Tego typu rodzina jest nie tylko dysfunkcjonalna, ale wręcz kontestuje istniejące systemy wartości i normy społeczne, manifestując skrajnie przeciwstawne i stanowi realne zagrożenie dla istniejącego układu społecznego z kilku przynajmniej powodów. Po pierwsze, jej dorośli członkowie wchodzą w konflikt z obowiązującym prawem, po drugie, odrzucają podstawowe normy i wartości społeczne, po trzecie, proces socjalizacji i wychowania dzieci w tych rodzinach niewiele ma wspólnego z podobnymi procesami realizowanymi w rodzinach funkcjonalnych, a nawet problemowych. Dzieciom z tych rodzin przekazywane sa najczęściej normy i wartości, które są skrajnym przeciwieństwem i zaprzeczeniem tych przekazywanych w rodzinach społecznie, a zatem i powszechnie uznanych za „normalne”. A co jest szczególnie niebezpieczne dla normalnie i prawidłowo rozwijającego się społeczeństwa. Dzieci z tego typu rodzin, niestety nie są świadome, iż przekazywany przez rodziców katalog wartości i zachowań normatywnych jest z punktu widzenia społeczeństwa przestępstwem lub dewiacją. Dzieci ucząc się takich zachowań traktują je jak obowiązujące normy, ponieważ wzory te docierają do nich za pośrednictwem rodziców lub krewnych. Można, zatem przyjąć, że rodzina patologiczna to grupa społeczna, której Zycie społeczne jest regulowane przez zbiór wzorów międzypokoleniowej w i toku zachowań procesów stanowiących przedmiot wychowawczych i transmisji socjalizacyjnych, przyczyniając się tym samym do pogłębienia nieprzystosowania społecznego dzieci biorących czynny udział w tych procesach, jak również wszystkich rodzajów relacji i komunikacji grupowej (społecznej).53 Rodzina jest dla człowieka, jak chce tego Jan Szczepański, grupą podstawową, grupą, z która osobowość jednostki jest ściśle związana, zwłaszcza w aspekcie pełnienia ważnych ról społecznych. Grupa podstawowa wyznacza obiektywne ramy zachowania człowieka w określonych, ustabilizowanych warunkach strukturalno funkcjonalnych. Prawidłowo ukształtowana rodzina jest dla jednostki tzw. grupą odniesienia (porównawczego i normatywnego), z która świadomie i mocno identyfikuje się, jako jej 52 53 K.Czekaj, op. cit., s. 225 – 226. Ibidem, s. 226-227. 24 członek, przyjmując i współtworząc kultywowane w niej poglądy, postawy, obyczaje, zwyczaje, normy, wzory zachowania i postępowania. Tego typu reguły staja się zinternalizowanymi regułami i nakazami ich członków, to swoisty almanach bezkolizyjnego poruszania się w świecie społecznym. Rodzina wywiera, więc istotny wpływ na zachowanie, zarówno zewnętrznorodzinne, jak i wewnętrznorodzinne.54 Dzieci wychowane w rodzinie spełniającej wszystkie swe podstawowe funkcje mają znacznie większe szanse założenia w przyszłości rodzin funkcjonalnych (nie ma rodzin bezproblemowych) niż ich rówieśnicy z rodzin dysfunkcjonalnych czy patologicznych. Tak, więc problem jednego z jej członków, jak już wyżej było zaznaczone tworzy chaos i dezorganizację jej struktur wewnętrznych i zewnętrznych, a w efekcie finalnym doprowadzając do kryzysu.55 Kryzys rodziny indywidualnej, jak pisze Jan Szczepański, może doprowadzić do jej całkowitej dezintegracji. W rodzinie dezorganizowanej gospodarstwo domowe ulega rozkładowi, postawy małżonków stają się antagonistyczne, miejsce przyjaźni, zrozumienia i miłości zajmują uczucia niechęci i nienawiści. Tego typu postawy mogą występować nie tylko pomiędzy małżonkami, lecz również pomiędzy rodzicami a dziećmi. Rodzina zdezorganizowana przestaje spełniać swoje zadania i funkcje w ramach zbiorowości rodzinnej oraz w ramach szerszej społeczności. Zanikają jej funkcje wychowawcze i socjalizacyjne. Dzieci z rodzin zdezorganizowanych o wiele łatwiej ulegają zdemoralizowaniu, są gorzej przysposobieni do życia w społeczeństwie i częściej popadają w konflikt z prawem. Z tego wynika, iż występowanie rodzin zdezorganizowanych w skali masowej jest zagrożeniem egzystencji społeczeństwa, które zostaje pozbawione podstawowych jednostek ekonomicznych. Zakłóceniu również ulegają procesy socjalizacji. 56 Pedagogika bada proces wychowania w rodzinie, uwzględniając permanentnie zmieniający się kontekst społeczny, oraz zmiany zachodzące wewnątrz rodziny. Badania dotyczące tej problematyki mają coraz częściej charakter jakościowy. Nowe obszary badań w pedagogice społecznej koncentrują się wokół problematyki dziecka i dzieciństwa w różnego typu środowiskach rodzinnych. Bada się różne wymiary dzieciństwa (zranione, zagrożone, osamotnione, gorszych szans, i in.) oraz czynniki różnicujące jego jakość (bezrobocie, , bieda, dysfunkcjonalność, czas pracy rodziców, choroby, niepełnosprawność, itd.). Uwzględnia się także czynniki, zjawiska, procesy 54 Z. Tyszka, op. cit., s. 71. M.Jarosz, Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie. Instytut socjologi UW, Warszawa 1987, s. 7374. 56 J.Szczepański: Elementarne pojęcia socjologii, op. cit., s. 334-335. 55 25 zachodzące w skali globalnej. W literaturze przedmiotu daje się zauważyć nowy, interdyscyplinarny dyskurs o rodzinie i dziecku.57 Pedagogika społeczna troszczy się także o rodziną, jako miejsce socjalizacji pierwotnej i jako podstawowe środowisko wychowawcze. Helena Radlińska budując podstawy pedagogiki społecznej koncentrowała się na analizie warunków życia jednostek w celu wzmacniania możliwości ich pełnego rozwoju.58 O potrzebie wypracowania zintegrowanego modelu środowiskowej pomocy dla rodzin szczególnej troski mówi się w Polsce od lat, wskazuje na to praca socjalna z rodzinami (doradztwo małżeńskie i rodzinne świadczenia opiekuńcze dla dzieci, opieka zastępcza, świadczenia na rzecz niezamężnych matek, usługi ochronne, itd.).59Pewnym rozwiązaniem są także inicjatywy „oddolne”, jak choćby koncepcja osiedlowych służb społecznych, w których przewidziana jest funkcja „opiekuna rodziny.60 Dynamika rozwoju i przeobrażeń współczesnej rodziny powoduje, że praca socjalna staje się stałym elementem współdziałania z tą podstawową grupą społeczna. Z metod zaproponowanych przez profesjonalną pracę socjalną, a więc, indywidualny przypadek, pracę z grupą i organizowanie środowiska lokalnego najbardziej dostosowana do warunków egzystencji rodziny wydaje się zdaniem większości pedagogów społecznych socjologów, pracowników socjalnych pierwsza metoda –indywidualny przypadek, rozumiany, jako praca z rodziną (family case work).61 Metoda indywidualnego przypadku jest powszechnie stosowana w działaniach pomocowych. Polega ona na bezpośrednim oddziaływaniu pracownika socjalnego na klienta i jego otoczenie w taki sposób, aby zmobilizować jego siły wewnętrzne w celu lepszego wzajemnego przystosowania klienta i środowiska, w którym on funkcjonuje. Prowadzenie indywidualnego przypadku jest trudne i złożone, pracownik socjalny powinien dysponować określonymi predyspozycjami. Wymaga postawy aktywnej obu stron (zarówno klienta jak i pracownika socjalnego). Aktywność pracownika socjalnego musi być wsparta na wiedzy teoretycznej, a także na praktycznym doświadczeniu oraz B. Matyjas, Dzieciństwo w rodzinie bezrobotnych w środowisku małego miasta, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2003, s. 13. 58 B. Matyjas, Pedagogika społeczna i rodzina – obszary badań, [w:] Pedagogika społeczna T. 2, Red. E. Marynowicz-Hetka, PWN, Warszawa 2007, s. 515-517. 59 R. A. Skidmore, M. G. Thackeray, Wprowadzenie do pracy socjalnej, Wydawnictwo “Śląsk”, Katowice 1998, s. 185-186. 60 A. Dziewulak, S. Dzięciołowska, E. Kosel, L. Ślusarski, Wybrane problemy osiedlowej polityki społecznej i planowania społecznego. Wyniki badań i propozycje rozwiązań systemowych [w:] Polityka społeczna i praca socjalna w miejscu pracy i środowisku zamieszkania, Red. T. Przeciszewski, Towarzystwo Wolnej Wszechnicy Polskiej Zarząd Główny, Warszawa 1985, s. 84. 61 K. Wódz, Paca socjalna w środowisku zamieszkania, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1998, s.142. 57 26 na znajomości samego siebie. Prowadzenie indywidualnego przypadku musi się opierać na dokładnie opracowanej diagnozie sytuacji, która powinna zawierać: opis poszczególnych problemów ich wzajemne powiązania przyczyny występujących problemów zasoby i bariery (zarówno instytucjonalne jak i osobowościowe) w rozwiązywaniu poszczególnych problemów stosunek klienta do problemów. Diagnoza problemów powinna być sporządzana wspólnie z klientem, powinna być zakończona skonstruowaniem długofalowego planu wyjścia z trudnej sytuacji. Długofalowy plan jest realizowany i poddawany systematycznej ocenie. Praca socjalna indywidualnym przypadkiem (case work) to złożony proces wzajemnie sprzężonych czynności diagnostycznych, formowania planu pomocy i oceny jego skuteczności. Postępowanie pracownika socjalnego prowadzącego indywidualny przypadek powinno się rozpoczynać od właściwie zdefiniowanego problemu, poprzedzonego starannym rozpoznaniem sytuacji życiowej klienta, przyczyn zwrócenia się o pomoc i jego oczekiwań. Podstawowymi narzędziami w tej fazie są: rozmowa i wywiad z klientem oraz wywiad środowiskowy. Następna faza to starannie opracowany plan postępowania, który powinien się opierać na jasno sprecyzowanych celach takich, jak: Kto jest adresatem działań? Jakich zmian oczekujemy? W jakim czasie i zakresie spodziewane są skutki naszej interwencji? Trzecia faza postępowania zależy od uprzednio określonych celów. Jeżeli celem jest modyfikacja zachowania posługujemy się terapią behawioralną. Jeżeli celem jest zmiana samego siebie w grę wchodzi terapia poznawcza. Jeżeli celem jest poprawa społecznego funkcjonowania stosowane może być podejście ekologiczne lub rozwojowe.62 Metodę pracy z indywidualnym przypadkiem można także wykorzystać, jak już było zaznaczone do pracy z rodziną. Niestety jak dotąd nie przejęła się u nas sprawdzona (Francja) odmiana case work – praca z rodzina (family case work), w obrębie, której można wyróżnić kilka podejść. Najważniejsze z nich to podejście psychodynamiczne skoncentrowane na osobowość członków rodziny, komunikacyjne stawiające sobie za cel niwelowania zakłóceń komunikacji interpersonalnej w obrębie 62 Ibidem, s. 136-137. 27 rodziny, strukturalne skoncentrowane na wewnętrznych, zewnętrznych oraz środowiskowych czynnikach dezorganizacji rodziny, oraz interwencja kryzysowa oferująca krótkotrwałą pomoc doraźną w nagłych lub szczególnie dramatycznych wydarzeniach w rodzinie.63 Idea powołania instytucji opiekuna rodzinnego w ramach już istniejących lub zupełnie nowych struktur organizacyjnych pomocy społecznej wyrosła z przeświadczenia, że skuteczność pomocy rodzinie zależna jest od kompleksowego rozpoznanie jej sytuacji i opracowania spójnego planu działań naprawczowspomagających.64 Właśnie dzięki takim intensywnym kontaktom z rodziną, penetracji środowiska, w którym żyje, znajomości przepisów opiekun rodziny jest w stanie spełniać rolę koordynatora rozmaitych usług socjalnych. Praktyczna przydatność tego rodzaju działań wydaje się oczywista, mimo to próby wykorzystania tej koncepcji pracy socjalnej z rodziną specjalnej troski wciąż jeszcze należą do rzadkości.65 Zakres tego rodzaju działań zainicjowanych przez przygotowanych do tego pracowników socjalnych jest w takim układzie bardzo szeroki i pomyślany w ten sposób, aby od aktywnej interwencji w życie rodziny początkowej fazie pomocy doprowadzić stopniowo do wycofania się pracownika socjalnego (opiekuna rodziny).66 Pierwsza faza działań wspomagających wymaga, zatem od opiekuna rodziny stałego i intensywnego kontaktu z rodziną, udziału w rozwiązywaniu problemów dnia codziennego, dużego zaangażowania emocjonalnego, a także dużego nakładu czasu i energii.67 W drugiej fazie działanie kontakty pracownika socjalnego z rodziną stają się rzadsze, mniej opiekuńcze, bardziej doradcze i kontrolne. Podejmowane przez opiekuna rodzinnego czynności interwencyjno-naprawcze, doradcze, wspomagające, mobilizujące, w tej fazie działań mają przede wszystkim charakter działań systemowych, sprzyjających podtrzymywaniu rodzinnych więzi i wzmacnianiu opiekuńczo-wychowawczej funkcji rodziny. Wymaga to rzecz jasna odpowiedniego przygotowania grupy pracowników socjalnych do pracy z całą rodziną, jak również, co bardzo ważne, do umiejętności pracy w zespole.68 B. Du Bois, K. K. Miley, Praca socjalna. Zawód, który dodaje sił, Katowice, 1998, s. 219. A. Dziewulak, S. Dzięciołowska, E. Kosel, L. Ślusarski, Wybrane problemy osiedlowej polityki społecznej i planowania społecznego. Wyniki badań i propozycje rozwiązań systemowych [w:] Polityka społeczna i praca socjalna w miejscu pracy i środowisku zamieszkania, op. cit., s. 85-86. 65 Ibidem, s. 86-88. 66 K. Wódz, op. cit., s. 170. 67 Ibidem, s. 170. 68 Ibidem, s. 170-171. 63 64 28 Jedną z dość często spotykanych form takiej terapii rodzinnej opartej na pracy socjalnej jest mediacja, rozumiana, jako sposób rozwiązywania konfliktów przy udziale bezstronnego mediatora, pozwalająca na osiągnięcie porozumienia, które satysfakcjonuje obie strony. Mediacja zakłada, iż strony uczestniczące w tym procesie występują na równych pozycjach. Jednak w konfliktach rodzinnych można rozważać stosowanie mediacji pomagającej rozwiązywać trudności, ale każdorazowo należy wziąć pod uwagę przede wszystkim interes obu stron, jednak w wyjątkowych wypadkach brać pod uwagę interes ofiary i jej stan psychiczny.. Chodzi o to by nie mediować w warunkach zdecydowanej asymetrii stron, w sytuacji, kiedy osoba pokrzywdzona przystaje na warunki ugody z powodu presji lub lęku przed sprawcą (np. W wypadkach przemocy w rodzinie, gdzie występuje oczywisty brak równowagi pomiędzy małżonkami mediacja może doprowadzić do nie tylko niesprawiedliwych ocen. Ale również narazić ofiarę na niebezpieczeństwo ze strony sprawcy.). 69 W Polsce mediacja jest jeszcze stosunkowo mało znana, i nową forma pracy z rodzina. Proces mediacji jest procedurą posiadającą swoją strukturę pozwalającą na prowadzenie terapii według pewnego sprawdzonego schematu postępowania. Wyróżnia się następujące fazy mediacji: Nawiązanie kontaktu ze stronami sporu-zmotywowanie stron do podjęcia dyskusji i zainicjowania kontaktu; Wybranie strategii przeprowadzenia mediacji-sposób rozwiązanie konfliktu; Zebranie informacji dotyczące zaistniałego konfliktu; Budowanie zaufania i podjęcie współpracy; Stworzenie pozytywnej atmosfery, pozwalającej na ułożenie dalszych działań terapeutycznych jak; ustalenia czasu i reguł spotkań, zasad zachowania, tematów, jakie będą poddawane dyskusji, itd.70 Każda faza procesu mediacyjnego ma swoje cele i zadania. Wymaga, więc określonych umiejętności ze strony mediatora. Postęp w mediacji będzie zależał od wielu czynników takich jak na przykład emocjonalne gotowości uczestników sporu do jego rozwiązania, umiejętności komunikacyjnych i możliwości koncentrowania się na zadaniu rzeczowej rozmowy umożliwiającej dążenie do zawarcia porozumienia. Jednak należy również brać pod uwagę fakt, że mediacja nie zawsze kończy się porozumieniem 69 70 A. Banaszek, Mediacja po wyroku, Praca socjalna, 2003, nr 1. J. Cichla, Mediacja w sprawach przemocy domowej, Praca socjalna 2007, nr 6, s. 38. 29 stron, mimo to sam proces niesie ze sobą sporo korzyści. To, że uczestnicy mediacji powiedzą sobie, co jest dla nich ważne i co ich nurtuje, na pewno spowoduje zmniejszenie napięcia między nimi i pozwoli zrozumieć przyczyny konfliktu.71 Najważniejszym, naturalnym prawem człowieka jest prawo do życia. Z niego płynie prawo do pełnego rozwoju. Prawa natury należy jednak odpowiednio zabezpieczyć i rozpoznać. Takim właśnie zabezpieczeniem jest prawo stanowione, stworzone przez ludzi, ogłoszone i zobowiązujące do jego przestrzegania. O dobrym prawie mówimy wtedy, gdy dobrze służy człowiekowi, a więc jest mądrze i odpowiednio wykorzystane. Dzieci posiadają szczególne prawa. Rozwój ich człowieczeństwa przebiega, bowiem w szczególny sposób. Dziecko nie potrafi samo zadbać o siebie, nie potrafi samodzielnie kształcić swojej natury. Potrzebuje do tego rodziców, opiekunów, potrzebuje wielu innych ludzi. Dlatego naturalnymi „strażnikami” praw dziecka są jego rodzice i opiekunowie. Ale dziecko potrzebuje też specjalnego zabezpieczenia w prawie stanowionym. Dobre prawo stanowione może i powinno pomagać rodzicom i opiekunom w rozwoju dziecka. Wychowanie dziecka, to dawanie dobra, aby ono mogło następnie dawać dobro innym — również swoim własnym dzieciom. Dziecko nie jest w stanie wziąć sobie samo dobra. Niemowlę zostawione samo sobie umrze. Dziecko niekochane będzie się czuło nieszczęśliwe, zagubione.72 Tymczasem w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej powstaje nowa ustawa o systemie opieki rodziną i dzieckiem. Choć jest jeszcze w fazie planowania i tworzenia, można wnioskować, iż szykuje się prawdziwa rewolucja na tym polu. Autorzy reformy wskazali na cztery operacyjne cele, których osiągnięcie byłoby wskaźnikiem zajścia rzeczywistych reform instytucjonalnych w systemie pomocy dziecku i rodzinie. Po pierwsze, zmniejszenie liczby placówek socjalizacyjnych i ich wielkości,. Po drugie, wyraźny wzrost dzieci powracających do rodzin naturalnych zarówno z placówek socjalizacyjnych, jak i rodzin zastępczych. Po trzecie, opieka nad dzieckiem pozbawionego naturalnej opieki rodzicielskiej powinna stanowić element szerszego systemu wspierania rodzin w środowisku lokalnym. Po czwarte, praca socjalna z rodziną. Ponieważ podstawową wadą dotychczasowego systemu jest brak koordynacji na poziomie lokalnym działań prowadzonych działań przez różne służby i instytucje. A konkretnie, zasadnicze problemy związane z realizowaniem reformy opieki nad dzieckiem i rodziną wynikają z niedoskonałej sprawności młodego jeszcze 71 Ibidem, s. 39. R. A. Skidmore, M. G. Thackeray, op.cit. s.186-188. 72 30 samorządu powiatowego - nadal nie do końca uświadamianego faktu, iż opracowywanie powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych i zapewnienie opieki i wychowania dzieciom całkowicie lub częściowo pozbawionym opieki rodziców, są zadaniami własnymi powiatów (tak organizacyjnymi jak i finansów). Odpowiednio silne akcentowanie problematyki wspierania dzieci i rodziny w strategii powiatowej i planowanie konkretnych działań są wyłącznie uzależnione od organizatorów opieki - czyli władz lokalnych. Również dofinansowanie tych zadań własnych powiatu z dotacji z budżetu państwa nie pozwala na swobodny przepływ środków między różnymi zadaniami (np. środków przewidzianych w rozdziale placówki opiekuńczo-wychowawcze nie można przekazać na realizację innych zadań, takich jak organizowanie opieki w rodzinach zastępczych czy prowadzenie poradnictwa dla rodziny).73 Aby podjęte działania naprawcze osiągnęły zamierzony skutek należy oprócz. m. in. podniesienia liczby specjalistów pracujących w PCPR-ach tworzenia zespołów interdyscyplinarnych do pracy z rodzinami, jak również przygotowania standardów pracy PCPR, upowszechnienie szkoleń przeznaczonych dla pracowników socjalnych, sędziów rodzinnych i służb sądowniczych również usprawnienie procedur adopcyjnych dla dzieci trwale odrzuconych przez swoich rodziców.74 ZAKOŃCZENIE O tym, iż rodzina stanowi dla większości ludzi podstawowe siedlisko życia społecznego, nie trzeba chyba nikogo przekonywać. Jednak przemiany, jakie dokonały się współcześnie w jej strukturach zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych, każe się zastanowić nad jej przyszłością, a przede wszystkim znaczeniem, jako grupy pierwotnej i instytucji, w ramach, której przebiegają procesy, przede wszystkim socjalizacyjne i integracyjne, grupy i/lub instytucji, w której jej członkowie maja możliwość zaspokoić swoje podstawowe potrzeby zarówno jednostkowe, jak i szersze, społeczne. Poważne przeobrażenia strukturalne współczesnej rodziny jak zmniejszenie liczby dzieci, rozpad tradycyjnej wielopokoleniowej tradycyjnej grupy rodzinnej, przekształcenia stosunków wewnątrzrodzinnych (na linii żona – mąż, rodzice – dzieci, itd.) są kompatybilne na ogół z procesami industrializacji i urbanizacji, a ostatnio i ich zmodyfikowanej, uwspółcześnionej formy, globalizacji. Ich tempo i zakres oddziaływania są w 73 74 http://bip.kprm.gov.pl http://www.isp.org.pl 31 poszczególnych krajach bardzo zróżnicowane. Identycznie przebiega to również na poziomie wewnętrznym życia rodzinnego, a konkretnie funkcji rodziny, które również określane są zarówno przez zjawiska procesy globalne, ogólnospołeczne (przeobrażenia ekonomiczne, polityczne, społeczne, ideologiczne i mentalne na poziomie jednostki), jak i bardzo specyficzne cechy danego środowiska społecznego i kulturowego. Spośród wielu funkcji pierwotnie pełnionych przez rodzinę modyfikacji uległy zwłaszcza takie funkcje, jak; materialno - ekonomiczna, opiekuńczo – zabezpieczająca, socjalizacyjna, jak również prokreacyjna. Zmienia się ich hierarchia ważności, niektóre tracą na znaczeniu (funkcja legalizacyjno – kontrolna), inne ponownie nabierają znaczenia (funkcja emocjonalno – ekspresyjna), jeszcze inne całkowicie ulegają atrofii (funkcja materialno – ekonomiczna czy gospodarcza). Prowadzone od wielu lat w Polsce na świecie badania (socjologiczne, pedagogiczne, antropologiczne, filozoficzne itp.) dowodzą, iż rodzina niezależnie od kontekstu społeczno – kulturowego, politycznego, ekonomicznego czy nawet ustrojowego jest nadal fundamentem społecznej struktury, a pełnione przez nią funkcje nadal, mimo, że, pedagodzy, psycholodzy i socjologowie wskazują na niestabilność małżeństwa i rodziny, będącą skutkiem rozpadu rodziny tradycyjnej, czy innych wskazanych przez nich zachodzących zmian są w wielu sferach życia społecznego nadal nie do zastapienia. Takiego stanu rzeczy nie zmieniła nawet ideologia postmodernistyczna, czy jak kto woli postmarksistowska, w ogromnym stopniu negująca znaczenie rodziny w życiu społecznym i zapowiadająca jej rychły koniec, przynajmniej w dotychczasowej formie. Nie zmieniła tego również epoka, według Becka, obfitująca w sprzeczne interesy związane z rodziną, pracą, miłością i swobodą w realizacji indywidualnych celów75. Mimo, iż przynajmniej zewnętrznie wskazuje na to daleko posunięty pluralizm form życia rodzinnego. To „niezłomne” trwanie rodziny wynika przede wszystkim, jak twierdza specjaliści z „podwójnego biologiczno – społecznego charakteru rodziny, podporządkowanemu naturalnemu rytmowi prokreacji, dojrzewaniu potomstwa i starzenia się jej członków, którym kultura społeczna nadaje określoną instytucjonalna formę”.76 Współczesne poglądy na małżeństwo i rodzinę ukształtowały się pod wpływem licznych badań, socjologicznych, filozoficznych, historycznych i pedagogicznych, antropologicznych studiów porównawczych, współczesnej wiedzy psychologicznej jak i 75 76 A.Giddens, op. cit., s. 199. K.Wódz, op. cit., s. 163. 32 prawniczej czy medycznej. Po okresie wspomnianych już zainteresowań koncepcjami głoszącymi zmierzch tradycyjnej rodziny i kryzysu małżeństwa (w tradycyjnej formie) w nowoczesnym zglobalizowanym społeczeństwie, obserwuje się od pewnego czasu bardziej wyważonych i subtelnych rozwiązań i wyjaśnień tego zagadnienia. Pojawiły się próby przeformułowania teorii rodziny nuklearnej na nowy poziom percepcji społecznej, zgodny z wynikami badań i potoczna obserwacja, zgodny również z mechanizmami ekonomicznymi i demograficznymi współczesnego świata. Działania te są swoistym „kołem zamachowym” dla obserwowanych ostatnio podlega rodzina, przemian, w których ogromna role odgrywają zarówno czynniki dezintegrujące jak i integrujące w obrębie małej dużej grupy rodzinnej. W naszym kraju wiele tych zmian w odniesieniu do małżeństwa i rodziny nie jest tak zaawansowanych jak w Stanach Zjednoczonych i Zachodniej Europie. Rodzina i więzy pokrewieństwa są częścią życia każdego człowieka, a zatem życie rodzinne obejmuje pełny zakres doświadczeń emocjonalnych. Można, więc nadal mówić o „polskiej rodzinie tradycyjnej”, czyli szerokich powiązaniach z szeroką grupą krewnych, zwłaszcza w układzie międzypokoleniowym, oczywiście dostosowanej do współczesnych wzorów kulturowych. Jednak owe powiązania nie zawsze jeszcze są wynikiem wolnej woli czy swobodnej decyzji. Istotna rolę odgrywają tutaj obiektywne trudności gospodarczo – ekonomiczne (brak mieszkania, pracy itd.), często zmuszające młode małżeństwa do wspólnego zamieszkania z rodzicami, a wspomniane więzy pokrewieństwa nierzadko maja charakter utylitarny, sprowadzony do doraźnej pomocy materialnej. Nie wdając się jednak w głębsza analizę tych bardzo złożonych układów, należy stwierdzić, że w polskim społeczeństwie więzi pokrewieństwa są istotnym czynnikiem społecznej integracji, a rodzina stanowi dla wszystkich niemal poważne źródło oparcia pomocy w bardzo różnych sytuacjach, jest nadal podstawowym nośnikiem tradycji, społecznie aprobowanych norm zachowania i wartości, w obrębie, którego dokonuje się podstawowego procesu uspołecznienia jednostki, procesu wychowania młodych pokoleń. 33 BIBLIOGRAFIA 1. Adamski F.: Rodzina. Wymiar społeczno – kulturowy. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002; 2. Ambroziak W.: Dewiacje wychowawcze w środowisku wiejskim, Wydawnictwo UAM, CZZK, Poznań, 1997; 3. Banaszek B.: Mediacja po wyroku, Praca socjalna, 2003, nr 1 4. Cichla J.: Mediacja w sprawach przemocy domowej, Praca socjalna 2007, nr 6; 5. Czekaj K., Gorlach K., Leśniak M.: Labirynty współczesnego społeczeństwa Wydawnictwo „Śląsk” Katowice 1998; 6. Du Bois B., Miley K.K.: Praca socjalna. Zawód, który dodaje sił. T. 1 i 2, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1998; 7. Dyczewski L.: Rodzina – społeczeństwo – państwo, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1994; 8. Encyklopedia edukacyjna „Wiedza i świat”, nr 127; 9. Encyklopedia Pedagogiczna. Red. W. Pomykało, Fundacja „Innowacja”, Warszawa 1997; 10. Giddens A.: Socjologia, PWN Warszawa 2004; 11. Kamińska J.: Kościół a rodzina. [w] Partnerstwo w rodzinie i na rzecz rodziny. Raport Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny i Kobiet oraz IPiSS, Warszawa 1997 zeszyt nr 13; 12. Kozak S.: Sieroctwo społeczne, PWN, Warszawa 1986; 13. Kwak A.: Niezamężna kohabilitacja jako zjawisko społeczne. Studia Socjologiczne nr 3-4; 14. Kwak A.: Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabilitacja. Wydawnictwo Akademickie „Żak” Warszawa 2005; 15. Leksykon PWN, Red. B. Milerski, B. Śliwerski, PWN, Warszawa 2000; 16. Łapińska R.: Psychologia wieku dorastania. PWN, Warszawa 1966; 17. Matyjas B.: Dzieciństwo w rodzinie bezrobotnych w środowisku małego miasta, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2003 18. Ochmański M.: Istota wychowania w rodzinie a zachowanie dziecka w przedszkolu. "Lubelski Rocznik Pedagogiczny", 1993, t. XV; 34 19. Pedagogika rodziny, Red. S. Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke, Wydawnictwo „Adam Marszałek”, Toruń 1997; 20. Pedagogika społeczna T. 2, Red. E. Marynowicz-Hetka, PWN, Warszawa 2007; 21. Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie. Red. T. Pilch, J. Lepalczyk, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1993; 22. Pielkowa J.: Rodzina samotnej matki, jako środowisko wychowawcze, Uniwersytet Śląski, Katowice 1983; 23. Pieter J.: Poznawanie środowiska wychowawczego. Ossolineum, Wrocław-Kraków 1960; 24. Polityka społeczna i praca socjalna w miejscu pracy i środowisku zamieszkania, Red. T. Przeciszewski, Towarzystwo Wolnej Wszechnicy Polskiej Zarząd Główny, Warszawa 1985; 25. Rembowski J.: Więzi uczuciowe w rodzinie, WSiP, Warszawa 1972; 26. Rembowski J.: Więzi uczuciowe w rodzinie, PWN, Warszawa, 1979; 27. Skidmore R. A., Thackeray M. G.: Wprowadzenie do pracy socjalnej Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1998; 28. Slany K.: Alternatywne formy życia małżeńsko – rodzinnego w ponowoczesnym świecie Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2002; 29. Sośnicki K.: Istota i cele wychowania; Nasza Księgarnia, Warszawa 1967; 30. Stasiak H: Kształty i wnętrza rodziny, Wiedza Powszechna Warszawa 1975; 31. Strategia Polityki Społecznej Województwa śląskiego na lata 2006-2020, Katowice 2006; 32. Tyszka Z.: Socjologia rodziny. PWN, Warszawa 1976; 33. Wojtyła K.: Miłość i odpowiedzialność, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001; 34. Wódz K. Praca socjalna w środowisku zamieszkania. Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1998; 35. Zaborowski Z.: O rodzinie. Rodzina, jako grupa społeczno – wychowawcza, NK, Warszawa, 1980; 36. Znaniecki F.: Socjologia wychowania Tom I . PWN, Warszawa 1973; INTERNET 1. http://bip.kprm.gov.pl 35 2. http://www.isp.org.pl. AKTY PRAWNE 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. Nr 78, poz. 483; 2. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Konwencja o Prawach Dzieckaobowiązująca w naszym kraju od 7 lipca 1991 roku, - Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz.527; 3. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie(Dz. U. z dnia 20 września 2005 r. Nr 180 poz. 1493); 4. Ustawa - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, z dnia 25 lutego 1964 r (Dz. U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59 ze zmianami); 5. Ustawa o Pomocy Społecznej z dnia 12 marca 2004 r. (Dz. U. z dnia 15 kwietnia 2004 r.); 6. Ustawa o systemie oświaty, z dnia 7 września 1991 r. (Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 ze zmianami); 7. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, z dnia 26 października 1982 r. (Dz. U. z 1982 r. Nr 35, poz. 228 ze zmianami); 8. Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela ogłoszono dnia 8 czerwca 2006 r. (Nr 97, poz. 674, Nr 170, poz. 1218 i nr 220, poz. 1600 0raz z 2007 r. nr 17, poz. 95, nr 80, poz. 542, nr 102, poz. 689, nr 158, poz. 1103, nr 176, poz. 1238 i nr 191, poz. 1369), Rozdz. 2, Art. 6.); 9. Rozporządzenie MENiS w Sprawie Zasad Udzielania i Organizacji Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej w Publicznych Przedszkolach, Szkołach i Placówkach z z dn. 7 stycznia 2003 roku (D. U. z 2003 r. Nr 6, poz. 650; 36
